Perspectieven op lokale duurzame-energiecollectieven

Perspectieven op lokale duurzame-energiecollectieven

iedereen energie

Impressum Projectnaam Liander LDE master denktank

Locatie Arnhem

Contact [email protected] www.liander.nl/samen

Auteurs Martijn Ahrens (Universiteit Utrecht) Jim van Heumen (Technische Universiteit Eindhoven) Lisan van Loon (Radboud Universiteit Nijmegen) Patrick Schileffski (Radboud Universiteit Nijmegen) Christiaan Schoenaker (Radboud Universiteit Nijmegen) September 2013

2

Perspectieven op lokale duurzame-energiecollectieven

3

Voorwoord

van Liander en Hier Klimaatbureau Steeds meer burgers verenigen zich om SAMEN energie op te wekken en deze energie SAMEN te verdelen. Liander en het Institute for Science, Innovation & Society (ISIS) van de Radboud Universiteit Nijmegen hebben het initiatief genomen om een denktank van vijf masterstudenten uit de innovatiestudies, natuurwetenschappen, informatiekunde en sociale wetenschappen op te richten. We hebben deze denktank gevraagd om meer inzicht te geven in Lokale DuurzameEnergiecollectieven (LDE’s). Door hun verschillende studierichtingen hebben de samenstellers van het onderzoek SAMEN een frisse blik op de energiesector en denken ze buiten gebaande paden. Samen hebben de studenten deze publicatie opgesteld. Het Hier klimaatbureau verzorgt het kennisplatform Hier opgewekt (www.hieropgewekt.nl) voor lokale initiatieven. Daar zal de studie uiteraard breed toegankelijk gemaakt worden. Want het is niet alleen belangrijk dat lokale initiatieven onderling hun kennis delen. Bij lokale duurzame opwekking gaat het ook om de samenwerking met gemeenten, lokale bedrijven en het netwerkbedrijf. Wat dat betreft staan we nog maar aan het begin van een ontwikkeling, die niet alleen zal leiden tot meer duurzame energie, maar ook tot nieuwe verbindingen tussen burgers en bedrijven en een groter draagvlak voor duurzaamheid. Voor Liander is de opkomst van LDE’s een zeer relevante ontwikkeling voor de toekomst van de energietransitie. Daarom heeft Liander een loket geopend, genaamd SAMEN (www.liander.nl/samen), waar LDE’s terecht kunnen met vragen die te maken hebben met o.a. de rol van Liander als netbeheerder. En omdat wij dingen graag SAMEN doen, doen we dit ook samen met onze strategische partners: het Hier Klimaatbureau en Milieu Centraal. Onze dank gaat uit naar alle collectieven die hebben meegeholpen aan deze studie. Wij hopen dat deze publicatie u veel inspiratie en informatie geeft!

Jan van Oorschot

Sible Schöne

Directeur Klant & Markt

Programmadirecteur

Liander

Hier Klimaatbureau

P.S. vergeet niet te surfen naar: www.liander.nl/samen en www.hieropgewekt.nl 4

Voorwoord van de denktank

Lokale duurzame-energiecollectieven schieten in Nederland als paddenstoelen uit de grond. Waar komt dit fenomeen vandaan? Waarom vormen deze collectieven zich? Hoe zien deze collectieven er uit? En wat hebben we er als samenleving aan? Om deze vragen te beantwoorden heeft Liander ons, vijf masterstudenten, uitgenodigd om bij hen het fenomeen LDE’s te gaan bestuderen. Vanuit vijf verschillende opleidingen hebben wij onderzoek gedaan naar LDE’s in het kader van onze masterscriptie. In deze brochure hebben we geprobeerd de kern van onze wetenschappelijke bevindingen samen te voegen tot één verhaal over de opmerkelijke opkomst van LDE’s in Nederland. LDE’s lijken goed aan te sluiten bij een aantal grote maatschappelijke trends: de opkomst van de deeleconomie en de gedachte dat we aan de vooravond staan van een radicaal andere energievoorziening, de energietransitie. In het hoofdstuk Context gaan we hier verder op in. In hoofdstuk 2 beschrijven we het onderwerp van onze studies: de LDE’s, de oprichters, de deelnemers en hun typische uitingsvormen en werkwijzen. LDE’s blijken niet alleen relevant voor consumenten, maar ook voor bedrijven en beleidmakers. Co-creatie en samenwerking zijn daarbij sleutelwoorden. In hoofdstuk 3 en hoofdstuk 4 komen de relevante aspecten van LDE’s voor deze partijen aan bod. Gedurende de onderzoeksfase waren we te gast bij netbeheerder Liander. Liander beheert een groot deel van het Nederlandse elektriciteits- en gasnetwerk en heeft in toenemende mate te maken met lokale duurzame energie-initiatieven. In een apart hoofdstuk legt Liander uit waarom LDE’s voor hen belangrijk zijn. In het laatste hoofdstuk wordt gereflecteerd op de bevindingen in deze publicatie en wordt een link gelegd naar de nabije toekomst. Hoe ziet de toekomst van lokale duurzame-energiecollectieven er uit? De toekomst is waarschijnlijk net zo kleurrijk als het huidige palet aan energiecollectieven. Er zijn namelijk geen twee collectieven hetzelfde. Het doel van deze publicatie is dan ook niet om een blauwdruk van LDE’s te geven. Juist de diversiteit van LDE’s in Nederland staat centraal. Energiecollectieven schrijven hun eigen verhaal: dát is volgens ons de kracht van LDE’s in Nederland. Martijn Ahrens

Science & Innovation Management (Universiteit Utrecht)

Jim van Heumen

Innovation Sciences (Technische Universiteit Eindhoven)

Lisan van Loon

Milieu-maatschappijwetenschappen (Radboud Universiteit Nijmegen)

Patrick Schileffski

Information Science (Radboud Universiteit Nijmegen)

Christiaan Schoenaker Physics + Management & Technology track

(Radboud Universiteit Nijmegen) 5

6

Inhoud Voorwoord van Liander en Hier Klimaatbureau Voorwoord van de denktank Intussen in de maatschappij Van mondiale uitdagingen naar lokale oplossingen De energietransitie

4 5 9 9 9

De deeleconomie

10

Lokale Duurzame-Energiecollectieven

11

Lokale duurzame-energiecollectieven

12

Aan motivatie geen gebrek

12

Kennisinstelling “Het Collectief”

12

Activiteiten

13

Samenwerkingsverbanden

14

Andere collectieven

14

Gemeenten of provincies

14

Organisatiestructuur

16

Wervingsgebied

16

Communicatie

17

Saldering

18

Energie… en meer

19

De kracht van collectieven

19

Aanbevelingen voor LDE’s

20

Bedrijven en instellingen

22

Het bedrijf als leverancier

22

Het bedrijf als deelnemer

23

Partnerschappen en co-creatie

23

Beleidsmakers 25 Twee partijen - één doel

25

Ondersteunen en klankborden

26

Data toegankelijk en bruikbaar maken Zelf aanzet geven

27 28

Liander 29 Ten slotte 33 Overzicht bezochte collectieven 35

7

8

Intussen in de maatschappij De opkomst van LDE’s staat niet op zich zelf maar speelt binnen een breed kader van maatschappelijke ontwikkelingen. Ontwikkelingen die hierop van invloed zijn komen in dit hoofdstuk aan bod.

Van mondiale uitdagingen naar lokale oplossingen De start van de 21e eeuw kenmerkt zich door een opeenstapeling van mondiale maatschappelijke uitdagingen. De systemen die ons in de afgelopen eeuw onze welvaart hebben gebracht staan onder druk: uitwassen beginnen zichtbaar te worden, de grondstofaanvoer komt in gevaar en klimaatverandering neemt duidelijke vormen aan. Bij veel van de grote maatschappelijke uitdagingen kunnen lokale oplossingen een belangrijke rol spelen. Denk aan de zorg, waarbij meer mensen thuis verpleegd zullen worden, geholpen door technologie en gemeenschapszin. Denk aan de aandacht voor lokale voedselproductie. Ook de aandacht voor lokaal opgewekte energie neemt toe. Uit deze voorbeelden blijkt dat mensen steeds meer het heft in eigen handen willen nemen met name in hun eigen omgeving.

De energietransitie Steeds meer burgers en bedrijven zien de onontkoombaarheid en de mogelijkheden van duurzame oplossingen. De prijzen van fossiele brandstoffen stijgen structureel. Tegelijkertijd groeit het besef dat het gebruik van fossiele brandstoffen de hoofdoorzaak is van klimaatverandering. Om deze redenen zijn er afspraken gemaakt om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. De Europese Unie heeft zich ten doel gesteld om in 2050 tenminste 80 procent minder broeikasgassen uit te stoten dan in 1990. In 2020 moet de emissiereductie 20 procent zijn, moet er 20 procent energiebesparing zijn gerealiseerd en moet 20 procent van alle energie in de Europese Unie afkomstig zijn van duurzame energiebronnen. Nederland wil in 2020 14 procent van haar energie opwekken uit duurzame bronnen. Om dit te bereiken stelt de Nederlandse overheid subsidies ter beschikking aan bedrijven maar ook aan particulieren die willen investeren in het opwekken van duurzame energie.

9

Energietransitie Energie is altijd belangrijk geweest voor de mensheid, maar heeft ook diverse transities gekend. Na mens- en dierkracht en inzet van wind- en waterkracht volgde de stoommachine. Die maakte de industriële revolutie mogelijk, die uiteindelijk leidde tot de ontdekking van elektrische energie en verbrandingsmotoren. In deze fase bevinden we ons nog steeds. Een bijzondere ontwikkeling voor Nederland vond plaats na 1959, toen één van de grootste aardgasvelden ter wereld werd ontdekt. De industrie en elektriciteitssector profiteerden sterk van deze goedkope energiebron. Maar ook de burger werd er beter van: het gas kon uitstekend gebruikt worden om te koken en om de woning te verwarmen. Binnen tien jaar was vrijwel ieder huishouden op het nationale aardgasnet aangesloten. De snelle transitie naar gas in de jaren 60 creëert de hoop dat ook een snelle transitie naar duurzame en decentrale energie mogelijk is. Momenteel zijn duurzame en decentrale energie groeiende. De impact hiervan op het totale systeem is echter nog klein. Hoe de energietransitie zich gaat ontwikkelen is nog onduidelijk, maar een ding staat vast: het huidige model zal veranderen.

De deeleconomie

methoden, zoals sociale media, hebben er

Een andere trend in delen van de samenle-

echter voor gezorgd dat deze vorm van

ving is de opkomst van de deeleconomie.

delen gemakkelijker is geworden. Koken

Het begrip deeleconomie omvat initiatieven

voor meerdere mensen tegen een kleine

die gemeenschappen aansporen bezittin-

vergoeding (thuisafgehaald.nl), een gratis

gen te delen. Het is een economie waarin

slaapplaats aanbieden (couchsurfing.org),

waardecreatie niet wordt gekenmerkt door verbruik van grondstoffen, maar door hergebruik van wat al voorhanden is. De waardecreatie zit in de dienst in plaats van het product. Kenmerken van de deeleconomie zijn onder meer een groot lokaal draagvlak, geloof in het groepsbelang en onderling vertrouwen. De deeleconomie is geen nieuw verschijnsel. Werk- en woonvormen als coöperaties en communes zijn al eeuwenoud. Het internet en andere moderne communicatie10

“Het is iets wat door mensen uit deze wijk die ik ken is opgezet. Nou die kan ik iedere dag hier tegenkomen als ik op mijn fietsje door de wijk kras.” Frans Duynstee, Vogelwijk Energiek

auto’s delen tegen een kleine vergoeding

drijfveer zijn, doordat de inzet van de

(mywheels.nl); er is een aanzienlijk aanbod

overheid en het bedrijfsleven op dit vlak als

van diensten die het principe van de

te beperkt wordt beschouwd, gaan

deeleconomie benutten.

maatschappijbewuste burgers zelf tot actie over.

Het resultaat van de deeleconomie is dat er

Er ontstaan vele verschillende collectieven,

weer waarde wordt gehecht aan delen en

die allerlei creatieve oplossingen bedenken;

gemeenschapszin. Hierdoor ontstaat er een

op technologisch, maar ook op organisato-

beweging van onderop die onze samenle-

risch vlak. Elk collectief creëert zo zijn eigen

ving sterker en duurzamer kan maken.

verdienmodel. De opkomst van collectieven zorgt daarmee voor een nieuw speelveld in

Lokale DuurzameEnergiecollectieven

de Nederlandse economie. Consumenten

In Nederland ontstaan de laatste jaren

ze leveren ook allerlei diensten aan hun

steeds meer zogenaamde lokale duurza-

omgeving. Een belangrijk aspect is dat ze

me-energiecollectieven. LDE’s zijn

geen winstoogmerk hebben, waardoor de

organisaties voor en door burgers. De

inkomsten ten goede kunnen komen aan

deelnemers bepalen zelf het reilen en zeilen

de eigen leden in de vorm van lokale

van het collectief; lokaal draagvlak is in

projecten.

worden zelf spelers op de markt. Ze leveren energie aan energiemaatschappijen, maar

LDE’s dus in sterke mate aanwezig. De energieopwekking van de collectieven berust vaak op zon, wind en/of biomassa. De capaciteiten van wijkbewoners en de ongebruikte ruimte van bijvoorbeeld daken worden efficiënt ingezet. Verder verbinden deelnemers in een LDE zich aan een gezamenlijk doel. Of dat nu is om te besparen op de energierekening of om een bijdrage te leveren aan verduurzaming van de samenleving, er is sprake van geloof in het groepsbelang. Dit groepsbelang hangt sterk samen met vertrouwen. De leden van een collectief hebben vertrouwen in hun collectief omdat ze een gemeenschappelijk doel hebben, invloed hebben op de activiteiten en elkaar vaak al kennen uit de omgeving. Duurzaamheid kan een belangrijke

11

Lokale duurzame-energiecollectieven Wat drijft de leden? Hoe organiseren LDE’s zich? Waar ligt de kracht van LDE’s, en wat zijn aanbevelingen om een LDE de goede richting op te sturen? Deze vragen worden in dit hoofdstuk beantwoord.

Aan motivatie geen gebrek

Naast duurzaamheid en sociale cohesie

Tijdens de bezoeken aan de diverse

van veel leden gaan deze bureaucratisch en

energiecollectieven in Nederland bleek de

zelfzuchtig te werk. Controle over de eigen

verscheidenheid van collectieven groot. Dat

energievoorziening zou de afhankelijkheid

geldt ook voor de motivatie van leden van

van deze bedrijven verkleinen. Het collectief

LDE’s om betrokken te raken. Collectieven

Grunninger Power wil daarom, samen met

starten vaak vanuit de gedrevenheid om de

andere collectieven in het noorden van het

lokale gemeenschap te versterken door zelf

land, een coöperatieve energiemaatschappij

actief te worden. Dit speelt met name

oprichten waarin de gebruikers centraal

wanneer het energiecollectief op kleine

staan.

speelt onafhankelijkheid van de grote energiemaatschappijen een rol. In de ogen

schaal is georganiseerd zoals wijk- of dorpsniveau. Vaak speelt ook mee dat

Persoonlijke interesses doen er ook toe. In

mensen een bijdrage willen leveren aan een

een aantal gevallen besloten mensen lid te

duurzame wereld.

worden van een energiecollectief vanuit interesse in duurzame techniek. Bij Duurzaam Balinge is de groep ontstaan vanuit het idee gezamenlijk te werken aan

“Het feit dat het hier in mijn eigen leefomgeving gerealiseerd wordt dat vind ik wel heel belangrijk.” Frans Duynstee, Vogelwijk Energiek

een duurzaam systeem voor de verwarming van woningen.

Kennisinstelling Het Collectief De leden vormen het fundament van een collectief. Vaak is er een vast bestuur, meestal bestaande uit mensen die er vanaf het eerste uur bij waren en zo een goed

12

Activiteiten “Wij zijn dan op zoek naar welke vaardigheden er in een dorp zitten. Soms sta je te kijken hoeveel vaardigheden er in een dorp zitten”

Veel jonge collectieven hebben als doel ooit eigen energie op te wekken. Daartoe hebben veel collectieven contracten met een energieleverancier. Hierin liften collectieven mee op de leveringsvergunning van hun partnerpartij. Deze partner heeft dan

Timo Veen, Duurzaam Hoonhorst

ook de plicht de administratie te voeren, wat een collectief veel werk uit handen kan nemen. Een vaak geziene constructie is dat het collectief een periodieke vergoeding

overzicht hebben van hun collectief.

krijgt van de partnerpartij voor de werving

Opvallend vaak zijn dit mensen die hoger

van nieuwe leden. Dergelijke partnerschap-

opgeleid zijn. Ze brengen ervaring en

pen hebben waarde voor alle betrokken

kennis met zich mee, essentiële onderdelen

partijen.

voor succes, en hebben zo veel invloed op hoe het collectief zich vormt. Op basis van

Collectieven bieden deze constructie

hun collectieve competenties en kennis

voornamelijk aan particulieren aan en nog

bepalen de leden de richting van een LDE.

nauwelijks aan organisaties. Bedrijven en instellingen hebben echter vaak een hoog

Naarmate een collectief groeit, wordt de

stroomverbruik en het leveren van energie

verzameling van kennis groter en groter.

aan lokale bedrijven kan veel bijdragen aan

De leden zijn mensen met een gedeelde

de vergroening van de energievoorziening

ambitie, maar met diverse achtergronden.

van de buurt.

Er is sprake van verschillende typen kennis: technisch, organisatorisch,

De kennispositie die collectieven in de loop

financieel, etc. In de loop der tijd worden

der tijd opbouwen, stelt hen in staat om

leden steeds meer specialist in hun eigen

(gratis) energieadvies te geven. Voor

collectief.

collectieven is dit een manier om kennis die bij de actieve leden aanwezig is te delen en

Op een zeker moment kunnen we spreken

nieuwe leden te werven.

van echte kennisinstellingen. In gevallen zoals Duurzaam Balinge wordt het collectief in de omgeving ook echt zo gezien. En Duurzaam Hoonhorst heeft een kenniscentrum opgericht waar bewoners iedere vrijdag welkom zijn met vragen over duurzame energie. Zo wordt duidelijk dat er ook aandacht is voor kennisoverdracht.

13

Naast het geven van advies houden

nemen ze vaak contact op met de gemeente

collectieven zich ook vaak bezig met de

of de provincie. Van andere collectieven

verkoop van hardware, zoals zonnepanelen.

kunnen ze leren hoe zij zijn begonnen en

Hiervoor worden contracten afgesloten met

vooral ook wat zij voor moeilijkheden tegen

leveranciers. Hoewel veel collectieven graag

zijn gekomen en welke fouten ze hebben

zelf energie opwekken, zijn de verkochte

gemaakt. Het voordeel van een samenwer-

zonnepanelen nadien eigendom van de

king met andere collectieven is dat deze

particulier en niet van het collectief. Deze

meestal bereid zijn om hun kennis gratis of

verkoop ondersteunt het aantrekken van

tegen een kleine onkostenvergoeding te

leden en duurzame energieleveranciers.

delen.

Samenwerkingsverbanden

Gemeenten of provincies

Collectieven hebben vaak eigen kennis en

duurzaamheidsdoelstellingen voor

middelen, maar zijn toch vaak op zoek naar

CO2-emissiereductie en vergroening van

kennis, vaardigheden en hulpmiddelen om

energie. LDE’s komen dan als geroepen.

hun collectief verder te ontwikkelen. De

Om zo veel mogelijk van een LDE te

samenwerking die wordt gezocht richt zich

kunnen profiteren, helpt de gemeente

voornamelijk op andere collectieven en

vooral in de startfase, zodat een collectief

gemeenten of provincies. Maar er wordt ook

snel op eigen benen kan staan. Zo kan de

met bedrijven samengewerkt. Verderop in

Bossche Duurzame Energie Coöperatie

de brochure wordt dieper ingegaan op de

bijvoorbeeld samen met vier andere

mogelijkheden voor samenwerking tussen

collectieven gebruik maken van een

collectieven en bedrijven enerzijds en

adviesbureau dat door de gemeente Den

collectieven en overheid anderzijds.

Bosch is ingericht.

De contacten met gemeenten variëren sterk. De meeste gemeenten hebben

De provincie Overijssel heeft in 2010 en

Andere collectieven

2011 zelfs een wedstrijd georganiseerd

Veel collectieven kiezen ervoor om samen te

genaamd Duurzaam Dorp. 23 Dorpen

werken met andere partijen, niet alleen uit

hebben een plan opgesteld over hoe zij hun

eigen belang maar ook om de kennis en

dorp in de toekomst duurzaam willen gaan

ervaringen die zij hebben opgedaan te

inrichten. De provincie heeft prijzen

kunnen delen. Door de verschillende

uitgereikt voor de meest overtuigende

achtergronden van de leden vormt zich

plannen om deze deelnemers te helpen hun

vaak al snel een netwerk van relaties

ambities waar te maken. Ook werden zij

rondom een LDE.

gecoacht door bureau Stimuland en de provincie zelf tijdens hun

Meestal beginnen collectieven met twee

verduurzamingsproces.

verbindingen. Eerst kijken ze naar collectieven in de omgeving of collectieven

Als er voor projecten specifieke kennis

met vergelijkbare interesses; daarnaast

nodig is, wordt er ook wel samengewerkt

14

met kennisinstellingen. Zo heeft De

Samenwerking met universiteiten en

Eendracht te Makkinga een groep studen-

kennisinstituten vindt echter niet zo vaak

ten ingeschakeld om een marketingplan op

plaats als samenwerking met andere

te stellen met als doel de naamsbekendheid

collectieven, bedrijven en overheid.

van het collectief te vergroten.

SchoonSchip Amsterdam SchoonSchip Amsterdam wil een drijvende duurzame woongemeenschap realiseren in Amsterdam-Noord. De woongemeenschap moet aan circa 50 huishoudens plaats gaan bieden. Tijdens de ontwikkeling van dit plan is het collectief verschillende samenwerkingsverbanden aangegaan, die veel invloed hebben gehad op de ontwikkeling van het collectief. In 2010 kwam SchoonSchip in contact met twee architectenbureaus, Space & Matter en Smeele Architecture, die aan het ontwerp van het project De Ceuvel werkten. De gerenoveerde boten van De Ceuvel bieden ruimte aan kantoren, ateliers en werkplaatsen voor creatieve en sociale ondernemingen. Het plan is dat het voormalige industrieterrein wordt omgevormd tot de meest duurzame stedelijke omgeving van Europa. De twee architectenbureaus hebben een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd voor SchoonSchip. De architecten raakten zo enthousiast over het project dat ze lid zijn geworden van SchoonSchip. Op dit moment is SchoonSchip bezig een locatie te bemachtigen in de buurt van De Ceuvel. Dit zou de twee projecten ook fysiek met elkaar kunnen verweven.

15

De leden hebben het voor het zeggen

“Je moet kunnen organiseren, je moet er tijd in kunnen en willen stoppen” Wilko Kistemaker, Groen Zonnig Houten

binnen de coöperatie. De coöperatie is er dan ook voor de leden en de leden zijn afnemers van de producten en diensten van de coöperatie. Dit betekend niet dat men altijd lid moet zijn, in sommige gevallen, zoals Reggestroom, neemt men stroom af op een contractuele basis.

Organisatiestructuur Collectieven verenigen zich in diverse organisatievormen waarvan de coöperatie, de vereniging en de stichting het meest gebruikelijk zijn. Als collectieven wat groter zijn, worden het vaak coöperaties via een notariële akte en ook inschrijving bij de Kamer van Koophandel is verplicht. Naast de coöperatie wordt door de collectieven vaak gekozen voor een (besloten) vennootschap waarvan de coöperatie aandeelhouder is. Zowel voor het oprichten van een coöperatie als een BV zijn een notariële akte en inschrijving bij de Kamer van Koophandel dan noodzakelijke stappen.

Bij veel collectieven speelt de vraag of er professionele - en dus betaalde - krachten aangenomen moeten worden. Sommige collectieven kiezen hier inderdaad voor. TexelEnergie stelde bijvoorbeeld kort na de oprichting al een directeur aan. Andere collectieven hechten juist sterk aan vrijwilligerswerk.

Wervingsgebied Het wervingsgebied van een collectief blijkt ook divers te zijn. In eerste instantie worden leden geworven in de directe omgeving. Echter, in de loop der tijd kan het ene collectief zich sterk lokaal op de eigen gemeente of wijk richten, terwijl een ander

Wervingsgebied varieert sterk Het initiatief Groen Zonnig Houten richtte zich in eerste instantie op de wijk. Toen bleek dat er meer animo was, werd het werkgebied uitgebreid naar andere wijken. Uiteindelijk heeft het initiatief zich op het hele dorp gericht. Momenteel worden zusterinitiatieven opgezet in gemeenten verspreid over het hele land. De in 1989 opgerichte windcoöperatie Deltawind, op het eiland Goeree-Overflakkee, richt zich op een grotere gemeente, die - in tegenstelling tot Houten - uit meerdere dorpen bestaat. Leden van de coöperatie moeten woonachtig zijn op het eiland, anders is deelname niet mogelijk. De coöperatieve vereniging de Windvogel richt zich op heel Nederland. Het lidmaatschap staat dus open voor iedereen.

16

deringen te houden. Deze worden gebruikt

“Ik wil het laagdrempelig maken en zoveel mogelijk mensen oproepen om mee te doen.” Wilko Kistemaker, Groen Zonnig Houten

om belangrijke besluiten te nemen en voor het bespreken van het financieel jaaroverzicht. Werkgroepen die zich met specifieke taken of vraagstukken bezig houden, kunnen ook een belangrijk communicatiemiddel zijn. Typische voorbeelden zijn werkgroepen die

collectief zich misschien wel op de hele provincie richt.

Communicatie LDE’s communiceren zowel intern als extern op een informele wijze. Dit maakt toetreding voor potentiële leden laagdrempelig. Vaak worden buurtvertegenwoordigers ingezet. Deze vertegenwoordigers

zich met de energie-opwek bezig houden, financiële werkgroepen die offertes van leveranciers vergelijken, en werkgroepen die marketingstrategieën bedenken om nieuwe leden te werven. Voor communicatie met externe partijen blijken vergaderingen en bezoeken op dit moment de grootste voorkeur te hebben.

hebben een bepaald deel van de wijk of een straat onder hun hoede en functioneren als contactpersoon en vraagbaak voor leden en niet-leden. Er zijn collectieven die een bezoekadres hebben in de vorm van een winkel of een informatiecentrum met soms ook een kantoorfunctie. Door de aanwezigheid hiervan wordt het collectief veel beter zichtbaar binnen de gemeenschap. Dit trekt leden aan en houdt het contact ook persoonlijker. Veel collectieven maken gebruik van nieuwsbrieven, sociale media en een website. Naast de informele communicatie maken collectieven gebruik van formele communicatiekanalen. Dat kan samenhangen met de rechtsvorm. Wanneer het een vereniging of een coöperatie betreft, is een collectief verplicht regelmatig algemene ledenverga17

De energie uit de zonnepanelen die op je

“Een coöperatief zonneveld of zonnedak waarin burgers participeren is gegeven de huidige salderingswetgeving nauwelijks interessant” Arno Uilenhoet, Bosche Duurzame Energie Cooperatie

eigen dak liggen wordt geregistreerd door je eigen elektriciteitsmeter. De opgewekte elektriciteit wordt tot maximaal je eigen jaarverbruik (met een limiet van 5000 kWh/ jaar) door de leverancier gesaldeerd met de elektriciteit die je uit het netwerk afneemt. De stroom van zonnepalen die op een ander dak liggen wordt alleen gesaldeerd met de eigenaar van die betreffende aansluiting en dus niet met de leden van het collectief – ook niet als zij gezamenlijk eigenaar zijn van die panelen.

Daarnaast worden beurzen rondom duurzame energie-opwek bezocht. Hier

De barrières rondom salderen kunnen voor

kunnen collectieven leveranciers ontmoe-

veel huishoudens spelen. Appartementen

ten en kennis opdoen en delen.

hebben bijvoorbeeld veelal geen geschikt dak om zonnepanelen op te plaatsen. Ook lang

Naast nieuwsbrieven blijken ledenvergade-

niet alle huizen beschikken over een

ringen de beste mogelijkheid om met leden

optimaal renderend dak. Het lijkt dan

in contact te blijven. Voor de ledenwerving

aantrekkelijk om de panelen elders te

worden vaak informatieavonden georgani-

plaatsen, op daken van scholen, instellingen

seerd. Hiervoor worden dan hele wijken uitgenodigd om het collectief te leren kennen. Dit blijkt een goede manier te zijn om grote aantallen mensen te kunnen bereiken. Echter, er is ook een valkuil: organisaties willen burgers steeds vaker informeren rondom het thema duurzame energie. Het gevaar bestaat dat bij de doelgroep informatiemoeheid ontstaat.

Saldering Burgers zouden graag de energie die ze collectief opwekken ook collectief willen verbruiken zonder daar belasting over te betalen: het zogenaamde collectief salderen of ‘zelflevering’. Het idee is dat het niet zou moeten uitmaken of de stroom is opgewekt op je eigen dak of op een andere locatie. 18

of braakliggende terreinen. Echter is het salderen dan een stuk lastiger te realiseren. Een algemene richtlijn is dat zonnepalen – ook als je collectief wilt salderen – het best geplaatst kunnen worden achter de aansluiting van iemand die een hoge elektriciteitsprijs betaalt: de huishoudens dus. Omdat grootgebruikers van stroom minder belasting betalen, is het belastingvoordeel van salderen kleiner.

Energie… en meer

Meer dan energie • Duurzaam Hoonhorst heeft geïnvesteerd in een cursus Skypen voor de senioren in hun dorp, zodat zij online een huisartsconsult konden krijgen. • Duurzaam Garenkokerskwartier investeert in groenbakken die geplaatst zijn op een vervuild stuk grond, waardoor terrein toch nuttig gebruikt wordt. • Duurzaam Dorp Diemen heeft met toestemming van de gemeente een

LDE’s houden zich primair bezig met het

braakliggend terrein omgetoverd tot een

opwekken van duurzame energie. Maar

heuse buurtmoestuin, waarbij de regel

collectieven doen vaak meer. Vaak verbeteren ze hun leefomgeving ook op andere

geldt ‘wie zaait, oogst als eerste’. • Duurzaam Balinge heeft een samenwer-

manieren, met name door te investeren in

kingsverband met Natuurmonumenten

projecten die betrekking hebben op zorg en

opgezet, waarin de houtgroep van het

groen in de wijk.

collectief de houtsingels in de omgeving onderhoudt en tegelijkertijd hout inzamelt voor hun hout gestookte verwarmingsinstallaties.

De kracht van collectieven Collectieven werken voornamelijk met vrijwilligers. Dit zorgt ervoor dat ze, buiten ingehuurde kennis, nauwelijks personeelskosten hebben. Bovendien hebben ze geen winstoogmerk, waardoor projecten die niet direct bedrijfseconomisch rendabel zijn, maar wel degelijk kunnen bijdragen aan een duurzamere omgeving, gemakkelijker kunnen worden opgepakt. Collectieven stellen hun leden centraal. De leden hebben een rotsvast vertrouwen in de 19

kerngroep: ten eerste omdat zij bereid zijn hun tijd te investeren in de ontwikkeling meeste leden de passie van de kerngroep

Hoonhorster Dorps Verwarmingssysteem

delen. Zij hebben immers vanaf het begin

Het collectief Duurzaam Hoonhorst heeft

van hun lidmaatschap ingestemd met de

een werkgroep Energie. Deze werkgroep is

richting die het collectief voorstaat.

sinds 2010 bezig geweest met de realisatie

Bovendien is het vaak zo dat leden van

van een verwarmingssysteem in het dorp.

energiecollectieven elkaar kennen omdat ze

Dit verwarmingssysteem heeft als doel

bij elkaar in de buurt wonen. Dit vertrou-

gemeenschappelijke gebouwen, zoals de

wen binnen het collectief zorgt voor een

school, en het clubhuis van de voetbalclub,

sterke binding die de kans op uiteenvallen

te verwarmen.

van het collectief en ten tweede omdat

verkleint. De werkgroep koos ervoor om een Collectieven hebben veel innovatieve kracht

centrale houtkachel te gebruiken om een

door de diversiteit in achtergrond, kennis,

warmtenet mee te voeden. Deze kachel

ervaring en competenties van de leden. Bij

kan zowel op houtsnippers als op pallets

het opzetten van LochemEnergie werd er

gestookt worden. De snippers worden

een informatieavond georganiseerd. Zo’n 60

gemaakt van hout dat in de omgeving te

mensen uit de omgeving kwamen op deze

vinden is, inclusief het tuinafval van de

informatieavond af. Na een korte inventari-

bewoners zelf.

satie van de in de zaal aanwezige expertise kwam men al snel tot de conclusie dat het

Deze houtsnippers worden gedroogd door

een zeer diverse groep was. Er waren

de restwarmte die vrijkomt bij een

werknemers van energieleveranciers en

composthoop van een lokaal composte-

netbeheerders, technici, maar ook juristen

ringsbedrijf. Deze warmte wordt via een

en financiële experts. Al gauw werd duidelijk

buizenconstructie geleid naar een grote

dat alle voor een collectief benodigde kennis

opslag hal waar de snippers gedroogd

zich al had verenigd in de zaal.

kunnen worden.

“Je kan er een heleboel over denken, een hele boel over weten, maar als je het verschil wil maken moet je het gewoon doen” Wim Diepenveen, Reggestroom

Aanbevelingen voor LDE’s Een LDE oprichten kan veel opleveren, maar het kan ook misgaan. Veel LDE’s hebben het moeilijk in de opstartfase; het vergt veel van de oprichters die het vaak in hun vrije tijd doen. Elk collectief is anders. Toch is er een aantal aanbevelingen te

20

onderscheiden waarmee elk collectief zijn voordeel kan doen. Zorg voor voldoende leden: voor collectieven die verduurzaming van hun omgeving tot doel hebben, is lokaal draagvlak cruciaal. Het collectief werkt het best als de leden vertrouwen hebben in

“Als je kiest voor duurzaamheid kan het niet zo zijn dat er elke dag een emmer met geld bij moet. Dan put je jezelf enorm uit.” Wim Diepenveen, Reggestroom

elkaar en in het collectief. Zorg er daarnaast voor dat mensen uit de omgeving betrokken worden. Bovendien brengt een voldoende

is van belang in de opstartjaren van het

hoog ledenaantal meer slagkracht en

initiatief.

financiële middelen met zich mee. Betrek lokale partners: lokale naamsbeHoud het laagdrempelig: collectieven

kendheid is voor partners van collectieven

ontstaan vaak om burgers invloed te geven.

uit de regio een voordeel. Dit voordeel kan

Door laagdrempelig te zijn, geef je het

worden gebruikt voor interessante

signaal af dat alle burgers mee kunnen

onderlinge regelingen. Denk aan een

doen en dat het zo een echt burgerinitiatief

acquisitievergoeding of het delen van

wordt. Daarnaast zijn mensen veel sneller

kennis. Een lokale partner wekt vertrouwen

bereid op een of andere wijze te investeren

bij klanten en is makkelijk benaderbaar.

in een initiatief wanneer ze zichzelf daar zelf onderdeel van voelen.

Zorg voor korte communicatielijnen en regelmatig contact: houd iedereen op

Houd je als collectief politiek afzijdig:

de hoogte. Dit is vooral belangrijk wanneer

om te zorgen dat het collectief op steun en

er een groot project wordt gestart of als er

inzet van de gemeente kan rekenen, is het

belangrijke ontwikkelingen zijn rondom

van belang dat het collectief met de

het collectief. Door middel van een wijkblad

gemeente een gezamenlijke visie ontwik-

of sociale media kunnen deelnemers

kelt. Als een collectief te veel een politieke

gemakkelijk op de hoogte gehouden

kleur aanneemt, kan er frictie ontstaan.

worden.

Trek ervaren mensen aan om leiding

Zorg voor begrijpelijke en informele

te geven aan het collectief: een

communicatie binnen het collectief:

kerngroep van leden met veel kennis,

de actieve leden hebben vaak een hoog

ervaring en expertises is cruciaal. Alles wat

kennisniveau van technologieën, wet- en

het collectief zelf in huis heeft, hoeft niet

regelgeving en ander relevante onderwer-

ingekocht te worden. Denk goed na over

pen. Houd rekening met de kloof in kennis

wie welke functie op zich neemt. Een

met geïnteresseerden die nog weinig van de

voorman of –vrouw met ondernemersbloed

onderwerpen afweten.

21

Bedrijven en instellingen Collectieven ontkomen er vaak niet aan om contact te leggen met bedrijven of instellingen. Dat kan een wederzijds belang dienen: het collectief kan een dienst of kennis nodig hebben, terwijl het bedrijf of de instelling maatschappelijke betrokkenheid kan tonen of toegang kan krijgen tot innovatieve ideeën en nieuwe markten. Bedrijven en instellingen kunnen diverse functies vervullen voor een collectief.

Het bedrijf als leverancier

behandeld moeten worden als een gelijkwaardige en goed geïnformeerde onderhandelingspartner.

Een bedrijf of instelling kan producten of diensten leveren aan collectieven. Deze

Ondanks alle kennis en vakmanschap in

producten en diensten variëren sterk met

een collectief zijn er voor specialistische

het bedrijf en het collectief. Het collectief

taken echter ook dienstverleners nodig,

beschikt zelf vaak al over veel kennis. Richt

zoals voor juridische zaken, accountancy of

een bedrijf zich op het aanbieden van een

marketing. De aanwezige kennis van leden

totaalpakket voor een collectief? Het zal van

binnen het collectief is daarbij bepalend en

een koude kermis thuiskomen. LDE’s

die varieert sterk. Zo heeft LochemEnergie

willen hun ‘core business’ juist in eigen

accountants in huis die hun kennis

hand houden. De collectieven zullen

inzetten op het gebied van financiën. Collectieven willen niet betalen voor informatie die de leden uit het eigen netwerk tegen lage kosten kunnen

“We doen dat soort dingen ook om zelf deskundiger te worden op de energiemarkt. Weten wij veel, we komen helemaal niet uit deze business [...] Dat doen wij met samenwerkingspartners, wij huren daar dus bedrijven voor in.”

verkrijgen. Voor bedrijven ligt het verdienmodel dus niet in de informatievoorziening zelf, maar in het leveren van ‘tailormade’ diensten en producten. Het collectief investeert haar inkomsten graag in de directe omgeving. Dit kan van belang zijn voor het lokale midden- en

Wim Diepenveen, Reggestroom

kleinbedrijf, dat via een collectief gemakkelijk toegang kan krijgen tot een grote maar specifieke groep consumenten. Wanneer

22

een collectief besluit met zijn opbrengsten

goed aan om collectieven te betrekken. Dit

huizen in de omgeving beter te isoleren,

heeft verschillende redenen. Ten eerste

dan kunnen lokale isolatiebedrijven

biedt een collectief een snelle weg naar een

hiervan profiteren. Duurzaam

relatief groot publiek van gelijkgestemde

Garenkokerskwartier maakt bijvoorbeeld

mensen, die op hun manier aan het

gebruik van de Huizendoktor voor

pionieren zijn. Dit type doelgroep is vaak

energieprestatieadviezen en laat Kapitein

bereid mee te denken over verbetering van

BV, een lokaal installatiebedrijf, zonnepa-

de producten of diensten die ze gebruikt.

nelen installeren.

Dat is belangrijk voor innovaties waarbij het van belang is dat deelnemers in

Het bedrijf als deelnemer

dezelfde wijk of hetzelfde dorp wonen.

Een wellicht niet voor de hand liggende rol

graanmolen om stroom op te wekken. De

is dat bedrijven klant of lid kunnen worden

molen heeft ongebruikte capaciteit, maar

van een coöperatie. Het collectief kan

heeft niet zelf de mogelijkheid om dit in te

namelijk niet alleen als klant worden

zetten voor elektriciteit. Het collectief kan

gezien, maar ook als leverancier.

dit wel, maar heeft geen molen. Samen

Bedrijven en instellingen verbruiken veel

zorgen zij voor co-creatie, waarbij de een

energie en indien zij maatschappelijk

niet zonder de ander kan.

verantwoord willen opereren, kunnen ze

Ook het beschikbaar stellen van een dak

overstappen op energie uit groene en lokale

voor zonne-energie is een voorbeeld van

bronnen. Dergelijke opwek kan geleverd

gebruikmaken van ongebruikte capaciteit.

worden via een lokaal burgercollectief.

Daken van huizen zijn niet altijd geschikt

Partnerschappen en co-creatie Een bedrijf kan ook een relatie met een collectief hebben in een partnerschap. LDE’s zijn vaak bereid tot samenwerking om hun kennis te vergroten en verspreiden. Een bedrijf kan door middel van een partnerschap deze kennis gebruiken en zo gebruik maken van de innovatieve kracht van het collectief. Als bedrijven of onderzoeksinstellingen

Zo zien we bij Reggestroom het voorbeeld dat er gebruik wordt gemaakt van een oude

om panelen op te plaatsen. Daken van bedrijven of instellingen bieden soms uitkomst voor de leden van het collectief. Bij Duurzame Energiecoöperatie Apeldoorn (deA) zijn er afspraken met woningcorporaties gemaakt om panelen te plaatsen op hun huizen. De huurders van de huizen kunnen de panelen huren, waardoor er gesaldeerd kan worden. In Lochem zien we dat er panelen op het dak van het gemeentehuis geplaatst zijn voor de leden van de coöperatie LochemEnergie.

willen experimenteren met nieuwe diensten of producten, dan doen ze er ook

23

Reggestroom Reggestroom is een bedrijf dat verbonden is aan de Coöperatie Duurzame Energie Hellendoorn. Reggestroom heeft afspraken gemaakt met (lokale) installateurs die zonnepanelen monteren. De installateurs verdienen niets aan de panelen en omvormers, want deze worden ingekocht door het collectief. De installateurs betalen een acquisitievergoeding aan het collectief en worden tegen een vastgesteld, laag uurtarief ingezet. Alhoewel ze beperkt verdienen aan de uren, nemen installateurs toch deel aan deze constructie. Een van de redenen is dat ze personeel aan het werk houden dat anders wellicht geen opdracht zou hebben. Maar de belangrijkste reden is dat het aantrekkelijk is voor installateurs om bij particulieren over de vloer te komen. Goed werk leveren is de beste reclame voor een installatiebedrijf. Dit levert mogelijk vervolgopdrachten op.

24

Beleidsmakers Energiecollectieven en lokale overheden hebben meer met elkaar gemeen dan op het eerste gezicht misschien lijkt. In dit hoofdstuk wordt de toegevoegde waarde van LDE’s voor lokale overheden toegelicht, inclusief het gebruik van zogenaamde ‘open data’.

Twee partijen - één doel

Ook overheden zijn bezig met het verduur-

Collectieven ontstaan vaak uit de passie hun

zamen van land, provincie of gemeente.

omgeving te verduurzamen. Daarbij richten

Veel gemeenten streven ernaar om

ze zich niet alleen op energie, maar vaak ook

CO2-neutraal te worden. Ze investeren in

op sociale duurzaamheid. Gezamenlijk

zorg, groen en werkgelegenheid. De sociale

initiatief nemen brengt buurtbewoners bij

cohesie, die door de collectieven kan worden

elkaar en versterkt het gevoel van verant-

versterkt, vormt een goede voedingsbodem

woordelijkheid voor de eigen omgeving.

voor die investeringen en draagt bij aan de

Duurzaam Dorp Diemen (DDD) als klankbordgroep Duurzaam Dorp Diemen is ontstaan vanuit de wens bewustwording te creëren voor klimaatverandering binnen de gemeente Diemen. In principe kan ieder individu binnen Diemen zich aansluiten bij dit collectief. DDD zet zelf duurzame initiatieven op en ondersteunt andere initiatieven in de gemeente. Wat DDD zo interessant maakt is hun samenwerking met de gemeente. DDD fungeert voor de gemeente als een klankbordgroep voor het duurzaamheidsbeleid en heeft regelmatig contact met de wethouders op het gebied van milieu, energie en duurzaam ondernemen. DDD is al sinds 2010 betrokken bij het realiseren van een aantal windmolens in de gemeente van Diemen. DDD is voor de gemeente zeer bruikbaar voor inzichten over de (financiële) bewonersparticipatie en communicatie naar de bewoners van Diemen. De ervaring die DDD heeft opgebouwd in hun eerdere betrokkenheid bij collectieve windprojecten maakt hen tot een interessante partner voor de gemeente. Door deze samenwerking wordt er meer aandacht besteed aan duurzame projecten en is zowel de gemeente als DDD beter in staat zijn doelen te bereiken.

25

“De koers is duidelijk en men sluit zich daarbij ook aan bij het idee van oké duurzaamheid, energie, zelf energie produceren. Ja dat is gewoon de lijn. Daar gaat iedereen voor.” Jappie Sietsma, De Eendracht

Ondersteunen en klankborden Gemeenten en collectieven kunnen elkaar op vele manieren helpen, maar het begint met luisteren naar elkaar en het begrijpen van elkaars belangen. Collectieven lopen nog wel eens tegen problemen aan in hun contact met gemeenten over bijvoorbeeld vergunningen of bestemmingsplannen. Beleidsmakers kunnen de collectieven stimuleren door een faciliterende rol in te

leefbaarheid van wijken en gemeente. Dit

nemen. Voorbeelden hiervan zijn het

maakt de gemeente aantrekkelijker om in te

bemiddelen tussen verschillende lagen van

wonen. Omdat ze dezelfde doelen nastreven,

de overheid, en het collectief informeren

hebben collectieven en beleidsmakers beide

over relevante wetgeving. Hierdoor kunnen

baat bij een goede samenwerking.

collectieven zich effectiever ontwikkelen. Maar collectieven kunnen ook gemeenten ondersteunen. De collectieven hebben de beschikking over veel kennis, vaardigheden

Duurzaam Ontbijt Den Haag heeft naar aanleiding van de ontwikkelingen omtrent duurzame initiatieven binnen de gemeente een zogenaamd Duurzaam Ontbijt in het leven geroepen. Dit is eigenlijk ontstaan met Vogelwijk Energie(K), het buurtinitiatief dat de afgeschreven windmolen in de Duinen bij Scheveningen weer nieuw leven heeft ingeblazen. Dit heeft vele wijken in Den Haag geïnspireerd om zelf ook een collectief te starten. De gemeente besloot daarop om een maandelijkse bijeenkomst voor deze collectieven te organiseren. Tijdens deze bijeenkomsten kunnen collectieven ontwikkelingen bespreken en met de gemeente in gesprek gaan over hoe deze kan bijdragen aan hun projecten. Daarnaast geven de bijeenkomsten de gemeente de mogelijkheid om voorgenomen beleid te bespreken met deze collectieven. Naast het uitwisselen van kennis ontstaan er ook verschillende samenwerkingsverbanden tussen wijkinitiatieven. De Vogelwijk is bezig met een project om samen met drie andere wijken biogas op te wekken uit een lokale waterzuiveringsinstallatie

26

Gemeenten beschikken over data die voor

“Zo staat de gemeente Houten achter het initiatief, en geeft mij de mogelijkheid om gebruik te maken van allerlei faciliteiten binnen de gemeente. Ik heb bijvoorbeeld een vast aanspreekpunt, een duurzaamheidsambtenaar, die veel kennis heeft met betrekking tot lokale en nationale wetgeving.” Wilko Kistemaker, Groen Zonnig Houten

collectieven van groot belang kunnen zijn. In Amsterdam is een app ontwikkeld die gebruik maakt van open data en aangeeft waar lege kantoorpanden staan (‘leegstaande kantoren Amsterdam’). Collectieven kunnen zo gemakkelijk een ruimte vinden die gebruikt kan worden als vergaderlocatie of informatiecentrum. Zo zou ook informatie over bestemmingsplannen rondom ongebruikte percelen beschikbaar kunnen worden gesteld. Hiermee zouden collectieven gemakkelijker op zoek kunnen gaan naar een geschikte locatie voor bijvoorbeeld een windmolen of zonnepanelen.

en mankracht en kunnen lokale overheden werk uit handen nemen. Duurzaamheidsbeleid kan hiermee dus ook worden verbeterd.

Data toegankelijk en bruikbaar maken

Om beter inzicht te krijgen in de mogelijkheden voor hun activiteiten zou het de collectieven kunnen helpen om nauwkeurige data te krijgen. Maar bepaalde data moeten worden geanonimiseerd, zodat er geen persoonsgegevens op straat komen te liggen. Privacyrichtlijnen spelen een belangrijke rol.

In het dagelijks leven wordt er door velen van ons gebruik gemaakt van ‘open data’. Denk waar meteorologische data overzichtelijk

Data Privacy Richtlijn (95/46/EG)

worden samengebracht en gepresenteerd.

Art. 2 sub a: persoonsgegevens zijn

bijvoorbeeld aan de website buienradar.nl,

“iedere informatie betreffende een Voor collectieven kunnen we denken aan een

geïdentificeerde of identificeerbare

platform als zonatlas.nl. Dit is een bundeling

natuurlijke persoon [...]; als identificeer-

van weergegevens, zoals invalshoeken van

baar wordt beschouwd een persoon die

de zon, hellingshoeken van daken en

direct of indirect kan worden geïdentifi-

schaduwsituaties veroorzaakt door bomen of

ceerd, met name aan de hand van een

hoge gebouwen. Met deze informatie kunnen

identificatienummer of van een of meer

collectieven in een korte tijd zelf bepalen

specifieke elementen die kenmerkend

waar zij het beste gezamenlijk zonnepanelen

zijn voor zijn of haar fysieke, fysiologi-

kunnen plaatsen en hoeveel dit kan

sche, psychische, economische, culturele

opleveren.

of sociale identiteit.”

27

Collectieven kunnen bijvoorbeeld belang hebben bij energiegebruiksgegevens van huishoudens in de buurt. Die gegevens zijn bekend bij de netbeheerder. Echter, deze gegevens kunnen niet zomaar worden vrijgegeven omdat deze iets kunnen zeggen over de economische of sociale identiteit. Een gebruikelijke manier van bijvoorbeeld het Centraal Bureau voor de Statistiek om privacy te waarborgen, is gegevens over wijken en huishoudens te clusteren en op postcode-5-niveau aan te bieden.

Zelf aanzet geven Gemeenten kunnen ook de aanzet geven tot het opzetten van een collectief. Zowel in Waalre als in Oegstgeest zijn er twee initiatieven ontstaan vanuit een gemeentelijke wens. Hierin hebben enkele wethouders de aanzet gegeven voor het opzetten van een collectief en dat is overgenomen door enkele bewoners. In beide dorpen is er door de gemeente een opzet gemaakt voor een coöperatie. Nu deze coöperaties zijn opgericht fungeren de wethouders alleen nog als adviespersonen. Op deze manier blijft een goede band tussen collectief en gemeente gewaarborgd.

28

Liander Wat verstaat Liander onder Lokale Duurzame Energie-collectieven?

Verbonden met de omgeving

Steeds meer mensen willen samen, in hun

ondergrond verankerd zijn en figuurlijk,

buurt, dorp, stad of streek verantwoordelijk-

omdat zijn klanten en aandeelhouders

heid nemen en zeggenschap hebben over de

(gemeenten en provincies) daar actief zijn.

Liander is als netbeheerder verbonden met de regio’s waarin het actief is. Letterlijk, omdat de kabels en leidingen in de

energie die ze gebruiken. Ze willen samen energie besparen en duurzame energie opwekken. Liefst in hun eigen huis, school of bedrijf of samen met bedrijven, boeren of

Gedeelde belangen in de regio

organisaties in hun directe omgeving.

Netbeheerder en collectieven hebben dus een

Steeds vaker vinden deze initiatieven ook de

gezamenlijk belang. De energie-infrastruc-

weg naar de netbeheerder. Soms met een

tuur van de netbeheerder draagt bij aan een

nog wat onbestemd verlangen naar een

duurzame, betrouwbare en betaalbare

‘smart grid’ of naar deelname in hun project.

energievoorziening in de regio.

Maar vaak ook met hele concrete vragen:

Wat brengt de toekomst?

• Hebben jullie energiedata voor ons? • Kunnen jullie ons project van slimme meters voorzien? • Kan je ons helpen met het verrekenen

Omdat de energie-infrastructuur duur is en lang meegaat, is het heel belangrijk

van de opbrengsten van onze

voortdurend op de toekomst voorbereid

zonnecentrale?

zijn. Liander wil de huidige infrastructuur

• Kunnen jullie het biogas of de warmte

zo efficiënt mogelijk gebruiken en misin-

die wij over hebben ‘in het net’

vesteringen in nieuwe infrastructuur

wegwerken?

voorkomen. Zo investeert Liander veel in slimme elektriciteitsinfrastructuur omdat

Netbeheerder Liander beantwoordt deze

de vraag naar stroom blijft stijgen.

vragen graag en beschouwt LDE’s als

Bovendien worden elektriciteitsstromen

partner in de energietransitie, maar ook als

steeds complexer, onder andere omdat er

belangrijke, groeiende klantgroep.

steeds meer stroom lokaal opgewekt wordt.

29

Ook is er de onmiskenbare trend dat steeds

restwarmte, biobrandstoffen, geothermie

meer verschillende energiebronnen benut

en warmte en koude. Daardoor wordt de

worden. Naast energie uit gas, kolen, afval

energievoorziening steeds meer geïnte-

en kernenergie, steeds meer uit wind, zon,

greerd en locatiespecifiek.

Geïntegreerde lokale energieoplossingen Om betaalbare en duurzame energie te realiseren hebben overheid en marktpartijen veel verschillende oplossingen tot hun beschikking. Liander ziet twee uiteenlopende mogelijkheden: A. Een tot op heden veel gekozen oplossing zijn grootschalige energiecentrales, bijvoorbeeld een groot windpark op zee, een afval-energiecentrale of een kerncentrale. Een belangrijk kenmerk is dat de energie dan één kant op gaat: van de grootschalige productiefaciliteit, naar de grote en kleine gebruikers in de omgeving of op flinke afstand. Een belangrijk voordeel van grootschalige oplossingen is de relatief lage prijs van de geproduceerde energie. Een nadeel zijn de relatief hoge investeringskosten en risico’s en hoge kosten voor transportleidingen en de verliezen die met het transport gepaard gaan. Hoe groter de afstand van het energietransport, hoe meer verlies onderweg. B. Een heel andere route is kiezen voor lokale opwek. De energie produceren daar waar de energiebronnen voorhanden zijn en zo dicht mogelijk bij de plek waar de energie ook gebruikt wordt. Denk bijvoorbeeld aan de opslag van warmte en koude in de bodem onder een gebouw en warmtepompen die werken met de stroom uit lokale windmolens en zonnecellen. Een ander voorbeeld is het opslaan en hergebruiken van afvalwarmte uit industriële ovens, een fabriek of datacenters voor de verwarming van nabijgelegen woningen of kantoren. Of het vergisten van mest en biomassa waarna het biogas wordt gebruikt voor het aandrijven van een kleine warmtekrachtcentrale die stroom en warmte levert voor bedrijven en woningen in de buurt. Dit soort oplossingen noemen we geïntegreerd als ze in alle soorten van lokale energievraag voorzien en meerdere lokale energiebronnen slim benutten. Het voordeel van zo’n aanpak is dat je de energie produceert waar je hem nodig hebt en dus minder hoeft te investeren in transport. Sommige reststromen (afvalwarmte of groenafval) en bronnen (bodem, wind en zon) zijn bovendien gratis of zo goed als gratis. Het nadeel is dat het soms ingewikkeld is: je hebt met veel partijen te maken, moet goed nadenken, veel rekenen en slim ontwerpen. En soms toch nog aardig wat investeren in lokale techniek.

30

Een beetje flauw maar veelzeggend grapje

Waarom zijn LDE’s dan zo belangrijk voor Liander?

luidt: “Voorspellen is lastig, vooral als het

LDE’s zijn voor Liander van strategisch

om de toekomst gaat”. Dat geldt ook voor de

belang om de volgende redenen.

ontwikkelingen op de energiemarkten. Er

1. Ze kunnen bijdragen aan oplossingen in

Onzekerheden en zekerheden

is eigenlijk maar één zekerheid en dat is dat

de regio: energie opwekken, dicht bij

er veel gaat veranderen. Toch is er wel een

waar je het verbruikt. Voor Liander kan

aantal bijna-zekerheden, namelijk dat:

dat een efficiëntere benutting van de

• het aanbod en de prijs van stroom sterk

netten opleveren, met minder energiever-

bepaald wordt door prijsontwikkelingen op de wereldenergiemarkten, de prijs van CO2-emissierechten en de opwekcapaci-

liezen en met overall lagere investeringskosten. 2. LDE’s worden mogelijk een belangrijke

teit van bijvoorbeeld wind, zon en

klantgroep voor Liander. Lokale oplossin-

kernenergie in de ons omringende

gen vragen slim energiemanagement

landen;

(smart grids), monitoring en metingen en

• kernenergie, schaliegaswinning en CO2-opslag voorlopig op weinig draagvlak in Nederland kunnen rekenen; • ons aardgas de komende 30 jaar

extra aansluitingen op onze netwerken. 3. LDE’s zijn een activiteit van en voor de klanten van Liander. Het is in het belang van Liander dat huishoudens en

langzamerhand opraakt en we meer en

bedrijven die op de netten zijn aangeslo-

meer afhankelijk worden van gasimpor-

ten ook op een betrouwbare en betaalbare

ten of alternatieven;

manier gebruik kunnen maken van de

• de prijs van zonnepanelen blijft dalen en het gebruik in Nederland sterkt blijft stijgen; • de lange termijn doelstelling van de EU

diensten van LDE’s – net zo als van de gevestigde energieleveranciers. 4. LDE’s zorgen voor extra economische activiteit en waardecreatie in de gebieden

en van Nederland gericht blijven op een

waar de infrastructuur van Liander

volledig duurzame energievoorziening in

gebruikt wordt. Economische vitaliteit is

2050.

een randvoorwaarde voor de blijvende benutting van de infrastructuur die

Daarnaast is er een onmiskenbare trend naar lokale duurzame energieoplossingen.

uiteindelijk van ons allemaal is. 5. De aandeelhouders van Liander vinden

En de kans is aanwezig dat lokale duurza-

lokale duurzame energie-activiteiten van

me energie-initiatieven daar een steeds

strategisch belang; niet alleen vanuit een

grotere rol in gaan spelen.…

economisch perspectief, maar ook omdat dergelijke activiteiten leiden tot meer innovatie, werkgelegenheid, sociale samenhang, leefbaarheid en minder milieuschade. 31

De dienstverlening van Liander

Om die reden denkt Liander constructief

De energievoorziening verandert en LDE’s

nieuwe projecten, over energiemanage-

hebben daar een groeiend aandeel in. Soms

ment en slimme energiemeters, maar ook

gaat het om kleine stapjes zoals een paar

door middel van ‘Energieaandeel.nl’, een

vierkante meter zonnecellen op eigen dak.

administratief hulpmiddel voor het

Maar vele kleine projecten kunnen grote

administreren van collectieve duurzame

impact hebben, zowel op de energiemarkt

energie projecten.

mee met LDE’s: over kosteneffectieve oplossingen voor de aansluiting van

als op de energienetten. Op de website www.liander.nl/samen is een Zoals gezegd niets is zeker, maar de

portal voor LDE’s ingericht, met algemene

betrouwbaarheid van de netwerken is zo

informatie, producten en diensten voor

belangrijk dat we ons zo goed mogelijk op

LDE’s en met de mogelijkheden om met de

de meest waarschijnlijke scenario’s

LDE-consultants van Liander in contact te

voorbereiden. Het scenario met een grotere

treden.

rol van LDE’s in de verduurzaming van de energievoorziening is een waarschijnlijk

Liander werkt aan een betrouwbare,

scenario en ook een scenario met veel baten

betaalbare en duurzame energievoorzie-

voor de lokale klanten, aandeelhouders en

ning. Ook met LDE’s.

voor de maatschappij als geheel.

www.liander.nl/samen [email protected]

32

Ten slotte Lokale Duurzame-Energiecollectieven zijn in opkomst. Dit is goed nieuws voor de overgang naar een volledig duurzame energievoorziening. LDE’s dragen zowel bij aan de toename van duurzame energie als aan energiebesparing. Maar belangrijker is dat zich door heel Nederland gemeenschappen vormen die samen aan de slag gaan met energie. Dat vermindert het wijdverbreide energie-analfabetisme. De gemeenschappen hebben voldoende draagvlak om lokale ondernemers te bewegen zich bezig te gaan houden met het leveren van diensten rondom duurzame energie en energiebesparing.

Deze studie heeft aangetoond dat geen twee

vend zijn voor het succes van LDE’s. Deze

energiecollectieven hetzelfde zijn. De

zijn belangrijk, want een LDE oprichten is

enorme diversiteit is weliswaar lastig voor

geen gemakkelijke onderneming. Ondanks

onderzoekers die graag willen categorise-

de diversiteit aan initiatieven komen twee

ren zodat ze kunnen analyseren, maar voor

factoren telkens terug. Ten eerste moeten

de energietransitie lijkt het juist goed

alle collectieven expliciet politiek neutraal

nieuws te zijn. Diversiteit betekent dat

zijn. Of een lid nu VVD stemt of SP:

gemeenschappen collectieven hebben

iedereen moet zich welkom voelen. Dit

ontwikkeld voor hun specifieke omstandig-

laatste hangt samen met de tweede

heden. Dat lokaal perfect aangepaste

succesfactor: steun van en samenwerking

collectief heeft de meeste kans van slagen.

met de gemeente is essentieel. Die samenwerking vergt iets van het collectief,

Het aandeel van LDE’s in de Nederlandse

maar ook van de gemeente. De gemeente is

energievoorziening is vooralsnog beperkt.

nodig voor vergunningen, maar kan ook

Om dit op te schalen, moeten de resultaten

meer doen, zoals het aanjagen of faciliteren

van de experimenten die nu overal in

van een LDE. Saldering (de teruggeleverde

Nederland ontstaan, iedereen ten goede

energie wordt afgetrokken van het

komen. Dit kan alleen als de resultaten

verbruik) en wetgeving zijn bijzonder

systematisch worden bestudeerd, gedocu-

ingewikkeld; een gemeente zou daarin hulp

menteerd en verspreid. De Liander Master

en expertise kunnen bieden. LDE’s kunnen

Denktank heeft aan dat proces een eerste

bij lokale beleidsmakers zorgen voor meer

bijdrage geleverd.

bewustwording van de positieve consequenties van collectieven voor de gemeente.

Allereerst is er een aanzet gegeven in de

Zo kunnen lokale ondernemers profiteren

bepaling van de factoren die doorslagge-

door diensten te verlenen en wordt de 33

sociale samenhang vergroot. Daarmee

wekking, of nemen deel aan andere vormen

krijgt de gemeente een aantrekkelijker

van co-creatie.

vestigingsklimaat. Het contact tussen collectieven en Voor vrijwilligers in LDE’s is het vaak een

kennisinstellingen is nog beperkt. De

significante inspanning om een collectief

inschatting is dat organisaties als TNO,

op gang te brengen. Een ledenaantal dat

ECN en regionale universiteiten waardevol-

voldoende lokaal draagvlak biedt, is in ieder

le kennis kunnen bieden; voor collectieven

geval belangrijk. Het voordeel voor leden

maar ook voor de provincie of gemeenten.

kan zijn dat LDE’s als betrouwbare, derde

Ze kunnen informatie-uitwisseling tussen

partij kunnen optreden in de interactie

collectieven op gang brengen op regionaal

tussen leden en bedrijven zoals

niveau, wat het laagdrempeliger maakt dan

installateurs.

samenwerking op nationaal niveau zoals nu het geval is. Een uitdaging die er voor

De resultaten van deze studentenonderzoe-

zowel LDE’s als kennisinstellingen ligt, is

ken laten zien dat het potentieel voor lokale

te ontdekken hoe zij elkaar verder kunnen

duurzame-energiecollectieven nog lang

helpen.

niet ten volle wordt benut. De meest actieve leden van LDE’s komen nu nog uit een

We constateren dat de LDE’s enorm divers

relatief beperkte groep; ze zijn veelal ouder,

zijn. En dat is goed nieuws voor de

hoogopgeleid en man. Een onbeantwoorde

duurzame energievoorziening. Er ligt nog

vraag is hoe collectieven ook aantrekkelijk

veel potentie besloten in de ontwikkeling

kunnen worden voor een bredere doelgroep,

rondom collectieven. Zo kunnen de beoogde

bijvoorbeeld voor vrouwen die in deeltijd

leden van LDE’s nog verder worden

werken of voor jongeren van middelbare

gediversifieerd, het bedrijfsleven kan meer

scholen en MBO’s. Hoe breder de betrok-

betrokken worden en meer kansen grijpen,

kenheid bij een collectief vanuit de

en de wetgeving kan worden versimpeld.

bevolking, des te groter de slagingskans.

Alhoewel niet alle LDE’s succesvol zijn, is de conclusie over LDE’s overwegend

Er wordt veel samengewerkt tussen

positief. Een centrale energievoorziening

collectieven en andere partijen, zoals het

zal nodig blijven, maar de duurzaamheid

lokaal midden- en kleinbedrijf. Maar ook op

kan worden vergroot met de kracht van het

het gebied van mogelijke samenwerkingen

lokale initiatief.

is het potentieel nog lang niet uitgeput. Deze studie heeft diverse mogelijke relaties tussen bedrijven en instellingen enerzijds en collectieven anderzijds geïnventariseerd. Er bestaan bijvoorbeeld partnerschappen tussen installateurs en collectieven. Collectieven gebruiken daken van bedrijven en instellingen voor duurzame energieop34

Overzicht bezochte collectieven • Berkelland Energie

Berkelland

• Bosche Duurzame Energie Coöperatie

Den Bosch

• DeA

Apeldoorn

• Deltawind

Goeree-Overflakkee

• De Eendracht

Makkinga

• De Groene Reus

Almere

• De Windvogel

Gouda

• Duurzaam Balinge

Balinge

• Duurzaam Dorp Diemen

Diemen

• Duurzaam Garenkokerskwartier

Haarlem

• Duurzaam Hoonhorst

Hoonhorst

• ECNoordseVeld

Noordenveld

• Groen Zonnig Houten

Houten

• LochemEnergie

Lochem

• Lokaal Energie Opwekken Oegstgeest

Oegstgeest

• Reggestroom

Nijverdal

• Schoonschip Amsterdam

Amsterdam

• TexelEnergie

Texel

• Vogelwijk Energiek

Den Haag

• Waalre Energie Lokaal

Waalre

• Zaanse Energie Kooperatie

Zaandam

35

Liander N.V. Utrechtseweg 68 6812 AH Arnhem www.liander.nl/samen