Politieke en demografische inzichten uit het jaarcongres Trendbureau Overijssel

DUTCH WATER SECTOR INTELLIGENCE

Politieke en demografische inzichten uit het jaarcongres Trendbureau Overijssel Een kijk op diverse trends en ontwikkelingen door de bril van prominente maatschappelijke figuren. Dat is waar op het jaarcongres van het Trendbureau Overijssel op 27 januari 2011 de aandacht naar uitging. De oud-politicus Frits Bolkestein sprak over de uitdagingen op het vlak van demografie (krimp, vergrijzing), het energievraagstuk en de concurrentieslag van de EU met andere werelddelen. De columnist en essayist Bas Heijne schetste de toekomst van de democratie en ging daarbij in op het belang van (het onderkennen van) identiteit. Emeritus hoogleraar Jenny de Jong-Gierveld beschreef de toekomst van de demografie: wat zijn toekomstige sociale leefvormen, hoe bevorderen we de sociale cohesie en hoe om te gaan met eenzaamheid? Hieronder een verslag van deze betogen.

www.dwsi.nl HÉT PLATFORM VOOR GEZAMENLIJKE HORIZONSCANNING, VOOR EN DOOR DE HELE NEDERLANDSE WATERSECTOR. Binnen de Dutch Water Sector Intelligence worden relevante trends aangereikt aan participerende organisaties. Gezamenlijk vertalen we deze trends in denktanksessies naar kansen & bedreigingen voor de watersector en mogelijke adaptatiestrategieën.


Het Trendbureau Overijssel is een onafhankelijk bureau dat trendverkenningen maakt. Deze verkenningen bieden inhoudelijke ondersteuning aan beleidsontwikkeling en voedt het debat en discussie tussen beleidsmakers en maatschappelijke partners in de provincie Overijssel. Het Trendbureau organiseert verschillende activiteiten, waaronder jaarlijks een congres. Dit congres staat in het teken van de verkenningen die in het voorgaande jaar zijn gemaakt. In 2010 waren dat er drie: de toekomst van de democratie, die van de demografie en van landbouw. Hieronder een verslag van de keynote speaker Frits Bolkestein die over verschillende uitdagingen van de toekomst sprak, van Bas Heijne over de toekomst van de democratie en Jenny de Jong-Gierveld over de toekomst van de demografie.

Frits Bolkestein – demografie, de energiecrisis en de concurrentieslag “Het is moeilijk de tekenen des tijds te zien” begint voormalig VVD-fractievoorzitter en oud EUcommissaris Frits Bolkestein zijn betoog. “Niemand heeft de val van de Berlijnse muur zien aankomen en slechts een enkeling de recente economische crisis”. Sommige ontwikkelingen zijn echter moeilijker te zien dan anderen, relativeert hij. Bolkestein gaat in op de drie ontwikkelingen waarvan hij denkt dat die aardig zeker zijn:

Demografie – krimp & vergrijzing

De energiecrisis

Mondiale concurrentie Demografie – krimp & vergrijzing Voorbeelden te over van landen in Europa die te maken gaan krijgen met een sterk krimpende en vergrijzende bevolking. Bolkestein noemt er een aantal en sluit af met Slovenië: “met 1,2 kind per vrouw stevent dit land af op collectieve zelfmoord”. Hij vindt de Europese krimp een slechte zaak: “het heeft negatieve impact op de economische groei”. Jongeren zijn in zijn ogen innovatiever en goedkoper dan ouderen en nemen bovendien meer risico’s. Dat is wat een economie nodig heeft, zo valt ook te zien in de vergelijking tussen de Verenigde Staten (VS) en Europa: “de VS is innovatiever dan de EU en dat heeft te maken met de houding ten opzichte van risico’s: die is daar positiever”. Maar er zijn meer gerelateerde zaken waarover moet worden nagedacht. Zullen jongeren bijvoorbeeld niet gaan rebelleren tegen het dragen van de hoge kosten voor ouderen? Energiecrisis Er is een tekort aan energie in Europa, aldus Bolkestein en daardoor groeit jaar na jaar “onze” afhankelijkheid van andere, vaak instabiele staten. Des te zorgelijker is dat een duidelijk Europese energiepolitiek en –beleid ontbreekt. Die afhankelijkheid van ingevoerde energie en met name van Rusland “hypothekiseerd” de buitenlandse EU politiek. Maar er is een wederzijds belang: “zij onze markt, wij hun olie en gas”. Die wederzijdse afhankelijkheid moet beter in balans worden gebracht. Dichter bij huis zal het Groningse Aardgas opraken en dat zal voor Nederland ook meer afhankelijkheid van buitenlandse energie betekenen.

www.dwsi.nl POLITIEKE EN DEMOGRAFISCHE INZICHTEN UIT HET JAARCONGRES TRENDBUREAU OVERIJSSEL

2


“Onder druk wordt alles vloeibaar” en “er is niets zo effectief als een hoge [olie]prijs”, redeneert Bolkestein over hoe uit deze crisis te komen. Hoewel een hoge prijs de economie schaadt, kan er politiek gezien ruimte ontstaan om het EU beleid aan te scherpen. Maar deze crisis laat volgens hem ook zien dat de noodzaak van kernenergie er niet kleiner op wordt. Concurrentiekracht EU Hoe is het gesteld met de concurrentiekracht van de EU ten opzichte van de veelbesproken BRIC-landen? Rusland is geen concurrent, zegt Bolkestein. Over Brazilië wordt veelal gezegd dat dat “het land van de toekomst is” en die maakt het volgens Bolkestein inderdaad waar. Maar de grote beloftes zijn toch wel India en China. China heeft, zoals bekend, een “verbluffende” economische groei elk jaar. Maar het kent evengoed serieuze problemen. Bolkestein noemt de één-kind-politiek

en corruptie. Wordt er gekeken wordt naar een belangrijke factor voor

innovatie: onderzoek, dan zijn deze Aziatische landen echter niet te stuitten. Azië heeft nu al meer octrooien dan de EU. En als je kijkt naar de belofte die EU landen hebben gemaakt om drie procent van hun BBP [bruto binnenlands product] aan onderzoek te spenderen, maakt alleen Zweden die belofte waar. En dat is zeer zorgwekkend, aldus Bolkestein. De staat van de EU Al die zaken en meer zijn voor de EU van groot belang. Maar Bolkestein is kritisch ten aanzien van de toekomst van de EU. De EU lijdt aan Imperial overstretch: “overdaad schaadt”. Het Europees Parlement streeft altijd naar meer Europa, maar dat is volgens Bolkestein juist niet nodig. Hij noemt het voorbeeld van de “obligatiepolitiek” van de EU nu. Het actief opkopen van obligaties van landen is slecht, vindt hij: “zo kan de markt landen als Portugal niet disciplineren”. Het Europees Parlement leeft in een “federale fantasie” en heeft een “democratisch deficit” in de EU. Hij wijst erop dat elk land een eurocommissaris levert, waardoor er teveel commissariaten zijn. Omdat elk commissaris zichzelf toch wil bewijzen, worden er initiatieven voorgesteld die kant noch wal raken in de ogen van Bolkestein. Twee tips geeft Bolkestein tot slot mee: (i) leer onze geschiedenis en (ii) laat u niet teveel inpalmen door drogredenen, maar gebruik je gezond verstand.

Bas Heijne – de toekomst van de democratie NRC-columnist Bas Heijne grijpt terug op de opmerking van Bolkestein over het moeilijk grijpbare karakter van de toekomst. Veel studies gericht op de toekomst bewijzen volgens Heijne veelal “lippendienst aan onzekerheid”. In die studies wordt altijd de kanttekening geplaatst dat de toekomst niet te voorspellen is en vervolgens worden allerlei voorspellingen gedaan. Al die trends waar iedereen op wijst zijn volgens Heijne al aanwezig en bovendien vaak tegenstrijdig aan elkaar. Zo wordt er nu veel gesproken over de kloof tussen de burger en de politiek: die is groot en groeiende. Maar blijkbaar is er juist nu heel veel betrokkenheid; sla de media erop na en kijk naar burgerinformatieavonden. Dit zal alleen niet het type betrokkenheid zijn die iedereen graag ziet, zegt Heijne met gevoel voor understatement. Heijne roept de vraag op of de ‘bewegingen’ die in trends worden beschreven gaan zoals velen denken dat die gaan.


3


Zijn advies is om trends te vertalen naar je eigen leven en nagaan wat uitingen van een trend daarin zijn. “Heel veel trends waarover wordt gepraat, zoals individualisering, komen voor in je eigen leven. Leer daarom jezelf de vraag te stellen: wat doet dat met mij? Hoe herken ik dat in mijn eigen omgeving?”. Heijne wijst evenzeer op het nut van trends in zijn beleving: “het onderzoeken en het bewust zijn van bepaalde tendensen in de samenleving”. Het belang van identiteit en het onderkennen van reële gevoelens Heijne refereert eveneens terug naar een beknopte toespraak die Ank Bijleveld, Commissaris van de Koningin in Overijssel, eerder die dag hield. Haar verhaal was er een vol “volzinnen”. Die zijn volgens Heijne moeilijk te duiden: “het is vaak heel moeilijk deze ‘grote ideeën’ vorm te geven in het alledaags”. En vooral hier, binnen de Europese Unie, is dat problematisch. Heijne wijst op landen buiten de EU die de EU beschouwen als uitweg voor alle problemen die ze zelf ondervinden. De EU heeft hen op allerlei vlakken (economisch, cultureel, etc.) veel te bieden. Maar dit rooskleurige beeld dat zij van ons hebben en waarin zij geloven, geloven wijzelf steeds minder in. De ideële kant van de EU ligt onder druk en je ziet mede daarom een beweging naar ‘de markt’. Er is geen gedeelde identiteit en dat maakt de EU vooral cultureel gezien niet geslaagd. Door Europa brokkelt volgens velen de ‘eigen’ identiteit juist af. Met name politici van traditionele partijen zijn opgegroeid met het idee om niet aan de identiteit te komen: daar komt geheid ellende van. Heijne waarschuwt daarvoor en roept op identiteitsgevoel niet te onderschatten en vragen als “wat is een gemeenschap” en wat is onze samenleving” serieus te nemen. Juist waar de lokale identiteit het sterkst is, daar voelen mensen zich het meest bedreigd in hun eigenheid of in hun gemeenschapsgevoel. Populistische partijen varen daar wel bij met een sterke nadruk op die eigen identiteit. Heijne adviseert die eigenheid die mensen voelen, hun emoties, niet te onderschatten bij het uitwerken van trends in beleid of strategie. En dat is niet gemakkelijk met een traditioneel “verticaal-georiënteerd” bestuur in Nederland en een “horizontaal-georiënteerde” samenleving. Als je geen antwoord meer hebt op de vraag wat een samenleving is –en dat is nu het geval met de traditionele partijen– is dat destructief. Met het ontkennen van de onvrede in de samenleving waar populistische partijen vaak op wijzen creëer je veel problemen, aldus Heijne. Wat nodig is, is een visie creëren op de samenleving die verder reikt dan een boerkaverbod en het wijzen op en ontrafelen van ‘het irreële’ van populistische ideeën. Niet de vraag beantwoorden welke groep boven de ander staat, maar nagaan hoe verschillende groepen in de samenleving zich tot elkaar verhouden. Zero-Sum World Heijne verwijst naar de “zero-sum World”, een term bedacht en uitgewerkt door Gideon Rachman van de Financial Times in zijn gelijknamige boek. Daarin beargumenteerd Rachman dat de afgelopen dertig jaar een internationale “win-win politiek” is gevoerd, gebaseerd op de idee dat iedere natiestaat dezelfde belangen nastreefde en iedereen te winnen had bij globalisering. Sinds de crisis in 2008 heeft deze politiek plaatsgemaakt voor een zero-sum World, waarbij ‘de winst’ voor het ene land leidt tot gepercipieerd verlies bij het ander. En dat versuft politieke besluitvorming, kijk bijvoorbeeld naar de uitkomsten van de recente klimaatconferenties. Vooral de gedachte dat we allen dezelfde belangen hebben, is volgens Heijne iets wat niet zomaar voor lief moet worden aangenomen. En om te begrijpen wat www.dwsi.nl POLITIEKE EN DEMOGRAFISCHE INZICHTEN UIT HET JAARCONGRES TRENDBUREAU OVERIJSSEL

4


mogelijk verschillende belangen zijn en hoe ze zich tot elkaar verhouden, zal men interesse moeten tonen in en proberen te begrijpen wat er werkelijk aan de hand is, niet alleen in globale zin, maar juist ook op “microniveau”.

Prof. Dr. Jenny de Jong-Gierveld: de toekomst van de demografie Emeritus professor Jenny de Jong-Gierveld (72) is nog altijd actief betrokken bij demografisch onderzoek, onder meer als geaffilieerde bij het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI, waar DWSI ook lid van is). Op de vraag hoe onze samenleving er straks uitziet, zegt ze dat de persoonlijke life-course wordt getekend door ervaringen van de tijd waarin je leeft. Dus als je het hebt over de senioren van de toekomst (waar de presentatie van De JongGierveld voornamelijk over ging), dan praten we over de oudere mensen van straks, die anders zijn dan de oudere mensen van nu. Na haar eigen studietijd was zij bijvoorbeeld de tweede vrouw die op de Vrije Universiteit mocht blijven werken als onderzoeker. Het laat maar zien: patronen veranderen. Tegelijkertijd is er continuïteit. En vooral uit dat laatste kan ze patronen schetsen voor de toekomst. Sociale leefvormen van de toekomst Als je kijkt naar de sociale leefvormen van de toekomst, zegt De Jong-Gierveld dat de levensverwachting van mannen stijgt ten opzichte van de vrouw. Dat heeft onder andere te maken met het feit dat mannen minder roken dan vrouwen. Ook de samenstelling van huishoudens verandert. 33% van de huishoudens is nu een eenpersoonshuishouden. Dit aandeel zal stijgen tot 44%. Alleenwonenden hebben vaker een LAT relatie. Maar koppels zullen ook langer met elkaar leven. Een gat is verder op te merken tussen diegenen die vrij gemakkelijk mee kunnen komen in de veranderingen die gaande zijn, zoals het feit dat er steeds meer met behulp van ICT wordt geregeld, en diegenen die dat niet of minder goed kunnen. Vaak is dit inderdaad het gat tussen diegenen die de “goede” opleidingen hebben genoten en diegenen die dat niet hebben. De consequenties zijn navenant: hoogopgeleide mensen met partner zullen een hogere levensverwachting van 14 jaar genieten dan de alleenstaande, laagopgeleide man. Sociale cohesie & eenzaamheid Wanneer het over individualisering gaat, leggen velen de link met eenzaamheid en afbrokkeling van de sociale cohesie. De gedachtegang is dat er vroeger meer solidariteit was. Volgens De Jong-Gierveld is dat een verheerlijking van het verleden: “de solidariteit die vroeger bestond was gewoon een vorm van afgedwongen sociale verzekering; niks aardigheid”. Wel zijn er uitdagingen nu. Hoewel de kerk en verenigingen zijn afgewezen, blijkt uit onderzoek dat mensen die naar de kerk gaan, zich veel minder eenzaam voelen dan diegenen dat niet doen. Hoe realiseer je sociale cohesie tegen de achtergrond van dit soort ontwikkelingen? Dan moet er worden gekeken naar eenzaamheid. Die kan worden opgedeeld in twee typen: emotionele en sociale eenzaamheid. Emotionele eenzaamheid gaat over de afwezigheid van een echte gesprekspartner en duidt vooral op het gevoel van eenzaamheid. Sociale eenzaamheid heeft te maken met de grootte van het netwerk en heeft vooral betrekking op het alleen zijn. In beleid wordt bijna geen onderscheid tussen beide typen eenzaamheid gemaakt, www.dwsi.nl POLITIEKE EN DEMOGRAFISCHE INZICHTEN UIT HET JAARCONGRES TRENDBUREAU OVERIJSSEL

5


terwijl ze een verschillende aanpak vereisen. In Nederland is een op de drie volwassenen eenzaam. Maar vooral van belang daarbij is dat er veel verschillende risicogroepen zijn. Zeker niet alleen ouderen, wat wel eens gedacht wordt. De meesten eenzamen bevinden zich in de groep 33-55 jarigen. Oplossingen Veel huidige oplossingen helpen niet, vertelt De Jong-Gierveld. Bij de buurtbarbecue vooral veel sociaal-geprivilegieerden en niet de doelgroep. De Jong-Gierveld wijst vooral op het belang van het voorkomen van eenzaamheid. En wel door het onderhouden van “het konvooi”. Met het konvooi wordt bedoeld het geheel van sociale relaties, waaronder ook vrienden van vrienden, leden van het koor en buurtbewoners: “een konvooi opbouwen en onderhouden is van 18-85 jaar een continue taak”. Het gebruik van sociale media voor het opbouwen of onderhouden van het konvooi laat een Mattheüs-effect zien: sociaal-geprivilegieerden met veel bestaande contacten gebruiken sociale media veelal succesvol voor het onderhouden van hun netwerk. Sociaal-kwetsbaren die naar contacten zoeken via sociale media steken hier veel tijd in, maar falen in hun doel. Het grootste sociale netwerk hebben mannen met partner, daarna vrouwen met partner, vrouwen zonder partner en tot slot de mannen zonder partner, die zijn het eenzaamst en sociaal het meest kwetsbaar.

Relevantie Een streven van 2011 voor DWSI is om als horizonscanners meer opinies te peilen van gezaghebbende figuren over mondiale, Europese en nationale trends en ontwikkelingen. In dit kader is het jaarcongres van het Trendbureau Overijssel bezocht. Omdat de beschouwingen van deze sprekers, de een meer normatief, de ander meer academisch, een sterk analytisch en daardoor een hoog attractief karakter hebben, willen we deze opinies zoveel als mogelijk delen met deelnemers van DWSI. Wat daarvan de relevantie voor de eigen organisatie of situatie is, hangt sterk af van de lezer. Toch worden hieronder een paar voorzetten gedaan, die het denken over en discussiëren van deze onderwerpen kunnen ondersteunen:

Politiek: blijft de invloed van EU-beleid toenemen (denk aan KRW, biodiversiteit)?

Politiek: hoe staat het ervoor met waterkennis en –kunde in Europa ten aanzien van andere werelddelen, en wat is daarin de rol van Nederland?

Demografie: wat betekenen krimp enerzijds en meer eenpersoonshuishoudens anderzijds voor de drinkwatervraag en infrastructuur voor water, riolering en RWZIs?

Burger: hebben veranderingen in sociale cohesie en behoefte aan eigen identiteit ook zijn weerslag op individuele wensen ten aanzien van waterdiensten?

Burger: hoe ga je als organisatie in de watersector om met potentieel grote verschillen tussen burgers in het kunnen omgaan met bijvoorbeeld digitale diensten? Sluit je bepaalde sociale groepen niet uit bij een eventuele overgang naar moderne (communicatie)middelen?

Meer informatie Dit verslag is opgesteld in februari 2011. www.dwsi.nl POLITIEKE EN DEMOGRAFISCHE INZICHTEN UIT HET JAARCONGRES TRENDBUREAU OVERIJSSEL

6


W: www.dwsi.nl E: [email protected]


7

Politieke en demografische inzichten uit het jaarcongres Trendbureau Overijssel

Recommend Documents