PICASSO MAGAZINE. Astma Fonds en tevens lid van de wetenschappelijke advies-

351439_PFI_Magazine:351439_PFI_Magazine

04-02-2009

15:12

Pagina 1

U ITGAVE

PICASSO

N R.13 februari

MAGAZINE

200 9

CDA-kamerlid Schermers bezoekt PICASSO Supportproject "DIT IS DE RICHTING WAAR DEN HAAG OOK HEEN WIL" Chronisch zieken nemen het grootste deel van het gezondheidszorgbudget voor hun rekening. Het politieke probleem daarbij is duidelijk: hoe voorkom je dat de kosten de pan uitrijzen, terwijl je de patiënten tegelijkertijd de best mogelijke

I N H O U D S O P G AV E PAG . 1

PICASSO, hoe verder?

behandeling biedt? Om te laten zien welke bijdrage PICASSO kan leveren aan het aanpakken van dit probleem, werden

Voorwoord

alle woordvoerders van volksgezondheid uit de Tweede Kamer uitgenodigd een kijkje te nemen bij het PICASSO Supportproject in de Gelderse Vallei. Door agendaproblemen en ziekte moest uiteindelijk mevrouw Janneke

PAG . 2

Bezoek aan PICASSO Supportproject (vervolg)

PAG . 3

PICASSO, hoe verder? (vervolg)

Schermers van het CDA als enig Kamerlid de honneurs waarnemen. "Het was een informeel en vruchtbaar bezoek", blikt dagvoorzitter professor Onno van Schayck terug.

Bezoek aan PICASSO Supportproject

Ervaringen van een patiënt Het werkbezoek begon met een schets van de voorgeschie-

Astma Fonds en tevens lid van de wetenschappelijke advies-

denis van PICASSO. "Carlita Girardin, manager medisch

raad van het preventieprogramma van ZonMw. Er waren in die

wetenschappelijke relaties en diseasemanagement bij Pfizer, legde uit dat een farmaceutisch bedrijf in de 21e eeuw meer doet dan alleen maar pillen maken", stelt Onno van Schayck,

(en hebben) in Nederland bovendien de beste eerstelijns

voorzitter van het PICASSO Kernteam. "Ze willen ook betrokken

standaarden in de wereld. En toch gebeurde er op het gebied

PAG. 4/5/6

PICASSO congres “Begrijpen we elkaar”

tijd veel frustraties rondom COPD, ook bij mij. Al vele jaren

PAG . 7

Afscheid Therese Noorlander

was er goed COPD-onderzoek in Nederland. We hadden

PAG. 8/9

Daniel Kotz gepromoveerd op PICASSO Kernproject

PAG . 10

ZonMw-nieuws

PAG . 11

Kernteamlid Alfred Sachs

PAG . 12

Aankondiging lezersonderzoek

zijn bij het uiteindelijke zorgresultaat. Carlita Girardin vergeleek het met een bedrijf dat hele goede auto's maakt in een land waar alleen hobbelige zandweggetjes liggen. Dan moet dat

Verbetering website

bedrijf ook die wegen aanpakken en/of laten aanpakken. Na

Abonnementsbon / Colofon

haar inleiding heb ik gesproken over de ontstaansgeschiedenis van PICASSO en mijn eigen rol daarin. Begin 2000 was ik

Het verhaal van PICASSO

co-voorzitter van de wetenschappelijke adviesraad van het

Het is inmiddels bijna zes jaar geleden dat PICASSO werd opgericht door Pfizer, Boehringer-Ingelheim en het onderzoeksinstituut Caphri van de Universiteit Maastricht. Als ik terugkijk, zie ik dat er veel is bereikt. De belangrijkste reden hiervoor is de motivatie en van COPD-zorgvernieuwing in het veld weinig tot niets. Veel

het enthousiasme van alle teamleden om daad-

artsen zagen de aandoening als self-inflicted (eigen schuld

werkelijk iets voor de chronische COPD-patiënt

dikke bult). Patiënten wisten nauwelijks dat zij door een andere

te kunnen betekenen. Door de krachtenbundeling,

levensstijl hun kwaliteit van leven fors konden verbeteren, laat

maar ook door de inbreng van ieders eigen expertise,

staan dat ze wisten hoe. Bij het grote publiek was COPD

is er een draagvlak gecreëerd om met elkaar knel-

bijna volledig onbekend.

punten in de zorg aan te pakken. Daarnaast is de

VE RVOLG OP PAG. 2

gestructureerde landelijke aanpak van het PICASSOprogramma - met alle begeleiding, het meten van

P I CA S S O , H O E V E R D E R ?

de zorgverbeteringsresultaten én de ruime aandacht voor inbedding in de reguliere zorgpraktijk -

Het afgelopen jaar heeft de samenwerking tussen PICASSO voor COPD en ZonMw concreet vorm gekregen.

echt onderscheidend. Een derde reden voor het

Dit betekende onder andere dat er vanuit PICASSO geen nieuwe ronde van wetenschappelijke Kernprojecten werd

succes van PICASSO is de goede communicatie.

uitgezet. COPD-zorgonderzoeksvoorstellen konden deze zomer ingediend worden via het Diseasemanagement

Via congressen en andere bijeenkomsten, via de

programma van ZonMw. Daarnaast is eind vorig jaar een Long Alliantie Nederland (LAN) opgericht.

website en via PICASSO Magazine wordt kennis gedeeld en kunnen zorgprofessionals leren wat in andere regio's werkt en wat niet werkt.

Wat betekent dit alles voor de toekomst van PICASSO?

optimalisatie voorstelde aan de top van Pfizer en Boehringer

We vroegen het aan Javier Asin, strategisch adviseur voor

Ingelheim. Uiteraard was daar scepsis. Het ging om veel geld

PICASSO en zes jaar geleden degene die, toen hij medisch

en veel mankracht én om iets geheel nieuws. Aan de andere

Voor mij als arts, werkend als leidinggevende in

adviseur bij Pfizer was, het programma heeft opgezet.

kant werden mijn analyse en mijn doelstellingen onderschreven.

het farmaceutisch bedrijfsleven, is het altijd een

Pfizer en BI wilden en willen daadwerkelijk de zorg voor

droom geweest om vanuit het bedrijfsleven samen

Tevreden is Javier Asin niet zo snel. "Er moet nog zoveel

COPD-patiënten verbeteren. In het verleden was het voor

met de zorgprofessionals iets te kunnen betekenen

gebeuren en er kan nog zoveel verbeterd worden aan de

een farmaceutisch bedrijf vooral belangrijk om zoveel mogelijk

voor de patiënt. PICASSO voor COPD heeft laten

COPD-zorg in Nederland." Maar als het gaat om de positie

medicijnen voorgeschreven te krijgen. Nu zijn marktpositie en

zien dat dat kan.

van PICASSO kan Javier Asin enige voldoening toch niet

marktuitbreiding echter minder belangrijk dan patiënttevreden-

verbergen. "Ik kan me nog goed herinneren dat ik de ideeën

heid als het gaat om de vraag of een bepaald medicijn een

Carlita Girardin

over een nationaal stimuleringsprogramma voor COPD-zorg-

duurzaam succesproduct wordt.

Manager Diseasemanagement Pfizer

Initiatief van:

VE RVOLG OP PAG. 3


04-02-2009

15:12

Pagina 2

V E R VO LG A R T I K E L PAG . 1

C DA - K A M E R L I D S C H E R M E R S B E Z O E K T P I CA S S O S U P P O R T P R OJ E CT Tussen de verschillende zorgverleners die zich met

1.172 spirometrieën

COPD-patiënten bezighielden, was nauwelijks samen-

Na de uiteenzettingen over PICASSO was het de

werking, waardoor snelle opsporing en goede behan-

beurt aan kaderhuisarts en initiatiefnemer Jos Dirven

deling eigenlijk onmogelijk was. Het was één grote

uit Renswoude, longarts Dirk de Bruin en product-

negatieve vicieuze cirkel. Toen kwamen Pfizer en

manager Gerda Budding van de stichting Philadelphia

Boehinger-Ingelheim langs. Zij wilden wat doen,

(voorheen Kruiswerk West-Veluwe) om het Support-

echt doen, meer dan alleen financiële ondersteuning

project Gelderse Vallei te belichten. "In 19 huisartsen-

geven. Wij hebben toen lang nagedacht over de vraag

praktijken in de Gelderse Vallei zijn in anderhalf jaar

hoe we dat zouden moeten vormgeven. We wilden

alle patiënten geselecteerd die roken en hoestklachten

namelijk niet het Astma Fonds of ZonMw dupliceren."

hebben", vat Onno van Schayck samen. "Al deze patiënten kregen een intakegesprek bij de praktijk-

Knelpuntanalyse

ondersteuner, inclusief een spirometrie. In totaal waren

Uiteindelijk werd besloten te starten met een knelpunt-

dat er 1.172. Deze spirometrieën zijn via een beveiligde

analyse. Onno van Schayck: "In twaalf regio's hebben

lijn naar het ziekenhuis verzonden en daar beoordeeld

we zorgverleners en patiënten bij elkaar gebracht om te

door de longarts. Bijna een kwart van alle onderzochte

discussiëren over de vraag: wat is nu de reden dat we

mensen bleek COPD te hebben. Bijna de helft van

met vernieuwing van de COPD-zorg niet verder komen?

hen (45%) had licht COPD (GOLD I), 37% matig

We hebben de uitkomsten van al die discussies

COPD (GOLD II), 17% ernstig COPD (GOLD III) en

gerangschikt in een schema en gekeken welke punten

meer dan 10 mensen (1%) zelfs zeer ernstig COPD

we het beste als eerste zouden kunnen aanpakken.

(GOLD IV). De conclusie van alle betrokkenen was

Dat heeft geleid tot de eerste serie wetenschappelijke

dat het mogelijk is dit soort case finding, inclusief

Kernprojecten, die PICASSO ondersteunde en groten-

spirometrie, plaats te laten vinden in de huisartsen-

deels financierde. Het mooie was dat er door die

praktijk, als er nauw werd samengewerkt met het

uitgebreide knelpuntanalyse-bijeenkomsten al 'owner-

ziekenhuis. Bovendien werd aangetoond dat door

ship' in het land gecreëerd was. Het waren hún

deze aanpak de zorg aan de patiënten verbeterd werd:

problemen die aangepakt werden. Volledig bottom

minder klachten, minder hoesten, minder medicamenten

up dus. Implementatie van zorgvernieuwing bleek

per patiënt, minder 'onbehandelde' patiënten en meer

ook een groot knelpunt: men wílde de zorg wel beter

therapietrouw. Patiënten werden bovendien beter en

organiseren, maar men wist niet hoe. Of men probeerde

duidelijker naar de juiste zorgverlener verwezen.

het en het liep vast. We hebben vervolgens PICASSO

En minder naar de tweede lijn. De begeleiding van

Support opgezet om implementatieprojecten te

PICASSO werd door alle betrokkenen als zeer positief

begeleiden. Het was daarbij natuurlijk het idee dat

beoordeeld. Opvallend vond ik dat huisarts Jos Dirven,

de kennis die wij zouden opdoen in de Kernprojecten

één van de trekkers van het project, aangaf de hulp

in het veld verder verspreid zou worden via de

van PICASSO in de toekomst hoogstens nog nodig

Supportprojecten. En zo is het ook gegaan. Het liep

te hebben voor de onderhandelingen met de zorg-

zelfs zo goed dat de resultaten niet onopgemerkt

verzekeraar over structurele inbedding van het project.

bleven bij het Astma Fonds en ZonMw. Met beide

Mission almost accomplished, denk ik dan."

organisaties zijn we toen nauwer gaan samenwerken.

Eerst de discussie.

De rondleiding over de longafdeling.

ook door Haagse regelgeving wordt veroorzaakt. Meer in het algemeen kreeg ik sterk het gevoel dat mevrouw

Zo kreeg het Astma Fonds een vertegenwoordiger in

Financiering

Schermers met veel interesse naar de presentaties

het Kernteam. Met ZonMw zijn we in gesprek gegaan

De discussie na de presentaties ging vooral over de

heeft geluisterd. Ze trok ook zelf tot twee keer toe de

over het in elkaar schuiven van onderzoeks- en imple-

financiering van de zorg. Onno van Schayck: "Alle

vergelijking met haar werkbezoek aan Maastricht drie

mentatieprogramma's. Dat is vorig jaar daadwerkelijk

sprekers hadden geklaagd over schotten in de zorg,

maanden daarvoor, waar de eerste en tweede lijn op

gerealiseerd. Nu, na al die jaren, krijg ik het gevoel

over moeizame financiële onderhandelingen met

een vergelijkbare manier samenwerken. Het PICASSO-

dat dingen daadwerkelijk beginnen te veranderen.

zorgverzekeraars en zorgkantoren en over de kloof die

project in de Gelderse Vallei paste volgens mevrouw

Veel COPD-patiënten plukken daar al de vruchten van.

er lijkt te gapen tussen het werkveld enerzijds en de

Schermers inhoudelijk precies in de richting waar

Op termijn zal de zorg in heel Nederland structureel

beleidsmakers die beslissen over de zorgfinanciering

Den Haag heen wil gaan. Letterlijk zei ze dat dit

zo verbeteren, dat COPD-patiënten beter behandeld

anderzijds. Mevrouw Schermers erkende dat de schot-

Supportproject het verdiende om als voorbeeld

en begeleid worden. Dat kun je natuurlijk niet alleen

ten nog altijd een probleem waren. Ze maakte daarbij,

genoemd te worden. Dat compliment kunnen

op het conto van PICASSO schrijven, maar we

terecht denk ik, echter wel de kanttekening dat lang

PICASSO en alle betrokken zorgverleners in de

hebben er wel degelijk aan bijgedragen."

niet alles wat aan 'Den Haag' wordt toegeschreven

Gelderse Vallei mooi in hun zak steken."

En daar mocht mevrouw Schermers ook zelf een spirometrie doen.

Alles in orde, zo bleek.

2


04-02-2009

15:12

Pagina 3

V E R VO LG A R T I K E L PAG . 1

P I CA S S O , H O E V E R D E R ? De patiënt moet tevreden zijn over het gehele zorgresultaat. Medicatie is daar een

we zelf gezocht en de oprichting van de LAN hebben we altijd gestimuleerd. In

niet onbelangrijk onderdeel van. Maar bewegen, voeding, stoppen met roken en

beide gevallen vullen we elkaar aan. Het samenwerkingsverband met ZonMw is

een veel betere samenwerking tussen alle zorgverleners zijn voor de uiteindelijke

contractueel vastgelegd tot 2011. ZonMw biedt PICASSO de mogelijkheid om

tevredenheid van COPD-patiënten zeker zo belangrijk. Daar moest PICASSO

de wetenschappelijke Kernprojecten in een breder kader onder te brengen en

dan ook over gaan. En daar ís het ook over gegaan."

er daardoor meer uit te halen. PICASSO biedt ZonMw expertise op het gebied van implementatie en communicatie. ZonMw heeft vanaf het begin aangegeven

Scepsis

daar graag gebruik van te willen maken. Min of meer onder de vlag van ZonMw

Scepsis was er ook bij 'het veld'. Javier Asin: "Farmaceutisch geïnitieerde

gaat PICASSO Support onder die naam ook gewoon door met het ondersteunen

programma's speelden zich tot dan toe altijd af in de marge. PICASSO draait nu

van de implementatie van COPD-zorgvernieuwing. Het ondersteuningsaanbod

mee in de 'eredivisie' van de Nederlandse gezondheidszorg. We zijn zelfs gevraagd

voor deze projecten is inmiddels verder doorontwikkeld. Naast projectmanagement

om oprichtend lid te worden van de Long Alliantie Nederland. Dat ging uiteindelijk

wordt er veel meer aandacht besteed aan verandermanagement."

niet door omdat enkele belangrijke formaliteiten niet voor de deadline konden worden opgelost. We hebben onze positie te danken aan onze goede reputatie.

Long Alliantie Nederland

En die danken we, denk ik, weer aan onderzoeksinstituut Caphri, de mede-initiatief-

De Long Alliantie Nederland is een samenwerkingsverband van (vooralsnog)

nemer van PICASSO, de vele 'COPD-experts' in het Kernteam die graag met ons

twaalf organisaties. "Het is een multi-stakeholder coalition, een samenwerking

samenwerken omdat we resultaten behalen, de consequente ondersteuning van

tussen de beroepsorganisaties van huisartsen, longartsen, longverpleegkundigen,

de wetenschappelijke Kernprojecten door de jaren heen, de vele regionale

fysiotherapeuten, kinderartsen, artsenlaboratoria en apothekers enerzijds en

implementatieprojecten die we via PICASSO Support succesvol hebben begeleid,

belangen- en patiëntenorganisaties als het Astma Fonds anderzijds. Zo'n coalitie

de aansprekende resultaten die we op die manier voor de patiënten hebben

zal enige tijd nodig hebben om een balans te vinden, alvorens ze tot actie kan

behaald en de talloze inspirerende congressen en symposia die we voor 'het

overgaan. De focus ligt in eerste instantie ook vooral op belangenbehartiging en

veld' georganiseerd hebben. We hebben laten zien dat we het serieus menen

inspraak in het beleid van het ministerie en de politiek, minder op zorginnovatie

als we zeggen dat we zorgverbetering willen realiseren en daar ook in willen

en implementatie. In dat laatste ligt nu juist onze kracht. PICASSO en de LAN

investeren, financieel en met menskracht."

vullen elkaar prima aan. Dat PICASSO lid wordt van de LAN vind ik wenselijk, maar eigenlijk van ondergeschikt belang. Het gaat erom dat we goed kunnen

Kansen

samenwerken en er het maximale voor de patiënten uit halen. En daar heb ik

De samenwerking met ZonMw en de oprichting van de LAN ziet Javier Asin

alle vertrouwen in."

niet als bedreigingen, maar als kansen. "De samenwerking met ZonMw hebben

Personalized care Drie jaar geleden viel ik van de trap. Met de ambulance

hartfilm. De hartfilm vertoonde echter geen afwijkingen.

naar het ziekenhuis, waar werd geconstateerd dat ik

Ze besloten mij - tegen de regels in - toch naar het

een paar gebroken ribben en overal kneuzingen had.

ziekenhuis te brengen omdat zij het niet vertrouwden,

Zelf had ik het gevoel dat er met mijn longen ook iets

ook al omdat ik COPD had. Op de EHBO werd niets

aan de hand was. Ik heb achtereenvolgens de zaalarts,

gevonden. Toen vroeg het hoofd van de EHBO goed

de verpleegkundigen en de chirurg gevraagd of zij mijn

door en kwam boven tafel dat ik één keer per jaar

longarts, die in hetzelfde ziekenhuis werkte, wilden

naar de cardioloog ging vanwege een verwijde aorta.

waarschuwen. Dat gebeurde echter niet, zo bleek.

COPD-zorg toen en nu Ervaringen van een patiënt

Uiteindelijk heb ik mijn dochter naar de longpoli ge-

Het was inmiddels na middernacht. Toch besloot het

stuurd. Dezelfde middag zat de longarts aan mijn bed.

hoofd om de radioloog uit zijn bed te bellen voor een

Hij nam mijn klachten wel serieus en verordonneerde

CT-scan. Stond ook niet in het protocol. Uit de scan

direct een CT-scan en andere aanvullende onderzoeken.

bleek dat ik een gaatje in mijn aorta had en onmiddel-

Daaruit bleek dat ik gekneusde longen had. De medi-

lijk geopereerd moest worden. Met loeiende sirenes

catie werd aangepast en ik kreeg 24-uurs zuurstof.

werd ik naar het LUMC gebracht. De chirurg stond buiten al te wachten. Hij bekeek echter eerst de scan

Je zou zeggen dat de afdeling heelkunde hierna zou

van mijn longen, die ik op CD mee had gekregen. Op

gaan overleggen met mijn longarts. Niet dus. Zonder

basis daarvan nam hij een calculated risk. In plaats van

enig overleg met de longarts besliste de chirurg dat ik

mij direct te opereren, zoals volgens de protocollen had

wel naar huis kon. Toen ik dat de longarts vertelde,

gemoeten, werd ik naar de hartbewaking gebracht.

regelde hij meteen mijn verhuizing van de afdeling heel-

Daar heeft men al het mogelijke gedaan om mijn longen

Bij Joyce Martinus (61) is in 1998

kunde naar de longafdeling. Daar moest ik vervolgens

te prepareren voor de zware ingreep. Met succes. Na

COPD geconstateerd. Nu is zij GOLD III.

nog bijna twee weken blijven. Terugblikkend denk ik:

een operatie van veertien uur had ik een nieuwe aorta.

Ze gebruikt 24 uur per dag zuurstof

ik was binnengekomen als een vrouw die was geval-

Als déze zorgverleners hun protocollen strikt hadden

en een minimum aan medicijnen.

len. Volgens die protocollen werd ik ook behandeld.

gevolgd, dan was ik er waarschijnlijk niet meer geweest.

Joyce sport twee- tot driemaal per week

Dat ik als patiënt niet paste in dat profiel, betekende

in een particulier sportcentrum.

nog niet dat ze bereid waren om er een longarts bij

De les die ik uit deze twee voorbeelden trek: als je

te halen. Dat stond namelijk niet in het protocol.

een patiënt personalized care wilt bieden, dan moet niet alleen naar de aandoening (en de protocollen)

Ander voorbeeld. Vorig jaar werd ik 's avonds overvallen

gekeken worden, maar naar de hele patiënt.

door een hevige keelpijn. Kramp in mijn kaken en in

Gebeurt dit niet, dan worden vooral patiënten met

mijn borst. De doktersnachtdienst stuurde, conform

comorbiditeit hiervan de dupe.

protocol, een ambulance. De mensen van de ambulance vermoedden een hartaanval en maakten een

Joyce Martinus

3


04-02-2009

15:12

Pagina 4

P I CA S S O - C O N G R E S ' B E G R I J P E N W E E L K A A R ? ' ( 1 ) Perverse prikkels en een geurvlag in het patiëntendossier Meer dan 200 longartsen, huisartsen, longverpleegkundigen, fysiotherapeuten, diëtisten, apothekers, onderzoekers, beleidsmakers en zorgmanagers kwamen eind september vorig jaar bij elkaar op het grote PICASSO-Elsevier-congres 'Begrijpen we elkaar?'. In de praktijk blijken al deze beroepsgroepen elkaar namelijk lang niet altijd even goed te begrijpen als het gaat om het implementeren van innovaties, die tot betere COPD-zorg moeten leiden. Waaróm lukt het niet altijd - of zelfs vaak niet - om een brug te slaan tussen het wetenschappelijk bewijs, de beleidsmatige beslissingen en de dagelijkse zorgpraktijk? En hoe kunnen we ervoor zorgen dat de krachten beter worden gebundeld? Dit waren de vragen die op het congres centraal stonden. Wij nemen u mee langs de presentaties en de discussies aan de hand van de meest aansprekende citaten.

Schadelijke diagnostiek en trage implementatie "Ik ben implementatiedeskundige (en geen COPD-deskundige). Enige cijfers en constateringen na 25 jaar in het vak: - 30-45% van de patiënten krijgt niet de gewenste zorg, omdat het niet evidence based is. - 20-25% van alle diagnostiek en therapie is onnodig en mogelijk schadelijk voor patiënten. - Innovaties in de zorg voor chronische patiënten worden vaak niet toegepast. - Er is een grote en moeilijk verklaarbare variatie in zorgverlening. - Verbetering van zorg is ook na goede programma's vaak klein en niet blijvend."

mix van factoren: de individuele professional, de patiënt, de sociale context (peer group, sociale netwerk), het team in de samenwerking, de organisatie en de bredere politieke en economische context. Zorgveranderingen moeten met al deze factoren rekening houden." "Zorgverleners willen zich nogal eens overschatten. Als voorbeeld een onderzoek uit 2002 (Oliviera): 50-60% van de huisartsen dacht dat zijn hypertensiepatiënten goed werden gecontroleerd. Dit bleek in werkelijkheid 25% te zijn. Conclusie: cijfermatige feedback is een belangrijk middel om de urgentie van zorgverandering duidelijk te maken aan zorgverleners."

"Het antwoord op de vraag hoe ervoor gezorgd moet worden dat de zorg verandert, is onderhevig aan mode. In de jaren '80 en '90 werd ingezet op zelfregulatie door professionals of door organisaties (nascholing, richtlijnen, peer review en audits). Daarna lag de nadruk op het systeem (total quality management, disease management). En nu op externe evaluatie, prestatieindicatoren door financiers of de overheid, transparantie en de schandpaal voor organisaties of professionals die het slecht doen."

"Moet je je richten op de professional of op de organisatie? Systems are often responsible for bad quality, but professionals are usually responsible for failing systems. Kortom, je moet de zorg anders organiseren én je moet de professional meekrijgen. Daarbij moeten we ook beseffen dat succesvolle zorgverandering altijd met kleine stapjes gaat.

"Het daadwerkelijk veranderen van zorg heeft het meeste kans op succes, als het goed wordt voorbereid én als er voorwaarden worden gecreëerd op nationaal niveau. Duurzame verandering wordt in de praktijk beïnvloed door een complexe

Professor Richard Grol Hoofd van de afdeling Kwaliteit van Zorg, UMC St. Radboud

Het succesverhaal Maastricht

'geurvlag' in het patiëntendossier heb geplaatst. Alle partners blijven ook na (terug)verwijzing over elkaars schouder meekijken."

"Een kleine terugblik. Sinds medio 1980 is er transmurale samenwerking in Maastricht. In 1995 startte de transmurale zorg voor astma en COPD: shared

"Wij hadden in Maastricht natuurlijk het voordeel dat we een academisch

care (dubbele substitutie en terugverwijzing) en disease management program-

ziekenhuis hadden. Maar op zich zit er in deze nieuwe vorm van zorg weinig

ma (gespecialiseerde verpleegkundigen in de huisartspraktijk). In 2008 ging de

vreemd geld. En de zorgverzekeraar deed mee.

pilot keten dbc COPD van start."

Overigens, alle ziekenhuizen hebben zorgvernieuwingsgelden, maar die worden

" De specialist kan niet langer achteroverleunen. Verwijzing is niet de beste en

vaak niet voor zorgvernieuwing gebruikt."

zeker niet de enige manier om de deskundigheid van de specialist en de patiënt bij elkaar te brengen."

"De enige zekere uitkomst van marktwerking in de zorg is dat die zorg duurder wordt."

"Er wordt makkelijk gezegd: 'De patiënt is al bij de longarts.' Dat is één dag per jaar. 364 dagen per jaar is hij bij de huisarts." "De huisarts krijgt in de regio Maastricht zijn geld pas als het hele protocol is

Geertjan Wesseling

opgevolgd, inclusief het inschakelen van de partners. Het kost de huisarts dus

Longarts,

geld als hij de longarts niet inschakelt en ik mijn bevindingen niet als een soort

Maastricht Universitair Medisch Centrum

4


04-02-2009

15:12

Pagina 5

P I CA S S O - C O N G R E S ' B E G R I J P E N W E E L K A A R ? ' ( 2 )

COPD, een behandelbare en te voorkomen systemische ziekte "In Amerika is in vergelijking met het jaar 1965, in 1998 het aantal sterfgevallen als gevolg van verkalkte kransslagaders afgenomen met 59%. Bij herseninfarcten ligt deze afname op 64%, bij overige vaataandoeningen op 35% en bij alle andere doodsoorzaken op 7%. Maar bij COPD is er een toename van 163%! Toch wordt er nog steeds gedacht dat een hartinfarct veel erger is dan COPD, 'want aan een hartinfarct ga je dood'." "Vrouwen hebben bij een gelijk aantal packyears [aantal jaren dat er gerookt is] een grotere kans op COPD. Bij vrouwen met COPD gaat de afname van de longcapaciteit nog sneller dan bij mannen. Zij lopen ook een groter risico op ziekenhuisopname." "Vroeger rookte iedereen, ook mensen met een voorbeeldfunctie. Meeroken, gevoeligheid voor longfunctie-afname en blootstelling aan fijn stof en andere luchtverontreiniging spelen ook een rol. 'Eigen schuld, dikke bult' zeggen tegen COPD-patiënten is dus wat al te makkelijk."

"Ja, de genetische achtergrond van de patiënt is belangrijk en de verslavingscomponent ook. Maar iedereen moet zijn leven altijd in eigen hand nemen. Met voeding (denk ook aan veel vitamine C) en beweging is veel winst te behalen. 'Je kunt er niets aan doen', is onzin." "Hartaandoeningen, bloedarmoede, botontkalking, gewichtsverlies, spierzwakte en spierverlies, depressie: COPD is meer dan een longziekte, het is een systemische ziekte."

Professor Dirkje Postma Hoogleraar Pathofysiologie van de ademhaling en in het bijzonder van obstructieve longaandoeningen, Rijksuniversiteit Groningen en Universitair Medisch Centrum Groningen

Overdiagnostiek bij 1/3 van alle COPD-patiënten "Er is in Nederland een grote onderdiagnostiek inzake COPD, dat heeft onderzoek al lang geleden aangetoond. Er is echter ook sprake van forse COPDoverdiagnostiek. Verschillende onderzoeken bevestigen dat. Een voorbeeld. In negen groepspraktijken (ca. 36.000 patiënten) in de regio Eindhoven werden 1.072 patiënten behandeld voor COPD (prevalentie 3%). Na een uitvoerige anamnese en een longfunctieonderzoek bleken 303 patiënten (28% dus) echter geen COPD te hebben." "De vraag is vervolgens: hoe zit het dan met overbehandeling? In de regio Eindhoven werd aan 1.177 patiënten inhalatiecorticosteroiden (ICS) voorgeschreven. Bij 505 van hen (43%) gebeurde dit zonder een duidelijke indicatie (geen exacerbaties, mild COPD). Bij 149 patiënten was de twijfel zo groot dat ermee gestopt kon worden. Hier stemden 71 patiënten mee in. Van hen ontwikkelden er slechts zes klachten." "Hoe komt het dat we al jaren bezig zijn de zorg van COPD in de eerste lijn te verbeteren en nauwelijks vooruit komen? We hebben uitstekende evidencebased richtlijnen, maar ze worden niet gevolgd. De reden: in de eerstelijn liggen wel honderd van zulke richtlijnen. Deze zijn opgesteld vanuit ziektebeelden en veel minder vanuit patiënten. Als er sprake zou zijn van een duidelijk afgebakende ziekte, is daar niets mis mee. Ze zijn echter een stuk minder geschikt als er sprake is van co-morbiditeit of van klachten die bij meerdere ziekten passen. In de zorg van de toekomst zou de patiënt (c.q. de gepresenteerde klacht) dan ook veel meer het uitgangspunt moeten zijn van richtlijnen. Richtlijnen zouden ook meerdere ziekten moeten combineren."

Professor Onno van Schayck Hoogleraar huisartsgeneeskunde, Maastricht Universitair Medisch Centrum

5


04-02-2009

15:12

Pagina 6

P I CA S S O - C O N G R E S ' B E G R I J P E N W E E L K A A R ? ' ( 3 )

‘Stoppen met roken geneesmiddelen’ in de toekomst vergoed? "Niet alle zorgverleners zien preventie als hun taak. Op het departement is er ook grote terughoudendheid om geld aan preventie uit te geven. Maar als een huisarts kan voorspellen dat een patiënt over drie jaar klachten gaat krijgen als diens leefstijl niet verandert… Afgelopen jaar heeft de minister 50 miljoen extra vrijgemaakt voor preventie. Zo kwam er meer aandacht voor ‘stoppen met roken’ en ‘bewegen op recept’. Wij denken daarnaast dat er op het gebied van zelfmanagement en zelfzorg nog veel te winnen is."

Prijs en vertrouwen "Vroeger waren zorgverzekeraars uitsluitend schadeverzekeraars. Maar anno 2008 gaat het bij zorgverzekeraars echt niet alleen om de prijs. Daar moet vertrouwen in komen. Wij gaan er vanuit dat de kosten vanzelf omlaag gaan als de kwaliteit van de zorg wordt vergroot." "Mijn afdeling Zorgontwikkeling doet niet de inkoop. Ik ga ook niet beoordelen of COPD te behandelen is. Ik kijk alleen of de zorg voor de patiënt te verbeteren is." Theo de Kok Zorgontwikkelingsmanager Achmea Zorg

"Geneesmiddelen die helpen bij het ‘stoppen met roken’ worden nu inderdaad nog niet vergoed, terwijl we weten dat het de kans op daadwerkelijk stoppen met roken verdubbelt. Het is de verwachting dat ‘stoppen met roken begeleiding’ in het pakket zal komen." "In de diabetesstandaard zitten nu wat perverse prikkels omdat huisartsen en diëtisten goed konden onderhandelen. VWS verwacht veel van het uitwerken van realistische standaarden via het ZonMw disease management programma." Leo Kliphuis (tot voor kort) Plaatsvervangend directeur publieke gezondheidszorg, ministerie van VWS

De discussie In het progamma van het congres was ruim de tijd genomen voor discussie. Discussie tussen de sprekers onderling, maar ook discussie met de zaal. Enkele citaten. "Ik had laatst een gesprek met de directie van mijn ziekenhuis over de productieparameters van mijn afdeling. Of ik die niet omhoog kon brengen. Dat wilde ik niet, want het is slecht voor de patiënten." Hans van der Zeijden Longarts, UMCU "Ik vind het werkelijk on-be-grij-pe-lijk dat er in Nederland blijkbaar geen politiek draagvlak is, zoals Leo Kliphuis van VWS aangaf, om preventie van roken op scholen aan te pakken, omdat 'onderwijs nu eenmaal onderwijs zou zijn' en zich niet teveel met allerlei andere dingen moet bezighouden. Bijna geen enkele roker begint na zijn 18e." Dirkje Postma Hoogleraar Pathofysiologie van de ademhaling, Rijksuniversiteit Groningen "Ik begrijp niet waarom er geen opstand is van de medische professie. Waarom zeggen ze niet: 'Dit is - vanuit het patiëntenbelang - de standaard, zo gaan we het doen, en dus moeten de financiën en het beleid zo en zo.' Ik zie nog altijd veel te veel gefragmenteerde boodschappen, achterkamergeklaag en verborgen agenda's." Therese Noorlander Scheidend programmamanager PICASSO voor COPD "Er wordt 800 miljoen euro uitgegeven aan geneesmiddelen die zich richten op de gevolgen van ongezond gedrag, zoals ongezonde voeding en roken. Maar het is blijkbaar teveel om 40 miljoen euro uit te geven aan preventie om stoppen met roken een stuk effectiever te maken. Zelfs als een grootschalige studie aantoont dat dit op de langere termijn kosteneffectief is." Professor Onno van Schayck Hoogleraar huisartsgeneeskunde MUMC

Voor geïnteresseerden: de PowerPoint presentaties van alle sprekers zijn beschikbaar op www.elseviercongressen.nl/copd.

6


04-02-2009

15:12

Pagina 7

Afscheid programmamanager Therese Noorlander G E E N T R U C , G E E N E E N DAG S V L I E G Ruim vier jaar was programmamanager Therese Noorlander voor velen hét gezicht van PICASSO voor COPD. Sinds kort werkt ze voor het ministerie van VWS. Tijd voor een terugblik.

Hoe ben je bij PICASSO terechtgekomen? "Begin 2003 had ik mijn studie bedrijfskunde en specialisatie in marketingcommunicatie afgerond. Ik ben toen gaan werken als trainee bij Heineken. Daarna werd ik regionaal sales manager bij Nutricia, alwaar ik via de klinische voeding de zorgsector in rolde. Een klein jaar later ben ik door een bureau gevraagd of ik niet wilde solliciteren bij PICASSO voor COPD."

En dat beviel? "Ik heb bij PICASSO ontzettend veel geleerd. De eerste twee jaar werkte ik heel nauw samen met de toenmalige projectleider Javier Asin. Ik kan me het eerste gesprek met hem nog goed herinneren. Hij praatte ontzettend bevlogen en was tegelijkertijd heel druk een schema aan het tekenen. Bolletje hier, lijntje daar, blokje links, pijltje rechts. Ik dacht: het klinkt goed maar ik snap hem nog niet helemaal. Maar ik dacht ook: als ik het straks allemaal wél begrijp, dan kan ik aan de hand van dit schema zien hoe je de zorg zo kunt organiseren dat mensen met COPD goed worden behandeld, en dat wordt voorkomen dat mensen COPD krijgen."

En heeft het lang geduurd voordat je Javiers schema begreep? "Het duurt toch wel even voor je de theorie achter het disease management concept helemaal helder hebt. Het schema, dat inmiddels op onderdelen wel verder is ingevuld. Om te zien of we nog op de juiste weg zitten met het programma. Om te

Niet alles wat je probeerde te realiseren is gelukt, neem ik aan?

bepalen hoe we een probleem het beste kunnen oppakken. Om te beslissen waar

"Uiteraard. Het blijft mensenwerk. Wij wilden veranderingen. Maar sommige zorg-

we de outcome parameters moeten positioneren en hoe we ze moeten verbinden

verleners zijn gewoon murw geslagen door alle regeltjes, de overheid en de zorg-

aan andere activiteiten en inhoudelijke COPD-vraagstukken. Om te beoordelen

verzekeraars. Of ze wilden er alleen maar zelf beter van worden. Of ze hadden geen

hoe we ons moeten opstellen ten aanzien van externe partijen. Enzovoort."

zin om samen te werken met Jantje of Pietje van discipline X of Y. Met name in de

ontwikkeld, wordt overigens nog steeds gebruikt als basis en is door de tijd verder

eerste lijn werd dat allemaal op soms genante wijze zichtbaar. Onze aanpak was in

Toen je kwam, bestond PICASSO voor COPD nog niet zo lang…

zo'n geval om altijd terug te gaan naar de basis. We vroegen dan: voor wie doe je

"Toch al een goed jaar. Maar het programma zat nog volop in de opbouwende fase.

antwoord. Dan had je altijd een punt van herkenning bij de aanwezigen. Op basis

Het Kernteam was opgezet en een half jaar voor mijn komst waren de eerste vijf

daarvan kon je vervolgens verder communiceren, een vorm van samenwerking starten

wetenschappelijke Kernprojecten geselecteerd. PICASSO was ook nog niet zo

en de zorg verbeteren. Al lukte dat laatste natuurlijk niet altijd. Sommige mensen

bekend in het veld. In die tijd kreeg ik soms nog wel eens de vraag wat ik, als

bleven hun eigen spelletjes of oorlogjes spelen. Jammer maar helaas, dan was de

medewerker van de farmaceutische industrie, nou eigenlijk kwam doen. En dan ook

tijd nog niet rijp."

dit nu eigenlijk allemaal? Voor de patiënt en voor onze eigen boterham, was dan het

nog eens als bedrijfskundige, niet eens als arts... 'Dat hele PICASSO voor COPD, dat is zeker een truc of een eendagsvlieg', dachten sommigen blijkbaar. Ik heb wel

En nu ben je weg…

eens bij afspraken gedacht: als ik nu niet normaal word behandeld, dan ben ik weg,

"Ja. Ik werd getipt om te reageren op de functie beleidsmedewerker tabaks-

want mijn agenda zit stampvol en er zijn genoeg anderen die onze informatie wel

ontmoedigingsbeleid bij het ministerie van VWS. Het is boeiend werk rond een

graag horen. Maar goed, dat waren echt de uitzonderingen. Naarmate het veld zag

uiterst actueel dossier. Bij PICASSO kwam mijn vertrek op een slecht moment,

dat PICASSO een serieus en professioneel programma was voor de lange termijn,

gezien de besparingen die Pfizer dit jaar moet doorvoeren. Het was daardoor niet

kwamen dergelijke bejegeningen niet meer voor."

mogelijk mijn taken één op één over te dragen aan een opvolger. Mijn oude werk is vooralsnog dan ook min of meer verdeeld over verschillende mensen. Dat is

Kijk je tevreden terug?

jammer, maar het team draait desalniettemin nog uitstekend, zeker niet in de

"Zeker. We hebben met z'n allen iets heel moois en unieks opgebouwd. Iets waar

laatste plaats door de capaciteiten van al degenen die eraan werken."

professionals en patiënten veel baat bij hebben. En dan bedoel ik niet alleen de door ons mogelijk gemaakt wetenschappelijke Kernprojecten, of de door ons gesteunde

Nog een goede raad voor PICASSO?

projecten op het gebied van ketenzorgimplementatie (PICASSO Support). Het

"Goede raad? Dat klinkt alsof PICASSO dat nodig zou hebben. Ik kan alleen maar

gaat verder dan dat. PICASSO is een kennisplatform geworden op het gebied

vaststellen dat het ontzettend goed gaat met PICASSO. Voor het 'Begrijpen we

van COPD-zorgoptimalisatie. Het heeft niet alleen nieuwe kennis gegenereerd

elkaar?' congres van eind september, dat voor mij een soort afscheid was, hadden

en ontwikkeld, maar bindt ook een groot aantal professionals in de COPD-zorg.

we een wachtlijst van 60 mensen. Er zijn zóveel congressen en toch wilden al die

Die kunnen daardoor veel makkelijker van elkaar leren. Een vliegwiel effect."

zorgprofessionals, beleidsmakers en managers naar óns congres. Dat betekent toch dat ze geloven in jou als organisatie. En dat ze verwachten dat ze er inhoudelijk

Wat had je anders gedaan als je het over kon doen?

iets uit halen. Dat laatste is trouwens ook wel gebeurd, denk ik. Het was een soort

"Ik denk dat we onvoldoende de kracht van aanvullende competenties hebben

update van wat er wetenschappelijk speelde, wat er in de praktijk organisatorisch

benadrukt en hoe belangrijk het is om ervoor te zorgen dat mensen in een project-

gerealiseerd was en wat er qua beleid aan zat te komen. Ik denk dat we er echt in

team complementair aan elkaar zijn. Goede samenwerking is cruciaal. In Nederland

geslaagd zijn de deelnemers een breder denkkader te geven."

wordt het al snel klef gevonden als je zegt: wat zijn we toch blij met elkaar en wat is het toch fijn en belangrijk dat we elkaar kunnen vertrouwen. Edmée (van den Akker,

Right. En die goede raad?

redactie) en ik noemden het belang daarvan altijd wel tijdens het coachen van

"Ja, daar hadden we het over. Een kleintje dan. Ik hoop dat het gaat lukken om de

Supportprojecten, maar we hebben er - achteraf gezien - misschien onvoldoende

samenwerking tussen de Long Alliantie Nederland (LAN) en PICASSO goed vorm

body aangegeven. Ik denk dat het een vaster onderdeel van PICASSO Support had

te geven. Ik ben ervan overtuigd dat beide organisaties elkaar veel expertise te

kunnen zijn. Misschien moeten we (alsnog) een tool ontwikkelen om het optimale

bieden hebben en dat een goede samenwerking structureel kan bijdragen aan

projectteam te kunnen samenstellen?"

optimale zorg voor patiënten met COPD."

7


04-02-2009

15:12

Pagina 8

Waarom is 'stoppen met roken' toch zo moeilijk? E R M O E T I E T S G E B E U R E N , M A A R WAT ? Beter begrijpen waarom mensen roken en niet kunnen stoppen. 'Ik zal niet meer roken' want 'Roken is slecht voor mij'. Waarom maken we tabak niet gewoon illegaal? Oorzaken van tabaksverslaving en strategieën voor stoppen met roken. Dat waren de thema’s van een symposium dat door Daniel Kotz aan de Universiteit Maastricht werd georganiseerd ter gelegenheid van zijn promotie. PICASSO Magazine was erbij. Het symposium werd geopend door dagvoorzitter professor Onno van Schayck. Zijn

in 15 huisartsenpraktijken. Van alle patiënten bleek 22% te roken, hetgeen overigens

eerste stelling: tabak is het enige vrij verkrijgbare product dat, als het wordt gebruikt

maar in 34% van de gevallen al in het dossier stond (bij de ex-rokers was dit zelfs

zoals het is bedoeld, de helft van alle gebruikers doodt. Grafiekjes maakten meer dan

maar 21%). Als gevolg van twee consulten van tien minuten bij de huisarts (de

duidelijk dat COPD-patiënten hun oude dag in feite met 20 jaar naar voren halen.

Minimale Interventie Strategie) deed 18% van alle rokers een stoppoging.

En dat zich op wereldschaal een ramp aan het voltrekken is. Zo wordt een op de vier

Van deze patiënten was na een jaar 20% en na twee jaar 15% nog steeds gestopt.

sigaretten op dit moment opgestoken in China, waar meer dan 90% van alle mannen

Een waardevolle interventie dus, aldus professor Degryse.

en jongens rookt. Over enkele decennia zal dat leiden tot een pandemie van COPDdoden. De toon van het symposium was gezet: er moet iets gebeuren.

520 miljoen doden De laatste spreker op het

Nieuw model

symposium was Marc

De eerste spreker was Robert West, professor

Willemsen, hoofd onderzoek

gezondheidspsychologie aan het University

bij STIVORO. De focus van

College London en internationaal gerespecteerd

zijn betoog lag bij de nood-

expert op het gebied van tabaksverslaving en

zaak het beleid aan te passen.

stoppen met roken. De centrale vraag die hij in

De urgentie is volgens hem

zijn betoog stelde was: waarom roken mensen

duidelijk. Als er niets verandert,

en waarom vinden ze het zo moeilijk om te

zijn er volgens de Wereld

stoppen? Om deze vraag te beantwoorden

Bank in 2050 (cumulatief)

kwam hij met een model, dat niet uitgaat van

520 miljoen mensen aan de gevolgen van tabak overleden.

het veel gebruikte model van planmatige gedragsverandering (de stages of change: je

Marc Willemsen

Professor Robert West

De Nederlandse rokers willen wel verandering, zo lijkt het: 37% wil binnen een jaar

wil iets gaan doen, je denkt erover om het over

stoppen, 40% ooit en slechts 23% nooit. Maar in hoeverre wil de Nederlandse

een half jaar te gaan doen, je gaat je voorbereiden om het op korte termijn te doen en

regering verandering? Het Nationaal Programma Tabaksontmoediging uit 2006 had

dan doe je het). De 'PRIME' theorie van professor West gaat er vanuit dat mensen

als doelstelling het aantal rokers in Nederland terug te brengen naar 20% in 2010.

uiteindelijk altijd handelen op basis van directe impulsen. Maar de ene impuls (ik wil

Het percentage is nu 27,5% en we hebben, aldus Marc Willemsen, een minister

nu roken) kan daarbij veranderd worden in een andere (ik ga niet roken, want daar

van Volksgezondheid die roken vooral ziet als het probleem van rokers zelf. En dat

voel ik me uiteindelijk beter bij) door voornemens (ik zal niet meer roken) en door

terwijl er met meer ondersteuning een wereld te winnen is. Van alle rokers doet 30%

overtuigingen (roken is slecht voor mij). Die voornemens en overtuigingen liggen op

een stoppoging. Slechts 15% daarvan wordt daarbij ondersteund door bewezen

een hoger niveau en werken dus als het ware via de directe impulsen. Iets niet doen

effectieve hulpmiddelen en/of begeleiding. Zij hebben een slagingspercentage van

wat je eigenlijk wel wilt, kost mentale energie en kracht, want je moet telkens op basis

14%. Bij de grote groep van 85% is het stoppercentage slechts 7%. Het realiseren

van je voornemens en overtuigingen concurrerende 'goede' impulsen aanmaken.

van een betere ondersteuning bij ‘stoppen met roken’ zou dus een prioriteit van het ministerie moeten zijn. Daarnaast is het volgens STIVORO ook een belangrijke over-

Belonen en overtuigen

heidstaak om meer maatregelen te nemen waarvan wetenschappelijk is aangetoond

Om stoppen met roken maximaal te ondersteunen, moet de interventie zich volgens

dat het mensen afhoudt van roken. Zoals bijvoorbeeld een 25%-verhoging van de

professor West op alle niveaus tegelijk richten. Dus zowel medicijnen voorschrijven

accijns op tabak. En misschien moet Nederland, in navolging van Canada, winkeliers

die de impuls onderdrukken om te roken, als het realiseren van een sterke overtui-

ook verplichten tabaksproducten niet meer zichtbaar in hun winkel tentoon te stellen,

ging om echt te willen stoppen met roken. Stoppers belonen voor hun inspanning,

om op die manier mensen minder te prikkelen om te (blijven) roken.

hen tegelijkertijd laten zien en merken dat roken afkeurenswaardig is én hen er daarnaast ook van overtuigen dat roken geen enkel voordeel heeft (dat het bijvoor-

Rokende studenten geneeskunde

beeld niet werkt tegen stress). In de praktijk denkt professor West dat hulpverleners

Na alle presentaties werd er gediscussieerd tussen de sprekers onderling en met

‘stoppen met roken’ hulp moeten aanbieden aan alle rokers en dat ze pas daarná

de zaal. Dit ging aan de hand van stellingen. Zo verdedigde Daniel Kotz de stelling

moeten vragen of ze hierin geïnteresseerd zijn. Op die manier wordt het aantal

dat rokende studenten uit de opleiding geneeskunde geweerd zouden moeten

stoppogingen vergroot en hoe meer stoppogingen, hoe meer mensen daadwerkelijk

worden. Dokters zijn volgens hem belangrijke rolmodellen en een rokende dokter

stoppen. Tenslotte, aldus professor West, gebeurt 50% van alle stoppogingen

is minder geneigd rokende patiënten aan te spreken op hun rookgedrag. Longarts

zonder enige vorm van planning vooraf. 'Moet ik nu morgen al mijn 900 rokers

Geertjan Wesseling zag in de praktijk juist het tegenovergestelde. Weliswaar roken

hulp gaan aanbieden?', vroeg een van de aanwezige huisartsen. Ik zou het doen,

veel studenten geneeskunde, maar verreweg de meesten stoppen als ze arts

antwoordde professor West. Maar hij gaf toe dat dat in Engeland makkelijker is,

worden. En dan zijn ze juist béter in staat om patiënten te helpen met roken te

omdat daar een uitgebreide ‘stoppen met roken service’ is, waar een huisarts

stoppen omdat ze kunnen zeggen dat ze het zelf ook hebben moeten doormaken.

iemand eenvoudig, snel en efficiënt naar kan doorverwijzen.

In dat kader zouden studenten geneeskunde misschien zelfs gestimuleerd moeten worden om te gaan roken… Preventie bij jongeren was ook een belangrijk discussie-

Belgische case study

thema. Moet de leeftijd waarop tabak gekocht mag worden naar 21? Moet het

Na het betoog van Robert West,

bezit van sigaretten bij jongeren onder de 18 misschien strafbaar gesteld worden?

dat zich richtte op het niveau van

Moeten we tabak wellicht zelfs helemaal illegaal maken? Professor West had in

de individuele roker, ging professor

dit kader een passende slotopmerking: "Ik denk dat de verkoop en productie van

huisartsgeneeskunde Jan Degryse

tabak binnen de Europese Unie nog tijdens mijn leven verboden zal worden.

van de Katholieke Universiteit

Daar is nu al 50% van alle Europeanen voor. Ik denk ook dat er alternatieven

Leuven in op het niveau van de

zullen komen voor de dodelijke bestanddelen in tabak, want op zich heeft de

zorgverlener. Hij presenteerde

tabaksindustrie er geen belang bij dat hun klanten dood gaan. Dit alles mee-

onder andere de resultaten van

nemend denk ik dat we uiteindelijk zullen bereiken dat nog slechts 5% van alle

een Belgische case finding studie

8

Professor Jan Degryse

Europeanen rookt."


04-02-2009

15:12

Pagina 9

Daniel Kotz gepromoveerd op PICASSO Kernproject R O K E R S C O N F R O N T E R E N M E T C O P D - D I AG N O S E L E I DT N I E T TOT M E E R ' S TO P P E N M E T R O K E N ' Kun je rokers motiveren om te stoppen met roken door ze een longfunctietest af te nemen en hen vervolgens te vertellen dat ze COPD hebben? Dat is de vraag die centraal stond in het onderzoek dat promovendus Daniel Kotz aan de Universiteit Maastricht de afgelopen jaren heeft gevoerd. Het antwoord: nee, op de langere termijn werkt dat niet. 'I'm dreaming of… een rookvrij 2006'. ' Universiteit

om rokers met mild en matig COPD die willen stoppen

Maastricht zoekt rokers die willen stoppen met roken'.

met roken, te confronteren met hun ziekte. Maar waar-

Met dit soort advertenties zocht Daniel Kotz vanaf eind

om lag het percentage in de confrontatie-groep aan-

2005 deelnemers voor zijn promotie-onderzoek. Meer

vankelijk dan wel hoger? "Dat hebben we onderzocht",

dan 1.700 mensen reageerden. Bij 925 zware rokers,

blikt Daniel Kotz terug. "Het had te maken met drie

waarbij nog geen diagnose COPD was gesteld maar

factoren. In de eerste plaats hadden ze een hogere

die wel ademhalingsklachten hadden, werd een long-

risicoperceptie. Met andere woorden, ze waren zich

functie-onderzoek verricht. Het uiteindelijke onderzoek

meer bewust van de ziektes die ze konden krijgen als

werd uitgevoerd met 296 deelnemers, die allemaal

ze bleven roken. De confronterende counseling had

licht tot matig COPD hadden (GOLD I en II) en die

hen ook meer vertrouwen gegeven dat het deze keer

dat toen nog niet wisten. Zij werden in drie groepen

wel zou lukken. In de derde plaats bleken de deel-

verdeeld. Groep één kreeg medicatie en intensieve

nemers uit groep één in de begintijd minder vatbaar

begeleiding (vier keer 40 minuten counseling). Zij

voor smoesjes en fabeltjes die roken goedpraten of

werden er bovendien mee geconfronteerd dat zij COPD

het gevaar ervan minimaliseren. Maar, zoals gezegd,

hadden, wat die ziekte op termijn ging betekenen en

het effect van deze drie factoren ebt dus langzaam weg.

hoe stoppen met roken hun kwaliteit van leven zou

Op basis van ander onderzoek denk ik overigens wel

beïnvloeden. Groep twee kreeg een even intensieve

dat het organiseren van langdurigere nabehandelingen,

begeleiding en medicatie, maar daar werden de rokers

een soort terugkomdagen bij de longverpleegkundige,

niet geconfronteerd met de diagnose COPD. Groep

geholpen zouden hebben om het stoppercentage in

drie kreeg van de huisarts gebruikelijke zorg voor

groep één hoger te houden. Wij hebben dat in mijn

stoppen met roken. Na vijf weken was van groep één

onderzoek bewust niet gedaan, omdat we wilden

de helft gestopt, van groep twee 40% en van groep

aansluiten bij wat er nu gebeurt in de gemiddelde

drie slechts 18%. Na 26 weken lagen deze percentages

huisartsenpraktijk. Bij verreweg de meeste huisartsen

op respectievelijk 30%, 23% en 12%. "Ze kropen dus

wordt maximaal het op zich al redelijk intensieve

al naar elkaar toe" stelt Daniel Kotz. "Na 52 weken

L-MIS protocol gevolgd. Langdurigere nabehandelingen

geselecteerd op interesse in ‘stoppen met roken’.

bleek er bijna geen verschil meer te zijn tussen groep

vallen daar niet onder. Misschien dat dat op termijn

Dat vergroot de kans dat een relatief groot deel van

één en groep twee, allebei ruim 11%. Het stopper-

nog komt. Het lijkt mij wel een goed idee."

de onderzoekspopulatie wel geïnteresseerd blijkt en

centage in groep drie (gebruikelijke zorg van de

Felicitatie

er vervolgens ook in slaagt om te stoppen. De deel-

huisarts) lag wel nog altijd een stuk lager, bijna 6%.

Wel positief effect

nemers aan het onderzoek van Parks waren ook maar

Overigens, dat is altijd nog het dubbele van de 3%

Er bestaat ook een onderzoek (Parks, BMJ 2008:

voor een kwart COPD-patiënt. Misschien dat ze

die behaald wordt, als er zonder enige begeleiding

'Effect on smoking quit rate of telling patients their lung

daardoor minder verslaafd waren. Of gemotiveerder.

gestopt wordt met roken."

age') waar het confronteren van rokers met de diagnose

Je ziet bij COPD-ers helaas toch vaak dat ze denken

COPD wel een positief effect had op het uiteindelijke

dat de schade toch al is aangericht en dat het allemaal

Aanvankelijk wel hoger

stoppercentage. Daniel Kotz: "In dat onderzoek kregen

niet zoveel meer uitmaakt."

De belangrijkste conclusie van het onderzoek van

de patiënten een kort, al dan niet confronterend, ‘stop-

Daniel Kotz was duidelijk: als je kijkt naar de stop-

pen met roken’ advies en moesten zij vervolgens zelf

Postdoc-plicht

percentages op de lange termijn heeft het geen zin

in actie komen. De deelnemers waren niet vooraf

Promotie klaar, tijd voor een welverdiende vakantie op de Seychellen? "Helaas, de postdoc-plicht roept. Ik heb een grote onderzoeksaanvraag lopen bij ZonMW om te kunnen onderzoeken wat bij ‘stoppen met roken’ de afzonderlijke bijdrage is van enerzijds medicatie en anderzijds gedragsmatige interventies. En of het wel goed is die twee interventies altijd te combineren. Daarnaast krijgen we waarschijnlijk een grote studie om het anti-rookvaccin NicVax te testen op effectiviteit. Dat is een van de onderzoeken die gedaan moeten worden, voordat het middel in Europa op de markt gebracht kan worden. Ik zal in dat kader een promovendus gaan begeleiden. En we hebben natuurlijk de samenwerking met het University College Londen van Robert West, waarmee we onder andere onderzoeken waarom lagere sociaal-economische groepen moeilijker kunnen stoppen met roken. En hoe we dat kunnen aanpakken natuurlijk. Werk genoeg dus. Wat ik wel zal missen, zijn de jaarlijkse PICASSO-conferenties, waar alle Kernprojecten gepresenteerd worden en waar iedereen feedback op elkaar kan geven. Heel inspirerend was dat altijd. En nuttig, net als de begeleiding die ik de afgelopen jaren heb gekregen van de experts in het PICASSO Kernteam."

Prof. Onno van Schayck overhandigt het papieren bewijs dat Daniel Kotz gepromoveerd is.

9


04-02-2009

15:12

Pagina 10

ZonMw-nieuws G I G A N T I S C H V E E L P R OJ E CT E N I N G E D I E N D Het programma Disease Management chronische ziekten van ZonMw omvat drie pijlers. Programmasecretaris Mieke te Vaarwerk belicht per pijler de stand van zaken. Wetenschappelijk onderzoek

implementatieprojecten voor cardiovasculair risico-

zomer drie projecten toegekend. Aan de Universiteit

"Er waren in september vorig jaar 80 wetenschappelijke

management ('vitale vaten') te ontwikkelen. Daartoe

Maastricht zal worden onderzocht of het zelfmanagement

onderzoeksvoorstellen binnengekomen. Dat is echt

werken we nauw samen met het platform Vitale Vaten

van COPD-patiënten binnen een al bestaand keten-

gigantisch veel. Het was dan ook een hele grote ronde

van de Hartstichting, dat het initiatief nam tot deze

zorgprogramma kan worden vergroot door middel

met een redelijk groot budget. We kunnen ongeveer

projecten. Het platform bestaat uit een groot aantal

van een elektronische zelfhulpmanager. Patiënten

20 projecten van zo'n 3,5 ton en een looptijd van drie

organisaties van zorgverleners en patiëntenverenigingen,

moeten regelmatig een internet-vragenlijst invullen

jaar honoreren. Heel veel projecten richten zich niet op

die betrokken zijn bij cardiovasculair risicomanagement.

over risicofactoren, medicatietrouw en leefstijl. De

slechts één van de drie hoofdthema's (zelfmanagement,

Zij hebben tot nu toe gewerkt aan een zorgstandaard

zelfhulpmanager vraagt dieper door op de gegeven

comorbiditeit en multimorbiditeit en ICT en zorg) maar

en willen die nu in de praktijk gaan implementeren.

antwoorden en komt met een persoonlijke diagnose

op een combinatie van verschillende thema's. Vaak ook

Los van de extra Vitale Vaten projecten is er massaal

en een advies op maat. Bij elke volgende raadpleging

nog eens met een combinatie van aandoeningen.

gereageerd op de call voor implementatieprojecten.

in de huisartsenpraktijk krijgt de patiënt feedback over

Dus in één onderzoek bijvoorbeeld zowel COPD en

Zeker nadat wij de algehele ZonMw-bijdrage verhoogden

zijn persoonlijke doelen en een hernieuwd advies.

depressiviteit, als ICT en zelfmanagement. Heel

van 45.000 naar 70.000 euro. In totaal zijn er 39 aan-

Aan de Universiteit Twente zal, in het kader van het

spannend allemaal. Omdat er zoveel projecten zijn

meldingen binnengekomen. Ruim de helft ervan kan

project 'COPD dot COM', een ICT-systeem worden

ingediend, lopen we een beetje uit. Om de projecten

gehonoreerd worden. De definitieve besluiten zullen in

opgezet dat zowel de patiënt als alle betrokken zorg-

te kunnen beoordelen, benadert ZonMw altijd onafhan-

januari vallen. Er is ruimte om vier á vijf projecten over

verleners meer inzicht geeft in de gezondheidstoestand

kelijke referenten, die projecten anoniem beoordelen

COPD te honoreren, mits ze van goede kwaliteit zijn

van de patiënt. Deze gezondheidstoestand wordt door de

op kwaliteit en relevantie. We hebben de referenten

natuurlijk. De daadwerkelijke begeleiding van de

patiënt zelf met sensoren gemeten in de thuissituatie.

voor de onderzoeksprojecten gezocht in het buitenland

implementatieprojecten heeft ZonMw uitbesteed aan

Patiënten kunnen daardoor beter zien wat het effect is

en in de netwerken van onze samenwerkingspartners

Vilans, het kenniscentrum voor langdurige zorg. Er

van fysieke training en zullen daardoor een actievere

PICASSO voor COPD, ICT-regie en de Sectie

komt advies op maat, met regelmatige expertbijeen-

levensstijl ontwikkelen. In Nijmegen zal een computer-

gezondheidsfondsen van de VFI (de branchevereniging

komsten. De begeleiding is ook niet alleen inhoudelijk,

model worden ontwikkeld dat in staat is het individuele

van goede doelen). Deze deskundigen werken mee

maar richt zich eveneens nadrukkelijk op de randvoor-

risico op een exacerbatie bij patiënten met matig-ernstig

op persoonlijke titel en we hanteren strenge regels bij

waarden o.a. de communicatie tussen de hulpverleners,

tot zeer ernstig COPD in te schatten. Deelnemende

belangenverstrengeling. De beoordelingscommissie

de ICT die daarvoor nodig is, het realiseren van taak-

COPD-patiënten zullen zichzelf monitoren met reeds

zal naar verwachting in maart definitief beslissen welke

herschikking, het regelen van het projectleiderschap,

bestaande eenvoudige meetapparaatjes, zoals een

onderzoeksprojecten goedgekeurd zullen worden.

onderhandelingen met de zorgverzekeraars en een

thuisspirometer, een saturatiemeter en een activiteiten-

Omdat het budget nu eenmaal beperkt is, vallen goede

goede betalingsstructuur zodat niet meer alle zorgver-

meter. Deze gegevens worden automatisch doorgeseind

projecten soms toch buiten de boot. De praktijk leert

leners hun eigen deeltje krijgen. Na een inschrijfronde

naar een centraal punt en daar 'gekoppeld' aan de

echter dat veel projecten na enige bewerking bij een

is inmiddels ook besloten de evaluatie van het hele

informatie die deelnemers via het in Nijmegen al be-

ander programma, een andere financier of een andere

implementatieprogramma uit te besteden aan het

staande geautomatiseerde belsysteem (of via nieuwere

gelegenheid opnieuw ingediend kunnen worden."

instituut Beleid en Management Gezondheidszorg

communicatie-technologie) verstrekken over verergering

(iBMG) van de Erasmus Universiteit."

van luchtwegklachten en lichamelijke verschijnselen. Het geheel van informatie wordt door het computer-

Implementatie "Terwijl de call (de oproep om voorstellen in te dienen)

Het ICT/COPD-deelprogramma

model geïnterpreteerd en teruggekoppeld aan patiënt

voor disease management implementatieprojecten

"In het kader van dit deelprogramma, dat als een

en behandelaar(s). Het zijn alle drie vernieuwende

al uitstond kwam er een belangrijke uitbreiding op

soort voorloper van het grote Disease Management

projecten op het raakvlak ICT en COPD-zorg, precies

het programma. ZonMw kreeg extra middelen om

programma al eerder was gestart, zijn afgelopen

zoals de bedoeling was van het deelprogramma."

10


04-02-2009

15:12

Pagina 11

KE R NTEAM LE D E N

Dr. B.

W.

Prof.dr. O.

Dr. G.J.

Ir. J.

Dr. A.J.

Prof.dr R.

Drs. F.M.J.

Prof.dr. T.

Prof.dr. C.

Dr. M.P.M.H.

Groenenweg

van Litsenburg

van Schayck

Wesseling

van der Burgh

van ’t Hul

Dekhuijzen

Toben

Verheij

Spreeuwenberg

Rutten-van Mölken

KE R NTEAM LI D

AC H T E R G R O N D

Alfred Sachs

Alfred Sachs (1949) heeft, om de snoepjesfabriek van zijn vader over te

Kernproject gestopt, hopelijk later doorstart

nemen, na zijn middelbare school enkele jaren in Duitsland en Engeland op een International Business School gezeten en aldaar gewerkt. Het 'zoete leven' gaf niet genoeg voldoening, waarna hij geneeskunde in Groningen is gaan studeren. Na zijn afstuderen in 1979 werkte hij een jaar als neuroloog in opleiding. Vervolgens deed hij, wederom in Groningen, de huisartsenopleiding. In 1983 vestigde Alfred Sachs zich als huisarts in Groningen. Dankzij een

Het Kernproject waarmee huisarts Alfred Sachs wilde aantonen dat intensieve en contractueel vastgelegde begeleiding werkt om patiënten daadwerkelijk van het roken af te krijgen, is vroegtijdig afgebroken. Hij geeft het echter niet op…

subsidie van een voorloper van ZonMw kon hij tussen 1990 en 1995 een promotie-onderzoek doen naar de toegevoegde waarde van antibiotica boven prednisolon ten tijde van een COPD-exacerbatie. Het jaar daarop werd Alfred Sachs huisarts-onderzoeker en docent aan de studie geneeskunde van de Universiteit Utrecht. In 2007 werd hij universitair hoofddocent. Naast het initiëren van nieuw onderzoek en het begeleiden van promovendi, kreeg hij toen ook als taak om het studenten-

Een stoppercentage van 50%. Daar kunnen heel veel zorgverleners die rokers begeleiden bij het stoppen met roken alleen maar van dromen. Huisarts Alfred Sachs haalt die 50%. "Ik steek er dan ook veel tijd en energie in. We tekenen een

onderwijs van de studie geneeskunde beter vorm en inhoud te geven. Alfred Sachs heeft in diverse richtlijnencommissies gezeten, waaronder

contract. Daarin verplicht ik mij tot een frequente begeleiding. Anderzijds verbinden

die over astma/COPD, acuut hoesten, allergische- en niet allergische

COPD-rokers zich ertoe om echt te stoppen en andere doelstellingen, zoals bijvoor-

rhinitis van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG). Hij was even-

beeld afvallen of meer bewegen, te behalen. In mijn praktijk heet dat 'Gouden zorg'.

eens betrokken bij de CBO-richtlijn Ketenzorg COPD, de SWAB antibiotica-

COPD-rokers die daar (nog) niet aan toe zijn, krijgen 'Zilveren zorg'. Daarbij wordt

richtlijn en de richtlijn astma, allergie en omgevingsfactoren van de

niet over een stopdatum gesproken en weet de roker dat ik de beslissing om (voor-

Gezondheidsraad. Daarnaast is hij lid van het Regionaal Tuchtcollege

alsnog) te blijven roken respecteer. Immers, roken is geen gewoonte, maar een verslavingsziekte. Schuldgevoelens werken daarbij alleen averechts omdat het leidt tot het roken van 'troost-sigaretten'. Alleen bij voldoende motivatie stapt de roker uit de Zilveren zorg om vervolgens 'voor goud te gaan', 'patient initiated' dus. Ik ben ervan

voor de gezondheidszorg te Zwolle en hoofdredacteur van de huisartseneditie van het Nederlands Tijdschrift voor Allergie. Sinds 2003 maakt Alfred Sachs deel uit van het PICASSO Kernteam.

overtuigd dat mijn aanpak ook in andere huisartspraktijken werkt. Dat wilde ik graag bewijzen met mijn PICASSO Kernproject 'Goud-Zilver', waarbij de helft van de huisartsen een 'Goud-Zilver' beleid zou volgen en de andere helft 'usual care' zou geven. Hij valt even stil. "Het kernwoord in die laatste zin is natuurlijk 'wilde'. We

ontzettend hard gewerkt aan het opzetten van het onderzoek en toen moesten

hebben het project deze zomer moeten afbreken."

we beslissen te stoppen. Hoe je het ook wendt of keert, ik was daarvoor verantwoordelijk. Ik heb er nachten wakker van gelegen. Misschien hadden we geen

Drie redenen

huisartsen in Utrecht moeten benaderen, maar huisartsen in Rotterdam of Noord-

Er zijn volgens Alfred Sachs drie redenen aan te geven waarom het Goud-Zilver

Groningen, waarvan het bekend is dat er relatief veel rokers wonen. Maar dat is

Kernproject is gestopt. "In de eerste plaats waren er te weinig huisartsen die wilden

achteraf. Mirjam is nu gelukkig gestart met de huisartsenopleiding. Eén artikel is

deelnemen aan het onderzoek. Het eerste half jaar ging de werving goed, maar

onlangs ter publicatie aangeboden en een ander is binnenkort gereed. Mirjam

daarna gaven huisartsen steeds vaker aan dat ze geen tijd hadden. Of dat hun

'ging voor goud' met haar onderzoek en wil het nu 'met zilver' afsluiten..."

praktijkondersteuner zich al veel met ‘stoppen met roken’ bezig hield. ‘Stoppen met roken’ en COPD zijn voor veel huisartsen geen 'sexy' onderwerpen, dat zal ook wel

Uitgekleed

mee hebben gespeeld. Bij de wel deelnemende huisartsen werden gemiddeld zo'n

Helemaal verslagen is Alfred Sachs niet. "Ik ga nu een uitgekleed onderzoeks-

25 tot 30 COPD-patiënten gevonden. Dat is minder dan de normatieve 50 COPD-

voorstel maken. Gericht op rokers en niet specifiek op rokende COPD-patiënten.

patiënten die er volgens de literatuur zouden moeten zijn in een gemiddelde praktijk.

Daardoor wordt het voor huisartsen minder intensief om mee te doen, omdat

De derde reden was dat van de wel gevonden COPD-patiënten slechts 37% rookte.

bepaalde toetsingscriteria als ‘de zes minuten looptest’ en de spirometrie dan weg-

Dat zou op zich goed nieuws zijn, alleen kan ik moeilijk geloven dat dit echt zo is.

vallen. Het aantal contactmomenten tussen huisarts en de stoppende roker wordt

Volgens de literatuur zou dat percentage veel hoger moeten zijn. In mijn eigen

ook verlaagd van 20 naar 12 in twee jaar. Ik ga proberen voor deze aanpak subsidie

praktijk rookte vijf jaar geleden 63% van alle COPD-patiënten. Nu overigens nog

te krijgen. Binnen het Kernteam, waar veel expertise uit veel verschillende disciplines

maar 27%, maar dat terzijde."

bij elkaar is gebracht, heb ik altijd het gevoel gehad dat veel leden geloofden in mijn aanpak. Hopelijk kan ik daar subsidiegevers ook van overtuigen. Als ik via deze

Kunst- en vliegwerk

'doorstart' kan bewijzen dat het stoppercentage omhoog gebracht kan worden door

Te weinig deelnemende huisartsen, te weinig COPD-patiënten per participerende

mijn aanpak, dan hoop ik het onderzoek weer te kunnen uitbreiden naar rokende

huisarts en te weinig rokers onder de uiteindelijk geselecteerde COPD-patiënten…

COPD-ers. In ieder geval heb ik dan een goed argument om huisartsen over te

Deze zomer werd duidelijk dat de benodigde 700 patiënten niet gehaald konden

halen, om voor deze werkwijze te kiezen. En kunnen huisartsen hun COPD-patiënten

worden. Ook niet met kunst- en vliegwerk. "Ik vond het afschuwelijk", blikt huisarts-

makkelijker overtuigen om te stoppen met roken door te wijzen op het hoge

onderzoeker Alfred Sachs terug. "Promovenda Mirjam Warnier had een jaar

succespercentage dat is behaald bij rokers zonder COPD."

11


04-02-2009

15:12

Pagina 12

L E Z E R S O N D E R Z O E K P I CA S S O M AG A Z I N E Om te onderzoeken op welke punten we het PICASSO Magazine zouden kunnen verbeteren, zal binnenkort een lezersonderzoek worden gehouden. Doel van dit lezersonderzoek is de PISCASSO communicatie nog beter aan te laten sluiten op de behoeften van onze doelgroepen. Het PICASSO Magazine (PM) is uitgegroeid tot een belangrijk communicatiemiddel

Het lezersonderzoek wordt uitgevoerd in de vorm van een online-onderzoek door markt-

van PICASSO voor COPD. Inmiddels is de lezersgroep uitgegroeid tot 1.000 vaste

onderzoekbureau NL-Eyes. Overige enige weken zult u hiervoor worden benaderd.

lezers. Daarnaast wordt het Magazine verspreid onder (in)direct betrokken en wordt het Magazine tijdens bijeenkomsten veelvuldig meegenomen door de bezoekers.

Wij zouden het bijzonder op prijs stellen wanneer u enige tijd (10-15 minuten) vrij

De totale oplage bestaat momenteel uit 2.000 stuks.

kunt maken om de vragenlijst in te vullen, zodat wij aan de hand van de resultaten

De lezersgroep is flink toegenomen door spontane aanmeldingen, waardoor het

onze dienstverlening verder kunnen verbeteren.

PM lijkt te voorzien in een behoefte rondom PICASSO en/ of informatie rondom COPD-zorgoptimalisatieprojecten en ontwikkelingen.

Wij danken u alvast hartelijk voor uw medewerking. Professor Onno van Schayck

Vanuit de programma-organisatie moeten we kritisch naar ons middel durven

Voorzitter PICASSO Kernteam

kijken om te zien of het PM voldoende beantwoordt aan de behoeften van onze interne en externe doelgroepen en het realiseren van onze doelstellingen. Deze doelstellingen zijn: Primair - Betrokkenen informeren over opgedane ervaringen en resultaten in het veld t.a.v PICASSO-activiteiten en COPD-zorgoptimatisatie. Secundair - Betrokkenen motiveren om kennis te delen in het PM. - Betrokkenen stimuleren de opgedane kennis en ervaringen toe te passen in hun eigen praktijk. - Het creëren van binding d.m.v. regelmatige contactmomenten met direct betrokkenen bij COPD-zorg.

VERBETERING VAN DE WEBSITE Er wordt op dit moment hard gewerkt aan het vernieuwen en inhoudelijk bijwerken van onze portal www.picassovoorcopd.nl. Dit veroorzaakt uiteraard enig ongemak, waarvoor onze excuses. Maar het biedt ook kansen. - Zijn er dingen die u inhoudelijk mist op de website? - Denkt u dat het gebruikersgemak op sommige punten verbeterd zou kunnen worden? - Heeft u, meer in het algemeen, suggesties voor verbeteringen? Neem dan vooral contact op met Ilse den Otter, assistent voor PICASSO, via [email protected].

C O LO F O N

ABON N E M E NTS BON

Verzending Het PICASSO Magazine wordt 4x per jaar verstuurd naar de leden van de Kern- en Supportprojecten, het Kernteam en overige geïnteresseerden

Het PICASSO Magazine wordt 4x per jaar verstuurd naar de leden van de Kern- en Supportprojecten,

om deze doelgroep te informeren over ontwikkelingen binnen en rondom

het Kernteam en overige direct betrokkenen om deze doelgroep te informeren over ontwikkelingen

PICASSO voor COPD.

binnen en rondom PICASSO voor COPD. Maar ook overige geïnteresseerden kunnen het Magazine toegestuurd krijgen. Kent u / bent u iemand die middels het PICASSO Magazine op de hoogte gehouden wil worden, vul dan onderstaande abonnementsbon in. Het abonnement is gratis.

Redactie Eindredactie Edmée van den Akker en Anneke Kersten Teksten Elwin Lammers Fotografie Bart Versteeg, Elwin Lammers Vormgeving Marty Schoutsen en Annemiek Jansen (Opera Graphic Design) Redactieadvies Javier Asin, Onno van Schayck, Guus Asijee, Ilse den Otter

JA, ik ontvang graag de eerstvolgende editie van het PICASSO Magazine

Reacties Voor vragen, input en/of ideeën kunt u contact opnemen met

C O N TA C T G E G E V E N S

PICASSO programmamanager Edmée van den Akker via [email protected].

NAAM

© Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of verveel-

NAAM I N STE LLI NG

voudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van PICASSO.

NAAM AFDE LI NG

Aan de artikelen en rubrieken in dit magazine wordt veel zorg en

ADRES P O S T C O D E + P L A AT S EMAIL

aandacht besteed. Fouten zijn echter niet altijd te voorkomen, doordat veel teksten door derden worden aangeleverd. Daarom kan geen verantwoordelijkheid worden aanvaard voor eventuele onvoorziene gevolgen door fouten in de artikelen of rubrieken.

Correspondentieadres

Stuur de bon naar:

PICASSO voor COPD

PICASSO voor COPD, t.a.v. Ilse den Otter, Postbus 37, 2900 AA Capelle a/d IJssel

t.a.v. Ilse den Otter Postbus 37 2900 AA Capelle aan den IJssel

12

PICASSO MAGAZINE. Astma Fonds en tevens lid van de wetenschappelijke advies-

Recommend Documents