Christelijk Gymnasium Sorghvliet Romereis 2014
Reconstructie van de tempel van Vespasianus
Piazza Navona met de contouren van het oude stadion van Domitianus De gedeelten links op de kaart zijn te bezichtigen.
2
Reisgegevens Romereis 25 maart t/m 31 maart 2014 Groep 1 (Ho)
Groep 2 (Rg)
Groep 3 (Hf)
Wk, Ps, AU +
St, Go, Bt +
Wa, Ld, Ht +
35 deelnemers
36 deelnemers
36 deelnemers
Vliegveld Vluchttijden heen (25 maart)
Brussel
Schiphol
Brussel
Brussels Airlines
KLM
Brussels Airlines
SN 3175 7.35-9.40 uur
KL 1597 6.55-9.20 uur
SN 3175 7.35-9.40 uur
Vluchttijden terug (31 maart) Verzamelen school
Brussels Airlines
KLM
Brussels Airlines
SN 3182 17.50-19.55
KL 1608 21.00-23.25
SN 3182 17.50-19.55
2.15 uur
2.45 uur
2.15 uur
Hotel Rome
Hotel Marisa, Via Marsala 98
Hotel dei Mille Via dei Mille 7/b
Acropoli Via Principe Amedeo 63
Brussel Airlines Ruimbagage:
23 kg per persoon
Handbagage:
1 stuk, maximum gewicht 6 kg maximale afmeting: 55x40x23 cm
KLM Ruimbagage: 1 stuk, maximum gewicht 20 kg p.p. maximale afmetingen: l+b+h 158 cm
Voor beide luchtvaartmaatschappijen: geen scherpe voorwerpen (zakmes, schaar, etc.), geen vloeibare stoffen in de handbagage. Deze worden op de luchthaven in beslag genomen!
Handbagage: 1 stuk, maximum gewicht 12 kg maximale afmetingen: 55x25x35 cm De vluchttijden zijn onder voorbehoud. Let op: meld je op de verzameltijd bij de groepsleiders (Ho/Rg/Hf).
3
Rome 25 maart – 31 maart 2014 Ho Wk, Ps, AU
dinsdag 25 maart
Rg Go, St, Bt
Hf Wa, Ld, Ht
Hotel Marisa, Via Marsala 98
Hotel dei Mille Via dei Mille 7/b
Acropoli Via Principe Amedeo 63
ochtend
heenreis Brussel – Rome Fiumicino Brussels Airlines 7.35 – 9.40 uur verzamelen om 2.15u Alexander Gogelweg
heenreis Amsterdam – Rome Fiumicino KLM 6.55 - 9.20 uur verzamelen om 2.45u Alexander Gogelweg
heenreis Brussel – Rome Fiumicino Brussels Airlines 7.35 – 9.40 uur verzamelen om 2.15u Alexander Gogelweg
middag
Largo Argentina – Piazza Mattei - theater van Marcellus – porticus van Octavia Forum Boarium – boog van Janus – S Giorgio in Velabro (na 16.00) – Sa Maria in Cosmedin – Circus Maximus – Aventijn Wk/Au
avond
ochtend woensdag 26 maart
middag
Circus Maximus – Aventijn – S Giorgio in Velabro (na 16.00) – boog van Janus – Forum Boarium – Sa Maria in Cosmedin – theater van Marcellus – porticus van Octavia – Piazza Mattei – Largo Argentina Ho/Ps
Piazza Trevi & Rotonda Piazza Navona – S Luigi dei Francesi - Pasquino – S Andrea della Valle Campo de´Fiori – Piazza Farnese – Palazzo Spada –Sa Maria in Trastevere – Villa Farnesina Wk/Ps Tibereiland - Capitool Sa Maria in Aracoeli – Capitolijnse musea (16.00) Wk/Ps
Capitool – Capitolijnse musea (10.00) - Sa Maria in Aracoeli Tibereiland - Sa Maria in Trastevere Ho/Au Palazzo Spada – Piazza Farnese - Campo de´Fiori – S Andrea della Valle (na 16.00) – Pasquino – S Luigi dei Francesi (na 16.00) Piazza Navona
Colosseum (14.00) boog van Constantijn Forum Romanum – Palatijn – keizerfora
keizerfora - Forum Romanum – Palatijn boog van Constantijn Colosseum (17.00)
Piazza Trevi & Rotonda Circus Maximus – Aventijn – S Giorgio in Velabro (na 10.00) – boog van Janus – Forum Boarium – Sa Maria in Cosmedin – theater van Marcellus – porticus van Octavia – Piazza Mattei – Largo Argentina Piazza Venezia – Trevifontein - Pantheon – Sa Maria sopra Minerva - S Ignazio (na 16.00) – Gesù (na 16.00)
Trevifontein - S Ignazio – Pantheon - Sa Maria sopra Minerva – Gesu (voor 12.30) - Piazza Venezia
Largo Argentina – Piazza Mattei - theater van Marcellus – porticus van Octavia Forum Boarium – boog van Janus – S Giorgio in Velabro (na 16.00) – Sa
Pasquino - Piazza Navona - Largo Argentina – Sa Maria sopra Minerva Pantheon - S Ignazio (na 16.00) – Gesù (na 16.00) - Piazza Venezia
Largo Argentina Pasquino - Piazza Navona - Pantheon - Sa Maria sopra Minerva S Ignazio (na 16.00) – Gesù (na 16.00) - Piazza Venezia
Piazza Trevi & Rotonda
Scala Santa - S Giovanni in Laterano – Baptisterium - SS Quattro Coronati (voor 12.45) – S Clemente (voor 12.30)
keizerfora – Forum Romanum – Palatijn – boog van Constantijn
Forum Romanum – Palatijn – keizerfora Colosseum (16.30) boog van Constantijn
Colosseum (14.30) - S Clemente (na 15.00) SS Quattro Coronati (na 15.00) – Baptisterium Scala Santa - S Giovanni in Laterano
Ho/Au
avond
ochtend
Campo de´Fiori Ho
Campo de´Fiori Rg
Scala Santa - S Giovanni in Laterano – Baptisterium - SS Quattro Coronati – S Clemente (voor 12.30)
keizerfora – Forum Romanum – Palatijn – boog van Constantijn
Wk/Au
Ho/Ps
donderdag 27 maart
middag
– Markt van Trajanus keizerfora- Forum Romanum – Palatijn– boog van Constantijn Colosseum (17.00) Wk/Au
Colosseum (14.00) - S Clemente (na 15.00) SS Quattro Coronati (na 15.00) – Baptisterium Scala Santa - S Giovanni in Laterano Ho/Ps
avond
vrijdag 28 maart
ochtend
Piazza Navona Sa Maria Maggiore – Sa Prassede – San Pietro in Vincoli (als we tijd hebben, we komen er langs)- Galleria Borghese (11.00) Wk/Ps
Maria in Cosmedin – Circus Maximus – Aventijn
Serviaanse muur – Sa Maria degli Angeli Mozesfontein - Sa Maria della Vittoria (voor 12.00) –S Andrea al Quirinale- S Carlo alle Quattro Fontane (voor 13.00) - Piazza Barberini - Spaanse trappen – Piazza del Popolo Ho/Au
Sa Maria Maggiore – Sa Prassede - Galleria Borghese (11.00)
Piazza del Popolo Spaanse trappen – Piazza Barberini - S Carlo alle Quattro Fontane (na 15.00) - Sa Maria della Vittoria (na 15.30) – Mozesfontein – Sa Maria degli Angeli – Serviaanse muur
Serviaanse muur – Sa Maria degli Angeli Mozesfontein - Sa Maria della Vittoria (voor 12.00) – S Carlo alle Quattro Fontane (voor 13.00) - Piazza Barberini - Spaanse trappen – Piazza del Popolo
Galleria Borghese (15.00) - Sa Maria Maggiore – Sa Prassede
Piazza Navona Piazza Navona – Pasquino – S Andrea della Valle - Campo de´Fiori – Piazza Farnese – Palazzo Spada – Sa Maria in Trastevere
Capitool – Capitolijnse musea (10.00) - Sa Maria in Aracoeli Tibereiland - Sa Cecilia
Campo de´Fiori Hf
Galleria Borghese (09.00)
Palazzo Massimo / (Serviaanse muur – Sa Maria degli Angeli – Mozesfontein) - Sa Maria della Vittoria (voor 12.00) – S Carlo alle Quattro Fontane (voor 13.00) - Piazza Barberini - Spaanse trappen – Piazza del Popolo
Piazza del Popolo Spaanse trappen – Piazza Barberini - S Carlo alle Quattro Fontane (na 15.00) - Sa Maria della Vittoria (na 15.30) – Palazzo Massimo / (Mozesfontein – Sa Maria degli Angeli – Serviaanse muur)
Galleria Borghese (15.00)
Piazza Navona
S Andrea della Valle Campo de´Fiori – Piazza Farnese – Palazzo Spada – Villa Farnesina (11.30)
Tibereiland - Villa Farnesina (10.00) – Sa Maria in Trastevere Sa Cecilia – Tibereiland – Capitool - Sa Maria in Aracoeli
middag
avond
zaterdag 29 maart
zondag 30 maart
Piazza del Popolo Spaanse trappen Piazza Barberini - S Carlo alle Quattro Fontane (na 15.00) – San Andrea al Quirinale- Sa Maria della Vittoria (na 15.30) – Mozesfontein – Sa Maria degli Angeli – Serviaanse muur Wk/Ps
Galleria Borghese (15.00) – Sa Maria Maggiore – Sa Prassede Ho/Au
Sa Cecilia - Tibereiland Capitool - Sa Maria in Aracoeli – Capitolijnse musea (16.00)
Sa Maria in Trastevere Palazzo Spada – Piazza Farnese - Campo de´Fiori – S Andrea della Valle (na 16.00) – Pasquino - Piazza Navona
Sa Maria in Trastevere – Sa Cecilia Tibereiland - Capitool Sa Maria in Aracoeli
Palazzo Spada – Piazza Farnese - Campo de´Fiori – S Andrea della Valle (na 16.00)
Piazza Rotonda Ho Ostia antica Vaticaanse musea (15.00) vrije avond Engelenburcht
Piazza Rotonda Rg Ostia antica Vaticaanse musea (15.00) vrije avond Palazzo Massimo
Piazza Rotonda Hf Ostia antica Vaticaanse musea (15.00) vrije avond Capitolijnse musea (09.00)
middag
paus - St Pieter 15.00 u verzamelen: zuidelijke fontein Palazzo Massimo Ho/Wk/Au/Ps
paus - St Pieter 15.00 u verzamelen: obelisk Engelenburcht / Janiculus – S Pietro in Montorio
paus - St Pieter 15.00 u verzamelen: noordelijke fontein Sa Maria Maggiore – Sa Prassede - S Pietro in Vincoli / Janiculus – S Pietro in Montorio
avond
Piazza Navona
Piazza Navona
Piazza Navona
ochtend middag avond ochtend
ochtend maandag 31 maart
Piazza Venezia – Gesù S Ignazio – Trevifontein - Sa Maria sopra Minerva – Pantheon Ho /Ps
middag avond
Trevifontein - S Ignazio – Pantheon - Sa Maria sopra Minerva – Gesu (voor 12.30) - Piazza Venezia Wk/Au
vrij vrij terugreis Rome Fiumicino – Brussel Brussels Airlines 17.50 - 19.55 uur
Scala Santa - S Giovanni in Laterano – Baptisterium - SS Quattro Coronati (voor 12.45) – S Clemente (voor 12.30)
S Clemente- SS Quattro Coronati – Baptisterium - Scala Santa (voor 12.00) - S Giovanni in Laterano
vrij
vrij
terugreis Rome Fiumicino – Amsterdam KLM 21.00 - 23.25 uur
(Largo Argentina – ) Piazza Mattei - theater van Marcellus – porticus van Octavia Forum Boarium – boog van Janus – S Giorgio in Velabro (na 10.00) – Sa Maria in Cosmedin – Circus Maximus – Aventijn
Circus Maximus – Aventijn – S Giorgio in Velabro (na 10.00 ) – boog van Janus – Forum Boarium – Sa Maria in Cosmedin – theater van Marcellus – porticus van Octavia – Piazza Mattei (– Largo Argentina)
vrij vrij terugreis Rome Fiumicino – Brussel Brussels Airlines 17.50 - 19.55 uur
We zullen ’s avonds (afwisselend) met de eigen groep in de volgende restaurants eten. ① Ristorante Al Ragno d’Oro Via Leonina 30-33 Roma (+39)064882003
② Ristorante Al Nuovo Fagianetto Via Filippo Turati, 21 Roma (+39)064467306
③ Ristorante L’Orsetto Piazzo dei Cinquecento, 62/63 Roma (+39)064824293
Verdeling onderwerpen KCV
Cluster 2
1. Livius en de fresco's in het Conservatorenpaleis 2. Villa Farnesina 3. Fonteinen / aquaducten
Marco+Damian
Naomi/Yasmin
Anne-Wietje + Eline Daan + Antonios
4. Obelisken
Jurre + Martijn + Tom Dirk + Sebastiaan
Noemi/Sophie
5. Beelden Vaticaanse Musea 6. Beelden Capitolijnse Musea
Kimmo
7. Piranesi
Milan + Toon
8. Caravaggio
Anne-Claire + Tessa Laureline + Rebecca Anky + Oisín
Kolja/Nuray
9. Bernini
Roos+Sweder Mees + Krijn Alexander + Joost S Leo + Jurriaan van Gent
Mariska
10.Michelangelo en de Sixtijnse Kapel
Hidde+Sieuwe Tosca + Femke Darcy + Hannah Nienke + Noor
Remi/Stijn
11.Michelangelo: beeldhouwwerken en architectuur
Linde + Ezgi Alexandra + Femke Nivard + Sebastiaan
Pien
12.Raphael
Koen + Justus Caecilia
Donna/Caroline
8
Marie-Claire + Rosanne 13.Barokkerken
Olivier+Jurriaan Marjolijn + Nina Marije + Josefien
14.Renaissanceschilderkunst in de Sixtijnse kapel 15.Schilderkunst: Vaticaanse musea 16.Mozaïeken 17.Ostia
Julia S + Charlotte CC Floris + Joep Jan + Vinicius Victorine + Nicole
18.Stadsplanning
Berend+Joost Erland + Sammy
19.Keizerlijke optrekjes
Judith + Julia M Victor + Edo
Mabel/Anastasia
20.Villa Hadriana 21.Dodencultus
Judith + Jannieke Vinai + Sinan
22.Mithras
Iskander + Albert Artem + Floris V Willemijn + Josephine
23.Thermen van Diocletianus 24.Triomfen
Marjet+Sanne Elisabeth + Luuk Yannick + Hubert
25.Aanleg metro C
Anouk + Pearlsy Alex + Kyrill Else + Iris
26.Romeinse reliëfs
9
Georg
ITALIAANS / ITALIANO Persoonlijke voornaamwoorden (worden alleen gebruikt om nadruk te geven): io tu lui/lei Lei
ik jij hij/zij U
noi voi loro Loro
wij jullie zij U (mv)
Werkwoorden: de tegenwoordige tijd infinitief
parl-are
cred-ere
cap-ire
essere
1e p.ev. 2e p.ev. 3e p.ev. 1e p.mv. 2e p.mv. 3e p.mv.
parl-o parl-i parl-a parl-iamo parl-ate parl-ano
cred-o cred-i cred-e cred-iamo cred-ete cred-ono
cap-isc-o cap-isc-i cap-isc-e cap-iamo cap-ite cap-isc-ono
sono sei e siamo siete sono
En verder…… Ja Nee Mevrouw/meneer/mejuffrouw Hoe gaat het met jou? Goed, dank u Links Rechts Alsmaar rechtdoor Mag ik er even langs? Telefoneren Gesloten Geopend Bezet Ingang Uitgang Nederland Ik ben Nederlands
si no signora/signor(e)/signorina Come stai? bene, grazie a sinistra a destra sempre diritto Permesso telefonare chiuso/-a aperto/-a occupato/-a entrata uscita Olanda sono Olandese
10
Winkelen/bestellen Goedendag/goedemorgen Goedenavond Goedenacht Tot ziens Dag Hartstikke bedankt Alstublieft (verzoek) Alstublieft (iets aanreiken) Niets te danken/geen dank Het spijt me Sorry Ik heet…/ik ben…. Ik spreek geen Italiaans Hotel Bar Café IJssalon Pizzeria Ik heb honger Een broodje kaas/ham Ik heb dorst Sandwich Een glas Frisdrank Cola Sinas IJs Zwarte koffie Cappuccino Proost! Chips Chocolade Ansichtkaart Een Nederlandse krant Postzegel Hoeveel kost het? Het kost…. Ik wil graag betalen De rekening alstublieft Waar is de eetzaal?
buon giorno buona sera buona notte arriverderci ciao mille grazie per favore prego prego mi dispiace scusi Sono….. non parlo italiano albergo il bar il café la gelateria la pizzeria ho fame panino con formaggio/prosciutto ho sete tramezzino un bicchiere la bibita la coca aranciata il gelato un caffè/espresso un cappuccino Cin-cin! patatine cioccolata una cartolina un giornale olandese il francobollo Quanto costa? Costa…. vorrei pagare il conto per favore Dov’è la sala di pranzo ? 11
Bestek Vork / lepel / mes
le posate forchetta / cucchiaio / coltello
Belangrijke werkwoorden io vorrei
….
ik wil graag…
hebben, krijgen zien vragen bestellen kopen vertrekken eten drinken
avere vedere domandare ordinare comprare partire mangiare bere
Tellen 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 100 200 300 1000
zero uno due tre quattro cinque sei sette otto nove
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
dieci undici dodici tredici quattordici quindici sedici diciassette diciotto diciannove
cento duecento trecento mile
20 21 22 30 40 50 60 70 80 90
1999 2000 10000
venti ventuno ventidue trenta quaranta cinquanta sessanta settanta ottanta novanta millenovecentonovantanove duemila diecimila
Niet onbelangrijk Dov’ è il bagno? Dov’è la stazione Termini? Basta! Viva Francesco, il nuovo papa! Sei molto bello/a.
Waar is het toilet? Waar is het Termini-station? Ik heb er genoeg van! Leve Franciscus, de nieuwe paus! Je bent erg mooi.
12
Uitspraak c [tsj] klinkt voor een e of i als de Engelse ch in "Churchill": cinema = [tsjienema], città = [tsjietta]; als de groep ci door een andere klinker wordt gevolgd, wordt de i niet uitgesproken, de i geeft dan alleen aan dat de klank zacht is: ciao = [tsjao]. [k] klinkt voor een a, o, u of h als een k: Como = [komo]; bij de groepen che en chi geeft de h alleen aan dat de klank hard is: chilo = [kielo], Chianti = [kieantie]. g [dzj] klinkt voor een e of i als de Engelse g in "gin": Genova = [dzjenova]; als de groep gi door een andere klinker wordt gevolgd, wordt de i niet uitgesproken, de i geeft dan alleen aan dat de klank zacht is: Perugia = [peroedzja]. [g] klinkt voor een a, o, u of h als in het Engelse "good" en "gut": Lago di Garda = [lago die garda]; de harde Noord-Nederlandse g en de zachte Zuid-Nederlandse variant zijn in het Italiaans absoluut onbekend; bij de groepen ghe en ghi geeft de h alleen aan dat de klank hard is: spaghetti = [spagettie]. gl [gl] klinkt voor een a, e, o of u als de Engelse gl in "Glenn": inglese = [ingleze]. benadert het Nederlandse "miljoen": Camogli = [kamoljie]; als gli door een andere klinker wordt gevolgd, wordt de i niet uitgesproken: Cagliari = [kaljarie]. gn [nj] klinkt als in "cognac": Bologna = [bolonja]. gli [lj]
h
wordt niet uitgesproken: ho = [o] (ik heb); zie hiervoor ook de uitspraak van c en g.
qu [koe] klinkt als in "koe": Pasqua = [paskoea] (Pasen); in enkele woorden wordt de verdubbeling van de q als cq geschreven: acqua = [akkoea] (water). r [r] wordt rollend uitgesproken: Roma = [roma]. klinkt voor een e of i als in "sjaal": sciroppo = [sjieroppo] (siroop); als de groep sci door een andere klinker wordt gevolgd, dan wordt de i niet uitgesproken, de i geeft dan alleen aan dat de klank zacht is: Brescia = [bresja]. [sk] klinkt voor een a, o, u of h als in "skelter": Pescara = [peskara]; bij de groepen sche en schi geeft de h alleen aan dat de klank hard is: Peschiera = [peskieera]. [s] kan klinken als in "sop": savona = [sawona],
sc [sj]
s
[z]
of als in "zeep": Pisa = [pieza].
v
[w] benadert de Nederlandse w: Verona = [werona].
z
[ts] als in "tsaar": Firenze = [fierentse]; [ds] de z kan ook als [ds] klinken, maar het zou te ver voeren beide uitspraken aan te geven, aangezien ze erg streekgebonden zijn.
13
Pausen De paus is van oorsprong de bisschop van Rome. Papa (vader) was een titel waarmee iedere bisschop kon worden aangesproken. Toen in de 5de eeuw de bisschop van Rome zeggenschap kreeg over alle geestelijken, was de titel uitsluitend aan hem voorbehouden. Vanaf de 4de eeuw zetelde de paus in een paleis bij zijn bisschopskerk, de San Giovanni in Laterano. Na een intermezzo van ruim zeventig jaar in Avignon werd het Vaticaan in 1377 voorgoed de hoofdresidentie. Bij de bouw en decoratie van kerken speelden pausen vaak een belangrijke rol. In de Renaissance en Barok wilden zij de grandeur van het keizerlijke Rome evenaren door met grootschalige projecten te bouwen aan het Tweede Rome. De paus was meestal afkomstig uit een aristocratische familie, die een eigen blazoen (wapen) had. Als de paus een kunstwerk liet vervaardigen, werd zijn blazoen daarop afgebeeld met daarboven twee symbolen van pauselijke macht: 1) de tiara, het hoofddeksel dat de paus bij zeer speciale gelegenheden droeg; het is voorzien van drie kronen boven elkaar, die onder meer de wereldlijke, kerkelijke en hemelse macht symboliseren; 2) de sleutels van Petrus. Van de honderden pausen uit de geschiedenis zijn onderstaande de belangrijkste. Van enkele pausen uit Renaissance en Barok zijn op de volgende bladzijde de blazoenen afgebeeld. Met behulp hiervan zijn kunstwerken in de stad bij benadering te dateren. 14
Rome in de keizertijd
(De binnenste muur is de muur van Servius Tullius; de buitenste de Aureliaanse muur)
15
1. Circus van Gaius en Nero [Vaticaan] 2. Mausoleum van Hadrianus [Engelenburcht] 3. Mausoleum van Augustus 4. Thermen van Diocletianus [Sta Maria degli Angeli] 5. Castra Praetoria 6. Zonnewijzer van Augustus 7. Stadion van Domitianus [Piazza Navona] 8. Thermen van Nero 9. Tempel van Trajanus 10. Pantheon 11. Iseum 12. Saepta 13. Thermen van Agrippina 14. Theater van Pompeius 15. Porticus van Pompeius 16. Thermen van Constantijn 17. Circus Flaminius 18. Porticus van Octavia 19. Theater van Marcellus 20. Tempel van Jupiter Optimus Maximus 21. Arx 22. Forum van Trajanus 23. Forum van Augustus 24. Forum van Nerva 25. Forum Pacis 26. Forum van Caesar 27. Basilica van Constantijn en Maxentius 28. Tempel van Venus en Roma 29. Colosseum 30. Thermen van Titus 31. Thermen van Trajanus 32. Auditorium van Maecenas 33. Ludus Magnus 34. Thermen van Helena 35. Amphitheatrum Castrense 36. Templum Divi Claudii 37. Domus Tiberiana 38. Domus Flavia 39. Domus Augustana
40. Stadion 41. Circus Maximus 42. Porticus Aemilia 43. Horrea Galbiana 44. Thermen van Caracalla 45. Pons Sublicius 46. Pons Aemilius [Ponte Rotto = “Gebroken Brug”] 47. Pons Caestius 48. Pons Fabricius 49. Porta Aurelia 50. Porta Septimiana 51. Porta Flaminia [Piazza del Popolo] 52. Porta Pinciana 53. Porta Salaria 54. Porta Nomentana 55. Porta Tiburtina 56. Porta Praenestina 57. Porta Asinaria 58. Porta Metronia 59. Porta Latina 60. Porta Appia 61. Porta Ardeatina 62. Porta Ostiensis [met de piramide van Cestius] 63. Porta Portuensis
16
Ostia
Oriënteren in Rome Het is onmogelijk om alle hoogtepunten van Rome in een klein boekje te proppen, daarmee zouden we simpelweg een heleboel meesterwerken tekort doen. Vandaar een greep uit de collectie. Zie het als parelvissen en duik onder in Rome! Campo de’ Fiori en Piazza Navona De leukste markt van Rome is het Campo de’ Fiori. In de oudheid grensde het plein aan het theater van Pompeius, waar de voor Caesar zo noodlottige senaatszitting werd gehouden. Midden op het plein staat het standbeeld van Bruno, een verlichte geest die daar geblust is. Het beroemdste plein van Rome is het Piazza Navona met de Vierstromenfontein van Bernini. Voor de merkwaardig gevormde riviergoden hadden de bewoners van Rome al snel een verklaring: De Nijl sluit zijn ogen omdat hij het kerkelijk gedrocht ertegenover
(De Santa Agnese van Bernini’s tegenhanger Borromini), niet meer kon aanzien, en de Rio della Plata heft zijn handen ten hemel omdat hij bang is dat de kerk weldra zal instorten… Een mooi verhaal, maar helaas werd de kerk een paar jaar na de fontein gebouwd. De vorm van het Piazza Navona herinnert aan het oude stadion van Domitianus. Piazza del Popolo Dit plein, waar tegenwoordig popconcerten en politieke manifestaties worden gehouden, was vroeger het ontvangstterrein voor alle bezoekers uit het noorden. Blikvanger van het plein, dat zich straalsgewijs naar de Via del Babuino, Via del Corso en Via del Ripetta uitstrekt, is de Egyptische obelisk die paus Sixtus V van het Circus Maximus hierheen liet verplaatsen. Om de bezoeker kennis te laten maken met de pracht en praal van de stad liet paus Alexander VII de barokke tweelingkerken Santa Maria dei Miracoli en Santa Maria in Montesanto optrekken. De classicistische vormgeving heeft het plein aan de architect Valadier te danken, die de halfronde plantsoenen, de fonteinen, de leeuwen en het terras van de Pincio ontwierp. Vanaf dit terras heb je een schitterend uitzicht over de stad. Vanwege de schilderijen van Caravaggio, De bekering van Paulus en de Kruisiging van Petrus (1600-1601) trekt de Santa Maria del Popolo enorm veel bezoekers. De schilderijen hangen in de Cerasi-kapel links van het hoofdaltaar. Tijdgenoten van Caravaggio waren gechoqueerd door zijn harde, realistische stijl.
De Trevifontein De Fontana di Trevi, misschien wel de beroemdste fontein ter wereld, werd in de 18de eeuw ontworpen door Nicola Salvi. Voor het barokke decor van een gestileerde triomfboog is Neptunus afgebeeld, geflankeerd door figuren die reinheid en overvloed symboliseren. Regisseur Fellini vereeuwigde de spectaculaire fontein in zijn film ‘La Dolce vita’, waarin Anita Ekberg als een uit het schuim geboren Venus uit het water oprijst. Volgens de traditie zal iedereen die- met de rechterhand over de linkerschouder- een munt in het water werpt, ooit naar Rome terugkeren. De kerk S. Luigi dei Francesi (16de eeuw) herbergt drie schilderingen van Mattheüs van de hand van Caravaggio (1571 – 1610), de Rembrandt van Italië. San Luigi dei Francesi
18
Het Largo Argentina, is de grootste kattenbak van Rome. Er hangen namelijk veel zwerfkatten rond. Mevrouw Van Wijk is hier niet weg te slaan tijdens Romereizen. Je ziet hier vier zeer oude tempeltjes uit de tijd van Romeinse republiek, opgegraven onder Mussolini. De hoofdkerk van de Jezuïeten, Il Gesù. Hier vind je het graf van de stichter van de orde, Ignatius van Loyola. Heb je geluk, dan kun je zijn werkkamers rechts van de kerk bezichtigen. Padre Pozzo heeft zich daar uitgeleefd in verrassend gezichtsbedrog. De S. Maria Sopra Minerva is de enige gotische kerk in Rome. Men geloofde dat hier ooit een Minervatempel had gestaan. De Dominicanen hebben deze kerk aan het eind van de 13de eeuw gebouwd. De gevel stamt uit de vroege renaissance en het interieur is meer dan eens verbouwd. In dit klooster vond het proces tegen Galileï plaats. Onder het hoofdaltaar ligt het stoffelijk overschot van de heilige Catharina van Siena, één van de beschermheiligen van Italië en de Dominicaner orde. Tot de kunstwerken in deze kerk behoren het enigszins disproportioneel ogende beeld van de Verrezen Christus met het kruis van Michelangelo (1519-1522, links voor de apsis) De vergulde lendendoek is later pas toegevoegd. In de Carafa-kapel aan het uiteinde van het rechterzijschip zijn fresco’s van Filippino Lippi (1489-1493) te zien. Hierop zijn onder anderen (rechterwand onder) de latere Medici-pausen Leo X en Clemens VII vereeuwigd, die in deze kapel zijn bijgezet. In de kapel zelf ligt het graf van de beruchte Carafa-paus Paulus IV, die halverwege de 16e eeuw de Romeinse Joden een getto in dwong. Bernini ontwierp de stenen olifant met de obelisk die voor de kerk staat en uit ergernis over de orde van de Dominicanen plaatste hij het dier met het achterwerk naar de kerk toe. Tot slot: Let op de watermerktekens aan de gevel van de kerk die aangeven hoe hoog de Tiber ooit kwam. Pantheon Het Pantheon is het best bewaarde en meest bijzondere gebouw van de Romeinse bouwkunst, maar de functie ervan is niet geheel duidelijk. De naam Pantheon wordt meestal uitgelegd als zou het gebouw een tempel zijn voor alle goden. Waarschijnlijk diende het voor de verering van vergoddelijkte keizers. Het voorportaal is bijna precies naar het noorden gericht en staat op één lijn met het Mausoleum Sant’ Ignazio Dit 17e eeuwse godshuis, dat gewijd is aan Ignatius van Loyola, de stichter van de jezuïetenorde, werd in opdracht van kardinaal Ludovico Ludovisi gebouwd voor het Collegio Romano, het eerste Jezuïetencollege. Het door de jezuïet Andrea Pozzo
19
vervaardigde fresco op het plafond, dat je het beste vanaf op de vloer gemarkeerde punten kunt bekijken, is adembenemend mooi! Hoewel het fresco op een vlak oppervlak is geschilderd, heeft de kunstenaar de illusie van een koepel weten te wekken. Het plafondfresco heeft de opneming van de heilige Ignatius in het paradijs tot onderwerp. Aan de zijkanten zijn de vier destijds bekende werelddelen Europa, Azië, Amerika en Afrika afgebeeld. De S. Maria in Aracoeli heeft een kapel waar de Bambino te bewonderen is. Let ook op de prachtige kroonluchters en zoek de zuil uit de slaapkamer van Augustus. Sint-Pieter 1. Façade 2. Nartex 3. Centrale deur 4. Heilige deur 5. Beeld van keizer Constantijn 6. Beeld van Karel de Grote 7. Pietà 8. Monument voor Christina van Zweden 9. Kapel van Sebastiaan 39. Doopkapel 41. Beeld van Petrus 42. Beeld van de centurio Longinus 43. Beeld van Helena 44. Beeld van Veronica 45. Beeld van Andreas 46. Baldakijn 47. Confessio De St. Pieter Begin te lezen voor je de kerk binnengaat anders loop je de symboliek van de ingang voorbij. De Sint Pieter is groot, er is lang aan gebouwd door pausen en architecten en er is veel te zien, maar voor wie het weet wordt het geheel bepaald door één gedachte: een preek in 20
steen. De dubbele colonnade van Bernini om het plein vormt de armen van Christus die de wereld omhelzen. De kerk is gebouwd als een overkoepeld Latijns kruis met de lengteas van oost naar west. Als je met de obelisk in de rug naar de middelste ingang gaat loop je dus van oost naar west. Die ingang wordt geflankeerd door twee zuilen van Afrikaans marmer uit de basiliek van Constantijn. Elders staan er van andere soorten marmer, soms herkenbaar aan horizontale verkleurde ringen. Bij de klokkentoren houdt een Zwitserse gardist de wacht: daar is nl. de landsgrens van het Vaticaan. In de Sint Pieter moet ik altijd aan Maarten Luther denken … De leerling die mij in Rome als eerste komt vertellen waarom heeft recht op een ijsje bij Giolitti. Detail. De centrale deur, van Filarete (1455) en ook uit de oude basiliek. Op de grote panelen o.a. onze vrienden P & P. Rechts boven het midden op de linker vleugel een klein reliëf over de Unie met de Grieken tijdens het concilie van Florence in 1439. V.l.n.r. Bessarion, keizer Johannes VIII, paus Eugenius IV en Cesarini. Byzantium viel in 1453 desalniettemin in handen van de Turken. Links naast de lijst een zelfportret van F. Voor zijn signatuur, een soort stripverhaal, moet je binnen op je buik gaan liggen en een zaklamp bij je hebben. Ga binnen en sta op de as van de kerk. (Voor zover mogelijk; bezoekersaantallen en van jaar tot jaar veranderlijke - beveiliging maken het je soms lastig.) In de vloer een schijf van rood porfier: daar was in de basiliek de plaats van het altaar waar Karel de Grote kerstnacht 800 door Leo III tot Rooms keizer werd gekroond. In de verte, tussen de gedraaide zuilen van het hoofdaltaar van Bernini dóór, zie je een geel raampje: daar onder is de schrijn waarin hij de cathedra, de bisschopsstoel, van Petrus heeft verwerkt. Loop rechtdoor. Als je goed kijkt dan kun je de overgang van de Latijnse kruisvorm van Maderno naar het oorspronkelijk door Bramante ontworpen Griekse kruis terugvinden in een versmalling van het schip van de kerk. Onder de koepel komen we in het gebied van de geloofswaarheid. Vier pijlers dragen de koepel; het kerkje van S. Carlo alle Quattro Fontane past binnen zo’n pijler. In mozaïek Mattheüs XVI, 18 en 19 (bekort): TU ES PETRUS ET SUPER HANC PETRAM AEDIFICABO ECCLESIAM MEAM ET TIBI DABO CLAVES REGNI CAELORUM. Op deze woordspeling is de kerk van Rome gegrondvest. Rechts een bronzen beeld dat voor Petrus wordt gehouden, de voet versleten door vrome kussen. Die sleutels (claves) zie je overal, b.v. in het wapen 21
van Urbanus VIII met de bijen. Het brons voor het hoofdaltaar liet hij uit het dak van het Pantheon slopen. Pasquino meldde toen: Quod non fecerunt barbari fecerunt Barberini. (In het wapen van het Vaticaan is de ene sleutel van goud en de andere van zilver. Waarom?) Onder het altaar de confessio: het zichtbare graf van een martelaar, in dit geval Petrus. Hier was in de basiliek de apsis. Loop verder. In de huidige apsis viert men des zondags de mis (nu). De reliekhouder wordt omhooggehouden door vier swingende reuzen: de kerkvaders Augustinus, bisschop van Hippo (Afrika), Ambrosius van Milaan, Athanasius van Alexandrië en Johannes Chrysostomos uit Antiochië en Constantinopel. De stoel van Petrus wordt dus omringd door louter niet-Romeinen: het gaat om de wereldkerk en niet om deze ene stad (maar de Roomse vaders ondersteunen de stoel, terwijl de Grieken er slechts achter staan …) In het raampje van geel albast (pal op het westen) de duif van de Geest. Bij zonsondergang een theatraal effect. De zon speelt vaak een rol in Romeinse gebouwen. Rechtsaf en langs de noordmuur terug. (Het mausoleum van Clemens XIII door Canova e.o. zondagmiddag afgesloten i.v.m. biechten.) Direct om de hoek een z.g. aedicola (siernis) zoals je ze overal in de kerk kunt zien. Let op de verkleurde ringen. Getallen zeggen eigenlijk niet zoveel over de Sint Pieter. De kerk is groot gedacht en alle verhoudingen zijn zuiver gehouden, maar vooruit: de kerk is 187 meter lang met een oppervlakte van 15160 vierkante meter. Van de vloer tot aan het kruis op de lantaarn is de koepel 132 meter hoog met een doorsnede van 42 meter; de concurrent Florence ruim overtreffend en met kettingen omwonden tegen scheuren. De afmetingen van andere kerken zijn in de vloer aangegeven. Aan het eind van de noordmuur de Pietà van Michelangelo. Eigenlijk het enige beeld van menselijke maat in de kerk (en de enige afbeelding van Maria?). Michelangelo was ongeveer van jullie leeftijd toen hij dit ingetogen paar maakte. Let op de compositorische lijn die loopt van de levenloos afhangende rechterarm van de zoon tot de naar boven geopende linkerhand van de moeder. Zij kijkt hem niet aan en zij raakt hem niet aan. Rilke legde haar de woorden in de mond: Jetzt liegst du quer durch meinen Schoß, jetzt kann ich dich nicht mehr gebären. De deuren waar je nu voor staat zijn dichtgemetseld. De Porta Sancta gaat alleen tijdens jubeljaren open, laatst in 2000.
22
Behalve rondlopen kun je ook afdalen naar de crypte (zuidmuur) met graven van pausen of opstijgen met de lift naar het dak. Buitenomlopen. Niet gratis, maar wel met een fraai uitzicht over de stad der steden. Detail. Op de obelisk een tekst uit de tijd van Caligula: Divo Caesari Divi Iulii f(ilio) Augusto Ti(berio) Caesari Divi Augusti f(ilio) Augusto sacrum. Daarvoor stond er een andere tekst met bronzen letters die middels de gaten van de pinnen waarmee de letters bevestigd waren kon worden gereconstrueerd: Iussu Imp(eratoris) Caesaris Divi f(ili) C(aius) Cornelius Cn(aei) f(ilius) Gallus praef(ectus) fabr(um) Caesaris Divi f(ili) forum Iulium fecit. Deze Gallus was een vriend van Augustus en prefect van Egypte, maar viel in ongenade en pleegde zelfmoord. Van zijn werk als elegiedichter is bijna niets bewaard. Vergilius noemt hem in de tiende ecloga. (Hier kun je helaas nauwelijks iets van zien, maar als ik deze alinea daarom delete geef ik Augustus zijn zin) Ceterum censeo … laat een actiegroep eens een reusachtig condoom over de obelisk stropen! Of laat de paus het goede voorbeeld geven en met zijn vrouw op het balkon verschijnen. (dixit Rob van der Starre)
De Gianicolo Vanaf deze parkachtige heuvel heb je een prachtig uitzicht over Rome, Bovendien is er voor wie wil ook wat te zien: het Tempietto van San Pietro in Montorio van Bramante bijvoorbeeld, maar ook de vuurtoren van Rome. Palazzo Farnese Het grootste particuliere palazzo van de stad vormt een hoogtepunt van de renaissancebouwkunst en diende tot in het begin van de vorige eeuw als voorbeeld voor tal van andere Palazzi. De bouw begon in 1516-1517 onder de eerzuchtige kardinaal Alessandro Farnese, de latere paus Paulus III. Aan het uit drie verdiepingen bestaande paleis is meer dan zeventig jaar gewerkt door de beste architecten van die tijd, onder wie Antonio Sangallo en Michelangelo. Voor de bouw werden stenen van het Colosseum en het Theater van Marcellus gebruikt. Kenmerkend voor de Romeinse bouwkunst uit de renaissance is de combinatie van het vormenidioom uit de oudheid met monumentale afmetingen. Aangezien het paleis tegenwoordig dienst doet als ambassade van Frankrijk zijn de schitterende, door Annibale en Agostino Carracci beschilderde vertrekken slechts
23
zelden geopend voor het publiek. Het paleis werd beroemd door de tweede acte uit Puccini’s opera ’Tosca’. Van het Palazzo Spada zijn gevel en binnenhof versierd met beelden in stuc van helden uit het klassieke Rome. Trekpleister van het paleis is vooral de Galerij van Borromini, een wandelgang die door trompe l'oeuil veel langer lijkt dan hij is. Nabij de Tiber ligt een plein waar in de Oudheid de rundermarkt (Forum Boarium) was. Op dit plein bevinden zich twee goed bewaarde tempels. Behalve de aan de havengod gewijde, rechthoekige Tempel van Portunus uit de 1ste eeuw v.Chr. is er een naamloze ronde tempel uit ca.100 v.Chr. S. Giorgio in Velabro, is een blik meer dan waard. Het hoofd van St. Joris (van de draak) schijnt onder het altaar te liggen. De kerk met de prachtige middeleeuwse klokkentoren (campanile), is de Santa Maria in Cosmedin. Een sobere kerk, meer beroemd vanwege het putdeksel in het voorportaal: De Bocca della Verità, de mond der waarheid. Santa Sabina. Je gaat deze kerk op de Aventijn binnen door een houten deur (5de eeuw) met prachtig houtsnijwerk. Hier stichtte Dominicus zijn orde. Zijn sinaasappelboom is nog te zien. De kerk heeft de vorm van een oude basilica. De moeite waard is ook de kerk S. Alessio. Ga de kerk in, gelijk links en zie hoe Alessio onder de trap van zijn vaderlijk huis ligt. Tenslotte kijk je even door het sleutelgat van het huis van de Maltezer orde: een onverwacht panorama. Eén van de interessantste kerken van Rome: de San Clemente met het beroemde apsismozaïek. In deze kerk kun je een tijdreis door de geschiedenis van Rome maken. In de 12de eeuw werd de San Clemente over een oudere kerk heen gebouwd. Ondanks verbouwingen in de 18e eeuw (uit die tijd stamt het cassettenplafond) is een aantal elementen uit het interieur bewaard gebleven, zoals de mooie marmeren intarsia in de vloer, de imposante kaarsenhouder en het altaarciborium (overhuiving van het altaar) De goudkleurige mozaïeken van de triomfboog en de apsis, die de verheerlijking van het kruis als thema hebben zijn fenomenaal! In de Capella di Santa Caterina, links van het portaal, zijn renaissancistische fresco’s van Masolino da Panicale (rond 1430) te bewonderen. Vergeet ook zeker de opgravingen niet: in de door de Noormannen 24
verwoeste drieschepige zuilenbasiliek uit de 4de eeuw zijn nog restanten van fresco’s uit de 9e-11e eeuw te zien. Een paar meter dieper brachten Romeinse legionairs in een overwelfde ruimte met bloederige stierenoffers een eerbetoon aan de god van het licht, Mithras. Nog dieper liggen resten van woningen uit de tijd van Caesar. Via een opening kun je het ruisen van een ondergronds stroompje horen. De Santi Quattro Coronati met het stripverhaal over de bekering van Constantijn. Vergeet ook de mooie kloosterhof niet (indien bereikbaar!).
San Giovanni in Laterano / Sint-Jan van Lateranen ‘Hoofd en moeder van alle kerken van Rome en de hele wereld’ luidt de inscriptie op de gevel. Totdat de pausen zich aan het eind van de 14e eeuw in het Vaticaan vestigden was deze kerk, die ten tijde van keizer Constantijn in 313 werd gesticht, samen met het aangrenzende Lateranenpaleis de residentie van de pausen het middelpunt van de christelijke wereld. De San Giovanni bleef ook daarna de bisschoppelijke kerk van Rome en de belangrijkste van de zeven pelgrimskerken. Tevens is de Sint Jan één van de vier pauselijke basilieken (naast de St. Pieter, de S. Maria Maggiore en de St Paulus buiten de muren). We staan hier op Vaticaans grondgebied. In de loop van de eeuwen is de kerk diverse keren verbouwd en vergroot. Van de vroegchristelijke basiliek is allen nog het vijfschepige grondplan te herkennen. De al van veraf zichtbare gevel met zijn vijftien beelden werd ontworpen door de architect A. Galilei. Het bronzen hoofdportaal komt uit de Curia op het Forum Romanum. Ter gelegenheid van het heilig jaar 1650 voerde Borromini in opdracht van paus Innocentius X een barokke verbouwing uit. Het vergulde cassetteplafond uit de 16e eeuw en de mooie vloer met ingelegd marmer uit de 15e eeuw (Cosmatenwerk) zijn prachtig bewaard gebleven. Op een restant van een fresco op de achterzijde van de eerste pilaar rechts is paus Bonifatius VIII te zien bij de aankondiging van het eerste Heilige jaar in 1300. Rechts achterin staan de fluisterpilaren. In het midden van de kerk staat het met gotisch baldakijn getooide pauselijk altaar. De zilveren busten in het baldakijn bevatten relieken van Petrus en Paulus. In het koor zie je een goudkleurig mozaïek uit de 13e eeuw, met daaronder een met edelstenen ingelegd kruis en afbeeldingen van de twee heiligen Franciscus van Assisi en Antonius van Padua. In de hoeken hebben de kunstenaars zichzelf met hun werktuigen vereeuwigd. Een prachtig voorbeeld van middeleeuws ingelegd marmer is te zien in de 13de eeuwse kruisgang (toegang via het linkerzijschip). Via het rechterzijportaal betreed je de Piazza San Giovani in Laterano, waar de grootste en oudste obelisk van Rome staat. Deze is afkomstig uit Thebe en 3500 jaar oud! 25
Het achthoekige baptisterium, dat eveneens onder keizer Constantijn is opgetrokken, heeft als voorbeeld gediend voor alle latere christelijke doopkapellen. Tegenover de Sint Jan vind je de Scala Sancta, de heilige trap uit het paleis van Pontius Pilatus, hierheen gebracht door Helena, de moeder van Constantijn. Ga alleen op je knieën de trap op als je echt wilt mediteren. Je kunt links en rechts de gewone trap nemen om boven te komen. Daar vind je het Sancta Sanctorum, dat in De ontdekking van de hemel van Mulisch een grote rol speelt. Het Palazzo Massimo herbergt een schitterende verzameling antieke beelden, keizerlijke bustes en sarcofagen. Op de bovenverdieping vind je prachtige fresco’s en mozaïeken uit het huis van Livia (Palatijn). In de kelder een unieke collectie munten (afkomstig uit de collectie van koning Victor Emanuel die er maar liefst ruim 100.000 verzameld had). Je vindt er bovendien een collectie juwelen en speelgoed (onder meer houten poppen met beweegbare ledematen) uit de oudheid. S. Pietro in Vincoli Deze kerk, gelegen aan de gelijknamige piazza, is genoemd naar de onder het altaar bewaarde ketenen. Petrus zou hiervan door een engel zijn bevrijd toen hij gevangen zat in de Mamertijnse gevangenis. In de kerk bevindt zich wat een veel groter grafmonument voor Julius II in de Sint Pieter had moeten worden. Het mooiste deel van dit gedenkteken van Michelangelo is het beeld van Mozes. De meridiaan van Rome vind je in de S. Maria degli Angeli. De kerk S. Maria in Trastevere, heb je van buiten misschien al eerder gezien, maar nu ga je naar binnen om het prachtige apsismozaïek te bewonderen. De S. Cecilia, genoemd naar Cecilia wier in marmer gegoten lichaam in de kerk ligt. De kerk is mooi, maar vooral het klooster en het huis van Cecilia onder de kerk is de moeite waard. Als het open is, ga dan naar binnen (bij binnenkomst van de kerk, gelijk links: eerst betalen!) In Ostia kun je ronddwalen in de oude havenstad van Rome. Hier mondde vroeger de Tiber uit in de Tireense Zee. De lading werd hier overgeladen op schepen die de Tiber op konden varen naar Rome. Veel gebouwen zijn intact en mooi gerestaureerd. Hier krijg je een beter idee hoe het er in het Romeinse leven toeging.
26
De Sint Paulus buiten de muren, is één van de pauselijke basilieken. Een prachtige kerk met de medaillons van alle pausen vanaf Petrus langs de muur en een gewoonweg schitterende kloosterhof. Vaticaanse musea Voor kunstminnaars zijn de musea van het Vaticaan een paradijs op aarde. Er wacht hier een weergaloze collectie op je, die zich over een lengte van 7 km uitstrekt. Om alles te bezichtigen is een dag veel te kort. Maak van tevoren een keuze, maar wat je zeker niet mag missen zijn de Sixtijnse Kapel van Michelangelo en de Stanze van Rafaël. In de Belvedere (of Cortile ottagonale) bevindt zich deze Apollo van Belvedere. Marmeren Romeinse kopie van Grieks bronzen origineel (Te zien aan curieuze boomstam). Apollo als jeugdig ideaal. Ook in de Cortile ottagonale is de Laokoöngroep. Dit beeld heeft waarschijnlijk in Nero’s Domus Aurea gestaan. Laokoön was de Trojaanse priester die zijn stadgenoten tevergeefs waarschuwde voor het houten paard v/d Grieken.
In de ronde zaal (Rotonda) een beeld van keizer Hadrianus’ geliefde Antinoös, hier afgebeeld als Bacchus. Antinoös stierf een vroege dood in de Nijl. In de Bracchio Nuovo (vaak gesloten). Afbeelding van keizer Augustus met grote propagandistische waarde. De eeuwig jonge overwinnaar draagt overwinningstekens op zijn borstpantser.
Capitolijnse musea Vanaf de trappen van het stadhuis bewonderen we eerst het door Michelangelo aangelegde trapeziumvormige plein. Je bezoekt eerst het Conservatorenpaleis (met de rug naar het stadhuis gezien links). Deze galerie met schilderijen en sculpturen werd in 1734 als eerste openbare museum ter wereld door paus Clemens XII geopend. Op de binnenplaats brokstukken van het kolossale beeld van keizer Constantijn. Binnen zie je o.a. de Doorntrekker en de originele wolvin (5e eeuw v. C), Vergeet aan het eind niet vanaf het tabularium over het forum heen te kijken. Met hetzelfde kaartje kun je naar de overkant, het Palazzo Nuovo in, om te kijken naar een aantal van de beroemdste beelden van Rome (o.a. het sprekende beeld Marforio, het originele ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius, de Capitolijnse
27
Venus, de zaal van de keizers en de filosofen; Eros en Psyche en het beeld van de stervende Galliër). Enkele (maar lang niet alle) belangrijke items uit dit museum: Spinario: de doorntrekker. Romeinse kopie van een Grieks origineel. Pas in het Hellenisme werden ook alledaagse taferelen afgebeeld en niet louter ideaalbeelden.
Stervende Galliër. Romeinse marmeren kopie van Grieks bronzen origineel. Hellenistisch: gezichtsuitdrukking en lichaam in ongebruikelijke positie. Galliër herkenbaar aan snor en torque (halsketting).
Ruiterbeeld Marcus Aurelius. Heeft lang buiten gestaan. Is bewaard gebleven omdat men het aanzag voor een portret van de (christelijke) keizer Constantijn. Mozaïek van theatermaskers. In de oudheid gebruikte men maskers op het toneel om rollen en gezichtsuitdrukkingen weer te geven.
Galleria Borghese De familie Borghese was een invloedrijke familie die zich in Rome had gevestigd. De status van de familie bereikte een hoogtepunt, toen Camillo Borghese in 1605 tot paus Paulus V werd gekozen. Kort hierna benoemde Camillo zijn 26-jarige neef Scipione Borghese tot kardinaal. Scipione ontpopte zich als de belangrijkste kunstverzamelaar van zijn tijd. Met steun van de paus kreeg hij felbegeerde antieke sculptuur en eigentijdse kunst in handen. Daarbij schuwde hij meedogenloze praktijken niet. De familie liet de Villa Borghese aanleggen, een openbaar park met exotische flora en fauna. Het park bestaat nog steeds, al heeft het in de loop der eeuwen vele veranderingen ondergaan. Voor zijn omvangrijke kunstverzameling liet de kardinaal in 1612 aan de rand van het park het Casino Borghese bouwen, een villa die uitsluitend bedoeld was als ontvangst- en expositieruimte. Op, om en in de villa zijn de draak en adelaar uit het Borghese-blazoen afgebeeld. Tijdens de bezetting van Rome heeft Napoleon de collectie in beslag genomen. Een deel is na verloop van tijd geretourneerd. Het Casino was tot 1902 eigendom van de familie en is nu een Galleria in handen van de staat. De vertrekken zijn in de 18e eeuw opnieuw gedecoreerd en de kunstvoorwerpen zijn inmiddels anders opgesteld, maar de verzameling is grotendeels die van Scipione. Tot de hoogtepunten van de Galleria behoren de beelden van Bernini en schilderijen van o.a. Caravaggio.
28
Zaal VIII: Caravaggio In deze zaal hangen zes schilderijen van Caravaggio, daterend uit verschillende perioden van zijn leven. De ontwikkeling in lichtgebruik is goed te volgen. Ook is te zien hoe zijn stijl en techniek in de loop der jaren zijn veranderd (vergelijk de details van het fruit op de Jongen met fruitmand met de schrijfstift van Hiëronymus die met één penseelstreek op het doek is gezet). Scipione was een groot bewonderaar van Caravaggio. Zijn oom, de paus, confisqueerde voor hem de Jongen met fruitmand en de Zieke Bacchus uit de werkplaats van Caravaggio's leermeester. De Hiëronymus en de David met het hoofd van Goliath zijn in opdracht van de kardinaal zelf geschilderd. De twee grote doeken heeft Scipione waarschijnlijk op slinkse wijze in bezit gekregen. Johannes de Doper Caravaggio heeft Johannes de Doper verschillende malen als jonge herder afgebeeld. Dit schilderij is een van zijn laatste. De schilder had een moord gepleegd en was Rome ontvlucht. Hij wilde Scipione het doek als geschenk aanbieden in een poging gratie van de paus te krijgen. De schilder stierf vroegtijdig, maar Scipione bemachtigde wel het schilderij. Madonna dei Palafrenieri Met hulp van zijn moeder vertrapt het kind Jezus het kwaad (waaronder ketterij) in de vorm van een slang. Rechts kijkt Anna, de moeder van Maria, toe. Het schilderij werd in opdracht van de Palafrenieri (palfreniers van de paus) gemaakt voor een kapel in de Sint Pieter. Na daar enkele dagen te hebben gehangen werd het afgekeurd. Volgens één theorie zou Scipione in zijn hoedanigheid van kardinaal de afwijzing hebben gemanipuleerd, om zelf het schilderij in handen te krijgen. Bernini Van deze kunstenaar zijn de beelden Aeneas met Anchises en Ascanius, Hades en Persephone (Proserpina), Apollo en Daphne, en David te zien. Deze beelden kun je goed van alle kanten bewonderen! Castel Sant’Angelo (‘Engelenburcht’) De Engelenburcht staat aan de oever van de Tiber. Het is oorspronkelijk gebouwd als mausoleum voor keizer Hadrianus en deed later dienst als schuilplaats en gevangenis van de pausen. Het bouwwerk figureerde in de dramatische slotacte van de opera ‘Tosca’ van Puccini. Vanaf de rondgang heb je een magnifiek uitzicht. 29
Het wapen van Rome bestaat uit een rood schild met een gouden kroon en de letters SPQR. Dit is niet de afkorting van ‘Sono pazzi questi romani’: ‘het zijn idioten die Romeinen’), zoals wel eens spottend gezegd wordt, maar van ‘Senatus Populusque Romanus. Deze spreuk was het motto van het hoogste gezag in het oude Rome en werd door de legioenen op hun vaandels gevoerd. Tegenwoordig staat hij op alle gebouwen van gemeentelijke instellingen, evenals op de gietijzeren riooldeksels van de stad. 1. Basilica Aemilia 2. Curia 3. Comitium 4. Rostra 5. Decennaliën-basis 6. Lapis Niger 7. Triomfboog van Septimius Severus 8. Tabularium 9. Tempel van Concordia 10. Porticus Deorum Consentium 11. Tempel van Vespasianus en Titus 12. Umbilicus Urbis 13. Miliarium Aureum 14. Tempel van Saturnus 15. Lacus Curtius 16. Zuil van Phocas 17. Erezuilen 18. Basilica Julia 19. Tempel van Castor en Pollux 20. Tempel van Julius Caesar 21. Regia 22. Tempel van Vesta 23. Huis van de Vestaalse maagden 24. Tempel van Antoninus en zijn vrouw 25. Tempel van ‘Romulus’ 26. Middeleeuwse porticus 27. Basilica Nova 28. Santa Francesca Romana 29. Tempel van Venus en Roma 30. Triomfboog van Titus
30
Vittoriano (monument voor Vittorio Emanuele II) Dit monument aan de Piazza Venezia staat symbool voor het Derde Rome: niet langer stad van keizers of pausen, maar hoofdstad van het sinds 1871 verenigde Italië. Het is gewijd aan de eerste koning, Vittorio Emanuele II (voorheen koning van Sardinië, dat al een Vittorio Emanuele l had gehad). Het ruiterstandbeeld, inclusief sokkel een duidelijke imitatie van dat van Marcus Aurelius, is 10m hoog. Het stelt de koning voor als veldheer die zijn troepen naar Eenheid en Roem voert. Hij kijkt in de richting van de Sint Pieter, het symbool van het Tweede Rome, waartegen het nieuwe Italië zich afzet. Het monument is het resultaat van verscheidene ontwerpwedstrijden, zowel van het geheel als van de verschillende decoratieve onderdelen. Jarenlang werd gediscussieerd over de plaats en het uiterlijk van een monument dat heel Italië recht moest doen en tegelijk moest herinneren aan het antieke Rome. De uiteindelijke plaats sloeg een gat in het hart van de stad, maar had politiek gezien niet beter gekozen kunnen worden: het is gebouwd tegen en is hoger dan het centraal gelegen Capitool; de hoofdas valt samen met de weg die van oudsher de toegang vanaf het noorden bood, de Via del Corso. Ook vanaf andere plaatsen in de stad moest de 'grote witte vlek' minstens zo zichtbaar zijn als de Sint Pieter. Behalve voor grote afmetingen werd gekozen voor een harde kalksteen die fel afsteekt tegen Rome's honingkleurige travertijn. De bouw begon in 1884.Toen het werk in 1911 in grote lijnen klaar was, werd het monument tevens tot Altaar van het Vaderland verklaard, waarop een vuur eeuwig brandend moest worden gehouden. In de jaren twintig werd de functie van altaar versterkt, omdat er achter de eeuwige vlam plaats werd gemaakt voor het Graf van de Onbekende Soldaat: één van de ongeïdentificeerde 'martelaren' van de staat, gesneuveld in de Eerste Wereldoorlog. Het monument wordt in de volksmond ook wel bruids- of suikertaart genoemd. Er is veel kritiek op de klassieke vormen die tijdens de bouw al uit de mode waren, maar het bouwwerk geeft een aardige indruk van de manier waarop men zich in de 19de eeuw het achterliggende gebied van het Forum Romanum en de Keizerfora voorstelde en wilde evenaren: één witte massa van zuilen en sculptuur. Het Vittoriano is te beklimmen en biedt uitzicht over de stad.
31
Romaans: Romaanse architectuur wordt gekenmerkt door ronde bogen, dikken muren en weelderige, geometrische decoratie. De romaanse stijl ontstond omstreeks 1000 n. Chr. En bleef wijdverbreid in Europa tot de laat 12e eeuw, toen de nieuw-gotische stijl de romaanse verdrong. De naam benadrukt dat de stijl is afgeleid van Oud-Romeinse gebouwen, maar ‘romaans’ staat in Engeland en Frankrijk ook bekend als Normandisch, omdat de stijl na de verovering in 1066 door de Normandiërs in Engeland werd Geïntroduceerd. Veel van de mooiste romaanse gebouwen vinden we langs de pelgrimsroute naar de Kathedraal van Santiago de Compostella in Noord-Spanje. Variatie, met name variatie in ornamenten, is een kenmerk van de romaanse stijl. In de kruisgang van San Paolo, Rome, verschilt elk paar schachten van het paar ernaast. Er is zelfs variëteit binnen sommige zuilenparen. Ook de kapitelen zijn verschillend. Gotiek: De ontwikkeling van de spitsboog in de 12de eeuw bood een grote reeks nieuwe bouwkundige mogelijkheden, leidend tot de gotische stijl. Let er eens op dat gotische gebouwen veel hoger en lichter zijn dan hun romaanse voorgangers en veel grotere vensters hebben. De tracering, het stenen traliewerk in een raam, ontstond in deze periode, en ribgewelven werden standaard. Met het toenemend vertrouwen van steenhouwers in de late middeleeuwen ontstonden er nieuwe, complexe vormen. Vooral het gebruik van het ogief, of de S-vormige boog maakte vloeiende tracering en sierpatronen mogelijk, en de bouw van ondiepere bogen met minder steile punten. De Santa Maria sopra Minerva is een goed voorbeeld van een gotische kerk in Rome, al is de voorgevel vervangen door een renaissancistische façade. Renaissance: In de 15de eeuw verruilden Italiaanse architecten de gotische weelderigheid voor een klassiek geïnspireerde stijl die de orden herintroduceerden, met frontons, strak horizontale hoofdgestellen, platte plafonds en andere Romeinse motieven. De renaissancestijl verspreidde zich in de 16de en begin 17de eeuw door Europa. Buiten Italië voelden architecten zich vrijer om de strikte regels van de oorspronkelijke orden te negeren. Ze ontwikkelden hun eigen variaties en creëerden nieuwe stijlen met klassieke motieven. In Noord-Europa verschenen nieuwe vormen, zoals gebeeldhouwde geveltoppen en vlechtbandmotief. All’antica-motieven, gebaseerd op oude ontwerpen, waren ook populair en omvatten obelisken, urnen, rankwerk en speelse putti. De hoog Italiaanse renaissancestijl had een strakke eenvoud en de nadruk lag op het horizontale en symmetrie wat je terug kan vinden bij Palazzo Farnese.
32
Barok en rococo: De barokstijl ontstond begin 17de eeuw en werd gekenmerkt door een grootste uitwerking van details en ruimte. Architecten hercombineerden klassieke motieven om een gevoel van drama te creëren. De kolossale orde was kenmerkend en er verschenen nieuwe motieven zoals het gebroken fronton. Barok wordt vooral geassocieerd met de grote rooms-katholieke kerken uit de contrareformatie en Europese paleisarchitectuur. Rococo is een mildere, minder plechtige versie die ontstond in het vroege 18de eeuwse Parijs. Rococo wordt meestal geassocieerd met interieurdecoratie en werd gekenmerkt door licht en speelse ornamenten met schulpranden, C-bochten en krullen. Francesco Borromini was één van de belangrijkste barokarchitecten. Zijn kerk San Carlo alle Quattro Fontane (1665-1667) heeft afwisselend bol- en holronde oppervlakken om de façade, die in het midden vooruitsteekt, mooi uit te laten komen. Het ronde motief wordt voortgezet in de ovale cartouche en het gebroken fronton met ogief. Belangrijke barokmotieven zijn de kolossale orde van pilasters om verdiepingen te verenigen, gebroken frontons en extra grote sluitstenen boven de vensters. De muuroppervlakten kunnen uitgewerkt zijn met rustica en het gebruik van rondingen en ovalen bleef niet alleen beperkt tot de opstand, maar kwamen ook voor in de plattegrond van een kerk. Begrippen: Cartouche: een met versieringen omlijst schild, meestal ovaal of rond. Cassettes: verzonken panelen Colonnade: een rij zuilen Festoen: een slinger van bladeren, bloemen of vruchten; ook wel guirlande genoemd Narthex: de ruimte in een vroegchristelijke kerk waar de pas bekeerden stonden Voluut: een spiraalvorm of krulversiering Trompe l’oeil: het zo nabootsen van voorwerpen op schilderijen dat de beschouwer de illusie krijgt dat wat hij/zij ziet echt is. Al toegepast vanaf de Klassieke Oudheid weer heringevoerd in de Renaissance. Allegorie: abstracte begrippen, zoals deugden en ondeugden, worden zichtbaar gemaakt door ze als personen (personificatie) te laten zien of op een andere wijze te verpakken in een voorstelling. De direct herkenbare voorstelling (in een schilderij of op het toneel) is symbolisch voor een niet direct zichtbare inhoud.
33
Telefoonnummers: Groep Ho Dhr van der Horst Mw Van Wijk Dhr Prins Mw Uytenhout
+31 6 22 42 03 10 +31 6 45 53 79 82 +31 6 26 80 67 57 +31 6 18 11 49 98
Groep Rg Mw Rodenburg Dhr Starre Mw Boot Dhr Goossens
+31 6 51 68 49 48 +31 6 57 20 18 16 +31 6 49 01 26 40 +31 6 28 40 89 18
Groep Hf Mw Hulshof Dhr Van Leusden Mw Wamsteker Mw Hagoort
+31 6 20 54 40 93 +31 6 48 19 69 22 +31 6 50 42 44 43 +31 6 13 74 79 25
Nederlandse ambassade Via Michele Mercati, 8 00197 Rome (+39) 06-32286.001 Chr. Gymnasium Sorghvliet Johan de Wittlaan 22 2517 JR Den Haag +31 70 3451577
34
35
