Praktijkvoorbeelden Corporaties

Praktijkvoorbeelden Corporaties De Dillen, Wooncompagnie, Hoorn Thema’s: Techniek, bewonerscommunicatie

Wooncompagnie combineert optimale isolatie met energiezuinige installaties • Alle leidingen en installaties in complex vervangen • Nieuwe warmtepomp benut bodemwarmte voor laagtemperatuurverwarming • Zonnecollectoren genereren energie voor tapwatervoorziening • Extra energiebesparing dankzij isolatie schil • Energielabels van F/E naar B/A • Bewoners moeten wennen aan LTV

Duurzame totaaloplossing voor De Dillen Nu te warm, dan te koud. Reparatiepogingen ten spijt, bleven bewoners van appartementencomplex De Dillen klagen over hun slecht functionerende verwarming. Op advies van ZON Energie trof Wooncompagnie rigoureuze maatregelen: alle installaties en leidingen werden verwijderd ten gunste van een energiezuinig systeem dat zowel zonne-energie als bodemwarmte benut. De renovatie werd efficiënt gecombineerd met andere duurzame onderhoudsmaatregelen, zoals de isolatie van gevel en dak. De huurverhoging na oplevering bedraagt zestig procent van het theoretische berekende energievoordeel. Sinds 1990 maakt De Dillen deel uit van het woningenbestand van Wooncompagnie. Het uit 1972 daterende complex telt twintig tweekamer- en negen eenkamerappartementen. De oude zolders zijn later verbouwd tot eenkamerwoningen, waarbij leidingen naar boven werden doorgetrokken. Volgens Laura van Eekeres, projectleider Vastgoedbeheer van de in Hoorn gevestigde wooncorporatie, zijn toen de verwarmingsproblemen ontstaan: “Het was een leidingenchaos. Als in de ene woning de cv aan ging, dan werd het bij de buren koud.” Pogingen om de problemen te verhelpen met onder meer een nieuwe cascadeopstelling, mochten niet baten. Van Eekeres: “Het vervangen van de binneninstallatie hebben we gelijk met het groot onderhoud uitgevoerd. Daarmee werden binnen- en buitenkant in één keer grondig en duurzaam aangepakt.”

Isolatiemaatregelen Bouwkundig aannemer Mulder Obdam, installatieaannemer Mandjes en ZON Energie (adviseur en investeerder in duurzame installaties) gingen in augustus 2011 aan de slag. Op het programma: isolatie van dak en spouw, het aanbrengen van nieuwe dakbedekking, plaatsing van dakramen en kozijnen met HR++ glas, vernieuwing van de gevelbekleding en gedeeltelijk herstel van het voegwerk. De aanwezige gasbetonnen vloeren hadden geen verdere isolatie nodig en bleven ongemoeid.

Duurzame installaties Bijgestaan door ZON Energie werden binnenshuis alle leidingen, verwarmingsradiatoren en elektrische boilers verwijderd, alsook het collectieve ketelhuis met gasgestookte ketel. Er kwamen nieuwe, energiezuinige installaties voor in de plaats die bodemwarmte en zonlicht benutten. Zonnecollectoren op het dak wekken nu de energie op waarmee de gemeenschappelijke boiler wordt verwarmd. De nieuwe collectieve warmtepomp, die gebruik maakt van bodemwarmte, stuurt warmte via nieuwe leidingen naar de laagtemperatuur­ radiatoren in de woningen. Bijgeplaatste hoogrendementsketels fungeren als back-up bij koud weer. Prettige bijkomstigheid voor de bewoners is dat alle woningen – tegelijk met de vernieuwing van de leidingen – zijn voorzien van nieuwe badkamers.

Zwaar weer Het project kwam in zwaar weer door het onverwachte faillissement van de installatieaannemer. Water en verwarming zouden drie weken afgesloten zijn, maar het werden drie maanden. Na anderhalve maand zijn de bewoners aangesloten op een tijdelijk warmwatersysteem. Van Eekeres: “We zijn blij dat de nieuwe installatieaannemer, Schouten Techniek, de klus zo goed en snel heeft opgepakt. Een week na het faillissement van Mandjes kon het bedrijf al weer verder met het binnenwerk: de leidingen en de nieuwe LTV-radiatoren. Het ketel­ huis vergde meer tijd, omdat nieuwe capaciteitsberekeningen werden gemaakt en nieuwe onderdelen besteld moesten worden. Ook waren noodvoorzieningen nodig voor de bewoners, waaronder een tijdelijke warmwatervoorziening en – met herfst en winter voor de deur – elektrische straalkacheltjes.

Extra communicatie Woonconsulent Kim Leers heeft de handen vol gehad aan de ­communicatie. Aanvankelijk verliep deze soepel en volgens plan. Met informatiefolders, een inloopavond voor bewoners en huis­ bezoeken was het benodigde draagvlak voor renovatie (minstens 70 procent) snel gevonden. Vooral de inloopavonden, waarbij bewoners hun vragen konden voorleggen aan betrokken deskundigen, waren een succes. Leers: “We hadden gekozen voor een opstelling met drie tafels voor respectievelijk de aannemers, de woon­ consulenten en de opzichters. Bewoners konden zo heel gericht hun persoonlijke vragen stellen over bijvoorbeeld het nieuwe verwarmingssysteem of de projectplanning.” Na het faillissement waren extra communicatie-inspanningen vereist. Leers: “Je hebt begrip voor de vervelende situatie waarin bewoners zitten – zoals het niet kunnen douchen in eigen huis – en wilt ze zo goed en snel mogelijk informeren over oplossingen.” Wooncompagnie heeft besloten de bewoners een financiële vergoeding te geven voor het geleden ongemak.

“Het vervangen van de binneninstallatie hebben we gelijk met het groot onderhoud uitgevoerd.” Laura van Eekeres, projectleider Vastgoedbeheer wooncorporatie

Nieuwe warmtebron Het nieuwe verwarmingssysteem riep aanvankelijk veel vragen op bij bewoners, ondanks verstrekte gebruikershandleidingen. Persoonlijke uitleg bood veelal uitkomst. Leers: “Het laagtemperatuursysteem vraagt om een andere manier van stoken en dat is wennen. Voor een goed rendement, moeten de mensen de radia­ toren niet open en dicht draaien maar altijd open laten staan. Lastig is ook dat radiatoren nooit gloeiend heet worden. Dan lijkt het al gauw of de verwarming het niet doet.” Wooncompagnie zal in de winter van 2012/2013 een bewonersenquête uitzetten om onder meer te achterhalen hoe bewoners de nieuwe LTV-verwarming ervaren. Laura van Eekeres, projectleider Vastgoedbeheer wooncorporatie

Top en strop Naast extra wooncomfort profiteren de bewoners van De Dillen van dalende woonlasten: bij onveranderd gebruik gaat de energie­ rekening een stuk omlaag, terwijl de huren slechts beperkt stijgen. Wooncompagnie, daarentegen, leed door het faillissement van de aannemer een financiële strop: het project was begroot op 1,0 miljoen euro maar daar kwam meer dan 0,2 miljoen bij: ruim 50.000 euro voor de installaties, ruim 50.000 euro voor extra b ­ ouw­­kundige ingrepen en nog eens ruim 100.000 euro voor vergoedingen aan bewoners (alle bedragen exclusief btw). Toch kijkt de project­ leider met tevredenheid terug op de renovatie: in termen van energiebesparing en duurzaamheid is immers veel winst geboekt. Met project De Dillen wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de CO₂-reductie die WoonCompagnie nastreeft: in 2013 wil men 8 procent minder uitstoten dan in 2008.

Monitoring Van de monitoring die ZON Energie vanaf mei 2012 gedurende twee jaar uitvoert, hoopt de corporatie bovendien veel te leren. Wat het rendement van de installatie is, bijvoorbeeld, en op welke punten optimalisatie mogelijk is. Ook wil men weten of het systeem zich leent voor bredere toepassing. ZON Energie Groep meet alle ­ energie­stromen in de installatie en bepaalt hieruit de deel- en totaal­ rendementen. Van Eekeres verzucht: “Eigenlijk hadden we een maandje eerder klaar moeten zijn met het project. Dan hadden we nog net een echte vorstperiode gehad en al kunnen beoordelen of de installaties goed presteren. Nu kunnen we dat pas doen na de winter van 2012/2013.”

Bijzondere keuze: bivalent systeem ZON Energie Groep gaf advies over duurzame technieken en installaties, begeleidde ontwerp en uitvoering en is na oplevering verantwoordelijk voor de monitoring van project. Jeroen Voetman: “Het is een heel bijzonder project waarin we zowel zonlicht als bodemwarmte benutten. Vanuit een nieuwe, grotere techniekruimte is een compleet nieuw distributienetwerk aangelegd, zowel voor de warmwatervoorziening als de laagtemperatuurverwarming. Zonnecollectoren op het dak – in totaal 25 m2 vacuümbuiscollectoren – leveren de benodigde energie voor warm tapwater. Energie die over is, wordt via het netwerk naar de gesloten bodemwarmtewisselaars gevoerd om de bodem daarmee weer een beetje op te warmen. Dit laatste maakt het gemakkelijker voor de warmtepomp – een belangrijk onderdeel van de nieuwe laagtemperatuurverwarmingsinstallatie – om warmte uit de bodem te halen en te distribueren naar de woningen. De bron is berekend op dertig jaar gebruik, maar hierna nog steeds bruikbaar. We noemen het een bivalent systeem, omdat we naast duurzame energie ook gebruik maken van traditionele hoogrendementsketels om piekvragen op te vangen. Deze zijn opgehangen in de techniekruimte, waar ook de warmtepomp staat. Tot ongeveer 5 °C buitentemperatuur is bodemwarmte toereikend, volgens onze berekeningen. Als het kouder wordt, moeten de HR-ketels bijspringen om de woningen warm te stoken. We streven duurzaamheid na, maar in huis moet het wel aangenaam zijn.”

Woningen:

Situatie voor en na renovatie:

Appartementengebouw bestaand uit: • 20 tweekamerwoningen (bouwjaar 1972) • 9 later op de zolderverdieping gerealiseerde ­eenkamerwoningen (bouwjaar 1982)

Situatie voor renovatie: • Gevel onvoldoende geïsoleerd, ramen enkel glas • Collectieve centrale verwarming vanuit techniekruimte met 1 gasgestookte verwarmingsketel • Ondeugdelijk distributienet (cv-leidingen) met als gevolg een slecht functionerende verwarming • Individuele elektrische boilers • Verouderde badkamers

Na renovatie

Na renovatie

Dak

Rc = 1,7 m²K/W

Rc = 2,5 m²K/W

Vloer*

Rc = 1,48 m²K/W

Rc = 1,48 m²K/W

Gevel

Rc = 0,36 m²K/W

Rc = 1,61 m²K/W

Ramen

U = 2,9 - 3,5 W/m² K

U = 1,1 W/m² K

* Geen maatregelen, daarom ongewijzigd

Bereiding warm tapwater (alle woningen per jaar): • O  pbrengst zonnecollectoren (indicatief*): ca. 10MWh (= ca. 35% jaarlijkse warmtevraag voor bereiding warm tapwater) *Berekende waarden – definitieve cijfers bekend na monitoring

Energiemaatregelen:

Energielabels:

• Dakisolatie plus nieuwe dakbedekking en dakpannen • Isolatie spouw, aanbrengen nieuwe gevelbekleding en herstel voegwerk • Nieuwe kozijnen en dakramen, beide voorzien van HR++ glas • Aanleg mechanische ventilatie en aanbrengen ventilatieroosters in alle woningen • Bouw van nieuwe, grotere techniekruimte plus nieuw distributienetwerk voor levering van laagtemperatuurwarmte en warm tapwater • Plaatsing 25 m² zonnecollectoren op het dak (vacuümbuiscollectoren) plus collectieve boiler voor levering warm tapwater • Installatie warmtepomp en gesloten bodemwarmte- wisselaars • Bijplaatsen hoogrendementsketels in techniekruimte voor piekbelasting (buitentemperatuur lager dan 5 °C • Nieuwe, grotere LTV-radiatoren in alle woningen

Naar verwachting van F/E naar B/A

Financieel: • T  otale investering: circa € 1,2 miljoen waarvan € 0,2 miljoen meerkosten door faillissement aannemer en grotere techniek­ruimte (bedragen exclusief btw) • Gemiddelde huurverhoging voor 1- en 2-kamerwoning = 60% van de theoretische energiebesparing. Huren gaan van gemiddeld € 313,- naar € 337,- per maand • Gemiddelde theoretische energiebesparing per woning: € 42,- per maand

Ruimteverwarming (alle woningen per jaar): Oude situatie (2006-2010)

Nieuwe situatie (indicatief*)

21.000 – 28.000 m³

Ca. 6.100 m³

214 GJ

Opwekking door bronnen + warmtepomp

Ca. 11.100 m³

390 GJ

Elektriciteitsverbruik warmtepomp

40.000 kWh

144 GJ

Verbruik gas

Totaal verbruik fossiele brandstoffen

736-982 GJ

736-982 GJ

358 GJ

Besparing

50-65%

*Berekende waarden – definitieve cijfers bekend na monitoring

Nadere informatie: Laura van Eekeres, projectleider Vastgoedbeheer Wooncompagnie, [email protected] Jeroen Voetman, ZON Energie Groep, [email protected]

Nieuwe praktijkvoorbeelden

Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Swentiboldstraat 21 Postbus 17 | 6130 AA Sittard T +31 (0) 88 602 90 00 www.agentschapnl.nl/woningbouw Agentschap NL | december 2012 Publicatie-nr. 2EGOW1230 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en inter­ nationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.

Agentschap NL blijft op zoek naar nieuwe praktijk­ voorbeelden over technische maatregelen, processen en aanpakken, ter ondersteuning van het Convenant. We nodigen u van harte uit die voorbeelden te melden via [email protected] of contact op te nemen met 088 602 23 55. Meer informatie kunt u vinden op www.agentschapnl.nl/woningbouw. Deze website biedt actuele informatie over energiebesparing aan professionele partijen in de woningbouw.

Agentschap NL ondersteunt in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de convenantspartijen Aedes en de Woonbond bij de uitvoering van het Convenant Energiebesparing corporatiesector. De doelstelling van dit Convenant is de realisatie van een additionele gebouw- en installatie­ gebonden energiebesparing in de bestaande sociale woningvoorraad van ten minste 24 PJ in de periode 2008-2020. Voor de nieuwbouwproductie van de corporaties betreft dit een verbetering van het gestandaardiseerde energiegebruik met 25% per 1 januari 2011 en 50% per 1 januari 2015. Divisie NL Energie en Klimaat voert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties het programma ‘Energie & Gebouwde Omgeving’ uit. Wij bieden professionele marktpartijen en overheden ondersteuning bij energie­ besparing, duurzame energie en CO₂-reductie van de gebouwde omgeving.