Niets zo praktisch als een goede theorie

VUmc Basispresentatie

Niets zo praktisch als een goede theorie Zelfmanagement educatie vanuit gedragswetenschappelijk perspectief

Prof. Frank Snoek

Agenda • Diabetes en gedrag • Zelfmanagement • Diabetes zelf-management educatie: pijler van zorg • Het proces van gedragsverandering • Effectieve zelf-management educatie • Van DESMOND naar PRISMA • Conclusies 2


Diabetes en Gedrag

3

Psychologische belasting • Diabetes is er altijd: zelf-regulatie 365 dagen-per-jaar (“baan”) • ‘Je best doen’ loont niet altijd (effort reward imbalance) • Acute, onvoorspelbare ontregelingen (m.n. hypoglykemie) hinderlijk, beangstigend, schaamtevol • Omgaan met (de dreiging van) chronische complicaties, achteruitgang gezondheid • Discriminatie en ‘negatieve’ steun (‘miscarried helping’, ‘diabetes police’)


Diabetes-gerelateerde distress (Problem Areas In Diabetes survey, PAID 20 items, 5 items, 1 item)

~ 20% verhoogde diabetes-distress (PAID score >40) • Zorgen over de toekomst en complicaties • Angstig voelen bij de gedachte aan diabetes • Somber voelen bij de gedachte aan diabetes • Diabetes vraagt lichamelijk en geestelijk teveel energie • Omgaan met de complicaties • Zorgen over lage bloedglucose waarden (bij insuline) Snoek et al, Diabetes Care, 2000; McGuire et al, Diabetologia 2010

Zelf-management

6


Diabetes behandeling berust voor 90% op Zelf-management Jaarlijks maar 4-6 uur contact met medische hulpverlener

Definitie NDF Zelfmanagement als competentie Zelfmanagement is het individuele vermogen van personen om waar mogelijk gezondheidsproblemen te voorkomen en in het geval dat gezondheidsproblemen optreden: goed om te gaan met symptomen, de behandeling, lichamelijke, psychische en sociale consequenties van de (chronische) aandoening en de daarbij behorende aanpassingen in leefstijl. Men is in staat zelf de eigen gezondheidstoestand te monitoren en de cognitieve, gedragsmatige en emotionele reacties te vertonen die bijdragen aan de voor een persoon in zijn unieke omstandigheden best bereikbare (gezondheids)uitkomsten en een bevredigende kwaliteit van leven 8


7 Zelfmanagement ‘taken’ diabetes • Gezond eten

• Actief leven • Monitoren (bloedglucose, gewicht..) • Medicijnen innemen/toedienen • Problemen oplossen • Risico’s verkleinen • Gezonde ‘coping’ www.diabeteseducator.org

Zelfmanagement als proces Het proces van zelfregulerende gedragingen van een persoon, die tot doel hebben optimale gezondheidsuitkomsten te bereiken, zowel lichamelijk als psychosociaal


Zelfmanagement diabetes: Zoeken naar Balans • Persoonlijke doelen/ambities • Glucose regulatie • Behoeften vervullen • Sociale verantwoordelijkheden

Economisch, veilig, kwaliteit van leven

• Gezonde leefstijl

Lang gezond leven (voorkomen, beheersen complicaties)

3 niveau’s van zelfmanagement • Ziekte-management: symptomen, omgaan met klachten, medicatie nemen, medische procedures • Emotie-management: hanteren frustraties, angst, somberheid • Sociaal management: handhaven sociale rollen werk, relaties, gezin


Zelfmanagement: balanceren/integreren van diabetes zelfregulatie in dagelijks leven Twee soorten problemen: •Onder-regulatie: teveel accent op emotioneel welbevinden en/of sociaal functioneren, ten koste van medische regulatie- dan wel teveel accent op medische regulatie ten koste van welbevinden en sociaal functioneren •Mis-regulatie: accent op verkeerde doelen; gebaseerd op misvatting/niet juist prioriteren

Detweiler-Bedell, 2008

Tijd om de WHO-definitie ‘gezondheid’ aan te passen

……we propose the formulation of health

as the ability to adapt and to self manage.

Hubert M, et al. BMJ 2011;343:d4163

13


Diabetes zelfmanagement educatie: pijler van zorg

15

Chronic Care Model Community Resources and policies

Health system Organisation of healthcare

Selfmanagement support

Informed activated patient

Delivery system design

Decision support

Productive interactions

Clinical information systems

Prepared proactive practice team

Adherence

Functional and clinical outcomes Wagner EH. Eff Clin Pract 1998;1:2–4; Wagner EH, et al. Health Aff 2001;20:64–78


‘Patiënt gerichte zorg’ (visie) • Respect voor de waarden, voorkeuren en behoeftes van de patiënt • Goed gecoördineerde en geïntegreerde zorg • Informatie, communicatie en educatie afgestemd op de behoeftes van de patiënt • Zorg voor lichamelijk én psychisch welzijn • Betrokkenheid van familie/vrienden Institute of Medicine, 2001. www.iom.edu

Uitkomsten zelf-management Patient/ Condition

Provider/ Therapy

Healthcare system

Socio-economic factors

Ostenberg L, et al. N Engl J Med 2005;353:487–97; WHO 2003


Het proces van gedragsverandering

19

Bevorderen Zelfmanagement?


Niets zo praktisch als een goede theorie

Cognities/ percepties Overtuigingen Zorgen Angsten

Gedrag Patiënt

Participatie in educatie Leefregels Medicatiegebruik Controles/artsbezoek

Medischeen patiënt ervarings uitkomsten


Ziekte cognities (health beliefs, illness representations)

• Individuele overtuigingen (‘beliefs’) rond gezondheid, ziekte én behandeling • Worden gevoed door ervaring, kennis, cultuur en persoonlijkheid • Vormen representaties van de ziektebeleving en verklaren ziektegedrag

Ziekte cognities/percepties: 5 dimensies (Illness Perception Questionnaire, IPQ)

• Identity: Wat heb ik? (klachten) • Cause: Wat is de oorzaak? (virus, stress..) • Timeline: Hoe lang gaat het duren? (kort, lang, cyclisch) • Consequences: Wat zijn de gevolgen? (fysiek, emotioneel, sociaal) • Cure-Control: Kan ik het onder controle krijgen? (zelf, arts, het lot) IPQ: Weinman et al, Psychology & Health, 1996.


De functie van cognities/percepties • Spelen een rol in het begrijpen van en het adapteren aan bedreiging van de eigen gezondheid (zelf-regulatie, coping) • Nauw verweven met emoties

Self-Regulation Theorie (‘Common sense model’) Cognitief

Emotioneel

Actie

Evaluatie


Gedragsverandering Aan gedragsverandering kunnen afzonderlijke processen worden onderscheiden namelijk Motivatie, Actie en Gedragsbehoud. Eerst wordt een intentie tot verandering ontwikkeld. Dan moet de verandering gepland worden en uitgevoerd. Dan volgt de fase van volhouden en omgaan met terugval. Schwarzer R et al., Anns Behav Med, 207;33: 156-166

Het HAPA model (Health Action Process Approach)

28


Zelf vertrouwen Belangrijk?

Verwachtingen +/-

Intentie: Doel

Kan ik dit?

Risico inschatting

Health Behaviour Change, Rollnick , Mason, Butler, 1999

Zelf vertrouwen

Verwachtingen +/-

Intentie: Doel

Plan

Actie

Volhouden

Risico inschatting

Health Behaviour Change, Rollnick , Mason, Butler, 1999


Effectief zelfmanagement educatie programma?

31

Effectieve zelf-management interventies Gericht op 5 generieke sleutelvaardigheden: 1. Problemen kunnen oplossen 2. Keuzes kunnen maken 3. Gebruik kunnen maken van beschikbare middelen/bronnen 4. Relatie kunnen onderhouden met hulpverlener onderhouden 5. Actie kunnen ondernemen (en vasthouden) Newman, Lancet, 2004

32


Zelfmanagement-educatie • Versterken intrinsieke motivatie patiënten tot zelfmanagement (ambivalenties, doelen) • Versterken ziekte-inzicht en eigen (actieve) rol als patiënt (kennis, empowerment) • Versterken participatie patiënt in het zorgproces (doelen formuleren/plannen/besluitvorming/vragen stellen) • Versterken coping-vaardigheden (omgaan met ziektelast, probleem-oplossende vaardigheden, verminderen distress) • Versterken zelfzorg-vaardigheden, inclusief terugval preventie (gedragsverandering en –behoud)

33

Reviews: op theorie gestoelde, gestructureerde educatie programma’s zijn meest effectief

Norris, 2002; Deakin, 2005; Heinrich, 2010; Steinsbekk, 2012

34


Voor type 2 diabetes?

35

Van DESMOND naar PRISMA

36


DESMOND: Diabetes Education for Self-Management in Ongoing and Newly Diagnosed patients with diabetes

zie: www.desmond-project.org.uk

DESMOND Ontwikkeld in UK, prof. T.C Skinner en collega’s van Leicester University Aanpassingen: • Nederlandse voedingsgewoonten • Symptomen hyper/hypoglykemie • Bloedglucose meten • Insuline therapie


PRISMA •Theoretisch onderbouwd • Gericht op actieve participatie van patiënten (filosofie empowerment) • Voor nieuw gediagnosticeerde patiënten én langere diabetesduur •Afgerond geheel, praktisch haalbaar •Niet als ‘stand-alone’, maar als PRISMA

1e

halte in de diabeteszorg

Gebaseerd op Visie en Theoretisch gefundeerd – Self-Regulation Theory (common sense) – Dual Process Theory (cognitief en emotioneel) – Self-Determination Theory (interne motivatie) – Social Learning Theory (self-efficacy)

Skinner TC et al. Patient Educ Couns. 2006 Dec;64(1-3):369-77


DESMOND: uitgebreid onderzoek naar effectiviteit, kosten-effectiviteit Studie 1: RCT: na 12 maanden groter gewichtsverlies, stoppen met roken, ziekteovertuigingen; niet HbA1c t.o.v. controlegroep (Davies M, BMJ, 2008)

Studie 2: Kosten-effectiviteit: opbrengst groter dan de kosten (Gillett

M, BMJ, 2010)

Studie 3: drie jaars resultaten RCT: wel ziekteovertuigingen, geen bio-medische winst (meer) t.o.v. controlegroep (Khunti K, BMJ, 2012)

41

DESMOND “family’ • Walk away from diabetes (Preventie) • DESMOND voor ethnische minderheden

42


PRoactieve Interdiciplinaire Self MAnagement educatie www.prisma-diabetes.nl

Uitgebreid getest in NL • Kwaliteitscontrole en door-ontwikkeling • Effecten op voedingsgedrag Leibbrandt AJ, ea. Clin Nutr. 2010 Apr;29(2):199-205

• Implementatie-onderzoek

44


PRISMA ‘Familie’ Diabetes Preventie voor personen met overgewicht en positieve familiegeschiedenis Nederlandse en Turkse versie; versie voor Emerati

Heideman WH et al, Trials, 2012; Heideman WH et al, PEC 2015

45

Samenvatting (1) • Filosofie: empowerment van patiënten staat centraal • Zelfmanagement en adaptatie gaan hand in hand • Zelfmanagement educatie is belangrijke pijler van diabeteszorg • Theorie-gebaseerde, gestructureerde programma’s bieden de meeste kans op succes

46


Samenvatting (2) • DESMOND voldoet aan kwaliteitscriteria (NICE) • PRISMA is geïnspireerd op DESMOND met een uitgebreide geschiedenis van onderzoek, zowel kwalitatief als kwantitatief • Een goede start voor recent gediagnosticeerde Type 2 diabetespatiënten en geschikt voor patiënten met langere diabetesduur 47

Niets zo praktisch als een goede theorie

Recommend Documents