POLITIEACADEMIE - Lectoraat Financieel-economische Criminaliteit

verwevenheid

Minor

onderwereld en

Ondermijning bovenwereld Curriculumontwerp

POLITIEACADEMIE - Lectoraat Financieel-economische Criminaliteit

PA

De bijl aan de wortel Ondermijning raakt vele sectoren en er zijn tal van partijen in betrokken. Als slachtoffer maar, bewust of onbewust, ook als ‘dader’. Conform de kenmerken van ondermijning vraagt ook haar (vroegtijdige) beïnvloeding om de inzet van meerdere organisaties. Die beschikken allen over personeel dat mogelijk zicht heeft op ondermijnende effecten of activiteiten. Op zichzelf vormen zij een krachtig potentieel tegen ondermijning. Een belangrijk deel van dat personeel is hoger opgeleid. Is het niet logisch om hen al tijdens hun initiële opleiding met het voorkomen en bestrijden van ondermijning vertrouwd te maken? En is het gezien het multidisciplinaire karkter van ondermijning ook niet logisch om dat als studierichtingen gezamenlijk te doen; de Politie incluis? Dat beoogt de minor ondermijning. Als afspiegeling van de partijen die in de samenleving zijn betrokken bij ondermijningsvraagstukken leren studenten van verschillende studierichtingen gezamenlijk over ondermijning. Bij elkaar ‘in de klas’ en zich verdiepend in elkaars perspectieven. Met die gemeenschappelijke basis landen zij na hun studie op tal van plaatsen in de samenleving. Samen vormen ze een ‘booster’die ondermijning tegengaat van binnenuit en vanuit een collectief gedachtengoed.

Lees meer >

f necadamy

where professionals meet Politieacademie

 

 

 

 

   

  Minor ondermijning: verwevenheid onder‐ en bovenwereld     Curriculumontwerp                          Auteur:    Drs. W. Faber   

  Politieacademie  Arnhemseweg 348  7334 AC Apeldoorn  e‐mail [email protected]  www.finec.eu      © 2011‐2013, Politieacademie, Finecadamy, W. Faber  Finecadamy  is  een  initiatief  van  het  Lectoraat  Financieel‐economische  criminaliteit  (Finec)  aan  de  Politieacademie  te  Apeldoorn.  Finecadamy  richt  zich  op  die  vormen  van  kennisoverdracht  waarvan  het  onderliggende financieel‐economische criminaliteitsvraagstuk per definitie multidisciplinairiteit impliceert. Het  is heel vruchtbaar om bijvoorbeeld politiemensen of medewerkers van BOD’en binnen hun eigen geleding te  voorzien  van  financieel‐economische  kennis.  In  beginsel  richt  Finecadamy  zich  daar  niet  op.  Anders  is  het  wanneer  verschillende  partijen  in  beeld  komen  als  voorwaarde  voor  het  detecteren  of  beïnvloeden  van  financieel‐economische  criminaliteit  en  er  bovendien  voor  die  partijen  iets  gezamenlijks  te  leren  en  ervaren  valt. Zoals in de minor Ondermijning.    De  inhoud  van  dit  curriculumontwerp  is  auteursrechtelijk  beschermd.  Overname  van  beschreven  ideeën,  concepten, teksten of delen daaruit zonder schriftelijke toestemming van finecadamy is, voor welk doel en op  welke wijze dan ook, niet toegestaan.       

 

 

 

 

 

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting ...................................................................................................................... 3  1  Achtergrond en relevantie ............................................................................................ 5  1.1  1.2  1.3  1.4  1.5  1.6 

Tegengaan van ondermijning: prioriteit nr 1! .......................................................................................... 5  Verwevenheid van onder‐ en bovenwereld ............................................................................................... 6  Wat te verstaan onder ondermijning?.......................................................................................................... 7  Ondermijning als systeemgevolg .................................................................................................................... 8  Hoe kondigt ondermijning zich aan? ............................................................................................................ 9  Definities ondermijning voor de minor .................................................................................................... 10 

2  Een minor ondermijning .............................................................................................. 13  2.1  2.2  2.3  2.4  2.5  2.6  2.7 

Van ondermijningsvraagstukken naar een minor ................................................................................ 13  De doelstelling van de minor ondermijning ........................................................................................... 13  Focus: asymmetrie in kennis en systeemtoegang ................................................................................ 14  De doelgroepen ................................................................................................................................................... 16  Het perspectief van de student ..................................................................................................................... 17  Het perspectief van de organiserende institutie/docent .................................................................. 17  Het perspectief van de toekomstige werkgever .................................................................................... 18 

3  Ontwerpprincipes, rode draden en leerdoelen ............................................................ 19  3.1  Ontwerpprincipes .............................................................................................................................................. 19  3.2  Rode draden en leerdoelen ............................................................................................................................ 20  3.2.1  Rode draad 1: Ondermijning als subjectiviteit ..................................................................................... 21  3.2.2  Rode draad 2: actoren persoon, functie, organisatie, sector en systeem.................................. 21  3.2.3  Rode draad 3: rollen van slachtoffer, dader, getuige, en bestrijder ............................................ 21  3.2.4  Rode draad 4: Gerichte beïnvloeding van ondermijning (sturing) ............................................. 22  3.2.5  Rode draad 5: feitelijk gebleken ondermijning, en de ‘dark number’ ........................................ 23  3.2.6  Rode draad 6: Oorzaken, gevolgen, doelen, maatregelen, effecten ............................................ 23 

4  Een design voor de minor ondermijning ...................................................................... 25  4.1  Het conceptueel opleidingsmodel ............................................................................................................... 25  4.1.1  De werking en samenhang van de minor in een notendop ............................................................. 25  4.1.2  Binnencirkel: de minorgroep ........................................................................................................................ 26  4.1.3  Functionele cirkel: geambieerde functies (inter en intra) .............................................................. 27  4.1.4  Geografische cirkel: het speelveld van de minor .................................................................................. 28  4.1.5  Functionele en geografische cirkel samen: het ondermijningsveld ............................................ 28  4.1.6  De wijdere omgeving ........................................................................................................................................ 29  4.1.7  Verzwaarde postinitiële variant ................................................................................................................. 29  4.2  Programmering ................................................................................................................................................... 29  4.2.1  Toelating en intake ............................................................................................................................................ 29  4.2.2  Eindresultaat ........................................................................................................................................................ 30  4.2.3  Kick off‐bijeenkomst: positiebepaling ....................................................................................................... 30  4.2.4  Blok I: Inkleuring ondermijningsveld (2 weken; 100 SBU) ............................................................. 31  4.2.5  Blok II: oorzaken en gevolgen (4 weken, 160 SBU) ............................................................................ 32  4.2.6  Blok III: krachtenveldanalyse: ‘hoe de hazen lopen’ en ‘verbindingen’ (3 weken 140 SBU) 34  4.2.7  Blok IV: maatregelen en effecten (4 weken, 160 SBU) ...................................................................... 35  4.2.8  Blok V: mobiliseren van partijen (3 weken, 140 SBU) ....................................................................... 36  4.2.9  Blok VI: Uitvoering en monitoring (3 weken, 140 SBU) ................................................................... 37  4.2.10  Alumni‐programma .......................................................................................................................................... 38 

5  Finecadamy: Inbedding en organisatie van de minor ................................................... 39  5.1  5.2 

 

De Finecadamy .................................................................................................................................................... 39  De partners in de minor .................................................................................................................................. 40 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 

5.3  Ontwikkeling en doorlooptijd ....................................................................................................................... 41  Bijlage I: Overzicht (niet limitatief) van organisaties, ondermijningsvraagstukken en gerelateerde HBO‐opleidingen .................................................................................................................................. 43   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

SAMENVATTING    Passend bij de kenmerken van ondermijning en haar ontstaan, ligt het voor de hand om de beïnvloeding van  ondermijnende criminele handelingen of ondermijnende onveiligheidsgevolgen te concentreren op de plaatsen  waar  zij  zich  voordoen.  Het  ontwikkelen  van  een  klimaat  waarin  ondermijning  niet  kan  gedijen  of  het  voorkomen  en  in  de  kiem  smoren  van  schadelijke  activiteiten,  vraagt  om  vroegtijdige  beïnvloeding  van  berokken  personen  en  organisaties.  Toezicht,  opsporing  en  vervolging  hebben  op  vroege  stadia  van  ondermijnende  activiteiten  maar  beperkt  zicht.  Bovendien  hebben  zij  niet  of  slechts  beperkt  toegang  tot  organisaties waar binnen, en van waar uit, ondermijnende activiteiten plaatsvinden. Die organisaties zitten ook  niet echt op vroegtijdig toezicht te wachten. Dat geeft allerlei gedoe en houdt mensen van hun werk. Ergo, het  zich intensief verstaan tot die organisaties uit bijvoorbeeld het oogpunt van preventie van ondermijning is voor  buitenstaanders een enorme klus.     Tegen  deze  achtergrond  is  het  logisch  om beheersing  van  ondermijningsrisico’s  te  realiseren  van  binnnenuit.  Dat  kan  door  algemene  voorlichting,  compliance  trainingen  of  accountantscontroles  en  dergelijke.  Een  meer  intrinsieke  manier  van  beïnvloeding  maakt  daarentegen  gebruik  van  ‘aanstormende  talenten’.  Studenten  bijvoorbeeld, die na hun studie op tal van plaatsen in de samenleving hun invloed zullen laten gelden vanuit  een divers palet aan functies, organisaties en sectoren. Hetzelfde palet dat gezamenlijk, bewust of onbewust,  bijdraagt  aan  cumulatieve  ondermijnende  effecten.  Want  ondermijning  is  het  gevolg  van  cumulatie  en  ‘inwatering’, en zelden van één handeling door één persoon of organisatie.     Bij ondermijning is vooral systeem‐aantasting aan de orde.  Systemen die functioneren bij de gratie van tal van  verschillende partijen. Die bedrijvigheid wordt niet alleen door de arbeidsmarkt weerspiegeld, maar ook door  de  verschillende  opleidingen  die  naar  die  arbeidsmarkt  toe  leiden.  Niet  alleen  verschillende  organisaties  zijn  dus  aan  ondermijning  te  relateren,  maar  ook  verschillende  opleidingen.  Door  studenten  vanuit  verschillende  studierichtingen gezamenlijk te laten leren over ‘ondermijning’, wordt een ‘booster’ gecreëerd, een injectie in  de samenleving, die zich uitbetaalt zodra deze studenten in die samenleving zijn geland. In de veronderstelling  dat  zij  op  basis  van  het  geleerde  en  de  met  medestudenten  gedeelde  multidisciplinaire  ervaringen,  ondermijningsrisico’s weten te voorkomen, te signaleren en er adequaat op in te grijpen.     Door  rond  ondermijning  verschillende  studierichtingen  bij  elkaar  te  brengen,  wordt  ze  op  dezelfde  manier  aangepakt als ze ontstaat: als optelsom van verschillende invloeden, van binnenuit en bovendien in een vroeg  stadium.  Nog  beter:  ondermijning  wordt  op  deze  manier  mede  voorkomen  door  het  via  de  aanstormende  talenten  beïnvloeden  van  bedrijfsklimaten  waardoor  ondermijning  niet  langer  gedijt.  Naarmate  meer  studenten  van  de  minor  ondermijning  het  werkzame  leven  instromen,  neemt  de  kans  op  een  positief  cumulatief systeemeffect van al hun afzonderlijke invloeden toe. Het is de ondermijning zelf die op deze manier  van haar tanden wordt ontdaan: ondermijning ondermijnd.    Een  minor  is  een  afgerond  studiedeel  van  30  ects  (5  maanden)  waarmee  HBO‐studenten  van  verschillende  studierichtingen (‘majoren’) zich kunnen specialiseren of juist verbreden buiten de grenzen van hun specifieke  opleiding  of  zich  voorbereiden  op  een  master.  In  het  tweede  deel  van  het  3e  jaar  van  de  reguliere  opleiding  wordt meestal een minor gekozen.    In de minor Ondermijning wordt ondermijning als activiteit onderscheiden van ondermijning als gevolg. Op die  basis behandelt de minor verschijningsvormen van ondermijning en de verschillende niveau’s waarop die zich  kunnen  manifesteren,  de  daarbij  betrokken  rollen,  de  oorzaken  en  gevolgen  van  ondermijning,  en  hoe  ondermijning gericht te beïnvloeden. Juist omdat bij het duiden en beïnvloeden van ondermijning de context  een belangrijke rol speelt, worden de studenten die de minorgroep vormen op twee manieren gekoppeld aan  de  praktijk.  In  de  eerste  plaats  kiezen  studenten  zich  bij  aanvang  van  de  minor  de  functie  die  zij  na  hun  opleiding  graag  zouden gaan  uitoefenen.  Gedurende de  looptijd  van de  minor  wordt elke  student  gekoppeld  aan  iemand  uit  de  praktijk  die  de  geambieerde  functie  al  uitoefent.  Gesteund  door  deze  praktijkvertegenwoordiger  brengt  de  student  de  geambieerde  functie  en  haar  context,  in  binnen  de  minorgroep.   Het geheel aan geambieerde functies bepaalt voor een belangrijk deel op welke ondermijningsvraagstukken en  contexten  in  de  minorgroep  wordt  gefocust.  Maar  er  is  nog  een  tweede  koppeling  naar  de  praktijk:  een 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

minorgroep werkt niet in een theoretische schoolomgeving aan ondermijningsvraagstukken, maar doet dat in  een geografisch afgebakend deel van een wijk, stad of regio. Dat gebiedsdeel of ‘ondermijningsveld’, wordt uit  oogpunt  van  ondermijning  bestudeerd  en  er  worden  ook  voorstellen  op  losgelaten  voor  het  verkleinen  of  beheersen  van  ondermijningsrisico’s.  De  minorgroep  interacteert  voortdurend  met  actoren  in  het  ondermijningsveld.    Het programma voor de minor bestaat uit een kickoff bijeenkomst en zes blokken die in doorlooptijd variëren  van  twee  tot  en  met  vier  weken.  Tijdens  de  blokken  zijn  de  studenten  en  docenten  gefocust  op  concrete  ondermijningsvraagstukken die passen binnen de definities van ondermijning zoals gegeven aan het begin van  het curriculumontwerp, en bij de geambieerde functies en de geografische context van het ondermijningsveld.  Ieder blok wordt afgerond met een bouwsteen voor het eindresultaat, maar blijft ondertussen ook doorlopen  tijdens de resterende doorlooptijd van de minor.     Blok  I  start  met  een  verkenning  van  het  ‘ondermijningsveld’.  Blok  II  staat  in  het  teken  van  de  oorzaken  en  gevolgen  van  ondermijning  en  Blok  III  is  een  verkenning  van  het  krachtenveld  in  de  omgeving.  Blok  IV  behandelt daarop volgend de mogelijke maatregelen tegen ondermijning en hun effecten. In de laatste twee  blokken staat centraal hoe vanuit ieders geambieerde functie, interne en externe partijen rond de beïnvloeding  van ondermijning kunnen worden gemobiliseerd, en hoe dat uitmondt in uitvoering van de door de studenten  ontworpen maatregelen en het monitoren van effecten.    Tijdens de minor verkennen de studenten het ondermijningsveld als samenhangend systeem op verschillende  manieren. Uiteindelijk levert dat vier belangrijke deelresultaten op:   een samenhangend beeld van de ‘staat van ondermijning’ binnen het gebied dat wordt omgrensd door de  functionele‐ en geografische cirkel en bezien via de door de studenten geambieerde functies;   een  samenhangende  analyse  van  het  ontstaan  van  die  ‘staat’  en  de  te  verwachten  toekomstige  ontwikkelingen;   een  op  de  eerste  twee  deelresultaten  gebaseerd  samenhangend  wenselijk  doch  realistisch  beeld  van  de  gewenste staat;   een ontwikkelingsroute van de huidige situatie naar de wenselijke.  Door de relatief korte looptijd van de minor zal het laatste eerder neerkomen op een inschatting betreffen dan  feitelijke implementatie.    De  programmering  van  de  minor  is  gebaseerd  op  de  innovatieve  methodologie  ‘Hypothese  Gestuurde  Interventie’ (HGI). Die staat niet alleen ten dienste van de minor als tijdelijke lessituatie, maar biedt op zichzelf  houvast  aan  de  studenten  voor  de  manier  waarop  ze  organisatieoverstijgende  vraagstukken  in  de  praktijk  kunnen tegengaan. Tijdens het volgen van de methodologie komen allerlei (onderzoeks)vaardigheden aan bod.    De  minor  Ondermijning  wordt  ontwikkeld  door  het  Lectoraat  Financieel‐economische  criminaliteit  aan  de  Politieacademie,  de  SSR  als  het  opleidingsinstituut  voor  OM  en  ZM,  en  de  Hogeschool  Avans.  Trekker  is  het  lectoraat Financieel‐economische criminaliteit.     De start van de minor is gepland in de week van 7 september 2013. Naast de initiële variant is het de bedoeling  om  een  verzwaarde  variant  aan  te  bieden  voor  mensen  die  al  in  de  beroepspraktijk  werkzaam  zijn.  Allumni‐ studenten van de masterclass Ondermijning van de SSR zijn betrokken bij het detailontwerp en de begeleiding  van de minor. Met de Avans hogeschool wordt de minor opgezet en uitgevoerd met nadrukkelijk de bedoeling  om, bij gebleken succes, de minor landelijk aan te bieden.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

1 ACHTERGROND EN RELEVANTIE  Het ontwerp voor een Minor Ondermijning sluit aan op een toegenomen gevoel van een van binnenuit bedreigde samenleving. Vrijwel dagelijks komen er voorbeelden in het nieuws van onkreukbaar gewaanden die er, achteraf gezien, vaak al jarenlang een nogal dubbele moraal op na hebben gehouden. Systemen blijken door hen of hun organisatie mede te zijn aangewend ten faveure van de eigen portemonee, of ter begunstiging van niet rechthebbenden vrienden of relaties. Niet zelden betreft het vertrouwensfuncties waarvan een goed functioneren van onze samenleving afhangt. In die context moeten ‘ondermijning’ en ‘verwevenheid van onder‐ en bovenwereld’ worden begrepen. Tal van meestal vage definities van deze begrippen doen de ronde. Met als gemeenschappelijk kenmerk dat er geen sector aanwijsbaar is waarin ondermijning zich exclusief manifesteert. Ondermijning is overal en er is niet één partij exclusief in staat om ondermijning te voorkomen of tegen te gaan. Deze achtergrond heeft tot de keuze voor, en de opzet van, de minor ondermijning gemotiveerd.  

1.1 Tegengaan van ondermijning: prioriteit nr 1!  In de visie van het OM op de strafrechtelijke handhaving ‘Perspectief op 2015’1, wordt van de drie prioritaire  aandachtsgebieden, ‘Ondermijning’ als eerste beschreven (pp. 10‐12). Behoudens in de hoofdstuktitel komt het  begrip  ondermijning  in  het  visiedocument  weliswaar  niet  voor  ‐  en  wordt  het  ook  niet  nader  gedefinieerd  ‐  maar  door  titel  en  onderliggende  tekst  met  elkaar  te  verbinden,  blijkt  ondermijning  te  worden  geassocieerd  met de georganiseerde misdaad en meer specifiek met verwevenheid tussen de onderwereld bestaande uit die  misdaad, en de bovenwereld. Aanpak van die georganiseerde misdaad is de invalshoek van het OM‐beleid dat  o.a. wordt gemotiveerd door “Het strategisch belang van integere economische sectoren voor Nederland….”.  Daarover zegt het visiedocument het volgende:     “Ten  aanzien  van  onder  meer  de  financiële  sector  en  de  vastgoedsector  bestaat  het  risico  dat  de  georganiseerde misdaad met de winst van delicten als grootschalige drugshandel, fraude en milieucriminaliteit,  een bestendige machtspositie weet te verwerven. Een dergelijke verwevenheid manifesteert zich in het gebruik  van  financiële  en  juridische  dienstverleners,  corruptie,  zeggenschap  over  ondernemingen  en  investeringen  in  onroerend  goed.  Met  de  opkomst  van  ICT  en  Internet  ontstaan  er  voor  criminele  organisaties  nieuwe  mogelijkheden,  zoals  skimming,  phishing  en  het  verstoren  van  de  werking  van  computersystemen.  Daarnaast  krijgen  traditionele  delicten  zoals  kinderporno  en  fraude  een  nieuwe  verschijningsvorm,  die  vraagt  om  een  daarop toegesneden strafrechtelijke handhaving.” (p. 15).    In  de  recente  beleidshistorie  lijkt  het  onderzoek  van  de  Commissie  Joldersma  (Joldersma,  Teeven,  De  Wit,  Heerts, Anker, & De Roon, 2008) een markeringspunt van de aandacht voor wat ondermijning wordt genoemd.  Een  begrip  dat  in  het  onderzoeksrapport  niet  voorkomt,  maar  sterk  verbonden  lijkt  te  zijn  met  de  door  de  commissie  onderzochte  verwevenheid  tussen  onder‐  en  bovenwereld.  In  het  rapport  van  de  commissie  leidt  dat in het verlengde van de aanleiding van haar oprichting (de Bouwfraude), tot een focus op vastgoedfraude.  Niet  omdat  de  relatie  tussen  vastgoedfraude  en  ondermijning  zo  strikt  wordt  gelegd  of  dat  van  denkbare  ondermijning  in  relatie  tot  vastgoed  de  meeste  impact  uitgaat,  maar  omdat  de  (slechts)  26  gesproken  respondenten  ondermijning  vooral  met  vastgoed  associeerden.  Dat  kent  als  risico  dat  wat  het  meest  wordt  genoemd (vastgoed) ook wordt aangezien voor het grootste probleem. “De vastgoedsector is de sector waar de  verwevenheid volgens de gesprekspartners het meeste voorkomt.” aldus het rapport op p. 17. Maar hoe weet  men dat? Bestaat er een overzicht van het totaal waartegen men de bijdrage van vastgoed af zet? En dan nog:  hoe ondermijnend is het voor wat?     Het is weinig verrassend dat ondermijning in de beleidsperiode na het verschijnen van het rapport Joldersma  vooral is geassocieerd met de wereld van het vastgoed. Vastgoed lijkt het epi centrum van de beleidsaandacht                                                                   

1

 Kamer II, 2011‐2012, 28684, nr. 331, bijlage 142869 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 

voor ondermijning of verwevenheid tussen onder‐ en bovenwereld te zijn geworden. Ook in het zogenaamde  Emergo‐project  waarvan  het  inzichtelijk  maken  van  criminogene  machtsstructuren  in  het  centrum  van  Amsterdam  een  hoofddoelstelling  was  (Projectgroep  Emergo,  2011,  pp.  31‐32),  nam  de  aandacht  voor  vastgoed een belangrijke plaats in. Desondanks constateert het eindrapport van dit project “…dat in het kader  van Emergo nog geen goed zicht is verkregen op de aard en omvang van de malafiditeit in het onroerend goed  in de binnenstad.” (Projectgroep Emergo, 2011, p. 249).     

1.2 Verwevenheid van onder‐ en bovenwereld  De  samenleving  kent  geen  afgebakend  hoekje  of  onderwereld  waar  de  criminelen  verblijven  en  alles  ondermijnen  wat  ze  tegen  komen.  Evenmin  kent  ze  een  paradijselijke  tegenhanger  die  bovenwereld  heet.  Psychologisch  is  het  onderscheid  in  een  onder‐  en  een  bovenwereld  die  ook  nog  verweven  zijn,  desondanks  zeker van belang. Ze drukt uit dat wat onkreukbaar werd gewaand (de bovenwereld bijvoorbeeld bestaande uit  notarissen,  advocaten,  accountants,  taxateurs,  commissionairs,  beleggingsinstellingen,  bouwbedrijven,  zorginstellingen  etc.)  onderdeel  blijkt  te  zijn  van  minder  onkreukbare  activiteiten  (de  onderwereld),  of  daar  zelfs hun primaire bestaan aan danken. Criminaliteit beperkt zich kennelijk niet meer (of heeft dat ook nooit  gedaan) tot de klassieke crimineel met een haakhand en een lapje voor één oog. Dat is waar het criminelen ook  om  te  doen  is:  zo  weinig  mogelijk  opvallen  door  het  aannemen  van  een  werkwijze  die  precies  lijkt  op  het  reguliere  gedrag  van  de  burger.  Ook  dat  is  niet  nieuw,  alleen  zijn  we  ons  meer  bewust  van  samenhangende  risico’s  en  effecten.  Als  zelfs  bepaalde  functies  en  functionarissen  in  de  samenleving  niet  te  vertrouwen  zijn,  stort het systeem in elkaar.     Het onderscheid in onder‐ en bovenwereld helpt ons om onszelf te positioneren aan een goede kant van de  samenleving (de bovenwereld) in tegenstelling tot ‘the bad guys’ die tot de onderwereld behoren. Het helpt om  te  vertrouwen  in  een  goed  systeem  waarnaast,  noodlottig  genoeg,  ook  nog  een  slecht  systeem  bestaat.  Voorstellingen  van  onder‐  en  bovenwereld  hebben  een  belangrijke  functie  om  de  complexiteit  van  de  samenleving voor haar leden te reduceren en hanteerbaar te maken.    Wat  gezien  wordt  als  die  samenleving,  is  overigens  de  resultante  van  eeuwenlang  op  elkaar  inwerkende  factoren en ontwikkelingen. Die zijn elkaar opgevolgd, hebben elkaar versterkt of juist afgezwakt. Het resultaat  anno vandaag kan niet meer worden gereconstrueerd uit al haar afzonderlijke historische en actuele bijdragen.  Ook de criminele opbrengsten afkomstig van slachtoffers zijn geassimileerd door het totale systeem. Hoe men  het  ook  wendt  of  keert:  mede  door  criminele  opbrengsten  heeft  de  samenleving  zich  kunnen  ontwikkelen.  Hetzelfde geldt trouwens ook voor de door Piet Hein veroverde zilvervloot en de winst uit slavenhandel. Onder‐  en bovenwereld zijn dan abstracties.    Het  totaal  aan  proactieve,  preventieve  en  repressieve  maatregelen  dat  decennia  lang  tegen  misbruik  is  opgeworpen,  is  ook  toegevoegd  aan  de  smeltkroes  die  de  samenleving  is.  Daardoor  beschikken  samenlevingssystemen  over  ingebouwde  eigenschappen  om  met  dreigingen  om  te  gaan,  op  dezelfde  manier  als  ook  virussen  en  ziekten  een  belangrijke  bijdrage  hebben  geleverd  aan  de  genetische  ontwikkeling  van  de  mens  tot  wat  hij  nu  is.  De  resulterende  robuustheid  of  resistentie,  is  een  groot  goed  en  zorgt  er  voor  dat  relatief  onbezorgd  kan  worden  deelgenomen  aan  het  sociaal‐,  financieel‐  of  economisch  verkeer.  Gelijktijdig  heeft ze een onvermijdelijke keerzijde: het is nauwelijks voorstellen dat die robuustheid kan worden aangetast.  De  samenleving  is  als  ultiem  slachtoffer  niet  voor  te  stellen.  Wat  is  immers  het  alternatief?  Tot  op  zekere  hoogte  leidt  dat  tot  een  spagaat:  onrust  niet  willen  aanwakkeren  omdat  samenlevingssystemen  berusten  op  vertrouwen, en gelijktijdig wel de ‘awareness’ willen vergroten dat de rek in het systeem toch eindig kan zijn.  Zonder dat vertrouwen geen welvaart, en zonder onkreukbaarheid en integere werking van dat systeem geen  vertrouwen.  De  kredietcrisis  heeft  laten  zien  hoe  slechte  hypotheken  een  wereldwijd  sneeuwbaleffect  tot  gevolg  hadden  dat  niet  met  de  bestaande  financiële  buffers  kon  worden  opgevangen.  Welk  deel  van  deze  hypotheken is verstrekt op basis van te rooskleurig voorgestelde salarisgegevens en werkgeversverklaringen?  En in hoeverre kon de kredietverstrekker daarvan op de hoogte zijn? Kon een deel van deze hypotheekgevers  en  hypotheeknemers  wellicht  zelf  niet  zonder  hypotheekfraude?  Behoren  zij  eigenlijk  ook  niet  tot  de  onderwereld en zo ja, moeten we ons dan ook niet afvragen hoe klein die bovenwereld dan misschien wel is?  Studiefraude,  bouwfraude,  hypotheekfraude,  belastingfraude,  zorgfraude,  faillissementsfraude,  acquisitiefraude,  skimmen,  phishing,  oplichting,  bedrog,  verzekeringsfraude,  telecomfraude,  witwassen…. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6 

Alleen al op financieel‐economisch gebied lijkt de lijst van dagelijks blijkende incidenten schier oneindig. Laat  staan  wanneer  daar  drugshandel,  mensenhandel,  diefstal,  milieucriminaliteit  etc.  nog  daaraan  worden  toegevoegd. En vermoedelijk zien we daarvan niet meer dan het topje van de ijsberg.    De  Triple  A  status  van  Nederland,  en  daarmee  haar  internationale  handelspositie,  hangt  samen  met  vertrouwen,  maar  evenzeer  met  de  zekerheid  waarmee  een  ieder  kan  rekenen  op  een  eerlijke,  oprechte  en  zorgvuldige behandeling in het sociale‐, juridische‐, economische‐ of financiële verkeer.    Het aangehaalde Project Emergo had veel capaciteit beschikbaar in relatie tot een weliswaar complex maar ook  relatief  klein  geografisch  gebied.  Desondanks  is  het  niet  gelukt  om  eventuele  achterliggende  malafide  machtsstructuren in het vastgoed inzichtelijk te maken. Ook aan de andere kant kent Nederland bijvoorbeeld  (nog) geen grote aantallen financiële dienstverleners of juridisch adviseurs die tegen de lamp lopen. Dat kan te  maken  hebben  met  hun  secundaire  daderschap  waardoor  ze  in  onderzoeken  die  primair  zijn  gericht  op  de  bewijsvoering  van  een  hoofddelict  niet  opvallen.  Wat  de  reden  ook  is:  als  er  sprake  is  van  dit  soort  betrokkenheid  van  ‘de  bovenwereld’  dan  weet  men  kennelijk  hoofdzakelijk  buiten  schot  te  blijven.  Moet  uit  oogpunt  van  ondermijning  of  verwevenheid  tussen  onder‐  en  bovenwereld  de  aandacht  wel  vooral  worden  gericht  op  de  wereld  van  het  vastgoed?  Waaruit  bestaat  eigenlijk  de  ondermijnende  doorwerking  van  de  verwevenheid?  Worden  door  een  focus  op  vastgoed  wellicht  andere  sectoren,  branches,  of  gelegenheden  gemist die wellicht, indien ze zouden worden gekend, een even groot of veel groter gevaar van ondermijning  voor  de  samenleving  inhouden?  Is  het  nogal  exclusieve  criterium  ‘zware  georganiseerde  misdaad’  wel  een  juiste  benadering  van  ondermijning,  of  zou  (bij  wijze  van  voorbeeld)  ook  de  frequentie  van  ondermijnende  activiteiten  door  minder  zware  criminelen  moeten  worden  betrokken  in  de  weging  van  hun  impact  op  de  samenleving?  Waaruit  bestaat  überhaupt  ondermijning/verwevenheid  eigenlijk  en  welke  sectoren,  branches  komen  dan  op  basis  van  welke  ondermijnende  veiligheidsconsequenties  als  meer  of  minder  urgent  bovendrijven?     

1.3 Wat te verstaan onder ondermijning?  Aan  de  ene  kant  lijkt  de  aandacht  voor  ondermijning/verwevenheid  zich  te  concentreren  op  vastgoed  (als  sector waarin bijvoorbeeld misdaadgeld neerslaat), en aan de andere kant lijken steeds meer andere delicten  met  ondermijning/verwevenheid  geassocieerd.  Als  veel  vormen  van  onregelmatigheid  of  criminaliteit  als  ondermijnend  zijn  te  zien,  krijgt  het  begrip  of  fenomeen  daardoor  ook  weinig  onderscheidende  waarde.  Het  komt dan niet veel verder dan een kapstok voor ‘heel veel’ of ‘alles’. Dat probleem uit zich ook in de worsteling  met  definities  van  ondermijning.  Bijvoorbeeld  in  het  rapport  ‘Over  ondermijning’  van  de  Politie  Amsterdam‐ Amstelland. Deze op zich verdienstelijke verkenning van ondermijning als moeilijk te begrenzen fenomeen, gaat  breder  dan  uitsluitend  vastgoed  als  ondermijningsgerelateerd  subject.  Alleen  als  ander  uiterste  komt  het  tot  een lange reeks aan ondermijnende delicten, die vooral nieuwsgierig maakt naar het antwoord op de vraag hoe  er met zoveel uitholling überhaupt nog iets van de samenleving functioneert (Politie Amsterdam‐Amstelland,  2009,  pp.  61‐102).  Ook  in  dit  rapport  lijkt  aan  de  orde  dat  de  aandacht  voor  verschijnselen  die  bijvoorbeeld  voorheen  schuil  gingen  onder  benamingen  als  georganiseerde  criminaliteit,  CSV’s  (criminele  samenwerkingsverbanden),  intermediairs  of  BIBOB  een  nieuwe  impuls  krijgen  door  hen  onder  de  noemer  ‘ondermijning’ te schuiven.     Er lijkt van het begrip ondermijning een zekere aantrekkingskracht op beleid uit te gaan. Is het wellicht zo dat  wie vandaag de dag beleidsaandacht en geld wil voor het eigen metier van criminaliteitsbestrijding een relatie  probeert  te  leggen  tussen  dat  metier  en  het  sexy  ondermijning?  Is  het  bestaan  als  toezichthouder  of  criminaliteitsbestrijder anno nu  minder zinvol als het geen anti‐ondermijningselement in zich draagt?     “Zowel binnen als buiten het korps bestaan er veel verschillende interpretaties van het begrip ondermijning.  Ondermijning  blijkt  een  zeer  breed  spectrum  van  beeldvorming  op  te  leveren.”,  zo  constateert  het  Amsterdamse rapport (Politie Amsterdam‐Amstelland, 2009, p. 17). Zij presenteert dat spectrum met als doel  “het bewust maken van organisaties dat er zeer veel vormen van ondermijning zijn, en om de uitdaging voor de  eigen  organisatie  zichtbaar  te  krijgen”. Een  korte  weergave  van  wat  volgens  het  rapport  ondermijning  is/zou  kunnen zijn:   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 

-

-

-

alle gevallen waarin de fundamenten van de samenleving worden aangetast, met mogelijke ontwrichting  van die samenleving tot gevolg. (Voorwoord van het rapport Over ondermijning)  het verzwakken of misbruiken van de structuur van onze maatschappij, leidend tot een aantasting van haar  fundamenten en/of van de legitimiteit van het stelsel dat haar beschermt”. (p. 9)  Ondermijning wordt gebruikt als een manier om aan te geven dat een gebeurtenis heftiger is dan normaal.  Het is dan geen “normale” criminaliteit, het is ondermijning (p. 17)  de  verwevenheid  van  de  onderwereld  met  de  bovenwereld.  Criminelen  die  zwart  geld  investeren,  die  macht of invloed proberen te verwerven of die zelfs de politiek in gaan (p. 17)  Bij ondermijning wordt de legaliteit van de samenleving aangetast (p. 19)  misschien  wel  belangrijkste  punt  dat  door  ondermijning  verzwakt  kan  worden:  verzwakking  van  het  vertrouwen  van  de  burger.  Vooral  in  de  media  wordt  de  term  ondermijning  vaak  gebruikt  voor  alle  activiteiten die de integriteit van de politiek, economie of de maatschappij aantasten. (p. 33)  ondermijning  is  meer  dan  een  nieuwe  categorie  criminaliteit,  en  ondermijning  is  niet  altijd  een  ernstig  crimineel feit. Soms is de activiteit zelf niet eens strafbaar! Dus door alleen met de conventionele politiebril  te kijken naar het “wie en wat” kan ondermijning niet effectief aangepakt worden. (p. 35)  de  sociale  cohesie  of  het  vertrouwen  van  de  burger,  het  veroorzaakt  economische  schade,  politieke  tegenstellingen  of  maakt  politiek  onvermogen  zichtbaar,  en  het  kan  schade  aanbrengen  aan  de  infrastructuur en de volksgezondheid.(p. 51). 

  Wat helpt het om ondermijning als term te gebruiken als er veel onder valt volgens de opsomming uit het OM‐ Perspectief  op  2015  en  het  Amsterdamse  rapport  ‘Over  ondermijning’?  Dan  werkt  het  begrip  niet  meer  onderscheidend en is het operationeel moeilijk bruikbaar. Praktisch kunnen we alleen iets met ondermijning als  het is te operationaliseren en dat helpt om wat het is te voorkomen c.q. aan te pakken.     De vage omschrijvingen van ondermijning als in de praktijk aangetroffen, leveren tal van nieuwe begrippen op  met deels dezelfde abstractie als het verschijnsel dat ze willen definiëren. Dat is inhoudelijk en psychologisch  verklaarbaar. Inhoudelijk omdat ondermijning een nog weinig ontgonnen en complex aandachtsgebied betreft.  In  een  dergelijke  onverkende  staat  is  het  logisch  dat  voorafgaande  aan  een  uiteindelijke  uitkristallatie  van  begrippen  of  zelfs  theorie,  tal  van  pogingen  worden  ondernomen  om  grip  te  krijgen  op  de  weerbarstige  werkelijkheid.  Een  psychologische  verklaring  schuilt  mogelijk  in  de  consequenties  van  eenduidige  en  strak  ingekaderde  definities  van  ondermijning.  Elke  onderscheiding  betekent  immers  ook  uitsluiting  van  zaken  die  niet onder de definitie vallen. Met als consequentie dat daarmee onbedoeld een soort onbeduidendheid lijkt te  worden  gesuggereerd  van  wat  buiten  die  definitie  valt.  Zeker  in  het  geval  van  een  onderwerp  dat  brede  belangstelling geniet, lijkt delict X dat buiten de reikwijdte van het fenomeen valt, van een lagere importantie  dan delict Y dat er wel toe wordt gerekend. Dit soort meer of minder expliciete waardering van degenen die  zich over X of Y professioneel druk maken, loopt kans uit te lopen op een scherp discours.   Wat precies onder ondermijning te verstaan hangt mede af van de context waarin het wordt gebruikt. Dat wil  niet zeggen dat iedere afbakening kansloos is en dat er geen ondermijningsdomeinen, al of niet gekoppeld aan  een specifiek gebruik, zijn te onderscheiden.     

1.4 Ondermijning als systeemgevolg  Ondermijning blijkt in het onbehagen dat het oproept een sterk intuïtief begrip. Associaties met instorten en  iets dat onherstelbaar fout gaat, liggen voor de hand. Afschuw is dan ook wat ondermijning oproept en niets  verderfelijker dan degene die zich daar mee inlaat. Het motief van menig crimineel is echter zelfverrijking. Zijn  activiteiten hebben zelden ondermijning als doel. Ondermijning is dan ook vooral een gevolg van een criminele  activiteit en mogelijk op zichzelf niet eens van één criminele activiteit maar van een cumulatie van meerdere  van die activiteiten; los van elkaar gepleegd door meerdere personen.     Waar de verwevenheid van onder‐ en bovenwereld vooral duidt op het hoe van de criminele werkwijze, staat  ondermijning  voor  de  schadelijkheid  daarvan:  het  maatschappelijk  gevolg.  Verwevenheid  tussen  onder‐  en  bovenwereld  wordt  bijvoorbeeld  geacht  de  samenleving  uit  evenwicht  te  brengen  of  te  ondermijnen.  Dat  is  best een ingewikkelde veronderstelling. Omdat die verwevenheid mogelijk en waarschijnlijk niet van de ene op 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8 

de andere dag plaatsvindt, bestaat er een grote kans dat ze op een of andere manier al is geïncorporeerd in het  samenstel dat wij voor de samenleving houden. Die samenleving bestaat er notabene mede uit en heeft (tot op  zekere hoogte) een evenwicht of robuustheid ontwikkeld waardoor ze zich ook niet snel uit evenwicht of tot  een ander evenwicht laat brengen. Als gevolg daarvan manifesteren ondermijnende gevolgen zich niet zo snel  en laten ze zich dus ook niet zomaar even identificeren en aanpakken.    Samenhangende  stelsels  waarop  die  samenleving  niet  alleen  drijft  maar  die  de  samenleving  vormen,  kunnen  alleen  functioneren  op  basis  van  afspraken,  spelregels  en  vooral  (daarmee  samenhangend)  vertrouwen.  Voorbeelden van die stelsels zijn het rechtssysteem, de gezondheidszorg, de telecommunicatie infrastructuur,  het  financiële  stelsel,  het  politieke  systeem,  het  sociale  zekerheidsstelsel,  de  nutsvoorzieningen,  het  voeding‐/voedselsysteem,  milieu‐systeem,  mobiliteitssysteem  etc.  Stuk  voor  stuk  systemen  waarvan  mensen  die  met  elkaar  in  de  samenleving  wonen, werken  en  ontspannen  volledig  afhankelijk  zijn.  Als  deze  systemen  worden uitgehold of ondermijnd loopt het functioneren van deze systemen en dus van de samenleving gevaar.  Positief geformuleerd: gegarandeerde werking van deze systemen is een voorwaarde voor instandhouding en  verdere ontwikkeling van de samenleving en haar delen.    Door  ondermijning  te  zien  als  een  gevolg  neemt  de  onderscheidende  betekenis  van  het  ‘fenomeen’  toe.  Bovendien is ondermijning dan te zien als niet zomaar het ene gevolg te midden van alle andere gevolgen, Bij  ondermijning gaat het niet om een willekeurig gevolg maar om een systemisch gevolg. Ondermijning bestaat uit  gevolgen  voor  en  in  systemen:  samenhangende  stelsels.  Subject  van  ondermijning  is  het  systeem.  Ondermijning bestaat uit (het risico op ) onbeheersbare reacties in en van die systemen. Ondermijning kan een  gevolg  zijn  van  één  afzonderlijke  gebeurtenis  (terroristische  aanslag)  waarvan  de  ernst  doorslaggevend  is,  of  van  een  samenstel  van  afzonderlijke  gebeurtenissen  waar  de  frequentie  meer  bepalend  is.  Gevolgen  kunnen  soms worden afgewend zij het gezien het stadium waarin ze zich manifesteren, met opoffering van soms heel  veel middelen. Het overeind houden van de SNS‐Reaal bank was nog oplosbaar met geld. Hoe anders ligt dat  wanneer milieugevolgen ons in de greep krijgen.      

1.5 Hoe kondigt ondermijning zich aan?  Aan de voorafgaande beschouwing houden we over dat ondermijning niet een willekeurig maar een systemisch  gevolg  is.  Tot  op  zekere  hoogte  zijn  de  samenleving  en  haar  systemen  in  staat  om  die  ondermijning  te  weerstaan en kan het lang duren voordat de fundamenten hun steun verliezen en er iets instort. Dat brengt  ook  als  probleem  met  zich  mee  dat  ondermijning  van  systemen  zich  maar  moeilijk  aankondigt.  Wat  er  zich  onder de oppervlakte voordoet komt mogelijk pas aan het licht als er bij wijze van spreken scheuren optreden  waarna het al te laat kan zijn. Ook de ondermijning op zichzelf blijkt niet het uiterste gevolg te zijn maar een  instabiele  grenstoestand  met  mogelijke  vastlopen  of  ineenstorting  van  het  ondermijnde  systeem  als  het  uiterste gevolg. Om ondermijning te voorkomen of het risico op ondermijning te kunnen schatten, moet vooral  onder de oppervlakte worden gekeken en moeten systemen van binnenuit worden geïnspecteerd. Vergelijk het  met een vliegtuig waarin een te kleine tolerantie van materialen een voorbode kan zijn van kleine scheurtjes  gevolgd door erger. Het inspectie en onderhoudsysteem van vliegtuigen zijn cruciaal voor het garanderen van  vertrouwen  en  veiligheid.  Dat  vereist  indicatoren  die  ondermijning  indiceren,  en  normen  en  marges  die  iets  zeggen  over  de  mate  van  het  risico.  Ten  opzichte  van  andere  samenlevingssystemen  zijn  in  relatie  tot  financieel‐economische  systemen,  die  indicatoren  en  normen  het  meest  voor  handen.  Dat  heeft  te  maken  heeft  met  het  ‘exacte’  karakter  van  financiële  samenlevingssystemen.  Met  als  logisch  gevolg  dat  ook  de  toezichthoudende markt zich vooral in de financieel‐economische sfeer heeft ontwikkeld. Overigens hebben de  diverse crises van de laatste jaren wel duidelijk gemaakt dat de mate van die exactheid is overschat en ook het  toezichthoudende systeem de uiteindelijke ondermijning onvoldoende heeft weten te signaleren of er tijdig op  in te grijpen. Het probleem was niet zozeer het ontbreken van indicatoren maar het toekennen van betekenis  aan de met de indicatoren gemeten waarden in het licht van mogelijke samenlevingseffecten. Omdat we die  effecten nooit hebben gezien (en liefst ook niet willen zien) moeten we het hebben van inschattingen.    Als  signalering  of  juiste  beoordeling  van  mogelijke  consequenties  al  niet  lukt  in  de  financieel‐economische  sfeer: welke mogelijke onvermoede ondermijning vindt er dan plaats van sociale systemen als veiligheid? Ook  in relatie tot sociale onveiligheid hebben we te maken met toezichthouders alleen noemen we die dan Politie,  OM of BOD. Als specifiek probleem doet zich voor dat degenen die zich met die sociale systemen uit oogpunt 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9 

van toezicht bemoeien, systeemgevolgen niet snel waarnemen omdat hoofdzakelijk met een casuïstische bril  wordt  gekeken.  Politie  en  OM  bijvoorbeeld  kijken  naar  losse  gebeurtenissen  en  moeten  bewijs  aandragen  in  concrete  en  geïndividualiseerde  voorvallen.  Het  losmaken  van  de  individuele  gedraging  ten  opzichte  van  die  van  mogelijke  anderen  is  daarvan  juist  de  essentie,  terwijl  voor  het  beoordelen  en  onderkennen  van  systeemgevolgen precies een omgekeerde redenering nodig is: samenhangen duiden tussen ogenschijnlijk op  zichzelf  staande  gebeurtenissen.  Gezien  de  kernfunctie  van  politie  en  OM,  is  het  niet  meer  dan  logisch  dat  bijvoorbeeld  deze  instanties  weinig  zijn  toegesneden  op  het  beoordelen  van,  en  interveniëren  op,  het  cumulatieve  effect  van  onveiligheid  voor  het  functioneren  van  samenlevingssystemen.  Dat  is  één  van  de  redenen  waarom  het  denken  over  ondermijning  vanuit  sociale  onveiligheid  zo  weinig  reliëf  heeft of  krijgt  en  blijft steken in tal van definities en omzwervingen die allen vertrekken uit de losse voorvallen.     Afzonderlijke  individuele delicten  zijn  moeilijk  op  te  werken  naar  systeemgevolgen  of ze  moeten  zoals  in  het  geval  van  terrorisme  een  bijzondere  grote  impact  ineens  op  die  samenleving  hebben.  De  aandacht  voor  bredere sociale systeemgevolgen door politie en OM lijkt zelfs af te nemen naarmate delicten minder worden  uitgerechercheerd, de focus op een gronddelict wordt vervangen door die op witwassen, of maatschappelijke  doelstellingen eenvoudig worden teruggebracht tot een willekeurig afpakbedrag. Deze beleidsontwikkelingen  kunnen o.a. gedijen dankzij diffuse beelden van ondermijningsfenomenen. Dat leidt er in de praktijk toe dat de  ene  beleidsuitspraak  (ondermijning  moeten  we  tegengaan)  niet  wordt  verhouden  tot  de  andere  (focus  op  witwassen) terwijl die het tegengaan van ondermijning juist mogelijk verder wegbrengt. Of ze worden zonder  onderliggende  onderbouwing  met  elkaar  verbonden  waardoor  het  lijkt  alsof  met  de  aanpak  van  witwassen  ondermijning juist wordt tegengegaan. Dit soort vrij willekeurig maken van combinaties van beleidsvoorkeuren  kan ongehinderd worden voortgezet bij gebrek aan onderliggende redeneringen over cumulatie van oorzaken  en daaruit mogelijk optredende systeemgevolgen.      

1.6 Definities ondermijning voor de minor  Wil op basis van het voorgaande een definitie van ondermijning worden gegeven dan rest de conclusie dat er  geen  eenduidige  definitie  bestaat  waarin  een  ieder  zich  kan  vinden.  Dat  is  op  zich  niet  erg  en  ook  niet  oplosbaar, zij het dat juist de worsteling met het begrip er toe leidt dat definities dan maar achterwege worden  gelaten. Zoals in de aan het begin van dit hoofdstuk aangehaalde visie en onderzoeksrapportage. Het is logisch  dat  in  het  geval  van  een  specifieke  invalshoek  ook  een  specifieke  definitie  wordt  gehanteerd  van  wat  ondermijning is. Maar dan moet die specifieke definitie wel worden gegeven. En dat is precies waar het hem  aan ontbreekt.     In het perspectief van dit curriculumontwerp wordt ondermijning gekoppeld aan systeemeffecten. Natuurlijk is  een overval een verschrikkelijk iets wat niemand wenst mee te maken, maar daarmee is ze op zichzelf nog niet  ondermijnend omdat de werking van samenlevingssystemen door de overval niet direct in het geding zijn. Juist  die  samenlevingssystemen  en  hun  ongestoorde  werking  staan  in  de  minor  ondermijning  centraal.  Wie  aan  samenlevingssystemen denkt, denkt al snel aan voorzieningen of afspraken die het ‘ verkeer’ in de samenleving  proberen  te  reguleren  en  te  conditioneren.  Uit  oogpunt  van  de  minor  ondermijning  is  dat  een  terechte  associatie.  Zonder  daarmee  uit  te  drukken  dat  ze  er  niet  toe  doen,  is  uit  oogpunt  van  de  minor  niet  ieder  systeem relevant. Het gaat om cruciale systemen waarvan het functioneren als samenleving afhankelijk is. Door  in dit geval de term ‘cruciaal’ te introduceren wordt weer een nieuwe onduidelijkheid aan boord gehaald maar  ook  dat  is  niet  erg.  Het  gesprek  over  wat  meer  of  minder  cruciaal  wordt  geacht  en  vooral  over  het  waarom  daarachter,  maakt  onderdeel  uit  van  het  leerproces  dat studenten  in  de  minor  en  in  relatie  tot  de  relevante  omgeving waarin ze zichzelf plaatsen doormaken. Laten ook wij daarmee de definitie van ondermijning in het  midden?  Nee,  alleen  wordt  de  functionele  benadering  van  ondermijning  en  de  mogelijke  verschillende  betekenis  afhankelijk  van  het  specifiek  gebruik,  daardoor  wel  bevestigd.  Eenduidigheid  van  definitie  is  niet  noodzakelijk, maar wel explicitering  van wat men in het specifieke geval als definitie heeft gehanteerd. In het  geval  van  de  minor  helpt  de  toevoeging  ‘verwevenheid  onder‐  en  bovenwereld’  daarbij.  Er  zijn  tal  van  ondermijnende activiteiten of situaties voorstelbaar. Bijvoorbeeld in het geval veiligheidseisen ten aanzien van  gebouwen,  auto’s  of  het  spoor  stelselmatig  niet  worden  nageleefd;  rijtijden  worden  gemanipuleerd,  woningcorporaties  verkeerde  beleggingsvehikels  kozen,  politici  zich  hebben  laten  afbeelden  op  gesponsorde  reclameborden etc. etc. Deze voorbeelden tasten de goede werking van, en het vertrouwen in, systemen die de  ordening in de samenleving regelen ongetwijfeld aan, maar worden daarmee niet direct ook onderwerp van de 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

10 

minor  ondermijning.  Dat  worden  ze  pas  wanneer  er  sprake  is  van  verwevenheid  tussen  de  (vermeende)  onderscheiden onder‐ en bovenwereld. Daarover verder in dit curriculumontwerp meer.    Ter  afsluiting  van  dit  introducerende  hoofdstuk  wordt  in  het  kader  van  de  minor  ondermijning  het  volgende  onder ondermijning verstaan.     Ondermijning als activiteit (‘zij, hij ondermijnt’) staat voor “het zodanig onregelmatig of onrechtmatig gebruik  van  kennis,  toegang,  positie,  of  vertrouwen  dat  doordoor  de  legale  en  beoogde  werking  van  samenlevingsystemen  (de  bovenwereld)  in  het  gevaar  komt,  en  gelijktijdig  het  ontstaan  en  de  werking  van  illegale samenlevingsystemen (de onderwereld) wordt gefaciliteerd.”     Passend  bij  voorstellingen  van  een  onder‐  en  een  bovenwereld,  betreft  ondermijning  eigenlijk  twee  soorten  systeemontwikkelingen:    een afkalvend regulier systeem dat noodzakelijk is voor het functioneren van de samenleving en waarvoor  bijvoorbeeld  allerlei  afspraken  en  instanties  in  het  leven  zijn  geroepen  die  toezien  op  haar  beoogde  werking, en   het aan de andere kant ontstaan of in stand houden van een irregulier systeem, dat zich aan het toezicht  onttrekt en dat de functie van reguliere systemen kopieert of zelfs overneemt.     Juist  het  ontstaan  van  alternatieve  systemen  die  zich  onttrekken  aan  het  reguliere  toezicht  is  extra  fnuikend  voor de samenleving. Zoals bijvoorbeeld ‘informal investors’ die in het gat springen dat banken laten vallen en  die  alternatieve  kredietverleningen  aanbieden  zonder  de  gebruikelijke  voorzorgen  die  daarover  zijn  afgesproken.     Wat  precies  legaal/regulier  en  illegaal/irregulier  is  roept  waarschijnlijk  allerlei  nieuwe  discussies  op,  waarbij  vooral wezenlijk is dat de ondermijnende activiteiten op zichzelf niet strafrechtelijk verwijtbaar hoeven te zijn.  De  begrippen  onder‐  en  bovenwereld  zijn  dus  ontdaan  van  hun  exclusieve  strafrechtelijke  connotatie.  Die  bestaat nog wel, maar ook zonder strafbaarheid kan er sprake zijn van ondermijnende activiteiten, en ook de  onderwereld  bestaat  niet  alleen  uit  een  optelsom  van  strafrechtelijk  verwijtbare  handelingen  en  de  plegers  daarvan. In een vroeg stadium van ondermijning is bovendien van enige strafbaarheid nog (lang) niet sprake.  Ook  wordt duidelijk  dat  zowel  de  legale  als  de  illegale  systemen  onderdeel  zijn  van  dezelfde  samenleving  en  ook van die samenleving gebruik maken voor het garanderen van hun continuïteit; ondanks het aangebrachte  denkbeeldige verschil tussen onder‐ en bovenwereld.    Ondermijning  als  gevolg  (iets  is  ondermijnd)  staat  voor  “aantasting  van  de  robuustheid  van  legale  samenlevingssystemen waardoor hun beoogde werking of continuïteit onder wisselende omstandigheden niet  kan worden gegarandeerd, als gevolg van onregelmatig of onrechtmatig gebruik van kennis, toegang, positie, of  vertrouwen, mede tot uitdrukkend komend in alternatieve of parallelle illegale samenlevingsystemen.”     Voor  beide  benaderingen  van  ondermijning  geldt  dat  er  feitelijk  (nog)  niet  sprake  hoeft  te  zijn  van  een  instorting van een systeem.     De toevoegingen ‘kennis’, ‘toegang’, ‘positie’, ‘vertrouwen’, hebben alles te maken met de focus die de minor  legt op het ondermijnende gedrag en de gevolgen van dat gedrag dat uitgaat van intermediërende functies (van  instituties  naar  buiten)  en  intramediërende  functies  (binnen  instituties).  Een  voorbeeld  van  het  eerste  is  de  hypotheekadviseur  die  meewerkt  aan  het  kunstmatig  verhogen  van  de  inkomstenpositie  van  een  klant  waardoor die ten onrechte in aanmerking komt voor een hogere hypotheek. Een voorbeeld van het tweede is  het hoofd financiën die het onterechte declaratiegedrag van zijn directeur stilzwijgend goedkeurt.    In de bijlage is vanuit verschillende studierichtingen een vertaling gemaakt naar ondermijningsvraagstukken die  passen  in  de  definities  en  onderwerp  zouden  kunnen  zijn  van  de  minor  ondermijning.  ‘Kunnen’,  want  de  uiteindelijke scope van de ondermijningsvraagstukken kan per minorgroep verschillen.        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

11 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12 

2 EEN MINOR ONDERMIJNING    Een multidisciplinaire minor ondermijning, opent de weg naar vooralsnog weinig benutte beïnvloedingspotentie bestaande uit studenten van verschillende pluimage en hun latere beroepsfunctie. Consistent met de kenmerken van ondermijningsvraagstukken wordt de minor bijvoorbeeld niet geconcentreerd op toezichthouders, politie, bijzondere opsporingsdiensten of het OM. Als ondermijningsvraagstukken namelijk iets leren dan is het wel dat (bijna) iedereen hun bestrijder moet zijn. Logisch om dat ook tot uitdrukking te brengen in opleidingen die, gezien de beroepen waaraan zij toeleveren, alles te maken hebben met ondermijning. In dit hoofdstuk wordt de minor ondermijning gefocust op intermediërende en intramediërende functies. In de eerste plaats omdat de integriteit van systemen sterk afhangt van dit soort poortwachters. In de tweede plaats omdat de beroepsomgeving waartoe veel HBO‐studierichtingen opleiden dit soort poortwachters gemeenschappelijk hebben. Hun functie‐inhoud verschilt weliswaar, maar hun systeemverantwoordelijkheid is dezelfde. Dat schept extra mogelijkheden om binnen één minor tal van verschillende studierichtingen bijeen te brengen. Wat dat oplevert voor student, docent en toekomstig werkgever wordt ook beschreven. Als een mooie aanvulling op waar het eigenlijk omgaat: het effect op de samenleving als uiteengezet in het eerste hoofdstuk.  

2.1 Van ondermijningsvraagstukken naar een minor  Systemen  zijn  verweven,  en  misbruik  met  ondermijnende  gevolgen,  is  eerder  te  plaatsen  op  een  continuüm  dan  volgens  een  helder  zwart‐wit  onderscheid  Y/N.  De  benadering  van  samenleving  als  systeem  en  van  ondermijning  als  systeemgevolg,  impliceert  ook  samenhang  en  wederzijdse  beïnvloeding  van  systeemuitkomsten. En laten nou net veel van die partijen een opleidingsequivalent kennen op Hbo‐niveau. Dat  geldt  bijvoorbeeld  voor  makelaar,  jongerenwerker,  accountant,  deurwaarder,  beleidsmedewerker  gemeente/woningcorporatie/opbouwwerk/maatschappelijk  werk  etc,  de  aannemer,  projectontwikkelaar,  detaillist,  veiligheidskundige,  beveiliger,  parketsecretaris,  etc.  Voorbeelden  van  de  stelsels  waaruit  de  samenleving bestaat en waarin alle opgesomde afzonderlijke HBO‐geïnspireerde beroepen een plek vinden, zijn  het  rechtssysteem,  de  gezondheidszorg,  het  financiële  stelsel,  het  politieke  systeem,  het  sociale  zekerheidsstelsel,  de  nutsvoorzieningen,  het  voeding‐/voedselsysteem,  milieusysteem,  mobiliteitssysteem,  cultuur  etc.  Stuk  voor  stuk  systemen  waarvan  mensen  die  met  elkaar  in  de  samenleving  wonen,  werken  en  ontspannen volledig afhankelijk zijn en die drijven op vertrouwen.     Aldus  ontstond  de  gedachte  om  een  gemeenschappelijke  minor  ondermijning  te  ontwerpen  rond  studierichtingen  en  ‘uitstroomproducten’  die  toe  leiden  tot  functie  en  organisaties  die  met  ondermijningseffecten  te  maken  hebben:  zowel  zelfstandig  in  de  eigen  functie,  als  gezamenlijk  op  systeemniveau.  Zodat  elke  studierichting  en  dus  haar  studenten  zich  kunnen  verhouden  tot  dat  (gemeenschappelijke)  effect.  Aan  de  basis  van  die  gedachte  liggen  twee  veronderstellingen:  (1)  ondermijningseffecten zijn meer dan de som der delen, en (2) het geheel aan verschillende partijen dat aan die  ondermijningseffecten  (bewust/onbewust;  bedoeld/onbedoeld)  bijdraagt  is  ook  nodig  om  die  effecten  (positief)  te  beïnvloeden.  En  laat  dat  zich  nou  juist  weerspiegelen  in  diverse  HBO‐opleidingsrichtingen.  De  gemeenschappelijkheid  tussen  die  studierichtingen  en  hun  af  te  leveren  arbeidskrachten  is  te  vinden  in  het  fenomeen ‘ondermijning’.      

2.2 De doelstelling van de minor ondermijning  Steevast doen veiligheidsbenaderingen een beroep op tal van (keten‐ of netwerk‐)partijen tot integraliteit en  samenwerking. Ondertussen wordt het personeel van die partijen vooral monodiscipinair opgeleid. Maar zou  het niet veel logischer zijn om samenwerking en gezamenlijke veiligheidsbeïnvloeding al aan te kweken en te  laten  ervaren  tijdens  opleidingen  of  overdrachtsituaties?  Niet  uitsluitend  door  het  in  monodisciplinaire  opleidingen te vertellen, maar door het te doen en vooral ook door het als een vanzelfsprekendheid te laten 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13 

worden  waarbij  niet  eens  meer  hoeft  te  worden  nagedacht.  Partijen  die  vanuit  het  criminaliteits‐  of  maatschappelijk vraagstuk geredeneerd toegevoegde waarde kunnen leveren aan het voorkomen of oplossen  er van, brengt de minor ondermijning al in de opleidingssituatie bij elkaar. Leren kijken over de schutting (in  plaats  van  over  die  schutting  te  gooien)  en  medewerkers  als  vanzelfsprekend  vertrouwd  maken  met  de  mogelijkheden  en  onmogelijkheden  van  de  verschillende  bij  de  bestrijding  van  ondermijning  betrokken  partijen.    Secundair  levert  dat  de  deelnemers  (studenten  maar  ook  docenten)  ook  nog  eens  een  relevant  netwerk  op  waardoor men elkaar snel weet te vinden. In de derde plaats levert dit type integrale overdracht meer kans op  zelf‐actualisatie van het onderwijs. In plaats van in afzondering binnen het eigen referentiekader opleiden van  eigen  mensen,  levert  gezamenlijke  opleiding  met  ‘wezensvreemde’  andere  studenten  prikkels  en  kruisbestuiving op vanuit verschillende omgevingen over nieuwe ontwikkelingen. Niet in de laatste plaats is dat  zeer relevant voor de ‘docent’. Perspectieven uit andere omgevingen maken op die manier meer kans terecht  te  komen  in  aanpakken.  Opleidingen  worden  op  die  manier  op  een  hoger  plan  getild.  Deelnemers  van  ‘verschillende pluimage’ kijken anders naar hun eigen kerntaak en in dat kader beschikbare bevoegdheden en  gegevens als ze weten en hebben ervaren hoe die en dat van anderen daarop aansluit    Doelen  zijn  niet  voor  iedereen  hetzelfde.  Dat  geldt  voor  partijen  die  zijn  of  worden  betrokken  bij  het  voorkomen  en  tegengaan  van  ondermijning,  en  dat  geldt  ook  voor  een  minor  ondermijning.  Ook  die  werkelijkheid  wordt  ‘van  buiten’  de  minor  Ondermijning  binnengehaald:  door  de  student,  diens  toekomstige  werkgever,  en  tot  de  onder  de  noemer  finecadamy  organiserende  instellingen.  Neuzen  die  niet  allemaal  dezelfde kant op staan, maar daardoor wel veel meer opsnuiven.    Overdracht  kan  ook  goedkoper  op  basis  van  gezamenlijkheid.  Gelijktijdig  kan  het  beter  omdat  gebruik  kan  worden  gemaakt  van  verschillende  sterktes  van  evenzeer  verschillende  diensten.  Een  NMA  is  beter  in  het  administratief  detecteren;  een  politie  is  beter  in  de  interviewsituatie  met  ‘verdachten’.  Daarnaast  is  de  verwachting  dat  een  thema  als  ondermijning  veel  meer  hout  snijdt  en  ook  meer  gaat  aanspreken  als  het  multidisciplinair wordt behandeld. De hypothese is dat ook na afronding van de minor dit effect blijft door‐ijlen  en  dat  men  blijvend  nieuwsgierig  zal  zijn  naar  de  invalshoeken  van  anderen  en  het  betrekken  van  die  invalshoeken in de eigen situatie. Blijvende overdracht in plaats van eenmalige en met meer diepte.      

2.3 Focus: asymmetrie in kennis en systeemtoegang  Hoe mondig en oplettend de burger in zijn verschillende hoedanigheden ook is: het is haar of hem onmogelijk  om  (alle)  samenlevingssystemen  te  kennen  en  (geheel)  te  overzien.  Dat  realiseert  die  burger  zich  ook  en  vandaar dat hij of zij naar oplossingen zoekt voor de onzekerheid die de ondoorgrondelijkheid van systemen  voor  haar  meebrengt.  Dat  heeft  geleid  tot  een  enorm  aanbod  aan  publieke  en  private  zekerheid‐  en  toegangverschaffers.  De  overheid  is  daar  één  van,  die  ten  behoeve  van  de  burgers  wordt  geacht  samenlevingssystemen  te  organiseren  en/of  toe  te  zien  op  hun  juiste  werking.  Daarnaast  bieden  talloze  anderen zichzelf aan als degenen die bij uitstek de ingewikkeldheid van een deel van de samenlevingssystemen  kunnen doorgronden; variërend van zorgbureau’s en kredietbemiddelaars tot taxateurs van kunst of officieren  van justitie. Om maar een paar voorbeelden te noemen.     In een aantal gevallen is de burger qua toegang tot bepaalde systemen volledig van de overheid of die anderen  afhankelijk.  Ze  heeft  weliswaar  deels  een  keuzevrijheid  om  van  bijvoorbeeld de  politie  al  dan niet  gebruik  te  maken,  maar voor  een  belangrijk  deel  van  hun dienstverlening  en die van  anderen  staat  geen  alternatief  ter  beschikking.  Alternatieven  zoals  particuliere  opsporing,  beveiliging  etc.  brengen  bovendien  haar  eigen  onzekerheden met zich mee en zijn ook niet voor iedereen toegankelijk of weggelegd.     Als  reactie  op  deze  en  andere  onzekerheden  organiseert  de  burger  zich  in  representatieve  structuren  als  patiëntenverenigingen,  beleggingsclubs,  politieke  groeperingen,  aandeelhoudersvergadering  etc.  In  de  veronderstelling  dat  deze  mini‐stelsels  gemeenschappelijke  belangen  kunnen  vertegenwoordigen  en  veilig  stellen,  in  relatie  tot  de  grotere  systemen.  Deze  mini‐stelsels  representeren  niet  één  belanghebbende  maar  meerdere en daarmee staan ze voor een zekere mate van invloed of macht. Bestuursverkiezing en stemrecht  zijn bijvoorbeeld manieren waarop de individuele belanghebbende invloed en controle kan uitoefenen binnen 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

14 

het  voor  hem  of  haar  wel  overzichtelijke  of  vertrouwde  ministelsel.  Als  in  de  achterliggende  redenering  de  burger  wordt  vervangen  door  de  overheid,  dan  blijkt  een  identiek  proces  plaats  te  vinden.  Ook  de  overheid  probeert  systemische  antwoorden  te  geven  om  het  functioneren  van  cruciale  delen  van  de  samenleving  te  garanderen. Hoewel we hierna de burger als uitgangspunt blijven nemen, kan daar voor in de plaats dus ook  bedrijf of overheid worden gelezen.    Er  bestaan  tal  van  dienstverleners  die  niet  door  de  burger  zelf  in  het  leven  zijn  geroepen  als  een  of  andere  representatieve structuur. Als zekerheid‐ en toegangverschaffers stellen zij graag op eigen initiatief hun kennis  en ervaring ter beschikking van ‘de’ burger voor wie het allemaal abracadabra en onoverzichtelijk is. Een burger  die  bovendien  van  die  systemen  afhankelijk  is  en  zich  er  maar  in  beperkte  mate  of  geheel  niet  aan  kan  onttrekken.  Naast  de  primaire  systeemafhankelijkheid  manifesteert  zich  nog  een  tweede  (secundaire)  afhankelijkheid: die van dienstverleners die beweren het systeem wel te kunnen doorgronden. Een bewering  die  bovendien  door  de  burger,  als  consequentie  van  haar  fundamentele  onzekerheid,  niet  kan  worden  gecontroleerd.  Wie  het  systeem  en  haar  werking  niet  kan  doorgronden  weet  ook  niet  te  beoordelen  of  de  bewering klopt van degene die zegt het systeem te kennen.     De  dienstverlener  maakt  gebruik  van  een  veronderstelde  kennis‐of  toegang‐asymmetrie.  Hij/zij  pretendeert  iets  te  weten  en  te  kunnen  of  ergens  (exclusief)  toegang  toe  te  hebben.  Per  definitie  is  de  relatie  tussen  de  onwetende burger en de veronderstelde alwetendheid van de dienstverlener gebaseerd op vertrouwen. In de  eerste  plaats  het  vertrouwen  in  de  bewering  van  de  dienstverlener  dat  hij/zij  deskundig  en  ervaren  is,  of  de  beweerde toegang ook heeft. De burger gaat in zijn hoedanigheid van klant of cliënt daar vanuit maar het kan  best  zijn  dat  er  van  de  veronderstelde  kennis  of  toegang  feitelijk  helemaal  geen  sprake  is.  De  dienstverlener  doet zich in dat geval voor als deskundig terwijl hij dat niet is. Of anderen zijn veel deskundiger dan hij/zij. De  klant heeft weer te maken met de dubbele onzekerheid: het systeem niet weten te doorgronden en niet weten  of de bewering van de dienstverlener over diens expertise wel klopt. En zelfs als die klopt weet de klant niet of  zijn of haar omstandigheden op de juiste waarde zijn geschat. Nog meer onzekerheid dus. Behalve een ‘second’  of  ‘third’  opinion  (of  wellicht  positieve  ervaringen  van  andere  klanten met  de dienstverlener),  staan  de  klant  weinig  middelen  ten  dienste  om  zijn/haar  onzekerheid  te  verminderen.  Vandaar  dat  er  zoiets  bestaan  als  brancheverenigingen,  gedragscodes,  toezichthouders,  kwaliteitscriteria,  keurmerken  e.d.  die  in  het  leven  zijn  geroepen  om  het  blinde  vertrouwen  te  vervangen  door  een  zekere  garantie.  Ook  kennen  we  toezicht  op  respectievelijk regelnaleving, marktwerking, en kwaliteit.    Tot  hier  spraken  we  in  het  algemeen  van  dienstverleners  die  actief  zijn  op  het  grensvlak  van  ingewikkelde  systemen  en  systeemeisen  en  een  consument  (al  dan  niet  georganiseerd).  Accountants  en  notarissen  zijn  daarvan  voor  de  hand  liggende  voorbeelden,  maar  evenzeer  geldt  het  voor  hypotheekadviseurs,  verzekeringstussenpersonen,  jongerenwerkers,  belastingadviseurs,  administratiekantoren,  medisch  specialisten,  beleggingsadviseurs,  opvoedingsondersteuners,  banken,  telecomaanbieders,  garage‐houders,  installatiebedrijven, pensioenadviseurs, bouwkundigen, stedenbouwkundige etc. etc. Een bijna eindeloze reeks  van  deskundigen  of  poortwachters  dus.  Voor  een  deel  vallen  die  onder  specifiek  toezicht  van  een  formele  toezichthouder als AFM, DNB, OPTA, NMa, CA, NVWA, Arbeidsinspectie, CPB, VI, NZa of Nea. En dat zijn ze nog  niet  eens  allemaal.  Functioneel  werken  ook  allerlei  kwaliteitsinstituten  (Bovag,  KOMO,  KEMA)  als  vaak  branche‐gebonden  toezichthouders  of  certificerende  instanties.  Dit  toezicht  vermindert  het  risico  voor  de  consument en draagt bij aan het vertrouwen van die consument waardoor die zich in de niet te doorgronden  samenleving durft te bewegen en er bijvoorbeeld aankopen doet, werkt, leert en recreëert.  Intermediairs  fungeren  op  de  cruciale  snijvlakken  van  systemen  en  klanten/cliënten.  Met  het  vertrouwen  in  hun  functioneren,  staat  of  valt  een  groot  deel  van  de  systemen  in  de  samenlevingen.  Hoe  ogenschijnlijk  verschillend  ook,  hebben  de  systemen  die  afhankelijkheid  gemeenschappelijk.  Dat  maakt  de  rol  van  intermediair en diens activiteiten op het grensvlak van systeem en omgeving zo wezenlijk. Dat gaat bovendien  op voor alle systemen, ook al zou men ze niet snel met elkaar associëren. Het is daarom dat intermediërende  rollen zijn gekozen als onderwerp voor de minor ondermijning, als overeenkomstige factor tussen verschillende  voor ondermijning gevoelige systemen en de in hun verlengde liggende opleidingen.     Over  die  intermediërende  rollen  wordt  een  aantal  aannames  gedaan  die  mede  in  de  minor  ondermijning  op  hun juistheid worden onderzocht.    Aanname 1: intermediairs dragen belangrijk bij aan ondermijning  Aanname 2: deze intermediairs stellen kennis en toegang beschikbaar aan daders  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

15 

Aanname 3: intermediairs zijn in uiteenlopende maatschappelijke sectoren te vinden  Aanname 4: een aantal intermediairs is zowel regulier (legaal) actief als irregulier (illegaal)  Aanname 5: als gevolg van aanname 4 loopt het regulier functioneren van samenlevingsstelsels en daarmee de  samenleving gevaar  Aanname  6:  omdat  intermediairs  in  verschillende  stelsels  opereren  komt  het  gevaar  ook  van  verschillende  kanten.  Aanname  7:  het  gevaar  bestaat  niet  alleen  uit  het  faciliteren  van  criminogene  structuren,  maar  ook  uit  het  benadelen van de burger     Naast  intermediairs,  is  de  focus  in  de  minor  mede  gericht  op  intramediairs.  Deze  laatste  categorie  verschilt  alleen van de eerste door de plaats waar ze hun functie uitoefenen. Intermediairs doen dat op het grensvlak  van  organisatie  en  omgeving  waarvoor  de  organisatie  werkt;  intramediairs  vervullen  hun  functie  binnen  organisaties.  Voorbeelden  daarvan  zijn  bijvoorbeeld  de  afdeling  Intern  toezicht  van  een  woningbouwcorporatie,  een  interne  ombudsman  of  vertrouwenspersoon,  een  boekhouder,  salarisadministrateur  etc.  Wederom  functies  die  als  poortwachter  exclusief  de  toegang  vormen  tot  een  deel  van een systeem alleen betreft dat het interne systeem van bijvoorbeeld een organisatie.     

2.4 De doelgroepen  Door de focus van de minor op intermediaire relaties en rollen, komt een groot aantal betrokken actoren en  dus ook studierichtingen binnen het bereik van de opleiding. En juist dat is nodig bij ondermijningsvraagstukken  die per definitie meervoudig van aard zijn en dus ook vragen om een meervoudige, multidisciplinaire aanpak.  De  keuze  voor  een  ‘vrije  minor’  stelt  ook  feitelijk  in  staat  tot  het  samenstellen  van  multidisciplinaire  minorgroepen.  Zo  is  de  studie  Bouwkunde  bijvoorbeeld  eenvoudig  te  relateren  aan  eenzijdig  afhankelijke  intermediërende  beroepsfuncties  die  voor  een  belangrijk  deel  op  vertrouwen  berusten.  Zoals  aannemer,  makelaar,  taxateur,  projectontwikkelaar,  woningtoewijzer,  architect,  projectleider,  of  beleidsadviseur.  De  bouwkundestudent ambieert wellicht zelf één van deze functies, of krijgt er in ieder geval in het verlengde van  diens  studie  op  een  of  andere  manier  mee  te  maken.  Zo  kennen  totaal  andere  opleidingen  als  Cultureel  Maatschappelijke  Vorming  haar  intermediërende  evenknieën  op  de  arbeidmarkt.  Te  denken  valt  aan  opvoedingsondersteuners,  jongerenwerkers,  vrijwilligersondersteuners,  subsidieadviseurs,  activiteitenbegeleiders  etc.  Als  bijlage  is  een  niet‐limitatief  overzicht  genomen  van  studierichtingen,  samenhangende sectoren en beroepen, en te relateren ondermijningsvraagstukken.    Het  bijzondere  aan  de  minor  ondermijning  is  dat  ze  niet  uit  gaat  van  vooraf  benoemde  en  vastliggende  ondermijnende effecten of activiteiten, maar dat die afhankelijk zijn van wat de deelnemers meebrengen. Het  hangt van de achterliggende studierichting van studenten en de door hen geambieerde toekomstige functie af  wat als ondermijningsthema’s en ‐vraagstukken in ene minorgroep aan de orde komen. Dat kan van groep tot  groep dus ook verschillen. Daarbij is het ook niet heel kritisch of bepaalde studierichtingen wel of niet in een  minorgroep  zijn  vertegenwoordigd.  De  minor  is  wat  dat  aangaat  echt  ‘vrij’,  waarbij  wel  in  het  stadium  van  aanmeldingen  zal  worden  beoordeeld  of  er  uit  oogpunt  van  ondermijning  voldoende  raakvlakken  bestaan  tussen  de  opleidingsrichtingen  die  kandidaten  inbrengen  en  de  door  hen  geambieerde  functies.  Wel  wil  de  minor een multidisciplinaire opleiding zijn waarin het contact tussen verschillende disciplines essentieel is. Dat  impliceert wel een zekere minimale diversiteit aan studierichtingen en beroepskeuzes per minorgroep.    Het  Hbo‐niveau  van  de  minor  is  dus  niet  primair  gericht  op  het  inslijpen  van  fenomeenkennis  van  vooraf  bepaalde specifieke ondermijningsvormen, maar om het aankweken van bepaalde werkwijzen en manieren van  kijken en conceptualiseren. Dat heeft ook een belangrijk motiverend neveneffect. Door studenten de door hen  geambieerde  beroepsfunctie  te  laten  aannemen  leren  ze  meer  over  die  functie  (dat  geeft  ze  al  een  streepje  voor op anderen; ook altijd goed op het CV), maar daardoor zijn ze waarschijnlijk ook sterk gemotiveerd om  aan de minor deel te nemen. De minor sluit op die wijze per definitie aan op het belang en de belevingswereld  van de studenten.     Het  is  logisch  om  bij  doelgroep  vooral  te  denken  aan  de  deelnemende  studenten.  Alleen  waar  de  minor  Ondermijning op zichzelf al een beïnvloedingsinstrument wil zijn van ondermijning, wil het ter optimalisatie van  die invloed, zoveel mogelijk actoren en processen involveren; ook buiten de minorgroep sec. Dit uitgangspunt 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16 

is op verschillende manieren in het ontwerp van de minor verankerd en terwijl studenten aan het leren zijn,  leert ook hun relevante omgeving. Het is ook niet toevallig dat de voorpagina van dit curriculumontwerp naar  analogie van een webpagina via een kleine fictieve button wil uitnodigen tot ‘meer leren’.    De doelgroep die de minor Ondermijning wil bereiken is breder dan de student. Op zichzelf wil de minor en ook  dit  curriculumontwerp  aan  iedere  belangstellende  al  demonstreren  dat  bij  het  (vroegtijdig)  tegengaan  van  ondermijning  vraagt  om  multidisciplinairiteit  en  het  treden  buiten  bestaande  kaders.  Niet  als  normatief  uitgangspunt  op  zich,  maar  een  vertrekpunt  dat  wordt  ingegeven  door  de  karakteristieken  van  ondermijningsvraagstukken. Specifiek rekent de minor de organisaties waartoe studierichtingen opleiden ook  tot  haar  doelgroep  evenals  de  instituten  waarvan  de  minor  uitgaat.  Als  representant  van  die  instituten  is  de  docent  gekozen.  Dat  leidt  tot  drie  hierna  te  bespreken  doelgroepen  van  de  minor  met  ieder  hun  eigen  perspectief  of  belang.  Dat  uiteindelijk  het  effect  van  de  minor  ten  goede  moet  komen  aan  een  goed  functionerende de samenleving is in hoofdstuk 1 geïllustreerd.   

2.5 Het perspectief van de student   In de minor worden deelnemende studenten vanaf dag 1 gezien als deskundige op het vakgebied waarvoor ze  in  opleiding  zijn.  Of  het  nu  gaat  om  recht,  civiele  techniek,  maatschappelijk  werk  en  dienstverlening,  politiekunde,  ICT,  communicatie  etc.  Juist  omdat  ondermijning  zelden  een  enkelvoudig  gevolg  is  dat  zich  voordoet  binnen  één  afgebakend  deel  van  de  samenleving,  zijn  tal  van  studierichtingen  aan  onderneming  te  relateren.   Studenten ontwikkelen gaandeweg hun opleiding een beeld van de functie die zij na afronding van de opleiding  graag  zouden  vervullen.  Ongeachte  de  bereikbaarheid  er  van,  vormt  die  functie  het  vertrekpunt  voor  de  student in de minor. Vanuit de functie leert de student op tal van invalshoeken kijken naar maatschappelijke  vraagstukken die met ondermijning samenhangen. Onder de gemeenschappelijke noemer ondermijning, levert  de  student  als  deskundige  vanuit  diens  gewenste  functie,  toegevoegde  waarde  te  leveren  aan  een  multi‐ disciplinair teamverband. De bouwkundige doet dat vanuit veilig bouwen en een gezond concurrentieklimaat,  de  civiele  ingenieur  vanuit  een  degelijke  infrastructuur  en  dito  gezond  klimaat,  de  planoloog  vanuit  leefbare  ruimtelijke  ordening,  de  maatschappelijk  werker  vanuit  een  eerlijk  en  integer  sociaal  klimaat,  de  accountant  vanuit  een  betrouwbare  financieel  kader  etc.  etc.  In  de  minor  ondermijning  komen  studierichtingen,  verschillende deskundigheden en beroepspraktijken bij elkaar. Elke student representeert een verschillende, en  dus  unieke,  invalshoek  en  is  daardoor  onmisbaar  voor  het  gezamenlijke  groepsresultaat.  Dat  geeft  zelfvertrouwen,  waardevolle  toevoegingen  aan  ieders  functionele  netwerk,  en  een  veel  krachtiger  CV.  Ondertussen  verbreedt  en  verdiept  zich  immers  de  kennis  van  het  eigen  vakgebied,  notabene  in  relatie  met  (dat  van)  anderen.  De  sector  en  organisatie  waarin  de  geambieerde  functie  van  iedere  student  is  ingebed,  wordt  vanuit  ondermijning  dan  ook  zeer  goed  verkend  en  dus  gekend.  Inclusief  samenhangen  met  andere  sectoren en organisaties. Niet alleen bezien vanuit de door de student geambieerde functie, maar ook via de  functies en ogen van de medestudenten. Dat geeft bij sollicitaties een voorsprong op anderen. Die wordt nog  eens versterkt door de inhoudelijke oriëntatie op ondermijning en vraagstukken als integriteit en fraude. Daar  kan  tegenwoordig  immers  geen  organisatie  meer  omheen.  Het  multidisciplinaire  teamverband  dat  de  minorgroep  vormt  en  de  gezamenlijke  opdracht  die  alleen  dankzij  die  multidisciplinairiteit  succesvol  kan  worden afgerond, zijn daarvoor voorwaardelijk.   Ondermijning is een bijzonder relevant en interessant thema om met de nieuwste onderzoeks‐ en interventie‐ instrumenten te lijf te gaan, en geeft studenten een voorsprong bij de start en het verloop van hun carrière.   

2.6 Het perspectief van de organiserende institutie/docent  Waarom zou een opleiding meedoen aan de organisatie van een minor ondermijning? Meer principieel maakt  participatie  duidelijk  dat  de  toe  leiding  naar  de  arbeidsmarkt  ook  rechtstreeks  bijdraagt  aan  samenlevingsdoelen.  Een  mooi  voorbeeld  van  maatschappelijk  verantwoord  toe  leiden.  Onderwijskundig  gezien  onderstreept  een  participerende  instelling  de  visie  dat  opleiding  zowel  qua  inhoud,  doelgroep  als  werkvorm een afspiegeling moet zijn van het vraagstuk of de functies waartoe het opleidt. Er is niets mis met  monodisciplinaire  opleidingen  gericht  op  één  uitstroomproduct  binnen  één  type  organisatie.  Alleen  wanneer  de  vraagstukken  waarmee  dat  ‘opleidingsproduct’  te  maken  krijgt  gezien  hun  kenmerken  om  een 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

17 

multidisciplinaire  aanpak  vragen,  dan  dient  de  opleiding  daarmee  in  overeenstemming  te  zijn.  Zowel  qua  inhoud als ook qua doelgroep en werkvormen.  Dat  is  goed  voor  de  samenleving  waar  de  effecten  van  opleidingen  ‘neerslaan’,  en  het  is  ook  goed  voor  docenten die aan dit soort opleidingen meewerken. Zij worden als vanzelfsprekend breder in hun manier van  kijken  en  in  hun  professionele  bagage.  Het  klinkt  wellicht  wat  plat,  maar  dat  verhoogt  hun  waarde  op  de  arbeidsmarkt. Docenten moeten wel buiten de eigen kaders treden en houden elkaar scherp door reflecties op  elkaars vakgebied en elkaars kunnen. Dat wordt extra gefaciliteerd door de bijzondere werkvorm in de minor  aan de hand van verhaallijnen, het gezamenlijk en gelijktijdig lesgeven als docententeam, en studenten die ook  inhoudelijk bijdragen aan de overdracht en in die zin ook de rol van ‘docent’ naar elkaar en de andere docenten  vervullen.  Docenten  verruimen  hun  blik,  brengen  andere  casuïstiek  en  voorbeelden  in,  komen  in  andere  kringen  waardoor  andere  netwerken  ontstaan.  Zij  slagen  er  op  die  manier  niet  alleen  in  om  gelijke  tred  te  houden met maatschappelijke ontwikkelingen, maar daar ook verder op vooruit te lopen. Innovatie blijft geen  vrome wens, maar krijgt letterlijk gestalte binnen de minor. Dat manifesteert zich o.a. in het instrumentarium  waarmee door docenten en studenten wordt gewerkt.   

2.7 Het perspectief van de toekomstige werkgever  Iedere  werkgever  heeft  graag  deskundig  personeel.  Aankomende  medewerkers  moeten  het  in  hun  mars  hebben  om  (na  enige  tijd)  in  hun  functie  te  excelleren.  Van  Hbo‐opgeleiden  wordt  daarnaast  een  breder  perspectief  verwacht.  Meedenken  in  de  koers  van  de  organisatie,  maatschappelijke  ontwikkelingen  kunnen  vertalen naar de organisatie en omgekeerd maken deel uit van menig functieomschrijving. Voelhorens buiten  de  organisatie,  mee  kunnen  praten  met  tal  van  andere  partijen  etc.  Tot  zover  weinig  nieuws,  maar  het  is  precies vanaf dit punt dat de minor ondermijning een dimensie toevoegt. Aanvankelijk stond maatschappelijk  verantwoord  ondernemen  nog  wat  aarzelend  voor  door  de  onderneming  zelf  gekozen  duurzaamheid  vooral  uitgedrukt in zorg om het milieu. Onder invloed van integriteitvraagstukken, fraudeschandalen, zelfverrijking en  marktvervalsing  ziet  het  maatschappelijk  verantwoord  ondernemen  van  de  toekomst  er  veel  socialer  uit:  je  doet  als  onderneming  mee  aan  de  samenleving  en  dus  ben  je  mede  verantwoordelijk  voor  de  staat  van  die  samenleving en haar opbouw. Niet alleen de lusten maar ook de lasten. Met als bemoedigende gedachte dat  die niet alleen op de eigen schouders drukken maar ook op die van anderen. Van onbesproken gedrag zijn is tot  nu toe belangrijk gebleken. Nader beschouwd een nogal loze kreet waaraan ook de meest passieve organisatie  en  persoon  met  relatief  gemak  kan  voldoen.  Het  van  ‘besproken  positief  gedrag  zijn’  vraagt  om  een  veel  actievere  houding  en  een  uitgesproken  visie  en  positieve  bijdrage.  Toekomstige  concurrentieposities  zouden  wel eens kunnen draaien om het ‘van besproken positief gedrag’. Daar zijn medewerkers voor nodig die dat zelf  ‘met  de  paplepel’  hebben  ingenomen.  De  studenten  aan  de  minor  ondermijning  worden  geacht  daarbij  minimaal in de buurt te komen.           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

18 

3 ONTWERPPRINCIPES, RODE DRADEN EN LEERDOELEN  Aan de gemeenschappelijkheid van verschillende studierichtingen en uitstroomproducten ten opzichte van het centrale thema van de minor èn ten opzichte van elkaar, ontleent de minor ondermijning haar focus op de intermediair. Belangrijke vraag is hoe die focus te vertalen in een onderwijs concept voor HBO‐ studenten die vanuit een soms zelfs totaal verschillende basis aan hun Hbo‐studie zijn begonnen. Zijn bijvoorbeeld studenten van de studierichting MER en van de Kunstacademie wel binnen één onderwijsminor aan te spreken? Laat staan als daar studenten uit nog ongeveer 10 verschillende studierichtingen bijkomen? Stel dat deze vragen met ‘nee’ worden beantwoord, dan is daarmee een eerste variabele die bijdraagt aan ondermijning gesignaleerd. Het is dus van groot belang dat ondanks verschillende achtergronden op basis van gemeenschappelijkheid. Eerste leerdoel al te pakken. Gaan

3.1 Ontwerpprincipes  Werkvorm consistent met het doel.   We willen geen leuke studie geven (geen bezwaar als dat het is) maar ondermijning beïnvloeden en daarvoor  gebruiken  we  toevallig  kennisoverdracht.  Effect  optimaliseren  wat  betekent  dat  ons  doel  ook  direct  een  ontwerpcriterium inhoudt. Zo moeten bijvoorbeeld de te kiezen werkvormen voor de minor consistent zijn met  dat doel.    Van oriëntatie op middel naar oriëntatie op doel   Door het samengestelde karakter van ondermijnende effecten zijn ze moeilijk toe te schrijven aan één partij.  Terwijl  de  behoefte  daartoe  uit  oogpunt  van  ‘prestatiesturing’  wel  bestaat.  Dat  spanningsveld  tussen  multidisciplinaire aanpak en monodisciplinair resultaat is helaas een vruchtbare bodem voor een oriëntatie op  middelen  in  plaats  van  op  doelen.  Het  afpakken  van  100  miljoen  aan  crimineel  vermogen  bijvoorbeeld  als  doelstelling. Niemand heeft er natuurlijk bezwaar tegen als dat lukt, maar wat is het effect op ondermijning?  Het  grootste  ondermijningsgevaar  komt  niet  van  wat  wordt  gesignaleerd  opgepakt  of  afgepakt,  maar  wat  er  desondanks als dark number resteert.    De kenmerken van ondermijning dicteren de inhoud  Effectieve beïnvloeding van ondermijning vraagt van ‘de bestrijding’ dat ze een afspiegeling is van wat ze ‘naar  hun  hand’  willen  zetten.  Als  niet  bekend  is  hoe  ondermijning  in  elkaar  steekt  en  welke  rollen  daarbij  zijn  betrokken: hoe is/zijn ze dan te beïnvloeden? Hetzelfde geldt overigens voor de bestrijdingsorganisaties in den  brede zin van het woord. Ook daarvoor geldt dat bekendheid met de mogelijkheden van deze organisaties tot  het  voorkomen,  detecteren  of  interveniëren  voorwaardelijk  is  voor  optimale  voorkoming/bestrijding  van  ondermijning  in  een  vroegtijdig  stadium.  Als  het  aan  dit  type  inzichten  ontbreekt,  weet  men  als  verantwoordelijken voor het voorkomen en bestrijden van ondermijning ook niet hoe men zich daarop moet  organiseren en prepareren. Het gevaar bestaat dat men vervalt in het willekeurig kiezen van middelen zonder  te weten op welke wijze ze aangrijpen op het onderliggende vraagstuk. Het middel loopt dan ook het gevaar tot  doel te worden verheven.    Van persoonsgerelateerde naar gedragsgerelateerde kenmerken  Onderzoek  naar  daderschap  richt  zich  voor  een  belangrijk  deel  op  sociaaldemografische  factoren.  Het  is  niet  altijd  eenvoudig  om  die  te  operationaliseren.  Zo  is  het  weinig  onderscheidend  als  bekend  is  dat  86%  van  de  afnemers  van  kinderporno  mannen  zijn  van  boven  de  26,  meestal  hoger  opgeleid,  single  of  getrouwd  en  bovenmodaal verdienend. Ze duiden nog steeds een hele grote groep mensen aan, wat dit type criminologische  criteria  ongeschikt  maakt  voor  detectie  van  criminaliteit  of  ondermijning.  De  oriëntatie  van  dit  soort  kenmerken dat is verbonden aan de achtergrond van de dader als persoon zoals in de sociaaldemografische,  sociaalpsychologische of sociaaleconomische sfeer zal meer moeten worden verbreed naar gedragstyperende  kenmerken. Deze hangen niet in de eerste plaats samen met de persoon, maar met de rol of functie die iemand  binnen de modus operandi van ondermijnende activiteiten vervult. Betalingsgedrag, surfgedrag, reisgedrag etc.  kunnen  als  ‘markers’  meer  typerend  zijn  voor  onrechtmatig  gedrag  dan  algemene  persoonskenmerken. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19 

Naarmate gedrag dat indiceert voor ondermijning beter kan worden beschreven en geoperationaliseerd, neemt  de kans op vroegtijdige ontdekking toe.    ‘Iedereen een bestrijder’  De samenleving blijft kennelijk ‘in control’ op dezelfde manier als ze is ontstaan en aan het ontstaan is: als een  optelsom van allerlei acties en interacties die veelal zonder nadrukkelijk controle te beogen in gezamenlijkheid  onder meer leidt tot een bepaald niveau van veiligheid. Interventies van de strafrechtketen mengen zich in dat  dagelijks  doorgaande  proces  van  interactie.  Het  is  een  logische  consequentie  om  het  geheel  van  op  elkaar  inwerkende variabelen niet alleen te zien als oorzaak van ondermijning, maar daarmee ook als voorwaardelijk  voor  het  reduceren  ervan.  Op  het  niveau  van  de  samenleving  is  er  zelden  één  partij  die  exclusief  ontwikkelingen  naar  zijn  hand  kan  zetten.  De  functies  van  detectie  en  correctie  van  ondermijning  zijn  gedistribueerd over tal van publieke en private partijen, die elk beschikken over een eigen ‘sanctiearsenaal’ dat  wellicht kan worden aangewend om ondermijnende activiteiten te beïnvloeden. De keuze om ‘maatschappelijk  verantwoord’  te  willen  ondernemen  is  dus  niet  vrijblijvend.  Wie  heeft  bijgedragen  aan  wat  de  huidige  samenleving is geworden of daarvan profiteert, is ook verantwoordelijk voor haar kwaliteit.    Strafrecht: van ‘ultimum remedium’ naar ‘optimum remedium’  In  het  beleidsplan  Samenleving  en  Criminaliteit  uit  1984  werd  voor  het  eerst  betoogd  dat  het  strafrecht  zou  moeten  fungeren  als  sluitstuk  in  de  bestrijding  van  criminaliteit  (ultimum  remedium).  Een  sympathiek  uitgangspunt,  maar  in  een  functionele  benadering  van  ondermijning  geldt  ook  voor  toepassing  van  het  strafrecht  het  criterium  van  contingentie:  ze  is  wenselijk  als  het  goed  aansluit  op  de  kenmerken  van  ondermijning binnen het perspectief van het te bereiken doel. Dat kan ook betekenen dat het als eerste middel  wordt ingezet. De inzet van het strafrecht dus als optimum remedium: inzetten zodra ze kan bijdragen aan de  bestrijding van criminaliteit.     Inductieve bestrijding uitbreiden naar deductieve  Veel  bestrijders  zijn  vooral  gericht  op  afzonderlijke  voorvallen  of  incidenten.  Dat  is  ook  prima:  daar  zijn  bijvoorbeeld  rechercheurs,  officieren  van  justitie  en  ook  jongerenwerkers  voor  ingehuurd.  Vanuit  hun  inductieve  oriëntatie  vanuit  de  individuele  zaak  beschikken  zij  over  kennis  van  de  wijze  waarop  delicten  of  onregelmatigheden plaatsvinden en wie daarbij zijn betrokken. Alleen is het wel de vraag of inductief opgedane  kennis representatief mag worden geacht voor de mate waarin ondermijning optreedt. Hoe zit het met de dark  number,  de  ondermijning  die  ondanks  de  aanpak  resteert?  Reflecteren  bijvoorbeeld  dossiers  van  Jeugdzorg,  Politie,  Notarissen,  Toezichthouders  wel  de  staat  van  de  ondermijning?  Of  zijn  ze  een  weerspiegeling  van  dominante  manieren  van  kijken  waarin  bepaalde  uitvergrootte  onregelmatigheden  sterk  de  boventoon  voeren?  Hangt  niet  een  groot  deel  van  ondermijnende  effecten  samen  met  slimme  werkwijzen  en  internationale constructies? Juist voor het beïnvloeden van de dark number is, naast de inductieve, een meer  deductieve oriëntatie nodig, gericht op werkwijzen die niet worden gezien en waarvan gedacht wordt dat ze  mogelijk  wel  aan  de  basis  staan  van  ondermijning.  Hbo‐opgeleide  professionals  moeten  niet  alleen  worden  aangesproken op hun feitelijke kennis maar ook worden uitgenodigd om die creatief aan te wenden om op het  spoor  te  komen  van  de  (veronderstelde)  dark  number  aan  ondermijnende  activiteiten.  Feitelijke  en  veronderstelde werkwijzen worden op die manier gecombineerd om meer en slimmer uitgevoerde activiteiten  met ondermijnende gevolgen in een vroeg stadium te beïnvloeden.      

3.2 Rode draden en leerdoelen  Zes  rode  draden  lopen  door  de  minor  ondermijning.  Met  elkaar  vormen  ze  de  kern  van  wat  de  minor  wil  overbrengen. Ze vormen het wat, dat vervolgens in programmablokken, opdrachten etc. wordt vertaald in het  hoe. Zoals de naam al inhoudt, komen rode draden niet op slechts één moment tijdens de minor aan bod maar  vormen ze het continue referentiekader. In de hele minor zijn ze aanwezig en alle programmaonderdelen zijn  er  van  doordrenkt.  Aan  de  rode  draden  ontleent  de  minor  haar  consistentie.  Waar  met  uiteenlopende  werkvormen  kan  worden  gevarieerd  en  geëxperimenteerd,  gelden  de  rode  draden  als  het  centrale  houvast  waaraan die werkvormen dienstbaar moeten zijn. De rode draden zijn voor studenten en docenten het ijkpunt  om de effectiviteit van de minor aan af te meten.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20 

3.2.1

Rode draad 1: Ondermijning als subjectiviteit 

Het ontbreken van een eenduidige definitie van ‘ondermijning’ is geen toeval. Wat er onder te verstaan hangt  sterk  af  vanuit  welke  invalshoek  en  positie  naar  ondermijning  wordt  gekeken.  Dat  geldt  ook  voor  de  verschillende studierichtingen die via de studenten aan de minor deelnemen, en de toekomstige beroepen die  deze  studenten  representeren.  Deze  verschillende  manieren  van  kijken  worden  in  de  minor  productief  gemaakt.  In  plaats  van  ze  te  willen  vervangen  door  één  generieke  manier  van  kijken,  nemen  de  deelnemers  elkaar mee in ieders perspectief. Om vervolgens die perspectieven stuk voor stuk te verkennen qua betekenis  voor het ontstaan en tegengaan van ondermijning. Subjectiviteit en plurifomiteit worden gebruikt om te komen  tot verschillende (creatieve) manieren van detectie en beïnvloeding van ondermijning. Ondermijning is niet het  gevolg  van  één  oorzaak  binnen  één  sector  zodat  ook  verschillende  manieren  van  kijken  vanuit  verschillende  posities voorwaardelijk zijn voor een effectieve aanpak.    Leerdoelen:   Ondermijning kunnen definiëren vanuit wisselende samenlevings‐ en organisatieperspectieven.   Het eigen subjectieve ‘ondermijningswereldbeeld’ ontdekken met behulp van anderen.    Van  rol  kunnen  wisselen  door  zich  te  verplaatsen  in  de  positie  van  medestudenten  in  hun  rollen  als  representanten van een deel van de samenleving (zowel hun functionele rol als die van ‘de burger’)   De doorwerking van wisselende perspectieven op het ontstaan en tegengaan van ondermijning kennen.   Wisselende  perspectieven  kunnen  benutten  voor  het  ontwerp  van  alternatieve  aanpakken  van  ondermijning.    3.2.2

Rode draad 2: actoren persoon, functie, organisatie, sector en systeem 

Ook  al  is  ondermijning  een  systeemgevolg:  dat  systeem  gedraagt  zich  niet  autonoom.  Het  zijn  menselijke  gedragingen die aan ondermijnende effecten ten grondslag liggen. Ondermijning en dus ook haar bestrijding is  per  definitie  een  gelaagd  vraagstuk.  Met  het  individu  als  het  laagste  detailniveau,  wordt  in  de  minor  steeds  geschakeld  qua  abstractie.  Dat  impliceert  dat  naast  het  individu  als  persoon,  ook  de  functie  die  de  persoon  vervuld,  de  organisatie  waarin  de  functie  is  ingebed,  de  sector  waaruit  meerdere  organisatie  bestaan  en  de  totale  werking  als  systeem,  aan  bod  komen.  Kenmerkend  voor  de  minor  is  dat  die  individuen,  functies,  organisaties, sectoren en systemen niet alleen ‘an sich’ aan ondermijning worden gerelateerd, maar vooral ook  in samenhang tot elkaar. Het ene individu wordt verhouden tot het andere; de functie van de een tot die van  de ander, maar ook het individu in relatie tot het systeem als geheel. De multidisciplinaire samenstelling van de  studentengroep  als  afspiegeling  van  ondermijningsvraagstukken  is  ook  uit  dat  oogpunt  essentieel.  De  hele  minor  wordt  benaderd  vanuit  de  functies  die  de  studenten  na  de  opleiding  ambiëren.  Iedere  student  beschouwt o.a.  vanuit die functie op ondermijning.     Leerdoelen:   Verschillende  samenlevingssystemen  kunnen  onderscheiden  en  hun  kwetsbaarheid  voor  ondermijning  kunnen benoemen.   Ondermijnende  effecten  kunnen  benoemen  en  beschrijven  voor  elk  van  de  verschillende  abstractieniveaus.  Zowel  binnen  de  eigen  toekomstige  beroepskolom,  die  van  anderen,  en  die  van  kolommen gezamenlijk.   Het  ontstaan  van  ondermijnende  effecten  kunnen  verklaren  vanuit  de  kleinste  elementen  tot  hun  cumulatie op systeemniveau.   De  doorwerking  van  het  eigen  subjectieve  ‘ondermijningswereldbeeld’  kunnen  vertalen  in  bijdragen  aan  ondermijningseffecten (hoe (anti‐)ondermijnend is mijn eigen gedrag?) op de andere abstractieniveaus.   Het  vanuit  het  eigen  abstractieniveau  en  dat  van  anderen  binnen  en  buiten  het  eigen  systeem,  kunnen  definiëren van uit oogpunt van bestrijding van ondermijning wenselijke relaties.     3.2.3

Rode draad 3: rollen van slachtoffer, dader, getuige, en bestrijder 

De studenten worden van start tot afronding van de minor ondergedompeld in vier denkwerelden. De wereld  van slachtoffer, dader, getuig en bestrijder. Onder dader wordt iedereen verstaan die het minder nauw neemt 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

21 

met  geschreven  of  ongeschreven  regels.  Dus  niet  alleen  wanneer  er  sprake  is  van  strafrechtelijke  verwijtbaarheid.  Onder  bestrijder  wordt  iedereen  verstaan  die  een  bijdrage  kan  leveren  aan  het  voorkomen,  detecteren etc. van ondermijning. Dus niet alleen degenen die een formele taak op dat terrein hebben zoals  politie,  OM  of  toezichthouder.  De  deelnemers  worden  in  de  minor  ook  in  die  rollen  geplaatst.  In  de  rol  van  bijvoorbeeld slachtoffer krijgt iedere deelnemer letterlijk gevoel bij wat het slachtofferschap van ondermijning  inhoudt.  Slachtofferschap  wordt  weer  vanuit  drie  perspectieven  gevoeld:  als  persoon  (het  individuele  slachtoffer), als institutie (de organisatie als slachtoffer), en het systeem. Nemen we als tweede voorbeeld de  rol van getuige, dan worden de deelnemers bijvoorbeeld meegenomen in de situatie van eigen of andermans  ‘gewetensnood’. Zien of doorhebben dat er iets onregelmatigs gebeurt, met als vraag hoe daar vervolgens mee  om te gaan. Of hoe om te gaan met anderen die mogelijk van onregelmatigheden op de hoogte zijn en daarvan  geen melding durven te maken. (potentiële) klokkenluiders zouden we dit soort getuigen kunnen noemen.   Als  derde  voorbeeld  worden  de  deelnemers  geplaatst  in  de  rol  van  dader.  Op  welke  manier  draagt  iemand  persoonlijk  bij  aan  ondermijnende  effecten?  Of  de  organisatie  waarvan  iemand  deel  uit  maakt?  Hoe  te  reageren  in  het  geval  van  bepaalde  morele  dilemma’s  en  hoe  daar  tegenaan  te  kijken  vanuit  verschillende  deelnemersperspectieven?  Het  daderperspectief  wordt  ingekleurd  door  de  focus  van  de  minor  op  intermediaire posities.  Tot slot zien deelnemers zichzelf en elkaar als bestrijders van ondermijning. Traditioneel bestaat de neiging om  bij onregelmatigheden te verwijzen naar een Toezichthouder, BOD of Politie.    Leerdoelen:   De verschillende soorten van (potentieel) slachtofferschap, daderschap, getuigen en bestrijders kennen en  categorisch kunnen onderscheiden binnen de uit oogpunt van ondermijning relevante samenleving.   De motieven kennen die aan het gedrag in de verschillende rollen ten grondslag (kunnen) liggen.   De specifieke positie van intermediairs in de verschillende rollen kennen, en de gedragskenmerken van die  posities uit oogpunt van ondermijning kunnen beschrijven; ook voor posities buiten het gezichtsveld van  de eigen geambieerde functie.    De  morele  dilemma’s  van  slachtoffer  en  getuige  (onder)kennen  en  kunnen  voorzien  van  oplossingsvarianten.    Weten en ervaren wat het aandeel van de verschillende rollen in ondermijning kan zijn.   Weten en ervaren wat de impact van ondermijning is op en vanuit de verschillende rollen.   De  wisselwerking  kennen  tussen  de  verschillende  rollen  en  de  door  de  student  zelf  geambieerde  toekomstige functie.   Weten  en  ervaren  hoe  niet  voor  de  hand  liggende  partijen  die  over  beïnvloedingsmogelijkheden  van  ondermijning beschikken kunnen worden gemotiveerd en gemobiliseerd.    3.2.4

Rode draad 4: Gerichte beïnvloeding van ondermijning (sturing) 

De  vierde  rode  draad  staat  voor  wat  men  zou  kunnen  duiden  als  ‘beïnvloedingsleer’.  Belangrijke  centrale  vragen zijn of de samenleving eigenlijk wel is te beïnvloeden gezien haar samengestelde karakter, en zo ja: aan  welke  voorwaarden  moet  dan  worden  voldaan.  Als  het  antwoord  op  die  vragen  negatief  zou  zijn,  hoefde  de  minor  overigens  niet  te  worden  georganiseerd.  Sterker:  de  minor  is  op  zichzelf  een  voorbeeld  van  brede  samenlevingsbeïnvloeding.  Zeven  voorwaarden  zijn  er  in  het  algemeen  te  onderscheiden  wil  beïnvloeding  of  sturing  van  gedrag  effectief  zijn.  Deze  zogenaamde  Minimale  SturingsCondities  (MSC’s)  zijn  respectievelijk:  ‘doelen’,  ‘beeld  systeemtoestand’  (hoe  de  vlag  er  bij  staat),  ‘beeld  systeemwerking’  (hoe  de  hazen  lopen),  ‘verbindingen’, ‘bronnen’, ‘capaciteit voor informatieverwerking’, en ‘maatregelen’. De MSC’s worden door de  deelnemers  diagnostisch  toegepast  (in  welke  mate  voldoen  beïnvloedingspogingen  van  ondermijning  aan  de  condities) als ook qua ontwerp (welke aanpakken zijn te bedenken die aan de zeven MSC’s voldoen).    Leerdoelen:   Het kennen van de MSC’s, hun onderlinge samenhang en hun toepassing.   Onderscheiden  naar  de  abstractieniveaus  uit  de  rode  draad  2,  de  mogelijkheden  en  begrenzingen  van  samenlevingsbeïnvloeding  uit  oogpunt  van  ondermijning  kunnen  benoemen.  Zowel  met  de  eigen  geambieerde  functie  als  vertrekpunt,  als  ook  de  overige  binnen  de  studentengroep  aanwezige  of  anderszins noodzakelijke functies. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

22 

  

De  effectiviteit  van  aanpakken  die  zijn  gericht  op  ondermijning  kunnen  beoordelen  aan  de  hand  van  de  zeven minimale sturingscondities (MSC’s).  Het kunnen ontwerpen (in combinatie met rode draad 6) van in potentie effectieve aanpakken waarin aan  alle MSC’s wordt tegemoet gekomen.  Denken buiten bestaande kaders: Welke minder voor de hand liggende bronnen en verbindingen zouden  een nieuw perspectief kunnen geven op de aanpak van ondermijning? 

  3.2.5

Rode draad 5: feitelijk gebleken ondermijning, en de ‘dark number’ 

Ondermijning laat zich maar moeilijk waarnemen. Dat is een van haar kenmerken: als men er eenmaal hoogte  van heeft gekregen heerst er verbazing dat het zo lang verborgen heeft kunnen blijven. Kennelijk struikelen we  met zijn allen niet over de zich opdringende en niet te negeren effecten. Of pas als het eigenlijk te laat is. Voor  de minor impliceert dat een perspectief op wat er aan vormen van ondermijning feitelijk bekend is geworden,  en wat er aan vormen of effecten wellicht plaatsvindt zonder dat ze al aan het licht zijn gekomen. De laatste zijn  nog verborgen en het is de vraag of dat per definitie altijd zo zal blijven, of dat alvorens de druppel de emmer  doet overlopen ondermijning al op het spoor kan worden gekomen. Een van de veronderstellingen die aan de  multidisciplinaire minor ten grondslag ligt is dat partijen afzonderlijk ook nauwelijks in staat zijn ondermijning  in  een  vroeg  stadium  te  onderkennen,  maar  gezamenlijk  mogelijk  wel.  Zoals  verschillende  aan  elkaar  gekoppelde schotelantennes het mogelijk maken om zwakkere signalen uit de vroege ruimte op te vangen. Om  vanuit ondermijning betekenis te kunnen geven aan data die afzonderlijke partijen gezien hun kerntaak onder  zich hebben, is vaak informatie van andere partijen nodig. Anders gezegd: de dark number aan ondermijnende  activiteiten  en  effecten  kan  blijven  bestaan  bij  de  gratie  van  een  gebrek  aan  gezamenlijke  kennisvorming.  Kennisvorming  is  niet  hetzelfde  als  gegevensuitwisseling.  Kennisvorming  impliceert  dat  er  gezamenlijk  naar  steekhoudende interpretaties van bij elkaar gelegde inzichten wordt gezocht. Kennisvorming impliceert ook het  ontwikkelen van zinvolle en toetsbare hypothesen over vooral de aard van ondermijnende effecten. Die typen  kennisvorming worden in de minor gepraktiseerd. Hypothesen worden door de studenten voorgelegd aan de  praktijk om te worden beoordeeld op plausibiliteit en onderzoekswaardigheid.    Leerdoelen:   Het kunnen maken van onderscheid in feitelijk zichtbare ondermijningseffecten en de dark number.   Weten  waarom  de  casuïstische  oriëntatie  van  bestrijdingsorganisaties  kan  leiden  tot  een  verwrongen  ‘feitelijkheidsbeeld’ dat zichzelf bovendien in stand lijkt te houden.    Weten  wat  hypothesen  zijn  en  hoe  die  als  deductief  onderzoeksmiddel  kunnen  worden  gebruikt  voor  onderzoek aan de zogenaamde dark number.    Het  kunnen  opstellen  van  ondermijningshypothesen,  en  ze  vervolgens  in  onderzoekbare  termen  kunnen  operationaliseren.    Weten wat vanuit de eigen functie en vanuit die van anderen de bijdrage kan zijn aan hypothese opstelling  en hypothese toetsing.    3.2.6

Rode draad 6: Oorzaken, gevolgen, doelen, maatregelen, effecten 

In  de  praktijk  worden  tal  van  maatregelen  getroffen  met  mogelijk  raakvlakken  naar  ondermijning,  maar  de  manier  waarop  die  maatregelen  zouden  moeten  aangrijpen  op  het  vraagstuk  zijn  vaak  zwak  of  niet  onderbouwd.  Hoe  goed  bedoeld  ook,  ontspruiten  deze  maatregelen  regelmatig  aan  de  hoofden  van  hun  ontwerpers, zonder te zijn verbonden met het vraagstuk. In dat geval zijn het wensen, ideaalbeelden, dromen  of visioenen zowel qua doelen als de veronderstelde relatie tussen maatregel en doel. Dat heeft als risico dat  maatregelen op zichzelf komen te staan en van middel tot doel op zichzelf worden. Het leggen van de relatie  tussen  oorzaken  van  ondermijning,  gevolgen,  aangrijpende  maatregelen  en  optredende  (beoogde  en  niet  beoogde)  effecten  is  daarom  de  zesde  rode  draad  in  de  minor.  De  raakvlakken  met  de  vierde  rode  draad  is  daarmee ook gelegd. Heeft men bijvoorbeeld geen beeld van de manier ‘waarop de hazen lopen’, hoe kan men  zich dan maatregelen kiezen die op die hazen worden geacht aan te grijpen?     De  zesde  rode  draad  gaat  sterk  uit  van  de  inhoudelijke  karakteristieken  van  onregelmatigheden,  onrechtmatigheden en delicten en hun (gecombineerde) ondermijnende effecten. Om op basis van dat inzicht 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

23 

redeneringen op te bouwen over wenselijke maatregelen en hun veronderstelde effecten. Dat heeft alleen zin  als de effecten van die redeneringen ook zijn te meten en worden gemeten. Het opstellen en vooral toepassen  van  zogenaamde  beleidseffectindicatoren  die  uitdrukken  in  welke  mate  maatregelen  ook  daadwerkelijk  aangrijpen op de als relevant geselecteerde vraagstukken, maken deel uit van deze rode draad.    Leerdoelen:   Diagnosestelling:  weten  hoe  zicht  te  krijgen  op  oorzaken  en  hun  mogelijke  gevolgen  en  die  kennis  ook  kunnen toepassen.   Verklaren:  weten  hoe  op  het  spoor  te  komen  van  verklaringen;  weten  hoe  (on)houdbaar  verklaringen  kunnen zijn.   Oorzaken en gevolgen kunnen omzetten in maatregelen en veronderstelde effecten.   Weten  welke  soorten  maatregelen  er  zijn  (privaat,  strafrechtelijk,  bestuurlijk,  civiel),  welke  verschijningsvorm die kunnen aannemen, hoe ze kunnen samenhangen, en wat hun (beperkte) bereik is.   Psychologische overwegingen kennen die achter de keuze van doelen en maatregelen schuil gaan.   Weten  wat  een  indicator  is  en  waaruit  die  is  opgebouwd,  en  hoe  indicatoren  met  elkaar  een  monitorsysteem vormen.    Het  kunnen  opstellen  en  toepassen  van  (samenhangende)  indicatoren  waarmee  beleidseffecten  op  ondermijning zijn te monitoren.   Het inhoudelijk vanuit verschillende perspectieven (rode draad 2 en 3) kunnen vullen van elk van de MSC’s  en ze als beoordelingskader van de effectiviteit van maatregelen kunnen gebruiken.   Weten  dat  maatregelen  niet  anders  zijn  dan  beoogde  oorzaken  en  doelen  niet  anders  dan  gewenste  gevolgen.    Veronderstellingen over samenhangen tussen oorzaken en gevolgen kunnen onderscheiden in feitelijkheid  en hypothesen    De  rode draden  zijn niet  alleen  functioneel  tijdens  het  volgen  van de  minor,  maar  ze vormen  op  zichzelf  het  instrumentarium  dat  de  deelnemers  in  hun  praktijk  op  het  netvlies  hebben  staan  om  (gezamenlijk)  ondermijning (vroegtijdig) te kunnen voorkomen, ontdekken en tegengaan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24 

4 EEN DESIGN VOOR DE MINOR ONDERMIJNING  Alvorens in de vorm van een minor programma te kunnen worden aangeboden, vragen de ingrediënten uit de vorige hoofdstukken om integrerende en samenhangende conceptualisatie. Daarmee opent dit hoofdstuk. In verhalende vorm wordt de werking van het minorconcept uiteengezet. De daadwerkelijke omgeving waarin studenten na afronding van de major te maken krijgen is een belangrijke pijler onder het programma. Aan de ene kant wordt die binnengehaald via de beroepspraktijk of de door de student na diens opleiding geambieerde functie. Aan de andere kant haalt de minor ook de maatschappelijke omgeving binnen waarin die geambieerde functie wordt uitgeoefend. Ondersteunt door een grafische voorstelling wordt op elk van de onderdelen uit het minor concept verder ingezoomd en worden ze toegelicht. Het aldus geïntroduceerde model, is omgezet in een programma van 6 blokken. Elk van die blokken blijft gedurende het hele programma actief. Als een nieuw blok start, blijven voorgaande blokken parallel meelopen. De blokken zijn ingericht rond oorzaken, gevolgen van ondermijning, en doelen, maatregelen en effecten gericht op die ondermijning. De krachtenvelden die daar omheen spelen vormen een verbindend element.

4.1 Het conceptueel opleidingsmodel  4.1.1

De werking en samenhang van de minor in een notendop 

De leerdoelen zijn te zien als het programma van eisen voor de minor, de rode draden als een aanzet tot een  functioneel  ontwerp,  en  de  ontwerpprincipes  als  de  kwalitatieve  uitgangspunten  voor  dat  ontwerp.  Zoveel  mogelijk in overeenstemming met dat geheel is een conceptuele opzet bedacht.    Conform de opzet als vrije minor kunnen bachelorstudenten van alle HBO‐studierichtingen zich voor de minor  inschrijven.  Na  een  intake  kiezen  de  uiteindelijke  deelnemers  zich  de  functie  zoals  zij  die  na  hun  opleiding  ambiëren.  Gezamenlijk  vormen  deze  geambieerde  functies  de  scope  van  de  minorgroep,  en  ondermijningsvraagstukken worden ook vanuit die scope gekozen en behandeld. Dat zou bijvoorbeeld kunnen  betekenen  dat  een  student  Bouwkunde  deelneemt  als  projectontwikkelaar,  een  student  kunstacademie  als  galeriehouder, een student politiekunde als recherchechef, een student bestuurskunde als wijkcoördinator, een  student  rechten  als  parketsecretaris  etc.  Een  belangrijke  eerste  oriëntatie  voor  hen  is  de  ontdekking  wat  zij  vanuit die verschillende functies uit oogpunt van ondermijning met de samenleving en elkaar te maken hebben.  Ondermijning wordt met behulp van de door de deelnemers geambieerde functies dus zo ingekleurd dat het als  integrerende  variabele  kan  dienen  voor  studenten  van  studierichtingen  die  op  zichzelf  totaal  van  elkaar  verschillen. Met dat uitgangspunt zou snel kunnen worden overgegaan naar het lesprogramma, ware het niet  dat de minor op zichzelf ook een maatschappelijke interventie wil inhouden die zich bovendien niet beperkt tot  de deelnemende studenten, maar zich uitstrekt tot andere doelgroepen waarvan er enkele in Hoofdstuk 2 zijn  beschreven.  Dat  vraagt  om  nog  een  integrerende  variabele,  namelijk  die  van  de  minor  ondermijning  ten  opzichte  van  de  relevante  samenleving.  Hbo‐opgeleiden  komen  na  hun  studie  op  functies  terecht  die  altijd  vanuit  een  organisatie/werkplek  worden  uitgeoefend.  Bovendien  kennen  ze  qua  werking  een  bepaalde  geografische  reikwijdte.  Die  reikwijdte  wordt  voorafgaande  aan  de  minor  op  basis  van  de  gezamenlijke  geambieerde  functies  bepaald.  Daarna  wordt  op  de  juiste  schaal  een  geografisch  deel  van  een  wijk/stad/streek/Nederland gekozen waarop alle geambieerde functies van toepassing zijn. Voor de duur van  de  minor  bestaat  dat  deel  van  Nederland  uit  de  ‘ondermijningswerkelijkheid’  van  de  studenten:  kortom  hun  ondermijningsveld. Uiteraard horen daar ook omgevingsrelaties bij die van dat veld uitgaan naar een wijdere  omgeving.     Studenten beschouwen en ‘bestormen’ het ondermijningsveld vanuit hun toekomstige geambieerde functie en  onder praktijkbegeleiding van iemand die deze functie (bij voorkeur binnen het ondermijningsveld) al vervult.  Gelijktijdig  leggen  de  studenten  de  verbinding  naar  hun  medestudenten  die  binnen  hetzelfde  geografische  gebied ook de door hen geambieerde functies als perspectief kennen. De minorgroep haalt op die manier de  (buiten)wereld binnen de groep, waarbij de begrenzing van die wereld wordt bepaald door het totaal van hun  geambieerde  functies.  Omgekeerd  bedienen  zij  het  ondermijningsveld  tijdens  hun  minorstudie  en  werken  zij 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

25 

aan  de  hand  van  opdrachten  binnen  dat  veld.  Zo  worden  zij  beïnvloed  door  een  relevant  deel  van  de  samenleving  en  beïnvloeden  zij  omgekeerd  ook  dat  relevante  deel.  Dat  past  perfect  in  het  uitgangspunt  dat  ondermijning in en van de samenleving moet worden bestreden zoals ze ontstaat: via verschillende gelijktijdig  te activeren invloeden vanuit verschillende organisaties/perspectieven.     

Figuur 1: De plaats van de minor Ondermijning in de samenleving. De studenten en docenten van de minorgroep en hun  onderlinge relaties zijn in het midden getekend. Hun veelkleurigheid symboliseert de verschillende studierichtingen waaruit zij  afkomstig zijn.. De kleurvlakken komen overeen met de tal van maatschappelijke sectoren en organisatie waartoe wordt  opgeleid. Gezamenlijk vormen die vlakken de samenleving. Binnen die samenleving trekt de minor drie grenzen (de cirkels).  De ‘functionele’ cirkel omdat de functies die de studenten graag na hun studie zouden willen vervullen. Elke student krijgt  tijdens de minor een sparringpartner die deze geambieerde functie al vervuld. De studenten werken tijdens de minor  gezamenlijk in en aan een wijk/stadsdeel/stad/regio. Dat geografische aandachtsgebied wordt gesymboliseerd door de  geografische cirkel. Daarbuiten ligt een laatste ring: de omgeving. De grijze en zwarte vlakjes en rondjes staan voor   ondermijningsvraagstukken.

  4.1.2

Binnencirkel: de minorgroep 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

26 

De minor ondermijning is voor te stellen als een aantal cirkels (zie Figuur 1) die deelnemers binnen en buiten de  minorgroep begrenzen evenals het zogenaamde ondermijningsveld waarin zij actief zijn. De achtergrond van de  cirkels wordt gevormd door de veelfacettige samenleving (gesymboliseerd door de kleuren), die in sectoren is  te  vertalen  (de  hoofdkleuren  ),  die  op  hun  beurt  weer  zijn  onder  te  verdelen  in  tal  van  domeinen  en  organisaties met tal van overlappingen (de kleurovergangen) en relaties (de witte lijnen).    De  binnencirkel  bestaat  uit  de  studenten  die  deelnemen  aan  de  minorgroep  en  de  docenten.  Zij  zijn  representanten van verschillende studierichtingen die voor verschillende delen van de samenleving opleiden.  Onderling hebben zij tal van relaties zoals gesymboliseerd door het web in het centrum van de figuur. Ook de  minorgroep  vormt  een  veelkleurig  palet  met  relaties  naar  bepaalde  segmenten  uit  de  samenleving.  De  diversiteit die de minorgroep groep qua studierichtingen representeert (zowel qua studenten als docenten) is  op  zichzelf  een  afspiegeling  van  de  samenleving.  Partijen  die  in  werkelijkheid  te  maken  hebben  met  ondermijnende activiteiten/gevolgen, brengt de minorgroep bijeen. De exacte spreiding van studenten uit de  minorgroep  over  studierichtingen  komt  niet  heel  kritisch.  Door  de  focus  van  de  minor  op  de  activiteiten  van  inter‐ en intramediërende functies en hun gevolgen, zijn tal van verschillende combinaties van studierichtingen  mogelijk  terwijl  de  minor  steeds  blijft  voldoen  aan  haar  doel.  Wel  belangrijk  is  het  beginsel  van  diversiteit,  omdat  juist  dat  principe  binnen  de  minorgroep  de  samenleving  representeert.  Een  multidisciplinaire  samenstelling is essentieel voor het oefenen en aanleren van verschillende perspectieven en voor het begrijpen  en  ervaren  dat  die  verschillende  perspectieven  een  voorwaarde  zijn  voor  het  gezamenlijk  voorkomen  en  tegengaan  van  ondermijning.  Een  minorgroep  die  alleen  uit  studenten  met  een  politiekundige  achtergrond  bestaat  zou  in  theorie  nog  kunnen  werken  als  zij  verschillende  geambieerde  functies  kiezen  (zie  volgende  paragraaf), maar dan schort het in de groep aan alternatieve denkwerelden vanuit wisselende studierichtingen  terwijl die juist garant staan voor de vereiste pluriformiteit en ook creativiteit. In de definitie van creativiteit als  probleemnuttige  combinatie  van  wezensvreemde  contexten,  staat  pluriformiteit  juist  voor  de  inbreng  van  die  ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebbende contexten. De samenleving is divers samengesteld en dus  ook hun ondermijningsvraagstukken en de noodzakelijke beïnvloeding daarvan. Dat willen we in de minorgroep  binnenhalen.    Dat  geldt  ook  voor  de  docenten  die  in  de  minor  optreden.  Nog  belangrijker  dan  de  studierichting  die  zij  vertegenwoordigen,  is  hun  verhouding  tot  voor  de  minor  relevante  onderdelen  van,  en  processen  in,  de  samenleving en het vermogen daarvan te abstraheren naar andere.     4.1.3

Functionele cirkel: geambieerde functies (inter en intra) 

De tweede cirkel is een zogenaamde functionele cirkel. Ze omvat de functionele wereld waarin de studenten na  hun  opleiding  graag  werkzaam  willen  zijn.  De  studenten  overschrijden  tijdens  de  minor  de  grens  tussen  de  theoretische  opleidingswereld  en  de  echte  praktische  of  functionele  wereld.  In  de  eerste  plaats  geven  studenten voor zichzelf aan in welk deel van de samenleving zij aansluitend aan hun Hbo‐studie willen werken  en in welke functie: de geambieerde functie. Op die manier sorteren de studenten al voor op de toekomst.     In  het  verlengde  van  de  door  de  studenten  gekozen  geambieerde  functies  worden  de  ondermijningsvraagstukken  gekozen  die  in  de  minor  centraal  zullen  staan.  Op  die  manier  wordt  dicht  bij  de  motivatie van de studenten gebleven en hebben zij ook in hun praktijk het meest aan de geboden lesinhouden  en de ervaring die wordt opgedaan. Nu kan het best voorkomen dat de samenstelling van de studentengroep  niet volledig het geheel aan actoren weerspiegelt zoals dat bij de geselecteerde ondermijningsvraagstukken in  de echte samenleving is betrokken. De studenten krijgen als taak om de inbreng van die niet in de minrgroep  gerepresenteerde  actoren  tijdens  de  minor  te  waarborgen.  In  dit  geval  niet  door  deelnemende  studenten,  maar  wel  door  de  invalshoeken  van  die  actoren  binnen  te  halen  en  te  betrekken  in  hun  overwegingen.  Via  jaarverslagen, interviews, inleidingen of wat dies meer zij.    In lijn met de focus van de minor worden twee soorten geambieerde functies onderscheiden: intramediërende  en intermediërende. In Figuur 1 staan de intramediërende functies getekend op relatie knooppunten binnen de  tweede cirkel. Kenmerk van hun functionaliteit is immers dat zij binnen organisaties of branches optreden als  intermediair.  De  intermediërende  functies  staan  getekend  op  de  cirkelrand  om  daarmee  hun  positie  te  symboliseren als vertegenwoordigers of poortwachters van een/het systeem naar de externe wereld buiten dat  systeem. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

27 

Hoewel  in  het  plaatje  de  studenten  van  de  minorgroep  keurig  dezelfde  kleur  hebben  als  hun  geambieerde  functie, dat wil zeggen dat hun opleiding op die functie aansluit, is het ook goed mogelijk dat een student een  heel andere functie ambieert die helemaal niet in het verlengde ligt van de gevolgde major. Op zich is dat voor  de samenstelling van de minorgroep geen enkel probleem en is daarvoor alle ruimte.    De studenten uit de minorgroep geven niet alleen aan wat hun geambieerde functies zijn: zij krijgen gedurende  hun  minorstudie  ook  iemand  toegewezen  die  in  de  praktijk  deze  functie  al  vervult.  De  student  Cultureel  Maatschappelijke  Vorming  die  aan  de  minor  meedoet  en  graag  begeleider  wil  worden  in  de  verslavingszorg,  wordt  tijdens  de  minor  daadwerkelijk  gekoppeld  aan  iemand  die  dat  beroep  al  uitoefent.  Dat  is  haar/zijn  sparringpartner  en  de  verbinding  tussen  de  rol  van  de  student  in  de  minorgroep  en  die  van  een  huidige  beroepsbeoefenaar in de ‘real world’. Deze persoon is niet direct bedoeld om te coachen maar om de realiteit  in te brengen. Het referentiekader van de student wordt gevormd door de organisatie waarin deze ‘realities’  werkzaam  zijn,  inclusief  hun  richtlijnen,  gedragscodes,  werkafspraken  etc.  voor  zover  relevant  bezien  vanuit  ondermijning. Een deel van de opdrachten voor de studenten vindt plaats in of in relatie tot de organisatie van  de ‘realities’.  Op die manier wordt de minor uit zijn theoretische context gehaald en wordt de praktijk naar binnen gehaald  en strekt de invloed van de minor ook naar buiten.     4.1.4

Geografische cirkel: het speelveld van de minor 

De  derde  cirkel  bakent  de  reikwijdte  van  de  minor  in  geografische  zin  af.  Een  minorgroep  werkt  met  elkaar  samen  in  en  op  een  daadwerkelijk  deel  van  de  samenleving.  Welk  deel  dat  is,  hangt  af  van  de  door  hen  geambieerde  functies.  Representeert  de  minorgroep  een  projectontwikkelaar,  beeldend  kunstenaar,  notarismedewerker,  Hbo‐verpleegkundige,  AA‐accountant,  politie‐teamleider,  beleidsmedewerker  ruimtelijke  ordening,  en  een  interieurarchitect  dan  leidt  dat  mogelijk  tot  een  andere  definitie  van  het  speelveld  dan  wanneer  in  de  groep  functies  worden  geambieerd  als  die  van  boekhouder,  filiaalhouder  detailhandel,  onderwijzer, parketsecretaris, politie wijkcoördinator, civiel opzichter, hypotheekadviseur of milieucoördinator.    De  geografische  cirkel  verbindt  de  minor  met  een  fysiek  aanwijsbaar  geografisch  gebied  dat  het  empirisch  object vormt voor de minorgroep. Ondermijning is in dat geval het kenobject. Studenten krijgen niet als taak in  dat geografische gebied onderzoek te doen naar wie “fout” is en wie, laat staan om die onschadelijk te maken  als de mineur uit het bekende spel Stratego. Het dient vooral als referentiekader voor het onderzoek naar het  type  ondermijnende  vraagstukken  dat  zich  zou  kunnen  manifesteren  en  de  omstandigheden  die  daarop  van  invloed zijn, evenals hoe men in dat geografische gebied zich daarop meer of minder heeft geprepareerd c.q.  zich er beter op zou kunnen prepareren. Wat vooral ook nieuw is ten opzichte van de meer monodisciplinaire  majoropleidingen van de studenten is dat men het geografische gebiedsdeel in samenhang leert zien. Anders  gezegd:  het  wordt  benaderd  als  een  systeem  dat  functioneert  en  zich  evolueert  bij  de  gratie  van  subtiel  in  elkaar grijpende deelprocessen die niet onder invloed van één partij staan maar van diverse en kan ondanks  een zekere robuustheid toch ook gevoelig zijn voor verstoringen.    4.1.5

Functionele en geografische cirkel samen: het ondermijningsveld 

De functionele en geografische cirkel vormen samen de plaats waar ondermijningsvraagstukken zich afspelen.  Stel  dat  een  verantwoordelijk  codeur  in  een  ziekenhuis  stelselmatig  meer  bij  de  ziektekostenverzekeraar  declareert  dan  de  zwaarte  van  de  verrichtingen  rechtvaardigt,  dan  holt  dat  het  systeem  van  ziektekostenverzekering  uit.  Zeker  wanneer  dat  stelselmatig  gebeurt  en  ook  nog  eens  op  grote  schaal.  Als  gevolg daarvan komen budgetten op plaatsen terecht waarvoor ze niet zijn bedoeld en raken fondsen eerder  uitgeput  waardoor  minder  mensen  daarop  aanspraak  kunnen  maken.  In  deze  mini  casus  is  de  geografische  oriëntatie  op  zich  wellicht  minder  van  belang  om  het  ondermijnende  karakter  te  kunnen  plaatsen  dan  de  functionele  oriëntatie.  Toch  laat  de  minor  ook  daar  graag  een  geografisch  perspectief  op  los  zodat  het  vraagstuk breder is aan te vliegen met inschakeling van partijen in de geografische omgeving. Bijvoorbeeld de  leden  van  een  serviceclub  die  integriteit  hoog  in  het  motto  hebben  verankerd  en  wellicht  kunnen  worden  ingeschakeld als integriteitbevorderend instrument in de richting van een ziekenhuis.    Ondermijningsvraagstukken of hun bestrijding kunnen een meer of minder functionele of geografische relatie  kennen. In Figuur 1 zijn die ondermijningsvraagstukken ook symbolisch opgenomen. De zwarte vlekken stellen 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

28 

ondermijnende gevolgen of activiteiten voor, en de zwarte rondjes staan voor zijn functies of rollen van waaruit  wordt/is  ondermijnd.  De  zwarte  vlekken  illustreren  ook  dat  ondermijning  de  harmonie  en  samenhang  in  het  zorgvuldig  kleurverloop  van  de  samenleving  verstoort.  Zoals  in  de  definities  van  ondermijning  ook  tot  uitdrukking is gebracht als verstoring van de systeemwerking of de robuustheid van systemen.    4.1.6

De wijdere omgeving 

De conceptuele voorstelling van Figuur 1 is als geheel te plaatsen in een relevante omgeving. De samenleving  houdt  immers  niet  op  bij  een  functionele  of  geografische  voorstelling  vanuit  het  perspectief  van  de  door  studenten  geambieerde  functies.  De  wijdere  omgeving  omvat  eenvoudigweg  alles  dat  niet  onder  de  functionele en geografische inkadering valt die uitgaan van de door de studenten geambieerde functies. In deze  wijdere  omgeving  gebeurt  van  alles.  Historisch  gezien  maar  ook  ten  tijde  van  de  minor.  Een  deel  van  die  dynamiek wordt tijdens het minorprogramma binnengehaald zonder daarmee het geografische speelveld van  de minor te vergroten. Stel dat in de wijdere omgeving een ondermijningsvraagstuk speelt of het gesprek is van  de  dag.  Die  situatie  kan  ontdaan  van  zijn  specifieke  context  ingebracht  worden  in  de  minor  om  te  worden  verhouden  tot  de  functionele  en  geografische  context  waar  de  studenten  mee  te  maken  hebben.  Met  bijvoorbeeld  als  uit  te  diepen  vraagstelling:  zou  wat  in  de  wijdere  omgeving  is  gebeurd  ook  hier  kunnen  plaatsvinden, (hoe) zouden we dat herkennen en wat zouden we er aan en tegen kunnen doen. De context van  die situatie is dan niet langer de wijdere omgeving, maar de omgeving waarop de minor zich richt. Omgekeerd  zou de minor ook kunnen reflecteren op een breder gebruik van bepaalde oplossingen in de wijdere omgeving,  in plaats van uitsluitend binnen de geografische reikwijdte van de minor.    Door  zich  niet  volledig  te  beperken  tot  de  functionele  en  geografische  omgeving  als  gedefinieerd  door  de  geambieerde functies, ontstaat een breder referentiekader dat de blik verder verbreedt.     4.1.7

Verzwaarde postinitiële variant 

Conceptueel  verschilt  de  verzwaarde  postinitiële  variant  niet  veel  van  de  initiële.  Deelnemers  vertegenwoordigen  in  deze  variant  geen  studierichtingen  maar  instellingen  uit  de  praktijk.  Het  zou  voor  de  hand liggend zijn om de parktijkdeelnemers in de cursusgroep hun eigen rol te laten spelen maar dat lijkt niet  erg faciliterend naar de leerdoelen. Bovendien nemen ze die rol toch wel mee naar binnen. Daarom wordt in de  postinitiële varian rolwisseling toegepast: iedere deelnemer krijgt een andere rol/functie als minorperspectief  mee, en wel een rol/functie die een mede student al in de praktijk uitoefent. Dat staat borg voor plurifomiteit  en uitwisseling tussen de verschillende studenten.    

4.2 Programmering  4.2.1

Toelating en intake 

Een  minorgroep  kent  minimaal  15  en  maximaal  30  deelnemers.  De  minor  levert  30  ECTS  op.  Één  ECTS  staat  voor  28  studie‐uren;  totaal  bedraagt  de  minor  840  studie‐uren.  Rekening  houdend  met  vakantie‐  en  studieperiodes zonder contacturen, is deze studielast verdeeld over vijf maanden    Het  klinkt  wellicht  raar  maar  voor  toelating  tot  de  minor  Ondermijning  komen  studenten  van  iedere  Hbo‐ studierichting  in  aanmerking  (vrije  minor).  Dat  heeft  niet  te  maken  met  het  willen  verlagen  van  de  drempel  voor  deelname,  maar  met  de  karakteristieken  van  ondermijning  en  haar  ontstaan.  Ondermijning  raakt  de  samenleving als geheel en is vaak ook de consequentie van tal van verschillende gedragingen van evenzoveel  partijen.  Logisch  dus  dat  een  minor  die  aan  de  bestrijding  van  ondermijning  wil  bijdragen  een  (positieve)  afspiegeling wil zijn van de manier waarop ondermijning ontstaat, en dus de partijen verenigt die daarbij een  rol spelen.     De  minor  Ondermijning  start  in  september  2013.  In  maart  2013  vinden  voorlichtingsbijeenkomsten  van  de  minor plaats.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

29 

Vanuit  de  major  gelden  weliswaar  geen  specifieke  voorwaarden,  maar  wel  wil  de  minor  ondermijning  graag  goed gemotiveerde studenten verwelkomen. Door een wat andere intake dan gebruikelijk wordt daar invulling  aan gegeven. Elke belangstellende student krijgt via de website www.finec.eu een aantal meer of minder aan  ondermijning  gerelateerde  krantenkoppen  aangereikt.  Uit  die  krantenkoppen  kiest  de  kandidaat  er  één.  Met  die  kop  als  titel  schrijft  de  kandidaat  een  kort  essay  waaruit  blijkt  hoe  zij  of  hij  aankijkt  tegen  ondermijning  binnen  uiteraard  het  perspectief  van  de  kop.  Nog  een  wat  afwijkende  gang  van  zaken  is  dat  de  essays  geanonimiseerd  onder  de ‘sollicitanten’  voor  de  minor  worden  verspreid.  Daarna  volgt  een gezamenlijke  live  discussie‐bijeenkomst  met  de  essays  als  belangrijke  input.  Direct  daarop  aansluitend  krijgen  kandidaten  te  horen of ze tot de minor worden toegelaten. Multidisciplinaire samenstelling van de minorgroep is daarbij een  belangrijk aanvullend criterium.    4.2.2

Eindresultaat 

Het  lijkt  een  omgekeerde  weg,  maar  om  de  opbouw  van  de  minor  Ondermijning  te  kunnen  plaatsen,  wordt  eerst  het  eindresultaat  kort  uiteengezet.  Het  programma  van  de  minor  ondermijning  is  ingedeeld  in  zes  blokken.  Tijdens  de  blokken  zijn  de  studenten  en  docenten  gefocust  op  concrete  ondermijningsvraagstukken  die passen binnen de definities van ondermijning zoals gegeven aan het begin van het curriculumontwerp, en  binnen  de  functionele  en  geografische  cirkel.  Ieder  blok  wordt  afgerond  met  een  bouwsteen  voor  het  eindresultaat,  maar  blijft  ondertussen  ook  doorlopen  tijdens  de  resterende  doorlooptijd  van  de  minor.  In  de  toelichting  tot  nu  toe  zal  waarschijnlijk  de systemische  oriëntatie  van  de  minor  zijn  opgevallen.  Die  heeft  als  consequentie dat niet sec wordt stilgestaan bij tal van incidenten en losse voorvallen. Dat heeft ook een reden.  Belangrijke  exponenten  van  bijvoorbeeld  Banken,  Reclassering,  Jeugdzorg,  Maatschappelijk  Werk,  Opbouwwerk  Politie,  Openbaar  Ministerie,  Gemeente,  Woningbouwcorporatie,  Aannemer  etc.  worden  gevormd door concrete incidenten, zaken, dossiers of projecten. De samenhang tussen die losse en op zichzelf  behandelde  objecten  komt  van  nature  in  de  achterliggende  organisaties  veel  minder  aan  bod,  en  is  geredeneerd  vanuit  de  respectieve  kerntaken  wellicht  ook  niet  noodzakelijk  om  de  organisatorische  doelstelling te kunnen halen. Terwijl in de systemische benadering van ondermijning nou juist de samenhang  cruciaal is. Zowel om ondermijningsvraagstukken vroegtijdig te detecteren als om er op te kunnen ingrijpen of  zodanig  gericht  te  beïnvloeden  dat  ze  niet  ontstaan.  Tijdens  de  minor  worden  de  verschillende  objecten  en  subjecten  van  aandacht  door  tal  van  verschillende  partijen  geabstraheerd  naar  ondermijning  op  systeemniveau.  Dat  systeem  of  ‘het  ondermijningsveld’  wordt  gedefinieerd  door  de  functionele‐  en  geografische  cirkels.  Tijdens  hun  minor  ondermijning  verkennen  de  studenten  dat  ondermijningsveld  als  samenhangend systeem op verschillende manieren. Uiteindelijk levert dat vier belangrijke deelresultaten op:   Een samenhangend beeld van de ‘staat van ondermijning’ binnen het gebied dat wordt omgrensd door de  geografische cirkel en bezien via de door de studenten geambieerde functies.   Een  samenhangende  analyse  van  het  ontstaan  van  die  ‘staat’  en  de  te  verwachten  toekomstige  ontwikkelingen.   Een  op  de  eerste  twee  deelresultaten  gebaseerd  samenhangend  wenselijk  doch  realistisch  beeld  van  de  gewenste staat.   Een  ontwikkelingsroute  van  de  huidige  situatie  naar  de  wenselijke  die  voldoet  aan  de  zeven  Minimale  Sturingscondities en die de nadruk legt op contraondermijnende activiteiten en de bijdrage daaraan door  de geambieerde functies (de functionele cirkel).     De programmering van de minor volgt een logische methodiek die niet alleen ten dienste staat van de minor als  tijdelijke  lessituatie,  maar  op  zichzelf  een  houvast  wil  bieden  aan  de  studenten  voor  de  manier  waarop  ze  organisatieoverstijgende  vraagstukken  in  de  praktijk  kunnen  tegengaan.  Deze  methodiek  of  eerder  methodologie staat bekend onder de naam Hypothese Gestuurde Interventie.    4.2.3

Kick off‐bijeenkomst: positiebepaling 

Letterlijk  zodra  de  intake  heeft  plaatsgevonden  en  duidelijk  is  wie  aan  de  minorgroep  deelnemen,  begint  de  kick off met het eerste blok. De intake is in de ochtend, en de kick off is aansluitend in de middag. Ze start met  een  verkenning  en  duiding  van  ondermijning  en  van  verwevenheid  van  onder‐  en  bovenwereld  binnen  de  context  van  de  door  de  studenten  en  docenten  gepresenteerde  studierichtingen.  Algemeen  wordt 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

30 

ondermijning  onderscheiden  als  activiteit,  ten  opzichte  van  ondermijning  als  gevolg.  Dat  wordt  geïllustreerd  met  zo  actueel  mogelijke  voorbeelden  van  in  de  publiciteit  gekomen  onregelmatigheden  uit  verschillende  omgevingen en aansluitend op de belevingswereld van de studenten.    Tegen deze achtergrond kiezen studenten zich de geambieerde functie (en dus ook de organisatie en de sector)  waarin ze graag na afronding van de opleiding werkzaam zouden zijn. Het realiteitsgehalte van deze keuze zoals  de  beschikbaarheid  op  de  arbeidsmarkt  doet  niet  ter  zake.  Het  gaat  om  het  bepalen  van  een  intrinsiek  perspectief  van  waaruit  iedere  student  aan  de  minorgroep  deelneemt.  Op  basis  van  de  veronderstelling  dat  door  de  eigen  keuze  de  motivatie  van  de  student  maximaal  wordt  gestimuleerd.  Opgeteld  staan  de  perspectieven van de studenten voor het multidisciplinaire karakter van de minorgroep waarmee ondermijning  wordt  verkend  en  aangepakt.  Het  eventuele  inzicht  dat  bepaalde  disciplines  in  de  groep  worden  gemist  om  bepaalde  ondermijningsvraagstukken  van  een  antwoord  te  voorzien,  maakt  deel  uit  van  het  leerproces.  Op  alternatieve wijze zullen de niet fysiek gerepresenteerde perspectieven worden ingebracht.    Gezamenlijk  worden  vervolgens  in  de  minorgroep  de  keuzes  voor  de  geambieerde  functies  vertaald  naar  de  schaal/reikwijdte  en  mogelijke  situering  van  de  geografische  cirkel:  het  deel  van  de  samenleving  waarop  de  minor ondermijning zich gaat richten. De reden om tussen de kick off en het vervolg van het eerste blok enige  tijd te laten vallen heeft ook te maken met de tijd die nodig is voor het organiseren van de geografische cirkel.    4.2.4

Blok I: Inkleuring ondermijningsveld (2 weken; 100 SBU) 

(Veld)werk  Het eerste blok zou met een knipoog als een 2‐weekse veldtocht kunnen worden beschouwd. De input voor die  tocht bestaat uit de door studenten geambieerde functies en de uitstraling of reikwijdte van die functies. Van  die functies afzonderlijk maken de studenten zich een voorstelling in relatie tot ondermijning. Daartoe hebben  zij een afspraak met hun ‘reality’, en verdiepen zij zich in documenten. Dat levert een eerste koppeling op van  functie naar (potentiële) ondermijningsvraagstukken.     De  daarnavolgende  slag  is  waarschijnlijk  moeilijker:  het  onderling  relateren  van  deze  ogenschijnlijk  losse  functies  en  hun  vraagstukken  naar  een  samenhangend  ondermijningssysteem  met  de  geografische  cirkel  als  afbakening. Dat doen de studenten plenair. Omdat een kenmerk van systemen is dat ze meer zijn dan uit hun  afzonderlijke  samenstellende  delen  is  op  te  maken,  levert  deze  exercitie  ook  nieuwe  ondermijningsvraagstukken op (feitelijk en/of potentieel) op systeemniveau.     Als  derde  stap  wordt  de  wijdere  omgeving  ingebracht  en  dan  vooral  de  invloeden  die  vanuit  die  omgeving  doorwerken  op  het  ondermijningssysteem  dat  de  studenten  met  elkaar  aan  het  beschrijven  zijn.  Omgekeerd  kijken ze naar de invloed vanuit de geografische cirkel naar de omgeving.     Aan  het  einde  van  het  eerste  blok  hebben  studenten  meer  zicht  gekregen  op  de  inhoud  van  de  door  hen  geambieerde functie en daaraan gerelateerde ondermijningsvraagstukken. Bovendien hebben ze die aan elkaar  gerelateerd en opgeschaald naar de contouren van een ondermijningssysteem dat redelijk parallell loopt aan  de geografische cirkel of het ondermijningsveld. Tot slot hebben ze de invloedsrelaties verkend die uitgaan van  de omgeving naar het ondermijningsveld en omgekeerd.    Theorie  Het accent van de theorie ligt in blok 1 op de asymmetrie van inter‐ en intramediërende functies qua kennis,  toegang, positie en vertrouwen en waarom juist die asymmetrie de voedingsbodem vormt voor ondermijning.     Met als relevante insteken:   waaruit asymmetrische relaties bestaan;   wat de eigen opleiding, de huidige maatschappelijke positie en de geambieerde functie daarmee te maken  hebben;   waarom de asymmetrische relatie zo cruciaal is (voor samenleving en ook voor de dader);   wat er in asymmetrische relatie allemaal fout kan gaan en met welke ondermijnende effecten; 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

31 

 wat verschillende beroepen daarmee te maken hebben ook al hebben ze geen politiepet op.    Tools  Ook  het  instrumentele  of  vaardigheidsniveau  wordt  in  blok  I  bediend.  De  studenten  leren  hoe  kwalitatieve  analyse  toe  te  passen  op  documenten  en  literatuur,  en  krijgen  daarvoor  de  beschikking  over  een  software‐ instrument dat gedurende de minor wordt gebruikt.    Leerdoelen   Ondermijning kunnen definiëren vanuit wisselende samenlevings‐ en organisatieperspectieven.   Het eigen subjectieve ‘ondermijningswereldbeeld’ ontdekken met behulp van anderen.    Van  rol  kunnen  wisselen  door  zich  te  verplaatsen  in  de  positie  van  medestudenten  in  hun  rollen  als  representanten van een deel van de samenleving (zowel hun functionele rol als die van ‘de burger’)   Het kunnen maken van onderscheid in feitelijk zichtbare ondermijningseffecten en de dark number.   Weten  waarom  de  casuïstische  oriëntatie  van  bestrijdingsorganisaties  kan  leiden  tot  een  verwrongen  ‘feitelijkheidsbeeld’ dat zichzelf bovendien in stand lijkt te houden.    4.2.5

Blok II: oorzaken en gevolgen (4 weken, 160 SBU) 

(Veld)werk  Blokken  worden  niet  echt  afgerond  maar  blijven  parallel  lopen  met  nieuwe  blokken.  De  definitie  van  het  ondermijningsveld  vond  in  blok  I  vooral  plaats  vanuit  de  geambieerde  functies  en  de  vanuit  die  functies  relevant geachte omgeving. Dat resultaat wordt verder verfijnd in blok II terwijl de oriëntatie wordt verbreed  naar  de  ondermijnende  activiteiten  en  de  ondermijnende  gevolgen.  Studenten  leren  om  feitelijke  ondermijningsvraagstukken  te  onderkennen  en  hoe  ze  kunnen  vaststellen  in  hoeverre  er  sprake  is  van  verborgen oorzaken en aanstaande gevolgen die zich nog niet prominent aandienen. Uiteraard weer met een  multidisciplinair vertrekpunt. Ze maken een oorzaak en gevolgmodel. Dat is nog het eenvoudigst voor te stellen  als een isakawa‐diagram (visgraat), zij het dat niet alleen de meewerkende factoren in kaart worden gebracht  maar ook de tegenwerkende. Waar in blok II het veldwerk vooral kwalitatief van aard was, gaan de studenten in  blok  II  ook  kijken  naar  meer  kwantitatieve   bronnen.  Zij  leren  en  ervaren  dat  de  keuze  van  die  bronnen niet  willekeurig  is,  maar  een  operationalisatie  is  van  veronderstellingen  over  ondermijning  als  activiteit  of  als  gevolg.  De  studenten  kiezen  dus  hun  eigen  bronnen  (operationalisatie)  en  gaan  daarmee  ook  aan  de  slag  (exploratie).  Ondertussen  leren  ze  wat  indicatoren  zijn  en  hoe  die  kunnen  worden  gebruikt  om  (potentieel)ondermijnende  processen  te  monitoren.  Ze  leren  ook  wat  sensoren  zijn  en  hoe  die  eigenlijk  al  in  het  geografische  gebied  aanwezig  zijn.  Ze  moeten  alleen  nog  worden  geactiveerd  in  het  kader  van  het  ondermijningsthema.    De studenten bestuderen voorbeelden van verwevenheid onder‐ en bovenwereld zowel uit de functionele en  de geografische cirkel als ook de wijdere omgeving. De laatste worden ontdaan van hun ‘ver‐weg context’ en  beoordeeld of ze ook in het ondermijningsveld zouden kunnen spelen en zo ja of en hoe ze zouden (kunnen)  worden ontdekt.    Het belangrijkste resultaat van blok II is een diagnose van de mate van ondermijning en ondermijningsrisico in  de  geografische  cirkel.  Dat  resultaat  presenteren  de  studenten  in  tweetallen  aan  elkaars  ‘reality’.  De  opmerkingen uit die presentatie worden plenair binnen de minorgroep gedeeld en in het tussenresultaat van  blok I en II verwerkt. Ondermijningsvraagstukken worden in blok II ook duidelijk benoemd als antwoord op de  vraag:  hoe  ziet  de  verwevenheid  tussen  onder‐  en  bovenwereld  er  in  het  ondermijningsveld  uit?  Welke  fenomenen zijn te onderkennen of worden vermoed? Waar doen die fenomenen zich voor en wie vervullen er  welke rol in? Hoe staat dat in verhouding tot de eigen geambieerde functie en die van anderen?    Theorie  De  studenten  krijgen  een  eerste  stuk  sturingstheorie  dat  ze  gebruiken  om  twee  van  de  minimale  sturingscondities te vullen: het beeld van de statische ondermijningstoestand in de geografische cirkel (hoe de  vlag  erbij  hangt)  en  van  de  dynamische  ondermijnende  werking  (hoe  de  hazen  lopen).  Dat  laatste  beeld  is  noodgedwongen  het  minst  compleet  omdat  in  blok  II  nog  slechts  beperkt  naar  het  gedrag  van  actoren  is 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

32 

gekeken. Daar wordt in latere blokken op aangevuld. Inzicht in de beide beelden is noodzakelijk want als men  niet  weet  hoe  ondermijningsvraagstukken  (mogelijk)  in  elkaar  zitten,  dan  is  het  ook  lastig  om  op  het  idee  te  komen  van  werkzame  maatregelen. De  studenten  maken  ook  kennis  met  hypothesen  en de  waarde  daarvan  om de dark number aan ondermijning in hun functionele en geografische omgeving te onderzoeken. Dat helpt  bij het vroegtijdig ondernemen van actie tegen ondermijning.  De  studenten  krijgen  ook  een  stuk  gedragstheorie:  waarom  komen  mensen  tot  een  bepaald  gedrag?  Deels  wordt  dat  ingevuld  vanuit  sociologie  en  criminologie,  deels  vanuit  (organistie)psychologie.  Die  theoretische  achtergrond is niet alleen analytisch van waarde maar ook ontwerpend: hoe van deze kennis gebruik te maken  bij de beïnvloeding van ondermijning? Daarmee gaan de studenten ook ‘live’ experimenteren.    Tools  De minorgroep wordt ingewijd in het zogenaamde Model voor Sturingsanalyse (MSA). Ze experimenteren ook  met verschillende manieren van het projecteren van hun diagnose op het ondermijningsveld of beter gezegd  ondermijningssysteem.  Ze  gebruiken  daarvoor  visgraat‐diagrammen  en  verschillende  kaarten  van  het  geografische  gebied  waarop  in  verschillende  lagen  hun  bevindingen  worden  geprojecteerd.  Eigen  bedachte  methoden  mogen  daaraan  ruimhartig  worden  toegevoegd.  Ze  gaan  vanaf  blok  II  daar  ook  steeds  nieuwe  inzichten aan toevoegen. In blok II wordt de methodiek Hypothese Gestuurde Interventie (HGI) geïntroduceerd.  Hen  wordt  duidelijk  wordt  dat  de  programmering  van  de  minor  is  geïnspireerd  door  de  stappen  uit  die  methodiek. HGI zal vanaf dat moment de kapstok zijn om de minor‐activiteiten en de tussentijdse resultaten uit  de blokken te structureren en te synchroniseren. Gelijktijdig leren de studenten de denkrichtingen achter HGI  aan, zodat ze er gemotoveerd hun eigen inkleuring aan kunnen geven.  Tot  slot  gaan  de  studenten  in  blok  II  ook  via  het  internet  in  een  interactieve  ondermijningscloud  werken  en  nodigen  ze  ook  hun    ‘realities’  uit  om  daaraan  mee  te  doen.  De  inrichting  van  de  cloud  past  binnen  de  HGI‐ methode. Studenten worden uitgedaagd om de methodiek verder te verbeteren.    Leerdoelen   Verschillende  samenlevingssystemen  kunnen  onderscheiden  en  hun  kwetsbaarheid  voor  ondermijning  kunnen benoemen.   Ondermijnende  effecten  kunnen  benoemen  en  beschrijven  voor  elk  van  de  verschillende  abstractieniveaus.  Zowel  binnen  de  eigen  toekomstige  beroepskolom,  die  van  anderen,  en  die  van  kolommen gezamenlijk.   Het  ontstaan  van  ondermijnende  effecten  kunnen  verklaren  vanuit  de  kleinste  elementen  tot  hun  cumulatie op systeemniveau.   De  doorwerking  van  het  eigen  subjectieve  ‘ondermijningswereldbeeld’  kunnen  vertalen  in  bijdragen  aan  ondermijningseffecten (hoe (anti‐)ondermijnend is mijn eigen gedrag?) op de andere abstractieniveaus.   Het kennen van twee van de zeven MSC’s, hun onderlinge samenhang en hun toepassing.   Het kunnen maken van onderscheid in feitelijk zichtbare ondermijningseffecten en de dark number.   Weten  waarom  de  casuïstische  oriëntatie  van  bestrijdingsorganisaties  kan  leiden  tot  een  verwrongen  ‘feitelijkheidsbeeld’ dat zichzelf bovendien in stand lijkt te houden.    Weten  wat  hypothesen  zijn  en  hoe  die  als  deductief  onderzoeksmiddel  kunnen  worden  gebruikt  voor  onderzoek aan de zogenaamde dark number.    Het  kunnen  opstellen  van  ondermijningshypothesen,  en  ze  vervolgens  in  onderzoekbare  termen  kunnen  operationaliseren.    Weten wat vanuit de eigen functie en vanuit die van anderen de bijdrage kan zijn aan hypothese opstelling  en hypothese toetsing.   Diagnosestelling:  weten  hoe  zicht  te  krijgen  op  oorzaken  en  hun  mogelijke  gevolgen  en  die  kennis  ook  kunnen toepassen.   Verklaren:  weten  hoe  op  het  spoor  te  komen  van  verklaringen;  weten  hoe  (on)houdbaar  verklaringen  kunnen zijn.   Veronderstellingen over samenhangen tussen oorzaken en gevolgen kunnen onderscheiden in feitelijkheid  en hypothesen 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

33 

4.2.6

Blok III: krachtenveldanalyse (3 weken 140 SBU) 

(Veld)werk  Oorzaken en gevolgen en doelen en maatregelen doen zich niet voor in een vacuüm. Het is ook niet mogelijk  om de geografische cirkel na een analyse van ondermijningsoorzaken en –gevolgen te ‘resetten’ en van scratch  af  aan  opnieuw  te  beginnen.  Tal  van  krachten  zijn  er  actief  die  mogelijk  deel  uitmaken  van  de  oorzaken,  verantwoordelijk  zijn  voor  de  gevolgen  en  ook  doorwerken  op  het  proces  van  het  vinden  of  activeren  van  maatregelen. Waar in Blok I‐III de werkelijkheid nog vrij statisch en ‘maakbaar’ werd benaderd, duikt blok IV in  de  krachtsverhoudingen,  spanningsvelden,  dubbele  agenda’s,  applausbehoefte,  prestatie‐behoefte  etc.  De  romantiek  van  het  natuurlijk  graag  met  elkaar  samenwerken,  wordt  voorzien  van  realistische  beelden  en  verschillende rationaliteiten. De studenten maken met elkaar vanuit hun geambieerde functies en betrekking  hebbende  op  de  geografische  cirkel  een  krachtenveldanalyse.  Het  bijzondere  is  dat  zij  twee  typen  krachtenvelden analyseren en dat ook nog in samenhang: de kant van de ‘daders’ van ondermijning en de kant  van  de  ‘bestrijders’.  Dat  levert  met  name  completering  op  van  de  minimale  sturingsconditie  ‘beeld  werking  ondermijningsveld’.  In het ondermijningsveld gaan de studenten interviews afnemen en voorvallen analyseren  die uit de interviews naar voren komen en indicatief lijken voor ‘hoe de hazen lopen’. Als geheel presenteert de  minorgroep de analyse in een gezamenlijke bijeenkomst van hun ‘realities’    Theorie  Deelnemers  aan  de  minorgroep  leren  wat  substantiële  rationaliteiten  zijn  en  het  belang  van  wereldbeelden  voor  hun  vorming  en  instandhouding. Dat  inzicht  wordt  gekoppeld aan  de  ondermijningssituatie  zodat  ze als  verklaring  kunnen  doen  waarom  het  in  het  ondermijningsveld  loopt  zoals  het  loopt.  Als  nieuwe  MSC  maakt  men kennis met ‘Verbindingen’ en waar die om welke redenen tussen partijen kunnen kortsluiten: de mate van  ‘connectivity’.     Tools  In  blok  III  wordt  meegegeven  hoe  een  interviewprotocol  op  te  stellen,  interviewtechniek  en  hoe  geautomatiseerde kwalitatieve data‐analyse in haar werk gaat met de software‐tool ‘Max‐qda’.     Leerdoelen   Diagnosestelling:  weten  hoe  zicht  te  krijgen  op  oorzaken  en  hun  mogelijke  gevolgen  en  die  kennis  ook  kunnen toepassen.   Verklaren:  weten  hoe  op  het  spoor  te  komen  van  verklaringen;  weten  hoe  (on)houdbaar  verklaringen  kunnen zijn.   De  effectiviteit  van  aanpakken  die  zijn  gericht  op  ondermijning  kunnen  beoordelen  aan  de  hand  van  de  zeven minimale sturingscondities (MSC’s).   Het kennen van de MSC’s, hun onderlinge samenhang en hun toepassing.   Weten  waarom  de  casuïstische  oriëntatie  van  bestrijdingsorganisaties  kan  leiden  tot  een  verwrongen  ‘feitelijkheidsbeeld’ dat zichzelf bovendien in stand lijkt te houden.    Ondermijnende  effecten  kunnen  benoemen  en  beschrijven  voor  elk  van  de  verschillende  abstractieniveaus.  Zowel  binnen  de  eigen  toekomstige  beroepskolom,  die  van  anderen,  en  die  van  kolommen gezamenlijk.   De verschillende soorten van (potentieel) slachtofferschap, daderschap, getuigen en bestrijders kennen en  categorisch kunnen onderscheiden binnen de uit oogpunt van ondermijning relevante samenleving.   De motieven kennen die aan het gedrag in de verschillende rollen ten grondslag (kunnen) liggen.   De specifieke positie van intermediairs in de verschillende rollen kennen, en de gedragskenmerken van die  posities uit oogpunt van ondermijning kunnen beschrijven; ook voor posities buiten het gezichtsveld van  de eigen geambieerde functie.    De doorwerking van wisselende perspectieven op het ontstaan en tegengaan van ondermijning kennen.   Weten en ervaren wat het aandeel van de verschillende rollen in ondermijning kan zijn.   Weten en ervaren wat de impact van ondermijning is op en vanuit de verschillende rollen.   De  wisselwerking  kennen  tussen  de  verschillende  rollen  en  de  door  de  student  zelf  geambieerde  toekomstige functie. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

34 



De  doorwerking  van  het  eigen  subjectieve  ‘ondermijningswereldbeeld’  kunnen  vertalen  in  bijdragen  aan  ondermijningseffecten (hoe (anti‐)ondermijnend is mijn eigen gedrag?) op de andere abstractieniveaus.  Weten en ervaren wat het aandeel van de verschillende rollen in ondermijning kan zijn.    4.2.7

Blok IV: maatregelen en effecten (4 weken, 160 SBU) 

(Veld)werk  Stonden in blok II oorzaken en gevolgen en in blok III het krachtenveld van ondermijning centraal; in blok IV zijn  dat  de  maatregelen  tegen  ondermijning  en  de  effecten.  Om  tot  die  maatregelen  en  hun  veronderstelde  doorwerking te komen, zijn de inzichten uit blok II en III cruciaal. Bij een effectieve inzet van maatregelen horen  adequate beelden van de ondermijningsprocessen en de ondermijningstoestand binnen het ondermijningsveld.  Studenten  operationaliseren  die  beelden  in  blok  IV  naar  een  wenselijke  situatie  en  maatregelen  die  deze  wenselijkheid  dichterbij  zouden  kunnen  brengen.  In  eerste  instantie  zonder  zich  af  te  vragen  of  die  maatregelen  ook  binnen  de  geografische  cirkel  aanwezig  zijn,  en  ook  zonder  zich  de  haalbaarheidsvraag  te  stellen. Twee uitgangspunten die essentieel zijn voor hetgeen waarmee de minor‐deelnemers in dit blok  vooral  bezig  zijn:  creativiteit.  Het  definiëren  van  alternatieve  maatregelen  buiten  de  geëigende  kaders  is  een  belangrijke invalshoek voor dit blok. Verscheidene voorbeelden van die creativiteit komen aan bod, inclusief de  begrenzingen  van  het  benutten  er  van.  Deels  liggen  beperkingen  in  privacy‐vraagstukken,  waardoor  niet  zondermeer alles aan maatregelen kan worden geëfectueerd. Anderszins spelen er ethische kwesties: als iets  effectief is, is het niet per definitie toelaatbaar. Het doel heiligt niet alle middelen. Studenten voegen aan de  resultaten van de Blokken I en II, voor hun geografische‐ deel en vanuit de verschillende functionele rollen een  ondermijninsgmissie, doelen en uitgangspunten toe. Ze Maken hun eigen code die geldt voor het voorkomen  en tegengaan van ondermijning. Interessant om te zien hoe die verschillen per achterliggende studierichting en  geambieerde functie.    Theorie  De minor‐deelnemers maken intensief kennis met weer twee minimale sturingscondities uit de sturingstheorie:  doelen en maatregelen. Deze worden toegevoegd aan de in blok II behandelde MSC’s: beelden van de statische  systeemtoestand in de geografische cirkel (hoe de vlag erbij hangt) en van de dynamische systeemwerking (hoe  de  hazen  lopen).  Studenten  leren  dat  maatregelen  eigenlijk  niets  anders  zijn  dan  gewenste  oorzaken  en  dat  effecten worden geacht samen te vallen met doelen (gewenste effecten of gevolgen). Er wordt voortgebouwd  op  de  gedragstheorie:  zijn  de  motieven  ook  te  spiegelen;  kun  je  er  gebruik  van  maken  als  indicatie  voor  geëigende maatregelen bijvoorbeeld? Studenten gaan dat ook daadwerkelijk uitproberen. Ze gaan onderscheid  maken  tussen  de  klassieke  criminologische  benadering  met  de  nadruk  op  achtergrondkenmerken  (demografisch  en  sociaal)  van  het  individu,  en  een  meer  moderne  waarin  de  nadruk  ligt  op  (meetbare)  gedragskenmerken van rollen die binnen ondermijning zijn te vervullen.    Tools  De keuze voor een multi‐agency benadering van ondermijning is in Blok I en II vooral functioneel en praktisch  gemaakt.  De  kenmerken  van  ondermijning  ‘bepalen’  wie  het  beste  gezamenlijk  een  situatie,  bepaalde  activiteiten,  bepaalde  rollen,  of  een  fase  van  ondermijning  kunnen  aanpakken.  Vertaald  naar  het  ondermijningsveld en werkzame maatregelen, levert dat ook een ogenschijnlijk lastig ontwerpvraagstuk op. De  verschillende  actoren  die  in  multi‐agencyverband  worden  geacht  tegen  ondermijning  samen  te  werken  en  waarvan  de  minorgroep  een  afspiegeling  wil  zijn,  hebben  ieder  hun  eigen  type  informatie  en  verstrekkingregimes  die  op  die  informatie  van  toepassing  zijn.  Daardoor  kan  de  één  niet  zonder  meer  informatie  delen  met  de  ander.  Terwijl  juist  de  toegevoegde  waarde van  gemeenschappelijke  voorkoming  of  bestrijding van ondermijning zou kunnen liggen in het op elkaar betrekken van informatie. De vraag is hoe aan  het uitgangspunt invulling te geven met eerbiediging van ieders informatieregime. In blok III wordt de ethische  vraag  verkend,  maar  ook  meer  instrumentele  manieren  van  informatieuitwisseling,  inclusief  de  zogenaamde  Galloper‐methode.    De  studenten  krijgen  notatietechnieken  mee  om  de  complexiteit  van  het  ondermijningsveld,  de  modus  operandi en de rollen in kaart te brengen en te houden. Daarbij gebruiken zij de cloud. Nadrukkelijk is het de 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

35 

bedoeling dat zij die technieken niet alleen toepassen, maar dat ze worden verbeterd. Op die manier dragen ze  ook bij aan een abstracter doel.    Leerdoelen   Oorzaken en gevolgen kunnen omzetten in maatregelen en veronderstelde effecten.   Weten  welke  soorten  maatregelen  er  zijn  (privaat,  strafrechtelijk,  bestuurlijk,  civiel),  welke  verschijningsvorm die kunnen aannemen, hoe ze kunnen samenhangen, en wat hun (beperkte) bereik is.   Psychologische overwegingen kennen die achter de keuze van doelen en maatregelen schuil gaan.   Weten  wat  een  indicator  is  en  waaruit  die  is  opgebouwd,  en  hoe  indicatoren  met  elkaar  een  monitorsysteem vormen.    Het  kunnen  opstellen  en  toepassen  van  (samenhangende)  indicatoren  waarmee  beleidseffecten  op  ondermijning zijn te monitoren.   Het inhoudelijk vanuit verschillende perspectieven (rode draad 2 en 3) kunnen vullen van elk van de MSC’s  en ze als beoordelingskader van de effectiviteit van maatregelen kunnen gebruiken.   Weten  dat  maatregelen  niet  anders  zijn  dan  beoogde  oorzaken  en  doelen  niet  anders  dan  gewenste  gevolgen.    4.2.8

Blok V: mobiliseren van partijen (3 weken, 140 SBU) 

(veld)werk  Maatregelen  en  doelen  zijn  bedacht  die  contingent  zijn  met  wat  er  inhoudelijk  aan  ondermijning  binnen  het  veld aan de hand is, het te bereiken doel, en het krachtenveld waarin dat moet worden bereikt. In blok V is aan  de orde hoe dat ook daadwerkelijk voor elkaar te krijgen, gezien het krachtenveld en de geambieerde functies.  Er  wordt  dus  een  tijdelement  aan  toegevoegd  waaraan  het  beginsel  van  haalbaarheid  wordt  gekoppeld.  De  veronderstelde  bijdragen  van  publieke  en  private  partijen  krijgen  een  plaats  in  ‘de  ondermijningsstrategie’,  maar ook het veronderstelde gedrag van degenen op wie de strategie is gericht. Dus ook de onderwereld voor  zover  die  door  de  minorgroep  met  ondermijning  is  geassocieerd.  De  studenten  leren  hoe  partijen  te  mobiliseren, ook wanneer die partijen daarop niet als vanzelfsprekend zitten te wachten. Met name wordt ook  verkend  welke  alternatieve  partijen  kunnen  worden  benut  ter  beïnvloeding  van  een  feitelijke  ondermijningssituatie.  Dat  is  niet  alleen  een  kwestie  van  mensen  motiveren,  maar  ook  van  het  kunnen  van  ieders bevoegdheden en belangen, om van daaruit een koppeling te leggen naar ondermijningsbeïnvloeding.     Theorie  Veranderkundige principes worden geïntroduceerd en door de deelnemers aan de minorgroep omgezet naar  een  ondermijningsstrategie.  Opportunity  windows  worden  geïntroduceerd  en  hoe  daarvan  gebruik  te  maken  om niet vanzelfsprekende medewerking voor elkaar te krijgen.     Tools  De  studenten  krijgen  een  aantal  basale  hulpmiddelen  aangereikt  om  groepsdynamische  processen  mee  te  structureren. Die worden gebruikt om de eindbijeenkomst in blok VI zodanig te programmeren en te regisseren  dat de kans op succes wordt geoptimaliseerd.    Leerdoelen   Van  rol  kunnen  wisselen  door  zich  te  verplaatsen  in  de  positie  van  medestudenten  in  hun  rollen  als  representanten van een deel van de samenleving (zowel hun functionele rol als die van ‘de burger’)   Weten  en  ervaren  hoe  niet  voor  de  hand  liggende  partijen  die  over  beïnvloedingsmogelijkheden  van  ondermijning beschikken kunnen worden gemotiveerd en gemobiliseerd.   Wisselende  perspectieven  kunnen  benutten  voor  het  ontwerp  van  alternatieve  aanpakken  van  ondermijning.   Het  vanuit  het  eigen  abstractieniveau  en  dat  van  anderen  binnen  en  buiten  het  eigen  systeem,  kunnen  definiëren van uit oogpunt van bestrijding van ondermijning wenselijke relaties.   De  morele  dilemma’s  van  slachtoffer  en  getuige  (onder)kennen  en  kunnen  voorzien  van 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

36 



   

oplossingsvarianten.   Onderscheiden  naar  de  abstractieniveaus  uit  de  rode  draad  2,  de  mogelijkheden  en  begrenzingen  van  samenlevingsbeïnvloeding  uit  oogpunt  van  ondermijning  kunnen  benoemen.  Zowel  met  de  eigen  geambieerde  functie  als  vertrekpunt,  als  ook  de  overige  binnen  de  studentengroep  aanwezige  of  anderszins noodzakelijke functies.  Denken  buiten  bestaande  kaders:  Welke  minder  voor  de  hand  liggende  verbindingen  zouden  een  nieuw  perspectief kunnen geven op de aanpak van ondermijning?  De doorwerking van wisselende perspectieven op het ontstaan en tegengaan van ondermijning kennen.  Het kunnen ontwerpen (in combinatie met rode draad 6) van in potentie effectieve aanpakken waarin aan  alle MSC’s wordt tegemoet gekomen.  Denken buiten bestaande kaders: Welke minder voor de hand liggende bronnen en verbindingen zouden  een nieuw perspectief kunnen geven op de aanpak van ondermijning? 

  4.2.9

Blok VI: Uitvoering en monitoring (3 weken, 140 SBU) 

(Veld)werk en toets  De  bedoeling  is  dat  studenten  niet  alleen  een  ondermijningsstrategie  bedenken  maar  ook  in  praktijk  gaan  brengen.  Gezien  de  relatief  korte  looptijd  van  de  minor  zal  dat  zijn  beperkingen  kennen.  Wel  wordt  in  het  laatste  blok  nadrukkelijk  stilgestaan  bij  monitoringtechnieken  met  behulp  waarvan  de  ondermijningsontwikkelingen kunnen worden gevolgd.    De  intensieve  wisselwerking  tussen  contactmomenten  en  het  werken  binnen  het  ondermijningsveld  zorgt  er  autonoom voor dat ieder student zijn of haar bijdrage aan het minor‐resultaat levert. Daarop aansluitend wordt  op een bijzondere manier de tijdens de minor opgedane kennis getoetst. De minorgroep organiseert voor de  betrokkenen uit het ondermijningsveld (zowel voor de ‘realities’ als instellingen die niet in de minorgroep zijn  gerepresenteerd maar wel van belang worden geacht) een mini‐conferentie waarop de kwetsbaarheid van het  veld voor ondermijning plus aanbevelingen over mogelijke vermindering van die kwetsbaarheid centraal staan.  In die riskanalyse en aanbevelingen demonstreren de studenten hun multidisciplinaire manier van kijken. Het  congres is voor de studenten een afronding van hun minor, maar is binnen de grafische cirkel waarschijnlijk een  basis waarmee men gezamenlijk verder aan de slag kan.    Als individueel blijk van de tijdens de minor opgedane leerervaring, reflecteert iedere student op een van de  essay’s die bij de intake tot de opleiding zijn beschreven. Dus niet op de eigen essay maar die van de ander.  Deze reflectie bedraagt ongeveer 20 pagina’s A4 en in de reflectie krijgt het geleerde een toegepaste plaats.    Theorie  Als theoretische bijdragen krijgen studenten het gedachtegoed mee dat ten grondslag ligt aan prestatiesturing.  Het risico om los te komen van gezamenlijk met anderen te bereiken doelstellingen, en de resultaten vooral te  willen uitdrukken binnen de eigen monodisciplinaire kerntaken komt daarin aan bod. Net als het gebruik van  indicatoren, red flags etc.    Tools  In  blok  VI  worden  geen  nieuwe  tools  geïntroduceerd,  maar  worden  alle  aangereikte  tools  geïntegreerd.  De  studenten  verkennen  de  waarde  van  de  tools  voor  hun  geambieerde  functie  (ook  los  van  de  ondermijningscontext).     Leerdoelen  Het kunnen maken van onderscheid in feitelijk zichtbare ondermijningseffecten en de dark number.   Diagnosestelling:  weten  hoe  zicht  te  krijgen  op  oorzaken  en  hun  mogelijke  gevolgen  en  die  kennis  ook  kunnen toepassen.   De  effectiviteit  van  aanpakken  die  zijn  gericht  op  ondermijning  kunnen  beoordelen  aan  de  hand  van  de  zeven minimale sturingscondities (MSC’s). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37 

  

Verklaren:  weten  hoe  op  het  spoor  te  komen  van  verklaringen;  weten  hoe  (on)houdbaar  verklaringen  kunnen zijn.  Weten  wat  een  indicator  is  en  waaruit  die  is  opgebouwd,  en  hoe  indicatoren  met  elkaar  een  monitorsysteem vormen.   Het  kunnen  opstellen  en  toepassen  van  (samenhangende)  indicatoren  waarmee  beleidseffecten  op  ondermijning zijn te monitoren.   

4.2.10 Alumni‐programma  Ook na de minor zijn de studenten die hebben deelgenomen uit oogpunt van het tegengaan van ondermijning  van  belang.  Gedacht  wordt  om  met  een  allumni  programma  dat  belang  te  onderstrepen.  E.e.a.  is  nog  niet  nader  uitgewerkt,  maar  gedacht  wordt  o.a.  aan  deelname  in  kenniskringen  en  aan  fineclouds  rond  bepaalde  criminaliteitsfenomen.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

38 

5 FINECADAMY: INBEDDING EN ORGANISATIE VAN DE MINOR  Finecadamy is door het lectoraat Financieel‐economische criminaliteit aan de Politieacademie in het leven geroepen. Het staat voor een infrastructuur met functionele kennisontwikkeling en kennisoverdracht rond concrete vraagstukken van financieel‐economische criminaliteit als doel. Finecadamy richt zich op, en wordt gevoed door, iedereen die gezien de kenmerken van die vraagstukken, een rol kan spelen bij detectie en interventie. Dat juist de Finecadamy tekent voor de organisatie van een minor ondermijning is niet toevallig. Ondermijningsvraagstukken worden vaak geassocieerd met de financieel‐economische integriteit van de samenleving. In de minor Ondermijning is het stempel van de finecadamy zonder meer herkenbaar. Maar door aan te sluiten op verschillende studierichtingen en de door hun studenten geambieerde functies, richt de aandacht zich juist veel breder op de samenhang tussen samenlevingssystemen. Het financieel‐economische stelsel hoort daar ook bij, maar het is niet het enige. Met de Finecadamy als penvoerder en noemer, wordt de minor Ondermijning georganiseerd en uitgevoerd door de Politieacademie, de Stichting Studiecentrum Rechtspleging (SSR) en de Avans Hogeschool.

5.1 De Finecadamy     Het  past  in  een  functionele  benadering  waarbij  het  delict  centraal  staat  om  de  kenmerken  van  dat  delict  bepalend  te  laten  zijn  voor  de  keuze  op  wie  kennisoverdracht  zich  zou  moeten  richten  of  wie  die  kennisoverdracht  zou  moeten  voeden.  ‘Iedereen’  als  doelgroep  van  kennisoverdracht  en  kennisvergaring  illustreert  dat  principe.  Als  Troostwijk‐veilingen  van  betekenis  kan  zijn  voor  het  verwerven  van  inzicht  in  faillissementsfraude  kan  of  moet  ze  wellicht  ook  een  rol  spelen  in  de  kennisoverdracht  ter  zake.  Samen  met  anderen die deze kennis kunnen aanvullen of er (gezamenlijk) iets mee moeten. Iedereen betekent allen die op  een of andere manier aan inzicht in en aanpak van een vraagstuk kunnen bijdragen. Ook al hebben zij daarvan  wellicht zelf geen weet. Om te kunnen bepalen wie die allen zijn, is kennis van het delict en haar kenmerken  (inclusief die van daders) een voorwaarde.    Finecadamy is een infrastructuur en geen organisatie. In plaats van te bestaan uit (of bij) één een organisatie,  bestaat finecadamy uit de verbindingen tussen verschillende organisaties en dan specifiek op het terrein van  overdracht van kennis en vaardigheid. De keuze welke organisaties in de overdracht worden betrokken en de  wijze van overdracht, hangen af van de kenmerken van het vraagstuk waarop die overdracht betrekking heeft.    Finecadamy  staat  voor  ontwikkeling  en  overdracht.  Overdracht  is  niet  hetzelfde  als  opleiding.  De  kenmerken  van  een  onderliggend  vraagstuk  bepalen  welke  vorm  van  overdracht  het  meest  geëigend  is.  Blijkt  dat  een  schoollokaal  te  zijn:  prima,  maar  in  andere  gevallen  is  het  wellicht  beter  om  het  ‘on  the  spot’  van  een  luchthaven te doen of via een community. Het mooie van deze benadering is dat normativiteit over ‘wat hoort  en  niet  hoort’,  wordt  vervangen  door  de  sturing  die  uitgaat  van  delictkenmerken.  Het  spreekt  voor  zich  dat  zonder  wetenschap  van  die  delictkenmerken  ook  de  vorm  van  kennisontwikkeling  en  overdracht  niet  functioneel kan worden afgestemd. Normativiteit gedijt vooral waar kennis ontbreekt. Overigens wordt onder  kennis ook ervaring verstaan.    Dat finecadamy vertrekt vanuit financieel‐economische criminaliteit is eerder een praktisch dan een principieel  vertrekpunt.  De  filosofie  achter  finecadamy  laat  zich  prima  toepassen  op  andere  inhoudelijke  domeinen.  Effectieve beïnvloeding van die (potentiële) criminaliteit en daarbij betrokken en te betrekken partijen in een  zo vroeg mogelijk stadium is het overkoepelende doel.     Inhoudelijke criminaliteitsvraagstukken staan in de visie van de Finecadamy voorop. Ze zijn bepalend voor de  inhoud,  vorm  en  doelgroep  van  kennisoverdracht.  De  samenleving  en  haar  vraagstukken  zijn  leidend  en  niet  het (toevallige) bestaan van tal van opleidingsorganisaties en dito gebouwen etc. Daar van wordt uiteraard wel  gebruik gemaakt maar hun instandhouding is geen doel van finecadamy. De finecadamy gedachte is dus niet  gekoppeld  aan  de  levensvatbaarheid  van  opleidingsinstituties  of  wisselende  voorkeuren  over  de  organisatie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

39 

van opleidingen. Ze is puur gestoeld op een inhoudelijke behoefte en maakt de voorzieningen die er mogelijk al  zijn,  productief  in  het  perspectief  van  die  behoefte.  Waar  die  voorzieningen  ontbreken  worden  ze  vanuit  de  behoefte door finecadamy gecreëerd.    Er zijn tal van opleidingsinspanningen op het terrein van financieel‐economische criminaliteit en dat moet ook  vooral zo blijven. Finecadamy richt zich alleen op die vormen van kennisoverdracht waarvan het onderliggende  vraagstuk per definitie multidisciplinairiteit impliceert. Het is heel vruchtbaar om bijvoorbeeld politiemensen of  medewerkers  van  BOD’en  binnen  hun  eigen  geleding  te  voorzien  van  financieel‐economische  kennis.  In  beginsel  richt finecadamy zich  daar  niet  op.  Anders  is  het  wanneer  verschillende partijen  in beeld  komen  als  voorwaarde voor het detecteren of beïnvloeden van financieel‐economische criminaliteit en er bovendien voor  die partijen iets gezamenlijks te leren en ervaren valt. Zoals in de minor Ondermijning.   

5.2 De partners in de minor    Verschillende  partijen  werken  binnen  de  infrastructuur  van  de  Finecadamy  samen  volgens  dezelfde  verbindende  visie.  Met  het  lectoraat  Financieel‐economische  criminaliteit  als  penvoerder,  wordt  de  minor  Ondermijning  georganiseerd  en  uitgevoerd  door  een  samenwerkingsverband  van  Politieacademie,  SSR  en  de  Avans  Hogeschool.  Kenmerkend  voor  deze  instituties  is  hun  langjarige  kennisopbouw  van  tal  van  veiligheidsvraagstukken.  Bovendien  hebben  deze  drie  partners  een  belangrijke  en  toonaangevende  positie  in  verschillende  takken  van  het  veiligheidsonderwijs.  Die  positie  is  een  afspiegeling  van  hun  verschillende  maatschappelijke oriëntaties. De Politieacademie richt zich primair op kennisoverdracht in relatie de opsporing  door Politie en Bijzondere opsporingsdiensten. Voor de SSR ligt de focus op de vervolging en berechting door  Openbaar Ministerie en de Zittende Magistratuur. Tot slot is Avans vooral gericht op kennisoverdracht vanuit  het  perspectief  van  het  openbaar  bestuur  en  de  private  sector.  Het  is  dan  ook  niet  toevallig  dat  juist  deze  partners en daarmee hun oriëntatie op de samenleving en de daaruit verkregen deskundigheid, in een minor  Ondermijning samenkomen.     Voor  elk  van  de  drie  partners  heeft  dat  bijzondere  toegevoegde  waarde.  Conform  de  visie  achter  de  Finecadamy  vragen  multidisciplinaire  veiligheidsvraagstukken  ook  om  multidisciplinaire  beïnvloeding.  De  effectiviteit  waarmee  ieders  afzonderlijke  inspanningen  aangrijpen  op  veiligheidsvraagstukken  neemt  verder  toe met de gezamenlijkheid. De samenleving is daarvan de grote winnaar. Gezamenlijke kennisoverdracht die  zich  richt  op  de  brede doelgroep  die na  een  studie op  tal  van  plaatsen  in  de  samenleving  bijdraagt  aan  haar  niveau van veiligheid werkt vanuit de haarvaten aan de kwaliteit van die samenleving.     Het onderwijs dat aan die samenleving ten dienste staat vaart ook zelf wel bij de multidisciplinairiteit zoals de  minor  Ondermijning  die  ten  toon  spreidt.  Voor  elke  onderwijsinstelling  die  er  volgens  haar  missie  maatschappelijk toe wil doen, voelt gezamenlijke doelbereiking meer dan goed. Als individuele instelling is dat  overigens niet of nauwelijks te bereiken. Het is niet eenvoudig zo niet onmogelijk, om de multifacettigheid van  de samenleving te verenigen in één studierichting, docent of docententeam. Het voldoende kunnen doorleven  en daarmee op studenten overbrengen van een bepaalde maatschappelijke invalshoek en daarbij behorende  kennis  en  instrumenten,  vraagt  van  docenten  bijna  per  definitie  om  initialisatie  en  socialisatie  binnen  die  invalshoek. Dat is immers juist ook de grondslag voor het bestaan van verschillende instituties die ieder voor  zich goed zijn binnen en afgebakend domein. En dat moet vooral ook zo blijven. De minor Ondermijning voegt  juist  iets  toe  op  het  scharnierpunt  waar  verschillende  oriëntaties  elkaar  raken  en  een  bepaald  soort   samenlevingsvraagstukken niet zonder een bredere multidisciplinaire benadering kan.     Net  als  de  studenten  in  de  minorgroep,  trekken  ook  docenten  van  verschillende  instituten  tijdens  de  voorbereiding en uitvoering van de minor gezamenlijk met elkaar op. De vorm waarin is weliswaar een logische,  maar  ook  nogal  nieuwe  consequentie  van  de  principes  als  hierboven  en  in  de  vorige  hoofdstukken  zijn  uiteengezet.  Omdat  docenten  ieder  een  bepaald  ‘specialisme’  bedienen  waarvan  de  reikwijdte  per  definitie  kleiner is dan die met de minor Ondermijning wordt beoogd, betekent het principe van multidisciplinairiteit dat  zij gelijktijdig voor en in de minorgroep optreden. Dus geen ‘rooster’ benadering waarbij docenten elkaar qua  vakgebieden  en  lesuren  afwisselen,  maar  een  probleemgerichte  benadering  waarin  de  kenmerken  van  het  behandelde  ondermijningsvraagstuk  bepalen  welke  instructiedeskundigheid  en/of  ‘vaardigheid  gelijktijdig  aanwezig  moeten  zijn.  Dat  type  consequenties  is  er  ook  voor  de  plaats  waar  instructie  plaatsvindt  en  de 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

40 

betrokkenheid  van  de  relevante  samenleving  (de  geografische  cirkel  en  de  geambieerde  functie)  daarin.  De  minor  Ondermijning  vindt  dan  ook  deels  plaats  binnen  de  geografische  cirkel  en  op  de  plaats  waar  de  geambieerde functies in dat kader bijvoorbeeld al bijeenkomen. Zo is het bijvoorbeeld goed denkbaar dat een  reëel  multidisciplinair  overleg  in  een  gemeentelijk  ‘Veiligheidshuis’,  als  start  of  context  dient  voor  een  onderdeel uit de minor. De praktijk wordt op die manier niet alleen de opleiding ingetrokken (wat we wel vaker  zien), maar de opleiding integreert ook in die praktijk.     Het beginsel van ‘de docent’ moet daarom ook worden gedefinieerd in de context van de relevante omgeving  en de vraagstukken die daarin spelen. Zo is het zeker denkbaar, en volgens de uitgangspunten van de minor  zelfs noodzakelijk, dat praktijkvertegenwoordigers materieel optreden als docent zonder dat daarin altijd een  leraar‐gezel verhouding in tot uitdrukking komt. De leraar is net zozeer subject van leren als de leerling, en kiest  zelfs vanuit dat perspectief voor deelname in de minor. “Leraar” en “leerling” zijn niet langer vaste toegewezen  attributies,  maar  wisselende  rollen.  Een  andere  implicatie  van  dit  beginsel  is  dat  ook  studenten  een  bepaald  specialisme  kunnen  vertegenwoordigen  vanuit  bijvoorbeeld  de  eigen  major‐studie  of  levens‐  en  beroepservaring. In het kader van de minor Ondermijning is vanuit die achtergrond de idee ontstaan om alumni  van  de  masterclass  ondermijning  van  het OM (hoofdzakelijk  officieren  van  justitie)  te  betrekken bij  zowel  de  ontwikkeling van de minor als de integratie en verankering van die minor in de relevante omgeving.     

5.3 Ontwikkeling en doorlooptijd    De  uitgangspunten  voor  de  minor  zoals  ontleend  aan  doel  en  omgeving,  verhouden  zich  moeizaam  tot  het  vooraf volledig uitschrijven en dichttimmeren van les‐inhouden. De vereiste van flexibiliteit heeft als bijkomend  voordeel  dat  een  minor  ook  eenvoudig  kan  worden  afgestemd  op  de  mate  van  samenstelling  van  een  minorgroep  op  basis  van  vertegenwoordigde  studierichtingen  en  de  door  studenten  geambieerde  functies.  Alleen  gaat  dat  niet  vanzelf.  Gedacht  wordt  om  voor  een  soort  regisseursmodel  te  kiezen.  Drie  van  deze  regisseurs (één uit elke organiserende institutie) zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor het bedenken en ook  voorzitten (regisseren) van het “plot” van een minor‐opleiding. Dat plot kan per minor‐opleiding verschillen; de  blokken en de leerdoelen zijn dezelfde. Na een aantal uitgevoerde minors zal de praktijk vermoedelijk uitwijzen  dat  plots  tussen  minorgroepen  niet  altijd  sterk  uiteenlopen.    Steeds  is  minimaal  één  van  de  drie  regisseurs  aanwezig op contactmomenten van de deelnemers aan de minorgroep. Zij of hij zit de minor op dat moment  voor, bewaakt het plot of de verhaallijn, en zorgt er voor dat een ieder die een docenten‐bijdrage kan leveren  dat  doet  op  het  moment  dat  dit  nodig  is.  Leemtes  in  het  kennisaanbod  worden  op  die  manier  ook  snel  vastgesteld.  Ondertussen  leren  docenten  van  elkaar  omdat  ze  in  aanwezigheid  van  elkaar  hun  kennis  inbrengen.     Op basis van het door hen opgestelde plot, bepalen de regisseurs welke docenten op welk moment (gelijktijdig)  optreden en vanuit welke kennisachtergrond. Dat impliceert dat deze docenten zich op tal van plaatsen kunnen  bevinden  en  dus  niet  noodzakelijkerwijs  binnen  één  studierichtingen.  Daarmee  wordt  weer  voldaan  aan  het  criterium  dat  geambieerde  functies,  de  geografische  cirkel  en  de  daarbinnen  optredende  of  potentiële  ondermijningsvraagstukken bepalend zijn voor de aan te bieden en met elkaar te delen kennis en vaardigheid.    Verondersteld wordt dat langs deze weg de voorbereidingstijd van de minor kort kan zijn. De kostenreductie  die daarmee wordt bereikt compenseert wellicht de hogere kosten voor de uitvoering van de minor als gevolg  van het optreden van meerdere docenten. Bovendien hoeven niet alle docenten even multidisciplinair te zijn  ingesteld. Immers zij of hij levert kennis onder de sturing van de regisseur en in gelijktijdige aanwezigheid van  andere  docenten.  De  kans  op  multidisciplinairiteit  neemt  daardoor  al  enorm  toe,  wat  nog  verder  wordt  versterkt door de invloed van de ‘realities’ als tegenhanger van de door de studenten geambieerde functies.    De volgende zeer algemene planning zou volgens deze benadering mogelijk kunnen zijn:    - Februari 2013:   o begroting (go no go)  o voorlichtingsmateriaal (sites: SSR, Avans, Politieacademie, Lectoraat; brochure; Facebook, poster)   - Maart 2013:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

41 

-

-

   

 

o Keuze regisseurs  o voorlichtingsbijeenkomsten over de minor  April‐Mei 2013:   o ontwerp en detaillering plot  o intake + kick off  o inkoop docenten  Juni‐Juli 2013:   o zoeken realities  o zoeken geografische cirkel  September 2013: start 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

42 

 

Bijlage I: Overzicht (niet limitatief) van organisaties, ondermijningsvraagstukken en gerelateerde HBO‐ opleidingen        Organisatie/sector  Adviesbureaus 

Advocatuur 

Accountancy 

Arbo‐diensten 

Banken 

Relatie naar ondermijningsgevoelige samenlevingssystemen  Inter  Intra  Voorbeelden    “inter/intra”   pleger/slachtoffer  Identificatiesysteem  Informatiebeveiliging  BV‐ltd‐Delaware  Bedrijfsstructuur  Boekhouding,  kerstbomen,  foute  Handelsregister  Treasure‐management klanten,  foute  adviezen,  Fiscaal systeem  Privé‐zakelijk,  Intern  corruptie,  witwassen,  Clienten‐integriteit  toezicht  belastingontduiking,  Aanbestedingssysteem  voorkennis,  declaratiegedrag, fraude  Rechtssysteem (civiel/straf)  Informatiebeveiliging  3e  rekening,  valse  claims,  Tuchtrechtelijk systeem  Boekhouding,  Privé‐ omkoping,  chantage,  valse  Clienten‐integriteit  zakelijk,  administra‐ identiteit,  criminele  Economisch/handelssysteem tieve  verantwoording,  organisatie,  niet‐melden,  , Insolventie  gedragscode,  eed,  witwassen,  declaratie‐ professionalisering  gedrag,  faillissementsfraude  Controle‐/toezichtssysteem  Boekhouding,  privé‐ Belastingontduiking,  Fiscale systeem  zakelijk,  administra‐ witwassen,  fictieve  omzet,  Financiële‐systeem  tieve  verantwoording,  schaduwboek‐houding,  Bedrijfsstructuur  professionalisering  corruptie,  chantage,  niet‐   melden,  fraude,  nalatigheid,  faillissementsfraude  Controle‐/toezichtssysteem  Boekhouding,  privé‐ Begunstiging,  norm‐ Arbeidsomstandigheden  zakelijk,  administra‐ manipulatie,  willekeur,  Volksgezondheid  tieve  verantwoording,  corruptie  Milieu  gedragscode  Bancaire systeem  Informatiebeveiliging,  Begunstiging,  niet‐melden,  witwassen,  skimmen,  Betaalsystemen, hypothecair  risicomanagement,  fraude,  systeem, Clienten‐integriteit  privé‐zakelijk,  gedrags‐ phishing,  MOT‐systeem,  beleggingen,  code  nalatigheid 

Schaal  (inter)nationaal 

Gerelateerde mediërende  functies  Consultant,  HRM 

Gerelateerde  HBO‐opleiding 

Onderzoeker,  MWD,  CMV,  BE,  BK, CT, ICT, HBO‐ R,  CE,  IBMS,  BK,  IV, FE 

Lokaal,  regionaal,  Advocaat,  dossierbeoordelaar,  MER, HBO‐R, BE  nationaal  juridisch  adviseur,  onderzoeker,  curator,  bewindvoerder 

Lokaal,  regionaal,  Accountant,  ACC,  BR,  HBO‐R,  (inter)nationaal  beleidsmedewerker,  juridisch  BE, SPD, FE  medewerker,  boekhouder,  financieel adviseur 

regionaal 

Veiligheidskundige,  P&A,  VK,  SPH,  accountmanager,  beleids‐ MWD, HBO‐V  medewerker, boekhouder 

Wijk,  Lokaal,  Accountants,  regionaal,  accountmanager,  (inter)nationaal  Directeur Facilitair bedrijf  Security‐officer, 

ACC,  BE,  FE,  MER,  HBO‐R,  IBMS,  IV,  HIO,  HEAO  43 

 

 

Organisatie/sector 

Beveiligingsbedrijven 

Bijzondere opsporingsdiensten 

Brandweer 

Relatie naar ondermijningsgevoelige samenlevingssystemen  Inter  Intra  Voorbeelden    “inter/intra”   pleger/slachtoffer  identificatie  Security‐systeem,  Informatiebeveiliging,  Infiltratie,  bedrijfs‐ Informatiebeveiliging  risicomanagement,  spionage,  diefstal,  corrup‐ Toezichtscontrole  privé‐zakelijk,  inkoop,  tie, fraude  Geld‐ en waardetransport  gedragscode    Strafrechtelijk  systeem,  Informatiebeveiliging,  Bevoeghedengebruik,  fiscaal systeem  Gedragscode,  eed,  informatielekken,  old  boys  beslagsysteem,  network, declaratiegedrag  professionalisering  Rampenbestrijding,  brandprev./‐bestrijding 

Boekhouding,  privé‐ zakelijk,  inkoop  opleidingsniveau  Bureaus jeugdzorg etc.  Voogdij,  Openbare  orde  Informatiebeveiliging,  systeem,  welzijn,  psychische  boekhouding,  en lichamelijke integriteit  clientvolgsysteem  CAD  (justitiële)verslavingszorg  Informatiebeveiliging,  Verslavingsreclassering,  boekhouding,  psychische  en  lichamelijke  clientvolgsysteem,  integriteit  kwaliteitsysteem,    medicatiesysteem  Defensie:  Objectbeveiliging,  Koninklijke  Mensensmokkel,  Inkoop,  boekhouding,  Marechaussee  mensenrechten,  declaratiesysteem  vreemdelingentoezicht,  psychische  en  lichamelijke  integriteit   Departementen  van  Justitie,  BZK,  Socz,  Rampenbestrijding,  Effectmeetsystemen,  VWS, OC&W  Volksgezondheid,  aanbestedingssysteem  Strafrecht/Onderwijs/etc  Milieu, wetenschapssysteem Douane  Toelatingsysteem,  fiscaal  Boekhouding,  systeem,  financieel  systeem,  declaratiesysteem,  psychische  en  lichamelijke  beslagsysteem  integriteit 

Schaal 

Wijk,  regionaal 

Gerelateerde mediërende  functies 

Gerelateerde  HBO‐opleiding 

communicatie‐adviseur, HRM  Lokaal,  Bedrijfsleider,  account‐ BE, CE, VK, IV  manager,  communicatieadviseur 

Regionaal,  nationaal 

Materiaalgebruik  privé,  Wijk, lokaal  onderhoud  privé,  declaratiegedrag  onwenselijk  Wijk, lokaal  cliëntencontact,  nalatigheid  Medicijndiefstal,  Lokaal, regionaal  begunstiging,  onwenselijk  clientencontact 

Inspecteur,  Rechercheur,  juridisch  medewerker,  communicatieadviseur,  beleidsmedewerker,  analist,  boekhouder, P&O  Officieren,  brandwacht,  Beleidsmedewerker  Preventieadviseur  Case‐manager  Coördinator  Jongerenwerker  Straathoekwerker  Preventie‐medewerker  Beleidsmedewerker 

BE,  ACC,  HEAO,  BOA 

BA,  VK,  HEAO 

MWD,  CMV,  P&A, SPH, HBO‐J  MWD,  CMV,  HBO‐V, HEAO   

Geweldsmisbruik,  Regionaal,  Begunstiging,  old  boys  nationaal  network,  materiaalgebruik  privé,  onderhoud  privé,  declaratiegedrag  cijfermanipulatie,  nationaal  declaratiegedrag 

Beleidsmedewerker,officieren, HKS,  HES,  HEAO,  boekhouder,  Hoofd  BOA  objectbeveiliging,  luchtmachtbeveiliging 

Geweldsmisbruik  ,  Regionaal,  Begunstiging,  witwassen,  nationaal  Bevoeghedengebruik,  informatielekken,old  boys  network 

Beleidsmedewerker,  chef 

Beleidsmedewerker,  beleids‐ BSK,  MER,  SJD,  adviseur  SPH, BeK 

Team‐ MER, BSK, HBO‐J 

44   

LLO, 

 

Relatie naar ondermijningsgevoelige samenlevingssystemen  Inter  Intra  Voorbeelden   Organisatie/sector   “inter/intra”   pleger/slachtoffer  Gemeente  GBA, Bibob,verkeer, welzijn,  Boekhouding, inkoop,  Begunstiging,  privé‐ Identiteit, Uitkering,   treasuremanagemt  zakelijk,  willekeur,  zgn  Subsidie, Aanbesteding,  verzekeringssysteem  paspoortvermissing,  old  Huisvesting, Vergunningen,  vergunningenregistra‐ boys  network,  milieu, ruimtelijke ordening  tie,  declaratiegedrag,  aanbesteding, nalatigheid  leges,  administratieve  organisatie,  kwaliteits‐ systeem  Gezondheidszorg  Zorgsysteem  (cure),  DBC‐systeem,  Begunstiging,  nalatigheid,  zorgsysteem  (care),  boekhouding,  upcoding, agressie  cliëntensysteem,   wachtlijstintegriteit,  psychische  en  lichamelijke  indicatiestelling,  integriteit  declaratiegedrag,  kwaliteitssysteem,  medicatiesysteem  GGD  (verkeers)ongevallen,  kwaliteitssysteem,  Declaratiegedrag,  rampenbestrijding,  medicatiesysteem,  nalatigheid,  discriminatie,  Arbeidsomstandigheden  declaratiegedrag,  agressie/geweld  Alarmcentrale,  psychische  indicatiestelling,  en lichamelijke integriteit  professionalisering  Grote  bedrijven:  KLM,  NS,  Shell,  Philips,  Objectbeveiliging, milieu,  Veiligheidsysteem,  old  boys  network,  fraude,  Unilever, Volvo, Heineken, AKZO‐Nobel  Arbeidsomstandigheden  Kwaliteitssysteem,  onderhoudsgebreken,    Productveiligheid,  declaratiegedrag,  milieubelasting  Informatiebeveiliging,  inkoop,  sponsoring  grondstoffenverant‐ woording  Hotel/horeca 

Identificatiesysteem,  toerisme/recreatie,  voedselveiligheid   

IND/COA 

Vreemdelingentoezicht,  Clientenregistratie,   psychische  en  lichamelijke  integriteit  psychische  en  lichamelijke  Preventiebeleid, 

Sportorganisaties 

Gastenregistratie,  boekhouding, inkoop,  HACCP 

Schaal  Wijk, Lokaal 

Gerelateerde mediërende  functies 

Gerelateerde  HBO‐opleiding 

Beleidsmedewerker,  IV‐ coördinator,Uitkerings‐ beoordelaar,  Medew.  Bestuurszaken,  Wijk‐ contactambtenaren,  opzichters, toezichthouders 

BSK, MWD, SJD  BSK,  CMV,  MER,  IV,  HIO,  SPH,  PABO, HPO 

Wijk,  regionaal 

lokaal,  Verpleegkundige,  laborant,  HBO‐V,  assitenten,  afdelingshoofd,  MER  codeur, auditor 

Wijk,  regionaal 

Lokaal,  Beleidsmedewerker 

Regionaal,  (inter)nationaal 

Zwarte  inkomsten,  Wijk, lokaal  Materiaalgebruik  privé,  protectie,  diefstal,  voedselvergiftiging,  agressie  Willekeur,  informatie  Lokaal, nationaal  lekken, discriminatie  Discriminatie,  nalatigheid,  Wijk, 

SPH, 

MWD,  HVK,  HBO‐V, HBO‐J 

Afdelingshoofd,  facilitiare  FD, BSK, FD, HIO,  medewerker,  HVK  Beleidsmedewerker,Hoofd  beveiliging,  laborant,  onderzoeker,  accountant,  auditor,  communicatieadviseur  Bedrijfsleider/manager,  HMA  boekhouder 

Beleidsmedewerker,  MWD, CMV, BSK  dossierbeoordelaar  CMV, MER, SPH,  Activiteitenbegeleiding  lokaal,  Bestuur,  Veiligheidsmanager,  CIOS,  MER,  HBO‐

45   

 

Organisatie/sector 

Maatschappelijk werk 

Makelaardij 

Kamer van Koophandel 

Notariaat 

Onderwijs: LO, LBO, MBO, HBO 

Universiteiten, onderzoeksinstituten 

Opbouwwerk 

Relatie naar ondermijningsgevoelige samenlevingssystemen  Inter  Intra  Voorbeelden    “inter/intra”   pleger/slachtoffer  integriteit,  fair  play,  incidentenregistratie,  geweld,  gebruik  verboden  sponsoring, subsidiëring  toezicht/controle  middelen,  matchfixing,  begunstiging  Wijk‐/buurtbeheer, voogdij  kwaliteitssysteem,  Begunstiging,  agressie,  Indivuduele‐/gezinsbege‐ declaratiegedrag,  declaratiegedrag,  leiding,  psychische  en  indicatiestelling,  nalatigheid,  discriminatie,  geweld  lichamelijke  integriteit,  professionalisering  subsidiëring  Prijssysteem,  Taxatie  Provisie‐systeem  Omkoping  systeem,  hypothecair  Boekhouding  Waardemanipulatie,  systeem,  Identificatie‐ Privé‐zakelijk  illegaal  gebruik,  systeem, Huur‐doel binding    declaratiesysteem  Kadastraal systeem  Handelsregister  Informatiebeveiliging,  Opkoop  BV’s,  verhullende  indicatoren  bedrijfsstructuren,  mensenhandel,  faillissementsfraude  Handelsregistratie,  Provisie‐systeem,  ABC‐constructie,  eigendomsverhoudingen,  Boekhouding,  Onderhandse betaling,  eigendomsoverdracht,  Privé‐zakelijk,  Niet  melden  transacties,  huwelijkse  voorwaarden,  MOT‐meldingen,  clienten  integriteit,  testament  valsheid in geschrifte  Toelating,  psychische  en  Inkoop,Beoordelingssy Begunstiging,  benadeling,  lichamelijke integriteit,   steem,  Punten‐ misbruik,  agressie/geweld,    registratie,  overlast  omgeving,  docentenintegriteit  drugsgebruik  Wetenschapsysteem,  Inkoop,  data‐ Datamanipulatie,  diploma‐ beleidsysteem,  integriteit,  toekenning,  studenten  studentenregistratie  wetenschappelijke  aantallen  standaard,  gedragscode   Wijk‐/buurtzorg,  voogdij,  Boekhouding, subsidie‐ aggressie,  discriminatie,  evenementen,  verantwoording,  drugs,  begunstiging,  jongerenbegeleiding,  clienten‐integriteit  misbruik, nalatigheid  psychische  en  lichamelijke  integriteit, subsidiëring 

Schaal 

Gerelateerde mediërende  functies 

Gerelateerde  HBO‐opleiding 

(inter)nationaal 

ploegleider,  coach,  trainer,  V, HBO‐fysio  fysiotherapeut 

Wijk, lokaal 

Maatschappelijk  werkende,  MWD, SPH, HBO‐ indicatiesteller,  boekhouder,  J  Temaleider, coördinator 

Wijk,  regionaal 

lokaal,  Taxateur, makelaars, assistent,  HBO‐VM,  HBO‐R,  hypotheekadviseur,  BK  boekhouder 

Lokaal,  regionaal,  Bedrijfsleider  nationaal  Beleidsmedewerker 

CE, HTS, BE, HAO  BSK, Planol. 

Lokaal, regionaal 

HBO‐R, MER, BE 

Wijk,  regionaal 

Assistent notaris, klerk 

lokaal,  facilitair  bedrijf,  amanuensis 

Docent,  PABO, HBOVO 

Regionaal,  nationaal 

Onderzoeker,  data‐analist,  BeK, BK,   inkoper,  studentenadministratie 

Wijk, lokaal 

Jongerenwerker,  straathoek‐ CMV,  SPH,  CMV,  werker, beleidsmedewerker  HBO‐J, MWD 

46   

 

Relatie naar ondermijningsgevoelige samenlevingssystemen  Inter  Intra  Voorbeelden   Organisatie/sector   “inter/intra”   pleger/slachtoffer  ZM/Openbaar Ministerie  Strafrechtelijk  systeem,  Verantwoording,  aggressie,  geweld,  opportuniteit,  informatiebeveiliging  misbruik  bevoegdheden,  executie/incasso,  TBS,  chantage  informatielekken  vervroegde invrijheisstelling  old  boys  network,  infiltratie  Politie  Strafrechtelijk  systeem,  Data‐integriteit,  Geweldsmisbruik  ,  Wijk‐/buurtbeheer, Overlast, inkoop,  declaratie‐ begunstiging,  infiltratie,  Opsporing/Openbare  Orde  gedrag,  Tapprotocol,  misbruik  bevoegheden,  Hulpverlening, psychische en  administratieve  gebruik,  informatielekken  lichamelijke integriteit  organisatie  old boys network  Projectontwikkelaar  Grondverwerving,  Onderaanneming,  Begunstiging,  omkoping,  eigendomsverhouding,  bestuursstructuur,  prijsmanipulatie,  aanbesteding,  milieu,  boekhouding,  steekpenningen,  prijs‐ beleggingen,  financiering,  administratieve  afspraken,  participatie  organisatie,  schaduwboekhouding  vergunningsvoorwaard en  Provincie  Rampenbestrijding, Welzijn  Boekhouding, inkoop,  Begunstiging,  nalatigheid,  Verkeer,  Milieu,  Ruimtelijke  Treasuremanagemt  materiaalgebruik  privé,  ordening  Verzekeringssysteem  onderhoud  privé,  Vergunningenregistra‐ declaratiegedrag  tie,  declaratiegedrag,  leges,  administratieve  organisatie  kwaliteitssysteem  Reclassering  Strafrechtelijk  systeem,  Data‐integriteit,  Begunstiging,  nalatigheid,  Resocialisatie,  psychische  en  inkoop,  declaratie‐ agressie, misbruik  lichamelijke integriteit  gedrag,  dossierbeheer  administratieve  organisatie  Recreatie/Cultuur:  Pretparken,  Toegangscontrôle,  bewaren  Toegangsregistratie,  Diefstal, vernieling, fraude,  Bungalowparken,  erfgoed  cameratoezicht,  zwart geld  Evenementen, Musea  subsidie, boekhouding,  vergunningsvoorwaard en  Toezichthouders  Financieel  systeem,  Ordeningswetgeving,  Begunstiging, 

Schaal 

Gerelateerde mediërende  functies 

Gerelateerde  HBO‐opleiding 

Wijk,  lokaal,  Parketsecretaris,  Beleids‐ BSK,  SJD,  MER,  regionaal,  medewerker,  Officier  van  HBO‐R,  nationaal  Justitie, griffier   

Wijk,  lokaal,  Teamchef,  coördinator,  regionaal,  rechercheur,  beleidsmede‐ nationaal  werker,teamchef,  ICT‐ medewerkers,  communicatieadviseur  Lokaal,  regionaal,  Acquisiteur,   (inter)nationaal 

BSK,  MWD,  SJD,  Comm,  HIO,  LLO,  MScP, SLO    BK, FE, CT, IBMS,  BeK 

regionaal 

Beleidsmedewerker, adviseur,  BSK, MWD  Facilitair  medewerker,  boekhouder 

Regionaal,  nationaal 

Reclasseringswerker  Beleidsmedewerker 

MWD, SJD 

Wijk,  lokaal,  Manager,  Hoofd  beveiliging,  T,  VTK,  MEM,  regionaal,  steward,   NHTV,  (inter)nationaal  Museologie 

nationaal 

Toezichthouder, 

ICT‐‘er,  HEAO, 

MER, 

47   

 

Relatie naar ondermijningsgevoelige samenlevingssystemen  Inter  Intra  Voorbeelden   Organisatie/sector   “inter/intra”   pleger/slachtoffer  beleggingen,  hypotheken,  boetesysteem,  Bevoegdhedengebruik,  mededinging,  telecom,  administratieve  informatielekken,  old  boys  kwaliteitssysteem  organisatie,  data‐ network  integriteit  Telecom: Provider  Mobiele  en  vaste  Informatiebeveiliging  misbruik voorzieningen    communicatie‐infrastructuur boekhouding    treasure‐management  Telecom: detaillist  Identificatiesysteem  uitgifte accounts  Identiteitsfraude    Uitzendbureau  Concurrentiesysteem    Verboden werkzaamheden Clienten‐systeem  Mensenhandel  Verzekeringsmaatschappij: moeder  taxatie systeem  informatiebeveiliging  valsheid in geschrifte  hypothecaire systeem  boekhouding  valse claims  treasure‐management  claim‐beoordeling  Verzekeringsmaatschappij: tussenpersoon        Woningbouwcorporatie  Systeem woningtoewijzing  boekhouding  Begunstiging,  onderhoud  aanbestedingssysteem  treasure‐management  privé,  materiaalgebruik  intern  toezicht,  privé, privé‐zakelijk,  sociale samenhang wijk  ruimtelijke ordening  participaties,  fraude  investeringen   

Gerelateerde mediërende  functies 

Schaal 

Gerelateerde  HBO‐opleiding 

boekhouding,  data‐analist,  HBO‐R, BeK  accountmanager,  administratief medewerker  (inter)nationaal 

 

HIO, HEAO, MER,  BeK 

lokaal 

 

 

Lokaal, regionaal 

intercedent 

 

Beleidsmedewerker  Schade‐beoordelaar  Directeur Facilitair bedrijf 

PA,  CMV,  MWD,  MER, BSK  WO, ACC, BE    FD 

Lokaal/regionaal  Lokaal/regionaal 

  Hoofd bewonerszaken  Beleidsmedewerker  Woonconsulent 

  SJD,  MWD,  BSK,  BK, CT, FE, SB 

   

48