Praktijkvoorbeelden Corporaties Passiefrenovatie Dahliastraat, Kerkrade, Hestia groep Thema’s: Passiefhuis, Proces, Innovatief aanbesteden
• • • •
Proefwoningen als test voor compleet nieuw concept Meer kennis opdoen door hechte samenwerking Onderaannemers vanaf het begin betrokken bij project Duidelijke afspraken tussen corporatie, aannemer en huurder • Bewonersgedrag beïnvloeden om berekende besparingen te halen
Snelle passiefhuisrenovatie dankzij bijzondere samenwerking Woningcorporatie Hestia groep is in 2012 gestart met de uitvoering van een ambitieus pilotproject: de renovatie van 153 woningen in Kerkrade-West van energielabel D naar passiefhuis. In acht tot tien werkdagen worden de woningen in bewoonde toestand op passiefhuisniveau gebracht, onder andere met nieuwe isolerende gevels en een nieuw dak met zonnepanelen. Maurice Vincken, projectleider: “Dit vraagt veel van ons als opdrachtgever, maar ook van de aannemer. We optimaliseren samen, als partners, het proces.” De jaren ’70 wijk in Kerkrade-West kent vier woningtypen, eengezinswoningen met een schuin dak, eengezinswoningen met een plat dak en beneden- en bovenwoningen. De huizen zijn gebouwd volgens de systeembouwmethodiek met woningoverspannende elementen, een in die jaren veel gebruikte bouw techniek. Volgens Vincken zijn de huizen hierdoor bij uitstek geschikt voor renovatie tot passiefhuis. “De losse elementen zijn relatief eenvoudig te vervangen door een geïsoleerde versie.”
“Dit vraagt veel van ons als opdracht gever, maar ook van de aannemer.” Maurice Vincken, projectleider Hestia groep
Proefwoningen De 153 huizen krijgen compleet nieuwe prefab gevels, een HR-combi ketel, nieuwe radiatoren en mechanische ventilatie met warmte terugwinning. Alle woningen krijgen een nieuw geïsoleerd dak met geïntegreerde zonnepanelen, waardoor de woningen zelf elektriciteit opwekken. Van drie woningtypes is een proefwoning gerealiseerd. “Door eerst proefwoningen te maken, kunnen we zien of de plannen in de praktijk haalbaar zijn en krijgen we een goed beeld van de problemen die we tijdens de uitvoering kunnen tegenkomen”, aldus Vincken. Om te kijken of het passiefhuisniveau werd gehaald, werden blowertesten uitgevoerd en thermografische foto’s gemaakt. “We vonden warmtelekken bij de voordeur en achterdeur en hebben daarna de isolatie van de deuren aangepast.”
Marktconsultatie Vanwege de hoge eisen die Hestia groep stelde – renovatie in bewoonde staat naar passiefhuis in een bouwperiode van acht werkdagen per woning – besloot de corporatie tot een voor hen nieuwe aanpak van het proces. “We zijn buiten het cirkeltje van vaste bouwbedrijven gaan kijken”, vertelt Vincken. “De haalbaarheid hebben we onderzocht met een marktconsultatie en niet zoals gebruikelijk met ken getallen, mede omdat we die voor dit concept nog niet hebben.”
Onderaannemers betrekken Hestia groep vroeg twee prefabbouwers en twee traditionele aan nemers om een totaalconcept inclusief financiële onderbouwing op basis van een aantal randvoorwaarden. Vincken benadrukt dat een marktconsultatie geen aanbesteding is, maar bijdraagt aan de besluitvorming. “Reguliere aanbesteding was niet mogelijk, omdat we geen referentie hadden voor een beschrijving in bestekvorm van dit project. Daarbij loop je met een aanbesteding het risico dat je alsnog aanpassingen moet doen aan de bestekstukken en dat een deel van je voorbereiding voor niks is geweest.” Hestia groep koos, mede vanwege de gewenste korte bouwtijd, voor een prefab bouwmethode. “De werkwijze van deze partner bevalt goed, want er is veel ervaring met renovatie in bewoonde huizen en onderaannemers worden vroegtijdig bij het proces betrokken.”
Bewaking van concept Volgens Vincken biedt dat laatste een voorsprong, vooral bij renovatie naar een energetisch hoog niveau. “Het duurt misschien wat langer in de voorbereiding, maar de meeste problemen die je tijdens de uitvoering kunt tegenkomen, zijn al vooraf overdacht.” Een ander voordeel is volgens hem de bewaking van het passiefhuisniveau. “Hoe hoger het energetisch niveau dat je nastreeft, hoe preciezer je moet werken.” In de proefwoningen zijn de verwarmingsleidingen naderhand geplaatst. Door de leidingen in de overige woningen in de prefabgevels te integreren, wordt de bouwtijd verkort en het aanzicht verbeterd. “We hebben een plug-and-play systeem voor ogen waarbij de radiator alleen nog aan de muur geklikt hoeft te worden als de isolerende elementen zijn aangebracht, maar het mag niet ten koste gaan van de isolatiewaarde. Doordat we in een team werken, kunnen we dit goed in de gaten houden en er heldere afspraken over maken.”
“We zijn buiten het cirkeltje van vaste bouwbedrijven gaan kijken.” Maurice Vincken, projectleider Hestia groep
Inventarisatie Voor een succesvolle aanpak is het volgens Vincken van groot belang dat zowel opdrachtgever als opdrachtnemer het te renoveren bezit en de bewoners goed kennen. “Huurders wonen vaak al jaren in hun woning en hebben die vaak aangepast naar hun eigen wensen. Een goede inventarisatie van de woningen is belangrijk, zodat je vooraf weet hoeveel extra werk er is door deze aanpassingen. Veel bewoners hebben bijvoorbeeld rolluiken aangebracht, maar die kunnen na renovatie niet worden teruggeplaatst omdat de woning dan niet meer luchtdicht is. Wij plaatsen in die gevallen nieuwe elektrische rolluiken.” Harry Derksen, technisch adviseur van Hestia groep vult aan: “Ik heb elke bewoner bezocht, samen met de aannemer, zodat alle partijen elkaar kennen en iedereen op de hoogte is van de afspraken die wij met de huurders maken.”
Energiebesparing Het energielabel van de woningen stijgt van gemiddeld D naar A++. Volgens berekeningen daalt door de isolatie het gasverbruik van gemiddeld 1.600 m3 naar 500 - 600 m³ per jaar. De berekeningen zijn gebaseerd op werkelijke verbruiksgegevens over drie stook seizoenen van vijftig adressen. “We hebben deze gegevens bij de bewoners opgevraagd om tot een realistische berekening te komen”, vertelt Vincken. Dankzij de renovatie daalt de gasrekening bij een gezinswoningen gemiddeld met ruim 50 euro per maand. Ook de zonnepanelen leveren de bewoner een besparing op, die afhankelijk is van ligging en woningtype. Vincken: “De eengezinswoningen met schuin dak wekken bijvoorbeeld per jaar naar verwachting 2.800 kWh op. De bewoner bespaart daarmee per maand circa 48 euro, waarvan hij de helft aan Hestia groep betaalt voor het gebruik van de zonnepanelen.
Bewonersgedrag allesbepalend “Dankzij de berekeningen kennen we het besparingspotentieel van dit project, maar het is natuurlijk nog de vraag of dit ook in de praktijk wordt gehaald”, aldus Vincken. “Het bewonersgedrag is een allesbepalende factor. Na oplevering starten we een campagne om ervoor te zorgen dat het besparingspotentieel wordt geëffectueerd. We gaan bewoners informeren via folders en een DVD en stimuleren ze door middel van een wedstrijd energie besparen.”
Communicatie Ondanks de huurverhoging behaalde de corporatie een akkoord percentage van 100 procent. Vincken: “We hebben niet alleen intensief gecommuniceerd via de bewonerswerkgroep, nieuws brieven en een uitgebreide informatiemap, we hebben ook een aantal keuzemogelijkheden geboden, bijvoorbeeld de uitvoering en de kleur van de voordeur.” De drie proefwoningen die Hestia groep realiseerde, dragen volgens Vincken ook in belangrijke mate bij aan de instemming met het plan. “Mensen zien wat ze krijgen en hoe hun woning er na renovatie uitziet. Dat de meeste bewoners de proefwoningen mooi vinden, telt natuurlijk ook mee.”
‘Open vraagstelling biedt ruimte’ Frans Fonteijn, adjunct-directeur bij BAM Weert, is goed te spreken over de samenwerking met Hestia groep: “De vraag stelling bood ruimte voor het ontwikkelen van een eigen oplossing, want het was geen dichtgetimmerd bestek, maar een open vraag op basis van te behalen prestaties.” Na twee sessies met de co-makers (de project-partners van BAM), werkte BAM Weert een plan van aanpak uit. “Al twee weken na de uitvraag konden we een voorlopig plan met bijbehorende voorcalculatie voorleggen”, aldus Fonteijn. BAM Weert stelde haar co-makers eenzelfde open vraag om prestatiegerichte oplossingen. “We bepaalden daarbij een budget en aanvullende randvoorwaarden stelden we pas als de initiële oplossing niet voldeed.” Om tot een goed eindproduct te komen, is het volgens Fonteijn belangrijk dat partijen respect hebben voor de belangen van andere partijen. “In de Dahliastraat is het gemeenschappelijke doel een tevreden huurder in een zeer energiezuinige woning. Zo moet om de bouwtijd kort te houden, de gevel in één keer worden vervangen en heeft de architect daarop het ontwerp aangepast. Daarnaast kwam de gevelfabrikant met een nieuwe oplossing om een duurzaam passiefhuisniveau te bereiken. Iedere partij in het bouwteam doet wat hij moet doen om het gemeenschappelijk doel te behalen.”
Woningen:
Energielabelverbetering van D naar A++
Aantal: 83 eengezinswoningen en 70 boven- en benedenwoningen Bouwjaar: 1974
Woonlasten Verwachte besparing op energiekosten:
Genomen energiemaatregelen: • • • • •
Gevelisolatie: HSB met steenwol en EPS Dakisolatie: HSB met steenwol Nieuwe kunststof buitenkozijnen: Gealan Tripleglas isolatieglas in deuren en ramen, U-waarde 0.6 Cv-installatie geïntegreerd met zonneboiler: Intergas HR / zonneboiler / retour cv via zonneboiler • PV-panelen geïntegreerd in dak • Mechanisch ventilatiesysteem: gebalanceerde systemen van Stork en Brink • Kruipruimte isolatie: PU
Besparing op energierekening per maand Woningtype
Gas
Elektra
Totaal
Eengezinswoning met plat dak
€ 47
€ 20
€ 67
Eengezinswoning met schuin dak
€ 53
€ 48
€ 101
Onderwoning (één-op-één-woning)
€ 27
€ 28
€ 55
Bovenwoning (één-op-één-woning)
€ 33
€ 28
€ 61
Situatie voor en na renovatie: Na renovatie
Na renovatie
Vloer
Niet-geïsoleerd
Rc = 5 m²K/W
Gevel
Rc = 2 m²K/W
Rc = 9 m²K/W
Dak
Rc = 1,5 m²K/W
Rc = 7 m²K/W
Ramen (kozijn en glas)
U = 2,4 W/m²K
U = 0,8 W/m²K
Verwacht gemiddeld energieverbruik per eengezinswoning per jaar: Na renovatie
Na renovatie
Gas
1600 m³
600 m³
Elektriciteit
3970 KWh
1200 KWh
Bij elektriciteit gaat het om het netto verbruik, rekening houdend met opgewekte elektriciteit. Huidige verbruiks gegevens elektra niet allemaal bekend. Opbrengst zonne panelen verschilt per woningtype en oriëntatie.
Huurverhoging: Woningtype
Huurverhoging renovatie
Zonne panelen*
totaal
Eengezinswoning met plat dak
€ 35
€ 10
€ 45
Eengezinswoning met schuin dak
€ 40
€ 24
€ 64
Onderwoning (één-op-één-woning)
€ 20
€ 14
€ 34
Bovenwoning (één-op-één-woning)
€ 25
€ 14
€ 39
*Hiervoor geldt een garantieregeling: indien de opbrengst van de panelen lager is dan verwacht, zal ook de vergoeding voor de panelen worden aangepast.
Investering per woning circa € 100.000 waarvan circa 85% is besteed aan energiebesparende maatregelen.
Nieuwe praktijkvoorbeelden
Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Swentiboldstraat 21 Postbus 17 | 6130 AA Sittard T +31 (0) 88 602 90 00 www.agentschapnl.nl/woningbouw Agentschap NL | april 2013 Publicatie-nr. 2EGOW1248 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en inter nationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.
Agentschap NL blijft op zoek naar nieuwe praktijk voorbeelden over technische maatregelen, processen en aanpakken, ter ondersteuning van het Convenant. We nodigen u van harte uit die voorbeelden te melden via
[email protected] of contact op te nemen met 088 602 23 55. Meer informatie kunt u vinden op www.agentschapnl.nl/woningbouw. Deze website biedt actuele informatie over energiebesparing aan professionele partijen in de woningbouw.
Agentschap NL ondersteunt in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de convenantspartijen Aedes en de Woonbond bij de uitvoering van het Convenant Energiebesparing corporatiesector. De doelstelling van dit Convenant is de realisatie van een additionele gebouw- en installatie gebonden energiebesparing in de bestaande sociale woningvoorraad van ten minste 24 PJ in de periode 2008-2020. Voor de nieuwbouwproductie van de corporaties betreft dit een verbetering van het gestandaardiseerde energiegebruik met 25% per 1 januari 2011 en 50% per 1 januari 2015. Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit. Wij bieden professionele marktpartijen en overheden ondersteuning bij energie besparing, duurzame energie en CO₂-reductie van de gebouwde omgeving.
