Personalized Health De zorg van morgen. Personalized Health De zorg van morgen

Personalized Health De zorg van morgen


1

Voorwoord

Technologie is een van de drijvende krachten achter innovatie. Het leidt tot nieuwe mogelijkheden en innovatieve business modellen, dwars door sectoren heen. De technologische revolutie gaat ook aan de zorg niet voorbij. Sterker nog: Deloitte is van mening dat een aantal van de huidige technologische ontwikkelingen het zorglandschap het komende decennium een heel andere aanblik zal geven. Deze publicatie heeft tot doel inzicht te geven in de ‘gamechangers’: die ontwikkelingen die de geaccepteerde regels, processen en strategieën binnen het zorglandschap geheel op zijn kop zullen zetten en/of zullen leiden tot verstoring van de verhoudingen. Daarbij is specifiek aandacht voor het

2


tijdstip waarop wij denken dat de gamechangers zich zullen manifesteren, welke gevolgen dit zal hebben voor het zorglandschap en welke stappen partijen nú zouden kunnen zetten om te anticiperen op de transformatie die het zorglandschap zal gaan doormaken. Voor de beantwoording van deze vragen hebben we gekeken naar belangrijke (mondiale) ontwikkelingen, zowel op het terrein van de zorg als daarbuiten. Naast een brede literatuurstudie zijn gesprekken gevoerd met belangrijke partijen in het veld en gegevens verzameld om vanuit kwalitatief en kwantitatief perspectief de verschillende ontwikkelingen te kunnen duiden. De nadruk in deze publicatie ligt op de ‘cure’, maar de gamechangers en de beschreven impact daarvan zijn grotendeels ook van toepassing op de ‘care’.

Het is tot slot van belang hier op te merken dat deze publicatie geen pasklare antwoorden biedt op alle ontwikkelingen die op het Nederlandse zorglandschap afkomen. Met deze publicatie willen wij vooral bijdragen aan de bewustwording rondom een grootschalige transformatie die de zorg staat te wachten. Wij doen daarbij graag de uitnodiging aan alle partijen om samen met ons de komende jaren op zoek te gaan naar antwoorden. Antwoorden die ruimte laten voor aanpassingen en wendbaarheid: pilots, experimenten en laboratoria waarin geprobeerd, gesimuleerd en gefaald kan worden. Dit alles met als doel de zorg in Nederland op lange termijn kwalitatief, toegankelijk en betaalbaar te kunnen houden. Adriaan Lieftinck / Mathieu van Bergen

Zorg in 2022 Sophie zit samen met haar moeder aan de keukentafel. Vanmorgen heeft ze een alert ontvangen van de smartwatch van haar moeder: er is een hartritmestoornis geconstateerd, die nu al 12 uur bestaat. Daarop hebben ze samen een bezoek gebracht aan een diagnostisch centrum in een winkelcentrum vlak bij haar moeders woning. Op basis van de aanwezige data en een elektrocardiogram werd boezemfibrilleren geconstateerd. Deze diagnose werd ook bevestigd door Dr. Watson: een ‘digitale dokter’ die met Artificial Intelligence-technieken bestaande medische kennis en patiëntencasussen bundelt en direct kan toepassen. Ze hebben de huisarts geraadpleegd en online een cardioloog gevonden die goed staat aangeschreven en ook dicht bij haar moeder praktijk houdt. In een teleconsult met deze specialist kregen ze te horen dat haar moeder op korte termijn een cardioversie moet

ondergaan om het hartritme weer regelmatig te maken. Daarnaast krijgt ze een aantal medicijnen, waaronder bloedverdunners om het risico op een herseninfarct ten gevolge van deze ritmestoornis te verkleinen. Nu zit Sophie samen met haar moeder via de health service app het hele proces van behandeling en nazorg in te plannen. Omdat haar moeder het de eerste paar dagen na de behandeling rustig aan zal moeten doen, hebben ze hier ook meteen een verpleegkundige hulp gezocht die zorg levert en kan helpen in de huishouding. Wat gaan de ontwikkelingen in de zorg toch hard, denkt Sophie. Zelfs de medicijnen worden tegenwoordig helemaal op maat samengesteld, op basis van je DNA-profiel. Een paar jaar geleden was dit alles nog volstrekt ondenkbaar... Personalized Health De zorg van morgen

3

Inhoud

Het zorglandschap aan de vooravond van grootschalige transformatie 5 Streven naar kwalitatief goede, betaalbare en toegankelijke zorg 5 Vier gamechangers die de aanblik van de zorg van morgen bepalen 7 Conceptueel model: Verklaren van Wat, Wanneer en Waarom 9 Leeswijzer 10 Gamechanger 1 - Quantified self 11 Exponentiële groei van de hoeveelheid gezondheidsdata voor burgers 12 Paradigmashift van ‘sickcare’ naar ‘healthcare’ 15 De exponentiële opkomst van de ‘e-patiënt’ 17 Waar te beginnen? 18 Gamechanger 2 - The Revolution of Artificial Intelligence 21 De definitieve doorbraak van cognitieve computers in de zorg 22 Cognitieve computer wordt de mentor van de arts 24 Van ‘experience based’ naar ‘evidence based’ zorg 27 Cognitieve computers: de spil binnen het zorglandschap van morgen 27 Waar te beginnen? 28 Gamechanger 3 – Standardization of Individual Profiling 32 Individual Profiling: een zaak van ‘nature’ en ‘nurture’ 33 Preventiemodellen op basis van persoonlijke kenmerken 36 Nieuwe toepassingen zorgen voor nieuwe verhoudingen en nieuwe rollen 36 Waar te beginnen? 36 Gamechanger 4 – Digital Platforms 40 De opkomst van grootschalige digitale platforms in de zorg 41 Fragmentatie binnen het veld van zorgaanbieders 45 Herschikking en ontvlechting van de zorgketen 45 De wereld als speelveld 46 Waar te beginnen? 47 Hoe alles samen komt - Personalization takes off 49 Hoe vier gamechangers het zorglandschap veranderen 49 Op weg naar kwalitatief goede, betaalbare en toegankelijke zorg? 50 Slimme organisaties starten nu met experimenteren! 51 4


Het zorglandschap aan de vooravond van grootschalige transformatie

“Over vijf a tien jaar herkennen we de gezondheidszorg niet meer.”1 Mw. Edith Schippers – Minister van VWS

Streven naar kwalitatief goede, betaalbare en toegankelijke zorg Gezondheidszorg in Nederland staat op een hoog peil en vormt een belangrijk onderdeel van de Nederlandse economie. Het recht op gezondheid is een universeel erkend recht. In Nederland wordt de allerhoogste kwaliteit zorg nagestreefd, die toegankelijk is voor iedereen. De kosten die dit met zich meebrengt, zijn echter hoog. Een doorsnee gezin betaalt nu bijna een kwart van het inkomen aan de zorg2. Ontwikkelingen als de vergrijzing, de stijging van de levensverwachting en de toename van behandelmogelijkheden

zorgden eind jaren negentig voor het besef dat de zorg effectiever en efficiënter moest worden. Dit heeft geleid tot een grote professionaliseringsslag, die op alle terreinen van de zorg een grote hoeveelheid aan veranderingen met zich meebracht. De belangrijkste exponent daarvan is de introductie van gereguleerde marktwerking binnen de zorg. Alle veranderingen in het afgelopen decennium hadden als doel de zorg betaalbaar te houden, de kwaliteit van de zorg te laten toenemen en innovatie te stimuleren. Dit is tot nog toe slechts ten dele gelukt. De vele veranderingen

hebben zeker een vooruitgang gebracht op het terrein van kostenbewustzijn, governance en kwaliteit. Op dit laatste terrein zijn grote stappen gezet. Zeker sinds 1996, toen instellingen verplicht werden gesteld invulling te geven aan kwaliteitsbeleid, kwaliteitssystemen en publieke verantwoording hierover. Vergeleken met andere landen is de kwaliteit van de zorg in Nederland inmiddels van een hoog niveau. De professionalisering van de aansturing en het management van de zorg hebben daarnaast ontegenzeggelijk voordelen opgeleverd voor zorginstellingen. Deze konden zich mede hierdoor aanpassen aan hun veranderende omgeving. Uitdagingen zijn er echter ook nog

volop. Zo kan en moet de transparantie in de zorg nog beter. Dit is dan ook een van de speerpunten van het huidige kabinet. Minister Schippers heeft dit onlangs onderstreept door 2015 uit te roepen tot het jaar van de transparantie in de zorg3. De belangrijkste uitdaging is echter het beheersbaar houden van de kosten van de zorg. De totale uitgaven aan de zorg zijn sinds 2000 meer dan verdubbeld, van €46,9 miljard naar €94,2 miljard. Als percentage van het Bruto Binnenlands Product (BBP) is dit een stijging van 11,2% naar 15,6%.4 Inmiddels geeft Nederland per inwoner het meeste uit aan gezondheidszorg van alle landen van de Europese Unie5.


5

Figuur 1. Drivers in healthcare & life sciences Wat we van vandaag weten en van morgen kunnen verwachten

Demografisch

Politiek / economisch

Technologisch

Sociaal

• De gemiddelde levensverwachting in OESO-landen in 2012 was 80 jaar, een toename van 5 jaar sinds 1990. De gemiddelde levensverwachting in Nederland is 81,1 jaar.

• In Nederland zijn de kosten voor de zorg sinds 2001 bijna verdubbeld. Wel is er sinds 2011 een afname in de groei van de zorgkosten, die nu nog 2,3% per jaar bedraagt.

• Van de verkopen in de Med Tech Industry is de verwachting dat ze stijgen van 363.8 miljard USD in 2013 naar 513,5 miljard in 2020. In vitro diagnose zal daarvan het topsegment zijn.

• P ower to the crowd: patiënten verzamelen zich op online platforms en wisselen daar data uit over hun ziektes. Ziekenhuizen en artsen worden gereviewd op prestaties door patiënten in een online omgeving

• In 2018 zullen er 580 miljoen 65+ers zijn. Dat is meer dan 10% van de hele wereldbevolking, of 1 op elke 4 Japanners, 5 West-Europeanen, 10 Chinezen², 5 Nederlanders³

• Decentralisatie van de jeugdzorg en ouderenzorg zorgt voor veel complexiteit in het nieuwe zorglandschap. Gemeenten blijven achter met implementatie. Er is nog veel kritiek op de nieuwe structuur.

• Nieuwe technologieën (3D-printing, Apps & wearables, Telehealth, DNA-sequencing, Big Data, Artificial Intelligence, Robotisering en Remote Patient Monitoring) maken het mogelijk dat verhoudingen binnen het zorglandschap gaan verschuiven en dat de kwaliteit en betaalbaarheid van de zorg verbetert.

•V alue-based care (wachttijden, behandelresultaat). Inzicht in het zorgaanbod, zelf kiezen bij welke zorgaanbieder de behandeling wordt uitgevoerd.

• In 2030 hebben 7 miljoen mensen een chronische ziekte. Hart- en vaatziekten en psychische stoornissen zijn de belangrijkste oorzaken van ziektelast.

• Zogenoemde ‘generieke’ medicijnen krijgen een steeds groter wereldwijd marktaandeel in de totale uitgaven aan medicijnen, met een toename van 27% in 2017 tot 36% in 20171.

¹ Medicines Outlook through 2017 IMS Institute for healthcare informatics ² Global Life Sciences Outlook: Adapting in an Era of Transformation. Deloitte DTTL, 2014 ³ http://www.nationaalkompas.nl/bevolking/vergrijzing/onzekerheden 6


•M ensen willen steeds meer en betere zorg en vinden dat ze daar recht op hebben. Verder verwachten ze dat alle patiëntgegevens bij elke zorgaanbieder beschikbaar zijn.

Als de zorg net zo hard blijft groeien als in de afgelopen tien jaar, dan betaalt een doorsnee gezin volgens het CPB over tien jaar bijna de helft van haar inkomen aan zorg. Om de groei van de collectieve zorguitgaven te remmen, heeft het kabinet de afgelopen jaren dan ook een groot aantal maatregelen genomen.

Maatregelen kabinet om groei collectieve zorguitgaven tegen te gaan - Facts & Figures • Het eigen risico voor de zorgverzekering is gestegen van €220 tot €350 • Voor vermogende ouderen zijn de eigen betalingen voor verblijf in een instelling omhoog gegaan (vermogensinkomenbijtelling) • Invoering van beperking op het recht op persoonsgebonden budgetten • Hogere eigen betalingen voor de intramurale langdurige zorg • Afschaffing van de compensatie eigen risico • Convenant tussen de minister van VWS, de zorgverzekeraars en de zorgaanbieders, waarin is vastgelegd dat de kosten in de curatieve zorg in 2014 met maximaal 1,5% mogen stijgen en in 2015 met 1%. • Grootschalige hervorming van de langdurige zorg

Al deze maatregelen laten het zorglandschap niet onberoerd. Veel grote gevestigde zorgaanbieders staan financieel onder druk.6 Zorgaanbieders anticiperen hierop door hun kostenniveau terug te schroeven via uitbesteding van diensten en/of fusies. Het aantal fusies in de gezondheidszorg is als gevolg van de kostendruk de afgelopen vijf jaar vervijfvoudigd7. Door te fuseren proberen zorgaanbieders schaalvoordelen te realiseren en sterker te staan tegenover zorgverzekeraars en gemeenten.

Vier gamechangers die de aanblik van de zorg van morgen bepalen Het zorglandschap kent dus sinds lange tijd een grote dynamiek. Dit zal in de komende jaren niet anders zijn. Als gevolg van demografische ontwikkelingen stijgt de zorgvraag in het komende decennium verder. Dit terwijl, zoals het er nu uitziet, de economie maar mondjesmaat groeit. Hierdoor is er weinig tot geen ruimte voor een toename van het beschikbare zorgbudget. Dat ook in de (nabije) toekomst de kosten van de zorg onder druk blijven staan is dus bijna een vaststaand feit. Gelijktijdig voltrekt zich een sociale ontwikkeling waarin mensen steeds meer zelf de regie willen voeren over hun eigen leven en daarmee ook over hun gezondheid en het bijbehorende zorgproces. Burgers worden mondiger en de relatie tussen arts en patiënt verandert snel. Tot slot ontwikkelen technologieën zoals 3D-printing, robotics, artificial intelligence en nanotechnologie zich exponentieel en vinden zij steeds meer hun weg naar de zorg.


7

Figuur 2. Vier gamechangers die het zorglandschap een ander aanzicht zullen geven

8

Quantified Self

Revolution of Artificial Intelligence

Standardization of Individual Profiling

The rise of Digital Health Platforms

Technologische ontwikkelingen stellen ons in staat zelfmetingen te doen en informatie te verzamelen over de conditie van ons eigen lichaam. Dit, in combinatie met de ontsluiting van het individuele medisch dossier, genereert een massale hoeveelheid data die onderdeel zullen worden van de individuele zorgverlening en plaveit de weg voor gerichte preventie: van sick care naar health care.

Intelligente systemen werken op basis van enorme hoeveelheden combinaties van kenmerken en diagnoses. Zij kunnen voorspellingen doen waarbij niet alleen de fysieke symptonen, maar ook overige patiëntkenmerken bij de analyse worden inbegrepen. Deze systemen komen beschikbaar voor zowel de arts als de patiënt: als mentor, als second opinion en als poortwachter van de zorgsector.

De mens krijgt door middel van DNA-sequencing toegang tot de individuele genetische bagage (nature). Daarnaast wordt ook meer informatie verkregen over de eigenschappen die door de achtergrond van de mens (nurture) worden bepaald.

Er ontstaan digitale zorgplatforms die vraag en aanbod bij elkaar brengen, informatiestromen faciliteren en de keten regisseren. Ze fungeren als marktmakelaars die verdere herschikking en ontbundeling van de zorgketen, maar ook verreikende specialisatie van zowel infrastructuur als specialistische zorg mogelijk maken en stimuleren: de individuele burger krijgt uitgebreide mogelijkheden zelf te kiezen en zijn of haar zorgketen te regisseren.


Een toekomstbestendig zorglandschap zal dan ook (wederom) moeten transformeren. De zorg moet nog efficiënter, effectiever, transparanter en innovatiever worden. Om de kosten verder te beheersen moet tevens de nadruk meer komen te liggen op preventie. De ontwikkeling die dit voor een groot deel mogelijk moet maken is technologie. Het is nog maar de vraag of technologie dat lukt. Feit is wel dat de technologische ontwikkelingen het zorglandschap in de komende jaren een heel andere aanblik gaan geven. Mogelijk gemaakt door technologie en gedreven door de demografische, politiek-economische en sociale ontwikkelingen zien wij de komende jaren vier gamechangers die het zorglandschap in economische zin een geheel andere aanblik zullen geven: Quantified Self, Revolution of Artificial Intelligence, Standardization of Individual Profiling en The rise of Digital Health Platforms

De zorg zal als gevolg van deze gamechangers kennis maken met nieuwe business modellen die gevestigde partijen voor ongekende economische uitdagingen zullen stellen. Of de gamechangers uiteindelijk ook daadwerkelijk disruptief zullen zijn voor de bestaande spelers in het zorglandschap is afhankelijk van de mate waarin zij tijdig anticiperen op de komende transformatie. Conceptueel model: Verklaren van Wat, Wanneer en Waarom Gezien de impact die de vier gamechangers op het zorglandschap zullen hebben is het niet alleen belangrijk om te weten wat er op de zorg afkomt, maar vooral ook wanneer de verschillende gamechangers zich zullen manifesteren en wat de gevolgen daarvan zijn. Deze vragen staan dan ook centraal in deze publicatie.

Het is best gewaagd om een uitspraak te doen over het moment waarop specifieke technologische ontwikkelingen het zorglandschap zullen veranderen. De toekomst laat zich immers lastig voorspellen. Toch zijn wij van mening dat het mogelijk is om ook op dit punt gefundeerde uitspraken te doen. Daarvoor kijken we naar verschillende factoren. In de eerste plaats moet de noodzakelijke technologie volwassen en betaalbaar genoeg zijn voor toepassing op grote schaal. Daarnaast moet het landschap zelf ook klaar zijn voor de technologische mogelijkheden. We houden dan ook rekening met de verschillende actoren die binnen het zorglandschap actief zijn, hun belangen en wensen en de mate waarin die rond een bepaalde ontwikkeling samenkomen. Daarbij zijn wij van mening dat er uiteindelijk één speler is die echt bepalend is voor de vorming van het zorglandschap van de toekomst: de burger. Andere belangrijke spelers zoals de overheid, zorgaanbieders en zorgverzekeraars kunnen bepaalde ontwikkelingen

afremmen of versnellen, maar uiteindelijk dwingt de burger via zijn rol als consument en/of kiezer altijd de gewenste verandering af.


9

Leeswijzer In de volgende hoofdstukken zijn de vier gamechangers nader uitgewerkt. Daarbij volgt ieder hoofdstuk een vaste opbouw. • Wanneer treedt de gamechanger op? Waarom manifesteert de gamechanger zich op dat moment? • Wat zijn de gevolgen voor het zorglandschap? Welke kansen en dilemma’s brengt dit met zich mee voor de verschillende partijen binnen het zorglandschap? • Wat zijn de vragen voor vandaag? Welke acties zouden kunnen worden ondernomen ter voorbereiding?

10


De vier gamechangers staan uiteraard niet op zichzelf. Er is een duidelijke samenhang en gezamenlijk zullen zij de zorg van morgen vormgeven. In het laatste hoofdstuk is dan ook de synthese tussen de vier gamechangers aangebracht en werpen we een blik in de (verre) toekomst.

GAMECHANGER 1 - Quantified self


11

“With the latest generation of connected objects, the collection of data related to our bodies and our everyday business has taken a new dimension. It now covers surprisingly varied objectives, from wellbeing to productivity and health. Disruptive technologies allow us to monitor, analyze and share these data. But quantified self is not only about devices and gadgets. It is linked to the emerging practices that shape modern life: cooperation, gamification, self-assessment. It feeds new information loops, with great economic potential and some privacy issues.”8 Emmanuel Gadenne – Paris Tech Review maart 2013

Exponentiële groei van de hoeveelheid gezondheidsdata voor burgers Vandaag de dag zijn mensen zich steeds meer bewust van de invloed die zij op hun eigen gezondheid hebben. Door de ontsluiting van enorme hoeveelheden medische informatie via het internet hebben zij de afgelopen jaren veel meer inzicht gekregen in het eigen lichaam. Dit zorgt ervoor dat zij steeds meer behoefte krijgen om zelf meer de regie te nemen over hun eigen gezondheid. Dit uit zich in de eerste plaats in het feit dat mensen steeds meer data verzamelen over hun eigen gezondheid. 12


Wij verwachten dat deze ontwikkeling in de periode 2016 - 2019 explosief zal toenemen. Technologische ontwikkelingen op het gebied van sensoren, Cloud computing en digitale bandbreedte maken het tegenwoordig steeds eenvoudiger om zelf metingen uit te voeren en informatie te verzamelen over de conditie van het lichaam. Deze ontwikkeling staat in de literatuur ook wel bekend als ‘quantified self’. In het afgelopen decennium is het meedragen van mobiele apparaten, vooral smartphones, volledig ingeburgerd. De bijbehorende opkomst van verschillende gezondheidsapps heeft de weg al geopend naar het zelfmanagement

van de gezondheid. De volgende stap is dat mensen permanent een digitaal meetinstrument of ‘wearable’ dragen als een geïntegreerd onderdeel van het lichaam. De term ‘wearable’ wordt nu nog vooral geassocieerd met de fitness polsband of de smartwatch. Dit is echter een onderschatting van de ontwikkelingen op dit gebied. De markt voor wearables ontwikkelt zich stormachtig en er komen steeds meer nieuwe soorten wearables op de markt, met een grote verscheidenheid aan functionaliteiten. Verschillende onderzoeksrapporten voorspellen dat de markt voor wearables de komende

jaren exponentieel zal groeien en dat wearables de volgende grote golf in consumenten elektronica zullen veroorzaken9. Tot nog toe vertoont de markt voor wearables dezelfde groeipatronen als de markt van tablets10. Als deze ontwikkeling doorzet, beschikt over twee jaar bijna de helft van de Nederlandse bevolking over een wearable.

Figuur 3. Toename op gebied van profijt, gemak en vertrouwen stimuleert adoptie en groei van wearables

Profijt Wearables bieden inzicht in eigen gezondheid en vervullen functie van early warning systeem.

Profijt

Ge ma k

en uw Vertro

Gemak Wearables worden steeds gemakkelijker om te dragen. Horloges, polsbandjes en op termijn verwerkt in kleding of middels een chip in het lichaam.

Vertrouwen Mensen zijn steeds meer vertrouwd met het meedragen van mobiele apparaten. Ook het zelf meten van de gezondheid raakt steeds meer ingeburgerd.


13

Voorbeelden van soorten wearables Atoptix: brengt hoogwaardige spectroscopie naar de mobiele telefoon en smartwatch. Biovotion: ontwikkelt wearables specifiek bedoeld voor het monitoren van chronisch zieken. De wearable kan al worden gebruikt voor het monitoren van COPD, CVD en Diabetes. Spire: bevestigd aan een broek of bh meet Spire gedurende de dag het ademhalingspatroon. Het informeert de gebruiker wanneer er sprake is van stress en zet aan tot het nemen van een pauze. Sleepimage: FDA-geaccrediteerde wearable die de kwaliteit van slapen meet. Wordt onder meer ingezet voor mensen met Apneu. Apple Watch: de nieuwste innovatie van Apple. Gekoppeld aan de App store wordt verwacht dat de Apple Watch de komende jaren gaat zorgen voor een explosieve groei van het gebruik van de wearable.

14


Naast bovenstaande ontwikkeling van het zelf meten van de gezondheid zien we ook de tendens dat steeds meer burgers toegang willen hebben tot, en regie willen hebben over, hun medisch dossier. Ook dit wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door de behoefte aan regie over de eigen gezondheid. Deze twee ontwikkelingen samen maken dat de komende jaren de hoeveelheid data die burgers hebben over hun eigen gezondheid, exponentieel zal stijgen. Dit heeft grote gevolgen. Paradigmashift van ‘sickcare’ naar ‘healthcare’ In de eerste plaats komt de nadruk binnen het zorglandschap meer te liggen op preventie. De afgelopen jaren is er op dit terrein al een nieuwe markt ontstaan. De categorie ‘zorgapps’ is al enige jaren de sterkst groeiende categorie binnen de App- en Playstore11. Inmiddels zijn er al meer dan 25.000 zorg apps beschikbaar. Zij meten diverse gezondheidsindicatoren en geven gekoppeld daaraan gerichte

adviezen over bijvoorbeeld beweging of voeding. Grote technologiebedrijven zoals Google en Apple investeren met respectievelijk Fit en Health kit grote bedragen in applicaties die zich specifiek richten op het gezond houden van mensen. Maar niet alleen de grote bedrijven storten zich op deze nieuwe markt. Angel investors investeren grote sommen geld in digital health start ups. Alleen al in de eerste zes maanden van 2014 werd in Amerika meer dan $2,3 miljard geïnvesteerd. Veel van deze startups richten zich specifiek op de zorgpreventiemarkt. In Nederland zijn Rockstart en het Radboud UMC onlangs gezamenlijk een 180-daagse Digital Health accelerator gestart. Tien startups worden daarin actief ondersteund en gecoacht bij de ontwikkeling van hun digital health oplossing12. Preventie betekent echter niet alleen dat ziektes worden voorkomen doordat mensen worden aangezet tot een gezondere leefstijl. Door zelfmetingen kunnen ziektes ook eerder worden gedetecteerd. De hoeveelheid

indicatoren waarop burgers zelf metingen kunnen uitvoeren neemt de komende jaren sterk toe. Zo ontwikkelt Apple een app die, in combinatie met de sensoren in de Apple watch, hartfalen en hartaanvallen kan voorspellen door naar het geluid van de bloedstroom te luisteren13. Deze ontwikkeling zorgt ervoor dat er eerder kan worden geïntervenieerd. Dit zal vooral een grote impact hebben voor de miljoenen mensen die chronisch ziek zijn. Zij kunnen hun eigen gezondheid beter managen, waardoor zij mogelijk langer zelfstandig en in betere gezondheid hun leven kunnen leiden. Quantified self en de bijbehorende verschuiving van sickcare naar healthcare hebben grote gevolgen voor het huidige zorglandschap. Technologiebedrijven gaan een belangrijke plaats innemen binnen het zorglandschap en worden een nieuwe belangrijke schakel in de zorgketen. Zo worden (huis)artsen steeds meer geconfronteerd met het feit dat burgers hun eigen gezondheidsdata meenemen en verwachten dat deze worden

gebruikt bij het stellen van de diagnose. Ook gaan burgers van zorgaanbieders verwachten dat zij meer zorg op afstand verlenen. Daarnaast treedt er als gevolg van quantified self een verschuiving op van een kleiner wordende groep patiënten met zwaardere zorg naar een grotere groep patiënten met lichtere zorg. Concreet zal deze verschuiving ervoor zorgen dat de vraag naar eerstelijns zorg zal toenemen, terwijl de vraag naar tweedelijns zorg zal afnemen of minder hard zal stijgen. Tot slot ontstaan er nieuwe, innovatieve business modellen. Er dienen zich al partijen aan met arrangementen waarbij zorg op afstand wordt geboden in combinatie met zorgcoaches.


15

Voorbeeld – Telehealth Hub ‘Immedicare’ Airedale NHS Foundation trust en enkele technische providers zijn in 2011 een partnership aangegaan en hebben gezamenlijk de telehealth hub ‘immedicare’ opgericht. Immedicare verbindt patiënten 24/7 aan een verpleegservice van het Airedale hospitaal. Inmiddels zijn meer dan 200 verpleeg- en verzorgingshuizen op Immedicare aangesloten. Bij de start was de angst dat patiënten veelvuldig gebruik zouden maken van de service en hierdoor de werkdruk in het Airedale hospitaal sterk zou toenemen. Het tegenovergestelde bleek echter het geval. Het idee bij patiënten dat zij altijd hulp achter de hand hebben gaf hen juist een geruststellend gevoel, waardoor zij minder gebruik maken van zorg. Eén verpleegster kan via deze service 2000 patiënten ondersteunen. Tegelijkertijd is gebleken dat het aantal ziekenhuisopnamen is gedaald met 45%, de duur van het verblijf in het ziekenhuis met 30% en het gebruik van spoedeisende hulp met 69%.

16


Voordat de paradigmashift van ‘sickcare’ naar ‘healthcare’ werkelijkheid wordt, zijn er nog wel enige grote uitdagingen te overwinnen. Zo zijn de data die worden gegenereerd met behulp van wearables nu nog niet allemaal even betrouwbaar. De huidige generatie wearables moet nog bewijzen dat zij informatie kan genereren die van waarde is voor het zorgproces. Er zijn nog geen standaard kwaliteitscriteria opgesteld voor betrouwbare en integere uitkomsten van zelfmetingen. Op dit moment is er dan ook nog maar een beperkt aantal gecertificeerde meetinstrumenten beschikbaar. Een ander punt van aandacht is de toegankelijkheid. Veel gezondheidsdata die burgers zelf verzamelen, worden opgeslagen buiten de systemen van zorgaanbieders. Het is dan ook een grote uitdaging om de uitwisselbaarheid van data tussen verschillende systemen de komende jaren te vergroten. Nu is het vaak nog te complex om data te uploaden naar een relevante locatie in een medisch informatiesysteem en deze

toegankelijk te laten zijn bij het point of care. Tot slot zijn er nog veel vragen over de vertrouwelijkheid en online veiligheid van de data die door zelfmeetapparatuur en uit beschikbare bronnen van de instellingen door de patiënt worden verzameld. De bescherming van gegevens tegen ongeoorloofde toegang vereist adequate verwerking en veilige opslag van gegevens van de gebruiker. Hiermee hangt ook samen wie de eigenaar is van de data is en hoe dit juridisch is vastgelegd. Wij verwachten echter dat voor alle bovenstaande uitdagingen de komende jaren een oplossing wordt gevonden. Niet alleen door de snelle toename van de technologische mogelijkheden, maar ook doordat de politiek graag eventuele belemmeringen wil wegnemen die een grootschalige invoering van e-health in de weg kunnen staan. Zo is het de ambitie van de Minister van VWS dat binnen vijf jaar 75 procent van de chronisch zieken zelfmetingen moet kunnen verrichten.14

De exponentiële opkomst van de ‘e-patiënt’ Een tweede belangrijke gevolg van de opkomst van quantified self is een explosieve groei van het aantal ‘e-patiënten’. Een e-patiënt is een burger die actief participeert in zijn of haar eigen zorgproces. De e-patiënt wordt voor het eerst genoemd in wetenschappelijke literatuur uit 200415. Het betreft burgers die “equipped, enabled, empowered en engaged” zijn in hun zorg en de bijbehorende beslissingen. Daarom verzamelen zij onder andere actief informatie over hun eigen gezondheid en hun ziekte en delen deze met lotgenoten en derden. E-patiënten gebruiken al deze data om zelf hun gezondheid te managen. Dit heeft gevolgen voor de verschillende actoren binnen het zorglandschap. e-patiënt Dave De bekendste e-patiënt ter wereld is Dave deBronkart. Ook wel ‘E-patient Dave’ genoemd. Dave deBronkart was in 2007 gediagnosticeerd met een heftige vorm van nierkanker. Online wendde hij zich tot een groep van medepatiënten en vond een medische behandeling die zelfs zijn eigen artsen niet kenden. Verrassend genoeg overleefde Dave de agressieve kanker. Tegenwoordig stimuleert Dave deBronkart alle patiënten om online met elkaar te gaan praten en samen gebruik te maken van betrouwbare informatie.


17

In de eerste plaats zijn e-patiënten zich bewust van het feit dat zij hun gezondheid beter kunnen managen naarmate de hoeveelheid data die zij over zichzelf hebben, toeneemt. Hoe meer accurate data, hoe beter en gerichter slimme algoritmen diagnoses en persoonlijke adviezen en voorspellingen kunnen leveren. De opkomst van de e-patiënt zal er dan ook toe leiden dat zorgaanbieders steeds meer worden geconfronteerd met patiënten die zelf de beschikking willen hebben over de data die over hen wordt verzameld in het zorgproces. Wettelijk zijn daar ook geen belemmeringen meer voor. In weten regelgeving is al geregeld dat de patiënt eigenaar is van het eigen gezondheidsdossier. De patiënt kan tegenwoordig zelf beslissen of data ook voor andere doeleinden gebruikt mogen worden en behoudt hierdoor meer regie over de eigen medische gegevens.

18


Maar de opkomst van de e-patiënt betekent niet alleen iets voor de regie over de medische gegevens van patiënten. Het leidt ook tot een andere dynamiek tussen arts en patiënt. De zorgverlener wordt de deskundige die veel weet van de ziekte en de behandelvormen die kunnen worden geboden. De patiënt is daarbij beter op de hoogte van de eigen situatie en kan aangeven hoe het lichaam reageert en welke zorg effect heeft. De patiënt bepaalt dan grotendeels zelf welke behandelstappen belangrijk zijn en welke doelen er worden gesteld, passend bij de levenssituatie. Dit betekent dus ook zelf meedenken in het behandelproces, een deel van de zorg uitvoeren en de leefstijl aanpassen. De zorgverlener zal dan ook steeds meer gaan optreden als coach of zorgpartner, en als iemand die helpt met het maken van keuzes. Een derde belangrijk gevolg van de opkomst van de e-patiënt is de sterke stijging van de hoeveelheid gezondheidsdata die online wordt gedeeld. Op dit moment is al een

sterke groei zichtbaar van het aantal patiënten dat op digitale platforms (geanonimiseerd) hun data over de gezondheid deelt met derden. Dit onder andere met het doel om de wetenschap te faciliteren in haar onderzoek en in staat te stellen nieuwe inzichten te vergaren met behulp van big data analyses. Een voorbeeld van zo’n platform is ‘Patientslikeme’. Op het platform delen ruim 350 duizend mensen hun ervaringen en data over meer dan 2500 verschillende soorten aandoeningen. Het delen van ervaringen en data biedt grote kansen voor de wetenschap en farmaceutische bedrijven. Dit blijkt ook uit het feit dat Patienslikeme onlangs een overeenkomst heeft gesloten met de FDA om gezamenlijk onderzoek uit te voeren en te kijken hoe data die door patiënten zelf zijn gegenereerd, nieuwe inzichten kunnen bieden op het terrein van veiligheid en de werking van medicijnen16.

Waar te beginnen? Zorgaanbieders Gezien bovenstaande gevolgen van quantified self is het raadzaam dat zorgverleners op de korte termijn actief een visie ontwikkelen hoe zij deze ontwikkeling gaan incorporeren in hun dagelijkse processen. Veel zorgverleners zijn daar nu nog niet goed op voorbereid. Zo zijn zij nog helemaal niet ingericht op het feit dat burgers hun eigen data meenemen. Zoals een arts het onlangs in een interview treffend verwoordde: “Het laatste waar je op zit te wachten tijdens een consult is dat iemand de uitdraai van zijn fitbit meeneemt17.” De centrale vraag voor de komende jaren is hoe zorgverleners aan deze overvloed aan data waarde kunnen ontlenen en deze relevant kunnen maken voor medisch inhoudelijke toepassingen. Een eerste belangrijke voorwaarde is dat de data eenvoudig kunnen worden ontsloten voor het medisch proces. Burgers zullen hun quantified self bij elkaar brengen in

een ‘digitale kluis’. Een voorbeeld van zo’n digitale kluis op het terrein van de zorg is Hereismydata18. Dit platform is ontwikkeld door het Radboud UMC in samenwerking met Philips en Sharepoint. Op dit platform kunnen burgers al hun gezondheidsdata die afkomstig zijn van hun wearable(s) en medische dossier(s) opslaan. Vervolgens verlenen zij zelf toegang tot dit gezondheidsdossier aan artsen, familieleden of eventuele derden. Het adopteren van quantified self binnen de primaire processen vraagt dan ook van zorgaanbieders dat hun systemen interoperabel zijn met dit soort digitale kluisjes. Daarnaast is het voor de adoptie van quantified self van groot belang dat de data die worden verzameld, bewezen accuraat zijn. Het is dan ook aan te bevelen om als zorgaanbieder proactief een rol te nemen in de uitrol en ontwikkeling van nieuwe wearables, eventueel in samenwerking met ontwikkelaars en aanbieders, en daarmee te experimenteren binnen de eigen processen. Testen en

experimenten met wearables geven een kennisvoorsprong en legitimeren een sturende rol in de instrumenten die patiënten zouden moeten gaan gebruiken. Zorgverzekeraars en overheid Maar niet alleen voor zorgaanbieders is het goed als zij zich voorbereiden op de gevolgen van de exponentiële groei van quantified self. Dit geldt ook voor zorgverzekeraars en overheid. In de eerste plaats geldt ook deze partijen eveneens dat het van groot belang is dat de kwaliteit van de data uit zelfmetingen voldoende betrouwbaar is. De overheid zal daarom de huidige wettelijke kaders moeten aanscherpen en bijvoorbeeld kwaliteitscriteria en eventueel een bijbehorende certificeringsregeling moeten invoeren voor (een selectie van) wearables. Daarnaast zal de verschuiving van sick- naar healthcare het huidige financieringsmodel onder druk zetten. Door de mogelijkheden om ziekten eerder te onderkennen en preventief maatregelen te nemen, ontstaat er

een andere kostenverdeling. Dit vereist een aanpassing van de vergoedingen. Daarbij zou het goed zijn als er financiële prikkels worden ingevoerd die zijn gericht op preventie, monitoring en interventies op afstand. Een ander aandachtspunt betreft de privacy. Jarenlange ervaring met e-diensten en social media heeft laten zien dat zolang het profijt en gemak maar groot genoeg zijn, burgers eenvoudig hun data afstaan aan het bedrijf dat de dienst aanbiedt. Nu al verkrijgen technologiebedrijven als Google en Apple via hun wearables grote hoeveelheden (individuele) gezondheidsdata. Dit met instemming van de burger zelf. Maar wat als deze bedrijven deze data vervolgens gebruiken om diezelfde burger een scherp aanbod te doen voor een verzekering? Is dat dan toegestaan? En wat betekent dit dan voor de positie van de zorgverzekeraar? Ontstaat ook hier, net als in de taxibranche, een speelveld waarbij voor de ‘oude’ verzekeraars andere spelregels gelden dan voor de nieuwe toetreders? Belangrijke vragen die bij voorkeur

op korte termijn moeten worden beantwoord. Een aspect dat hiermee samenhangt, is het feit dat zolang gezondheidsgegevens zich in het domein van de patiënt bevinden, deze niet onder het medisch dossier in de zin van de Wgbo vallen. Dit heeft tot gevolg dat het beroepsgeheim van de zorgverlener en de bijbehorende bewaarverplichtingen en -termijnen niet van toepassing zijn.19 Tot slot zou het in onze ogen goed zijn als overheid, zorgverzekeraars, zorgaanbieders en wetenschappelijke instituten gezamenlijk een strategie zouden formuleren gericht op het grootschalig delen van geanonimiseerde patiëntengegevens. Hierdoor zijn grootschaliger onderzoeken mogelijk. Dit zal op termijn geheel nieuwe (wetenschappelijke) inzichten opleveren. Zo kan kennis over groepen plaatsmaken voor kennis over het individu. Denk aan geïndividualiseerde geneeskunde en medicatie die geschikt zijn voor een beperkt aantal patiënten20. Personalized Health De zorg van morgen

19

Quantified self - in perspective

lth rs

ea

ele

‘h

m

ieu

ed

ze

is

sp

ar na k’

n ids

he

ond

Gevo l ge

n

gez over

Burger wil regie

dheid.

h


n

be

sta

an

ett

de

en

op

pro

pre

ces

ven

sen

non

tie e

en/o

imise

erd delen van data ten be

hoe

ve

or s n zor g op afstand | Aandacht vo

f busi

ness mode

n llen. | Regulere

en b

pan

n

ing

ke ewa

v pri

nk

ac

wa

li

yv

s

t& tei

tro

da

ta.

be

b uw

n

t. fij ro p .

va

et

d

gea

ew

ap

rh

ei

ric

Inz va

d van

ch

aa

genomen t.o.v. 2014.

en gezon

rin

20

n

ren

s en

jn toe

n eig

He te

ule

% zi

r hu

Wat nu? Sti m

500

ove

arom Wa

Exponentiële groei hoeveelheid gezondheidsdata

et >

gie

-é

ser

sic

ls m

8

rde n

rbe

n‘

ea

r re

01

wo

lw

ee

Wa nn e

-2

t va

l

sm

pps

za

m

16

shif

.

8

20

gma

ne

&

enten van wearables e Produc na

n

01

er

Parad i

né

n2

ta

ta

ille

i; I

an

da

roe

ed

he

sw

ste

c

h

eg

en

b

n in

en

tiël

Bur ger

ta

e’ ar

et

rg zo

lan

dsc

. hap

nen

he

c

Expo

In deze publicatie staan vier gamechangers centraal, waarbij de vraag volgens ons niet is óf deze ontwikkelingen doorzetten, maar wanneer – en wat de gevolgen hiervan zijn. Om te peilen hoe de sector zelf over deze ontwikkelingen denkt, hebben wij in de zomer van 2015 een marktverkenning gedaan in de vorm van een enquête, panels en persoonlijke gesprekken. De opkomst van de gamechanger quantified self wordt door een grote meerderheid van zorgaanbieders en – verzekeraars (h)erkend, zo blijkt uit onze marktverkenning. Zij vermoeden dat quantified self zich als eerste van de vier gamechangers zal manifesteren binnen hun organisatie en deze het meest zal beïnvloeden. Twee derde van de respondenten geeft aan dat de eigen organisatie al experimenteert met zelfmeting en wearables. Een ruime meerderheid van die groep heeft zelfs al contact met technologiebedrijven om de kwaliteit van de wearables te waarborgen.

GAMECHANGER 2 - The Revolution of Artificial Intelligence


21

IBM’s Watson supercomputer may soon be the best doctor in the world. Business Insider – 22 april 2014

De definitieve doorbraak van cognitieve computers in de zorg Dr. Watson. Voor vele generaties staat deze naam synoniem voor de rechterhand van detective Sherlock Holmes. De kans is echter groot dat toekomstige generaties hele andere associaties zullen hebben bij de naam Watson. En wel als supercomputer, vernoemd naar de oprichter van IBM Thomas J. Watson. Artificial Intelligence, tegenwoordig ook wel ‘cognitive computing’ of ‘cognitive analytics’ genoemd, heeft zich sinds de introductie van de term in het midden van de jaren 50 gestaag ontwikkeld. De afgelopen jaren is deze ontwikkeling echter in een stroomversnelling geraakt 22


en op dit moment staat de wereld aan de vooravond van een nieuwe revolutie. Het grote verschil met traditionele computers is dat cognitieve computers in staat zijn om op een menselijke manier na te denken. Traditionele computers zijn gebaseerd op vastgestelde regels die stap voor stap worden gevolgd. Een uitkomst wordt alleen op basis van die regels gegenereerd. Ruimte voor een andere interpretatie is er eigenlijk niet. Bovendien wordt de uitkomst alleen gebaseerd op gestructureerde data. Bij cognitieve systemen kan een vraag worden geformuleerd, waarbij alle woorden worden geanalyseerd

en met elkaar in verband worden gebracht. Daarmee kan de meest logische interpretatie worden gegeven aan de combinatie van woorden. Doordat na verloop van tijd steeds meer wordt gewerkt aan een bepaald thema is een cognitieve computer in staat om te leren en dus slimmer te worden. Eigenlijk precies zoals een mens zou handelen. Daarbij is een cognitieve computer in staat om op basis van ongestructureerde data uitkomsten te formuleren. Dit is van groot belang, aangezien ongeveer tachtig procent van alle data in de wereld ongestructureerd is. Wat deze ontwikkeling disruptief maakt, is het feit dat cognitieve systemen hun

informatie binnen enkele seconden uit een bijna oneindig grote informatiebron kunnen halen, bijvoorbeeld het internet of een database. Dit in tegenstelling tot de mens, die slechts in staat is een beperkt aantal bronnen te gebruiken. Dit alles leidt ertoe dat menselijke arbeid die nu nog onvervangbaar lijkt, de komende jaren door cognitieve computers wordt overgenomen. Aan de randen van de markt is dit al zichtbaar. Zo wordt bij steeds meer organisaties op de afdeling klantenservice gebruik gemaakt van virtuele assistenten. In de industrie werken mensen en robots zij aan zij, waarbij de robot van de mens leert hoe

hij zijn werk moet uitvoeren. En ook in de zorg wordt reeds geëxperimenteerd met cognitieve computers. Nu zijn dit nog vooral kleinschalige proeven bij een select aantal ziekenhuizen, maar dit zal de komende jaren snel veranderen. Wij verwachten dat over vijf jaar het gebruik van cognitieve computers in de zorg gemeengoed is. Dit wordt in de eerste plaats gedreven door het feit dat technologie bedrijven grootschalig investeren in de verdere ontwikkeling en uitrol van cognitieve computers. Zo heeft IBM één miljard dollar en tweeduizend Fte vrijgemaakt voor een brede uitrol van haar cognitieve computer ‘Watson’. Dit is ongeveer een derde van het totale onderzoeksbudget van IBM. De onderneming zoekt hierbij actief de samenwerking met derden om gezamenlijk nieuwe toepassingen voor Watson te ontwikkelen. De zorg is in dat kader een belangrijk focusgebied. Watson – IBM’s billion dollar baby In januari 2014 lanceerde IBM de IBM Watson Group. Watson is een door IBM ontwikkelde supercomputer die

in staat is een in spreektaal gestelde vraag te interpreteren en na een zoektocht door een verzameling van encyclopedieën, boeken, tijdschriften, wetenschappelijke artikelen en gedownloade websites binnen enkele seconden een goed antwoord op de vraag te geven. Watson maakt hierbij gebruik van op maat gemaakte diepe-vraag-en-antwoordsoftware, berekent de betrouwbaarheid van zijn antwoorden en besluit op basis hiervan of het antwoord betrouwbaar genoeg is om gegeven te worden. Maar ook patiënten zullen een belangrijke rol spelen in de toename van het gebruik van cognitieve computers in de zorg. Als het aankomt op hun gezondheid nemen mensen namelijk alleen genoegen met het allerbeste. Cognitieve computers als Watson stellen – zeker voor zeldzame aandoeningen - nu al accuratere diagnoses dan een gemiddelde arts21. Onbewust worden mensen beïnvloed door cognitieve biases, zoals de ’anchoring bias’. Dit is de neiging van mensen om te sterk te focussen op

één enkel stukje informatie bij het maken van beslissingen, vaak de eerste informatie waarover zij beschikken. Cognitieve computers maken dergelijke menselijke fouten niet, en baseren beslissingen volledig op de beschikbare objectieve informatie. Daarnaast hebben zij veel meer informatie tot hun beschikking om tot een diagnose te komen en kan de diagnose ook nog vele malen sneller worden gesteld. In de gehele keten van 0e tot en met de 3e-lijns zorg kunnen cognitieve computers in potentie betere diagnostiek leveren dan de mens. Wij verwachten dat, zodra dit meermalen duidelijk is aangetoond, steeds meer patiënten gaan eisen dat cognitieve computers worden gebruikt bij het stellen van de diagnose en het bepalen van de mogelijke behandeling.

langere termijn kosten bespaart en de toegankelijkheid van de zorg vergroot. Voor wat betreft kosten vraagt het bouwen en trainen van een ‘Dr. Watson’ in eerste instantie misschien een redelijke investering, maar zodra de computer gereed is, zijn de kosten voor het uitvoeren van een diagnose praktisch nul. De marginale kosten van een Dr. Watson zijn op de lange termijn dus erg laag. Daarbij komt dat deze beschikbaar is op elke plek op de wereld. Iedereen met toegang tot een computer of een mobiele telefoon kan 24 uur per dag direct bij Dr. Watson terecht. Daarmee wordt de zorg dus (nog) toegankelijker. Beide aspecten zorgen ervoor dat zowel zorgverleners, zorgverzekeraars als de overheid de opkomst van cognitieve computers in de zorg snel zullen omarmen.

Tot slot zullen zorgverleners, zorgverzekeraars en de overheid ook een belangrijke drijvende kracht zijn. Dit omdat het toepassen van cognitieve computers niet alleen de kans biedt om de kwaliteit van de zorg te verbeteren, maar ook omdat het op de Personalized Health De zorg van morgen

23

Cognitieve computer wordt de mentor van de arts “I’m convinced that if it’s not already the world’s best diagnostician, it will be soon.” Dit zei Andrew McAfee, verbonden aan MIT en coauteur van het boek ”The Second Machine Age”, onlangs over Watson22. De essentie van het medisch beroep bestaat uit het vermogen om op basis van vele verschillende kenmerken en factoren de juiste diagnose te stellen en op basis daarvan een adequate behandeling aan de patiënt voor te stellen. De medisch professional gebruikt zijn of haar kennis en ervaring en dient deze continu op peil te houden om ook de laatste inzichten en mogelijkheden te betrekken bij het ondersteunen van de patiënt en in het maken van de juiste keuzes. Hier ligt echter precies de kracht van cognitieve computers. Voor een arts is het in sommige gevallen een lastig proces om tot een zekere diagnose te komen. Het vinden van verbanden tussen verschillende klachten kan heel moeilijk zijn, maar ook door het ontbreken van bepaalde symptomen kan het lastig zijn om met 24


zekerheid een diagnose te stellen. Met cognitieve computers krijgt een arts in potentie toegang tot een enorme bron aan ongestructureerde medische informatie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan diagnoses van andere ziekenhuizen over de hele wereld, medische vakbladen, filmpjes en andere medische informatie. Deze kunnen in korte tijd worden geanalyseerd en vergeleken met de symptomen die een patiënt van de arts op dat moment heeft. Daarmee wordt de kans om tot een juiste diagnose te komen, of juist een verkeerde diagnose uit te sluiten, dus veel groter. Met de opkomst van cognitieve computers in de zorg zullen dan ook (delen van) de diagnosticerende taak van de arts steeds meer worden overgenomen door computers. De komende periode worden daarin de eerste stappen gezet. Cognitieve computers zullen binnen zorginstellingen steeds meer worden ingezet ter ondersteuning van de arts. In eerste instantie voor het uitvoeren van een second opinion.

Naarmate cognitieve computers slimmer worden, zal deze rolverdeling langzaam veranderen. Uiteindelijk worden cognitieve computers leidend bij het stellen van de diagnose en het voorstellen van behandelplannen. De arts voert vooral nog een second opinion uit en houdt zich daarnaast voornamelijk bezig met behandeling en begeleiding. Parallel aan deze ontwikkeling zullen cognitieve computers ook mobiel voor burgers beschikbaar komen. Er zullen steeds meer apps op de markt komen die met behulp van kunstmatige intelligentie mensen inseinen wanneer zij een dokter moeten opzoeken, wat voor type dokter en wat zij kunnen doen om gezond te blijven. Voorbeelden hiervan zijn reeds in ontwikkeling.

De virtuele verpleegster Het Artificial Intelligence platform MindMeld en het bedrijf Sense.ly werken op dit moment gezamenlijk aan een intelligente, interactieve verpleegster. Met deze app kunnen patiënten praten met hun eigen virtuele verpleegster avatar en haar al hun vragen op het gebied van gezondheid stellen. Daarbij wordt kunstmatige intelligentie gebruikt om de gesproken vragen te begrijpen en te interpreteren, antwoord te geven en relevante medische informatie te verschaffen. Indien nodig verbindt de virtuele verpleegster de patiënt door met een arts via video.


25

2020

2018

2016

Figuu

26

r

exp 4. De

onen

tië le


ei g ro

van

Ai

e in d

zor

g

Groei van gebruik Ai in zorg Sterke groei van gebruik AI in de zorg. Acceptatie en breder gebruik door zorgprofessionals, via academische centra en topklinische ziekenhuizen naar basisziekenhuizen, huisartsen en aanverwante zorgverleners.

Brede acceptatie Ai in zorg AI toepassingen zijn breed en goedkoop toepasbaar. De burger is er aan gewend eerst zelfonderzoek uit te voeren m.b.v. AI alvorens zorgprofessionals te raadplegen en dit wordt ook actief gestimuleerd door zorgverzekeraars en overheid.

Ai gaat mobiel Technologiebedrijven brengen in toenemende mate toepassingen op de markt waarmee burgers zelf diagnoses kunnen uitvoeren.

Van ‘experience based’ naar ‘evidence based’ zorg “Artsen weten niet genoeg over het vrouwelijk lichaam, waardoor vrouwen geen zorg op maat krijgen. Medisch onderzoek is vaak gebaseerd op mannen en mannelijke proefdieren. Vrouwen zijn buiten die onderzoeken gehouden, vanwege hormonale verschillen of een mogelijke zwangerschap. Het gevolg is dat er minder bekend is over vrouwen en hun lichaam. Dat betekent dat diagnoses te laat komen, behandelingen inadequaat zijn en dus dat vrouwen een slechtere staat van gezondheid hebben.”23 Dat was te lezen in de Kennisagenda Gender & Gezondheid. Twee patiënten die in het dagelijks leven sterk van elkaar verschillen, krijgen vandaag de dag nog vaak dezelfde behandeling wanneer zij ziek zijn. Ongeveer veertig procent 24 van de zorg zoals deze vandaag wordt verleend is gebaseerd op fundamenteel wetenschappelijk onderzoek. Dit type therapie is bewezen effectief voor in ieder geval een overgroot deel van de populatie en wordt daarom ‘evidence

based medicine’ genoemd. De andere zeventig procent van de zorgverlening komt daarmee automatisch in de categorie ‘experience based medicine’ terecht. Dit type zorg wordt verleend omdat de medisch professional tijdens de opleiding heeft geleerd dat het de beste methode is of omdat de professional de ervaring heeft dat de therapie bij een specifieke diagnose leidt tot de beste uitkomsten. Wetenschappers en artsen staan voor de uitdaging om meer informatie te vinden over behandelingen voor specifieke typen mensen. Dit is echter nu nog vaak zoeken naar een speld in een hooiberg. Voor wetenschappers en artsen is het onmogelijk om op dat detailniveau door alle beschikbare data te gaan. En die hoeveelheid data neemt alleen maar toe. Op dit moment verdubbelt de zorgliteratuur elke vijf jaar en de Universiteit van Iowa stelt dat “medical data is expected to double every 73 days by 2020”. Het is dan ook ondoenlijk voor artsen om alle relevante publicaties bij te houden. ‘Evidence based’ onderzoek bevindt

zich daardoor volgens sommige wetenschappers in een crisis25. De introductie van cognitieve computers zal echter ook op dit punt de komende jaren voor een doorbraak zorgen. Levensstijl, milieu en andere factoren die de gezondheid raken, maken iemand tot een uniek individu. Cognitieve computers kunnen op basis van grote hoeveelheden data real time bepalen met welke patiëntengroepen het specifieke individu de grootste gelijkenissen vertoont en welke behandelmethode waarschijnlijk het beste resultaat zal hebben. Daarbij zijn zij beter in het vinden van patronen en overeenkomsten dan mensen. Dit alles zorgt ervoor dat ‘evidence based’ zorg de komende jaren een sterke ontwikkeling zal doormaken. Cognitieve computers: de spil binnen het zorglandschap van morgen Als het gaat over toepassing van cognitieve computers in de zorg is er vaak alleen aandacht voor impact op de primaire processen binnen het gebied

van zorgverlening en onderzoek. Cognitieve computers zullen echter veel meer processen raken en in de nabije toekomst een centrale rol innemen binnen de gehele zorgketen. Een studie van Deloitte naar meer dan honderd applicaties en experimenten met cognitieve technologieën binnen zeventien sectoren heeft laten zien dat toepassingen kunnen worden ingedeeld in drie hoofdcategorieën: 1 Producten 2 Automatisering 3 Inzicht. Organisaties kunnen cognitieve technologieën gebruiken om hun producten of diensten te verbeteren, hun processen te automatiseren en om inzichten te verkrijgen die de operationele en strategische besluitvorming ondersteunen26. Cognitieve technologische toepassingen van elk type - product, proces en inzicht - kunnen grote voordelen leveren binnen de gehele zorgketen. Cognitieve computers hebben het potentieel om nieuwe doorbraken te realiseren op het terrein Personalized Health De zorg van morgen

27

van snelheid, kosten en kwaliteit. Zo zullen cognitieve computers veel van de administratieve processen binnen de zorgketen kunnen overnemen van mensen. Zoals PIOFACH processen die in de nabije toekomst door de inzet van cognitieve computers bijna geheel geautomatiseerd kunnen worden uitgevoerd. Maar ook voor processen waarbij sprake is van klantcontact via web of telefoon kunnen cognitieve computers worden ingezet. De automatisering van het proces, waarbij de Amerikaanse zorgverzekeraar Anthem vooraf goedkeuring geeft aan zorgverleners voor het toepassen van een specifieke behandeling, is een goed voorbeeld van wat er op dit vlak allemaal al mogelijk is en wat dit kan betekenen binnen de zorg (zie box). Toepassing van cognitieve computers zal dan ook in de toekomst niet alleen impact hebben op de primaire zorgprocessen, maar zeker ook op alle ondersteunende processen. Cognitieve computers zullen daarmee een zeer belangrijke schakel worden in de gehele zorgketen.

28


Voorbeeld - Automatisering proces van autorisatie toepassen van behandelmethode Anthem is een Amerikaanse zorgverzekeraar met meer dan 37 miljoen verzekerden en handelt meer dan 550 miljoen claims per jaar af27. Volgens Anthem besteden medewerkers die toestemming moeten geven over het wel of niet toestaan van een behandeling, zo’n veertig tot zestig procent van hun tijd aan het lezen en verzamelen van informatie, waaronder over Anthem’s regels, klinisch onderzoek en behandelrichtlijnen. Om dit proces te stroomlijnen hebben de medewerkers van Anthem IBM’s Watson cognitieve computersysteem getraind om autorisatie-aanvragen voor veelvoorkomende procedures te reviewen. Daarvoor werden 25.000 test case scenario’s en geanonimiseerde data van 1.500 cases gebruikt. Het systeem gebruikt technieken op het terrein van ‘hypothesis generation’ en ‘evidencebased learning’ om pre-autorisatieaanbevelingen te genereren die de medewerkers helpen om beslissingen

te nemen over het wel of niet toestaan van een behandeling. Het systeem verschaft inmiddels binnen enkele seconden antwoord op al hun vragen. Dit in tegenstelling tot de 72 uur voor spoedaanvragen en drie tot vijf dagen voor veel voorkomende aanvragen in de oude situatie28. Waar te beginnen? Zorgaanbieders en zorgverzekeraars Toepassing van kunstmatige intelligentie via cognitieve computers begint een kans én een bedreiging te vormen voor veel bedrijven, vooral voor informatieintensieve sectoren zoals de zorg. Organisaties kunnen een voorsprong nemen op de concurrentie als zij deze nieuwe technologie op korte termijn weten te incorporeren in hun processen. Wij delen wat dat betreft de mening van Gartner: “The risk of investing too late in smart machines is likely greater than the risk of investing too soon.”29 Wij adviseren dan ook alle organisaties die actief zijn binnen de zorgketen om op korte termijn te gaan experimenteren met het gebruik van cognitieve computers.

Overheid Voor de overheid betekent de opkomst van kunstmatige intelligentie in de zorg dat er op de korte termijn een aantal grote beleidsvraagstukken voorliggen. In de eerste plaats op het gebied van de juridische aansprakelijkheid. Op dit moment is de medisch professional bevoegd en tevens verantwoordelijk voor zijn of haar handelen, waaronder het stellen van de diagnose en het bepalen van de juiste behandeling. Maar waar ligt de verantwoordelijkheid als de diagnose wordt gesteld door een cognitieve computer? Kan van artsen nog worden verwacht dat zij een second opinion uitvoeren en daarmee verantwoordelijk blijven als cognitieve computers bewezen beter zijn? Of is het logischer om een second opinion te laten uitvoeren door een ‘concurrerende’ cognitieve computer (als die er überhaupt al is)? En komt daarmee dan de verantwoordelijkheid te liggen bij de eigenaar van de cognitieve computer? Vragen waarvoor nog geen pasklare antwoorden zijn, maar waarop gezien de snelheid van ontwikkeling wel op korte termijn antwoorden moeten worden gevonden.

Ook het privacyvraagstuk komt weer om de hoek kijken. Om cognitieve computers antwoorden te laten geven over de gezondheid van personen is er informatie nodig over de gezondheid, behandeling en de effecten hiervan op een grote populatie. De systemen dienen toegang te hebben tot databanken met medische data, concepten en kennis en de elektronische medisch dossiers van grote hoeveelheden personen. Dit leidt al snel tot vraagstukken omtrent privacy en de noodzaak van meer specifieke weten regelgeving.

Tot slot is het van belang na te denken over de opleidingseisen die aan artsen worden gesteld. Wat is de specifieke rol van de arts in de toekomst en welke competenties horen daarbij? Zo kunnen wij ons voorstellen dat vaardigheden op het gebied van data analyse in de nabije toekomst een prominente plek innemen binnen de artsenopleiding.


29

Figuur 5. Plan van aanpak

1 Doorgrond wat cognitieve computers kunnen en hoe ze werken Leer wat de mogelijkheden zijn met cognitieve computers door het bestuderen van bestaande cases, zowel binnen als buiten de eigen sector.

30


2 Overweeg mogelijke use cases Inventariseer pijnpunten die cognitieve computers zouden kunnen helpen oplossen en/ of groeigebieden die cognitieve computers kunnen helpen versnellen.

3 Evalueer de huidige status Onderzoek de huidige IT en analytics kracht van de organisatie. Breng het gat in kaart tussen de huidige status en de gewenste toekomst.

4 Selecteer een use case en experimenteer Configureer en train een cognitieve computer voor een eerste use case, waarbij het proof of concept voortdurend wordt getest en geëvalueerd.

5 Pas cognitieve computers toe in de praktijk Zet de cognitieve computer daadwerkelijk in de praktijk in om hem verder te trainen. Blijf daarbij constant monitoren en evalueren, aan de hand waarvan het gebruik van het systeem wordt uitgebreid.


30

The Revolution of Artificial Intelligence - in perspective Zorg

en m

an

d

no

rg l

rg e

aa

rE

nh

et

vid

en

zo

ve

dn

n

ce b erien

Van Ex p

Gevo l ge

n se es

ls o

l va

dee

spi

ten

rs;

gro

pute

ase

en t.a.v. aans

én

prake

lijkh

e

p id &

riva

cy

ptie van AI in de zor g

beleidsvrag

aire

n

l de ado

n van

mputers in prim

eu

c ro

emaa

orde

itieve co

rst

n all

t van d iagnoses. e kwalitei beter

wo

cogn

e ond

op ijst

ant

met

rme

Be

ter en

ep

kw

en

d en

ma

r im

rs o

a St

pe

raa

0

Wat nu? ex

ke

02

Com

ze

-2

ARTIFICIAL INTELLIGENCE Cognitieve Computers

k ti j pra

16

Wa nn e

rt

er

de

20

rden

org

v rg

B

dz

n,

ce

e as

n!

arom Wa

Cognitieve

va

rge

&

ts wo

p

o nm

zo

ha

m

so at tW

sc

co

er

Taken van (huis)ar

og

ve

n

do

c or

ie nit

aan bied ers ,p Eers ati te d ën oct t, ore ov nw er he erk id en e al m e

ers put

In deze publicatie staan vier gamechangers centraal, waarbij de vraag volgens ons niet is óf deze ontwikkelingen doorzetten, maar wanneer – en wat de gevolgen hiervan zijn. Om te peilen hoe de sector zelf over deze ontwikkelingen denkt, hebben wij in de zomer van 2015 een marktverkenning gedaan in de vorm van een enquête, panels en persoonlijke gesprekken. Wij verwachten dat onder invloed van artificial intelligence artsen niet zullen verdwijnen, maar steeds meer de rol van coach gaan vervullen. Uit de marktverkenning blijkt dat het merendeel van de medische wereld daar hetzelfde over denkt. Driekwart van hen vermoedt namelijk dat door de computer gegenereerde diagnoses een vast onderdeel worden van medische protocollen – en dat binnen vijf jaar. Maar “de computer zal onze rol niet overnemen, maar versterken”, aldus een aantal respondenten. Zowel binnen hun organisatie als in het hele zorglandschap zal er volgens hen weinig veranderen. Personalized Health De zorg van morgen

31

GAMECHANGER 3 – Standardization of Individual Profiling

32


“Het is veel belangrijker te weten welke persoon de ziekte heeft, dan welke ziekte de persoon heeft” Hippocrates

Individual Profiling: een zaak van ‘nature’ en ‘nurture’ Mensen worden met bepaalde kenmerken geboren (’nature’), maar ook beïnvloed door hun omgeving (’nurture’). Al jaren is bekend dat zowel de persoonlijke kenmerken als ook de omgevingsinvloeden een belangrijke rol spelen in (1) de omvang van de zorgvraag die een persoon gedurende zijn leven ontwikkelt en (2) de effectiviteit van mogelijke behandelingen. De huidige ontwikkelingen op het gebied van big data enerzijds en dna-sequencing anderzijds zorgen er voor dat in de nabije toekomst zorg steeds meer op de kenmerken van de persoon zal worden toegesneden. Op verschillende plekken in de zorg is deze ontwikkeling reeds goed zichtbaar. Zo zien we op dit moment in de langdurige zorg al een duidelijk

gebruik van profiling op het vlak van omgevingskenmerken. Ervaring leert dat kenmerken als sociaaleconomische status, wel of geen afgeronde opleiding, gebruik van alcohol en drugs, wel of geen liefdevolle opvoeding, stress, voeding en wel of geen sportbeoefening belangrijke factoren zijn wanneer het gaat om de zorgbehoefte en de effectiviteit van behandelingen. Zorgaanbieders, zorgverzekeraars en gemeenten gebruiken informatie over bovengenoemde kenmerken steeds vaker om met behulp van data analytics de toekomstige zorgconsumptie van groepen mensen te voorspellen. Om redenen van privacy gebeurt dit niet op persoonsniveau, maar veel analyses zijn al mogelijk wanneer organisaties beschikken over data op collectief niveau. Met behulp van deze data en voorspellingen wordt het zorgaanbod beter afgestemd op de (toekomstige) zorgvraag.

Voorbeeld – Proeftuin gerichte preventie Om de kosten voor de zorg duurzaam te verminderen zullen gemeenten meer moeten inzetten op het voorkomen van zorgvraag. Preventie is voor veel gemeenten echter een lastig begrip. Concrete handvatten ontbreken nog, maar door data slim te gebruiken kunnen preventie activiteiten gericht ingezet worden. Succesfactor voor preventie is de keuze voor, en uitvoering van, een gerichte benadering. Gebleken is dat de inzet van preventie activiteiten voor alle doelgroepen minder succesvol zijn dan gerichte activiteiten op afzonderlijke doelgroepen. In dat kader worden binnen de proeftuin gerichte preventie op regionaal niveau specifieke doelgroepen geïdentificeerd die een verhoogde kans op zorg gebruik in de toekomst hebben. Op deze groep worden op maat gesneden preventie maatregelen toegepast. Op basis van

data analyse wordt vervolgens ook vastgesteld welke maatregelen het meest effectief zijn voor de verschillende onderscheiden doelgroepen. Om echter daadwerkelijk grote stappen te kunnen zetten en de benadering van ziektegericht te veranderen in patiëntgericht, is ook kennis van de aangeboren kenmerken (nature) nodig. Sinds de jaren vijftig weten onderzoekers dat de erfenis van de voorouders van elk mens is terug te vinden in één specifiek molecuul: het genoom. De afgelopen twee decennia is het genoomonderzoek geïntensiveerd en zijn vooral op het gebied van plantenveredeling en dierenfokkerij concrete toepassingen ontwikkeld. Een aantal belangrijke ontwikkelingen zorgen er nu echter voor dat we aan de vooravond staan van een tijdperk waarin zorg zal worden toegesneden op basis van de natuurlijke kenmerken van het individu. Personalized Health De zorg van morgen

33

Definitiekader: DNA-sequencing en personalized medicine Sequencing of sequentiëring is het bepalen van de nucleïnezuur- of aminozuurvolgorde van een DNA-molecuul. Deze volgorde (sequentie) is voor elk mens uniek en beschrijft de unieke erfelijke informatie die elk mens maakt tot wie hij of zij is. Wat is er mogelijk als we de DNA-sequentie van een mens kennen? Er zijn drie belangrijke toepassingen: 1 Personalized medicine, ook wel precision medicine. Dit is het op maat afstellen van medische behandeling op basis van individuele karakteristieken, behoeften en voorkeuren van een patiënt. Deze karakteristieken zijn vooral terug te vinden in het DNA. 2 Whole Genome Sequencing (WGS) is het proces dat de complete sequentie (volgorde) van het DNA-molecuul bepaalt. Zo weet een mens wat zijn of haar erfelijke eigenschappen zijn, voor de onderdelen waarvan dat binnen het genoom is onderzocht. 3 Gentherapie is het inbrengen van genetisch materiaal in (menselijke) cellen in het kader van een geneeskundige behandeling. Bij erfelijke aandoeningen zou dit genetisch materiaal kunnen dienen om een ziekte die ontstaat door een niet goed functionerend gen, te genezen door een ‘gezond’ gen toe te voegen.

34


In de eerste plaats is het door de exponentiële groei van data-/ procescapaciteit veel goedkoper om het volledige DNA van een mens uit lichaamscellen te halen en in kaart te brengen. Aan het begin van deze eeuw kostte dit nog meer dan 100 miljoen dollar, maar sinds 2014 naderen de kosten voor een dergelijke analyse de prijs van duizend dollar. Ten tweede staat de overheid voorzichtig open voor de mogelijke voordelen van DNA-sequencing. Zo vraagt de FDA in een recentelijk verschenen discussion paper om publieke input op een nog te schrijven standaardaanpak van toezicht, omdat zij nieuwe wetgeving overweegt31. Eind 2013 heeft de FDA reeds voor het eerst marktautorisatie afgegeven voor een sequencingsysteem dat het gen kan analyseren op taaislijmziekte32. Ook in Nederland lijkt de politiek zich bewust van de kansen die DNA-informatie biedt. Minister Edith Schippers zei begin 2015 over onderzoek naar genetische ingrepen bij het voorkomen van ziekten: ”Mijns inziens is het punt

bereikt waar we de ruimte moeten vergroten om geen kansen te missen.”33

van de effectiviteit van medicijnen kan grote besparingen opleveren.

Ten derde is het onderzoek naar het menselijk genoom in de afgelopen twintig jaar hevig geïntensiveerd. Wereldwijd zijn vijftien labs actief en is voor 28 ziekten een relatie vastgesteld tussen de genetische component en het ziektebeeld, waaronder borst-, baarmoeder- en prostaatkanker, de ziekte van Crohn en doofheid (niet-syndromisch)34.

Ondanks al deze ontwikkelingen verwachten wij dat het nog wel 5 tot 10 jaar duurt voordat de meest tot de verbeelding sprekende toepassingen (zoals WGS en gentherapie) breed gedragen diagnose- en therapiemethodieken worden. Op basis van vier factoren (prijs/business case, accreditatie, stand van de wetenschap en maatschappelijke acceptatie) moeten we concluderen er voor deze twee toepassingen nog veel hordes te nemen zijn.

Tot slot heeft profiling op het gebied van ‘nature’ enorm veel potentie om ineffectief medicijngebruik te verminderen en daarmee de kosten van de zorg te verlagen. Op basis van DNA-analyse kan de effectiviteit van bepaalde medicijnen worden voorspeld. Dit is van groot belang, omdat 55 procent van de medicijnen die worden voorgeschreven, geen toegevoegde therapeutische waarde heeft35. De medische wereld, de zorgverzekeraars en de overheid is er dus veel aan gelegen om dit verder te onderzoeken, want ook het uitsluiten

Hoewel de prijs van DNA-onderzoek in de afgelopen jaren snel is gedaald, is dit onderzoek nog niet betaalbaar voor de gemiddelde burger en wordt het nog niet vergoed door de zorgverzekeraar. Als we de grens voor particulieren op 100 dollar stellen, duurt het waarschijnlijk nog zeker acht jaar voordat deze is bereikt36. Verder heeft het onderzoek naar het menselijk genoom al wel veel grote ontdekkingen voortgebracht, maar

er is tevens nog erg veel dat we niet weten. De toepasbaarheid en het feitelijke profijt van het sequencen van een heel gen zijn nu nog te klein om er een grootschalige diagnostiek aan te koppelen. Daarbij komt dat de accuraatheid van de testen op dit moment nog te wensen over laat. De toezichthouder wil particuliere analysebureaus dan ook niet zomaar autoriseren en resultaten van dergelijke scans in het zorgproces integreren. Daar gaat een lange periode van fijnslijperij van de methodieken en onderzoeken aan vooraf. En dan is het nog maar de vraag of zo’n accreditatie door de toezichthouder wordt afgegeven. En als we dan WGS (al dan niet bij de ongeboren vrucht) en gentherapie kunnen toepassen, zijn er nog tal van ethische vragen die we zullen moeten beantwoorden. Willen we weten wat onze erfelijke belasting is? Hoever kunnen we gaan in een ‘prescan’ van een ongeboren vrucht en wat betekent dat voor de criteria waarop mensen zullen gaan beslissen of het kind wordt geboren? Hoever kunnen we gaan in het manipuleren Personalized Health De zorg van morgen

35

van een genoom? Hebben mensen het recht om hun genen te laten behandelen, opdat hun kinderen betere kansen krijgen in het leven? Wat als deze behandelingen alleen mogelijk worden voor mensen die het kunnen betalen? De komende jaren zullen politiek, burgers, zorgverzekeraars en zorgaanbieders deze complexe vragen gezamenlijk moeten beantwoorden. Alle tijd die daarvoor nog beschikbaar is, is dan ook hard nodig. Preventiemodellen op basis van persoonlijke kenmerken Dat er nog een flink aantal stappen moet worden gezet om de vruchten te kunnen plukken van het inspelen op omgevingsfactoren (nurture) en alle toepassingen van DNA-technologie (nature), wil niet zeggen dat er in de komende jaren niets gaat veranderen. Zoals opgemerkt zijn steeds meer zorgaanbieders en gemeenten actief op het gebied van nurture, al dan niet in samenwerking met zorgverzekeraars. Organisaties die op een slimme manier hun zorgaanbod en behandeling afstemmen op de omgevingskenmerken 36


van hun (toekomstig) patiënt kunnen de effectiviteit van hun zorg sterk vergroten en daarmee concurrentie voordeel behalen. Daarbij komt dat het profilen op basis van omgevingskenmerken nu voornamelijk nog alleen wordt gedaan op basis van sociale kenmerken, maar door een ontwikkeling als ‘the internet of things’ zal in de toekomst steeds meer data beschikbaar komen ten aanzien van de omgeving van het individu. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan voedingspatronen. Zoals ook beschreven in het hoofdstuk quantified self verzamelen nu reeds vele mensen dit soort data via apps op hun telefoon of wearable. Wij verwachten dan ook dat er steeds meer partijen in de markt zullen verschijnen die gerichte preventiemodellen zullen aanbieden op basis van persoonlijke kenmerken. Nieuwe toepassingen zorgen voor nieuwe verhoudingen en nieuwe rollen Voor wat betreft profiling op basis van de natuurlijke kenmerken van

het individu verwachten wij dat dit nog veel meer verschuivingen in het huidige zorglandschap zullen gaan zorgen. Ten eerste heeft de introductie van personalized medicine grote consequenties voor de farmaceutische industrie. Een groot deel van hun afzetmarkt ‘segmenteert’, aangezien patiënten kunnen worden ingedeeld op basis van genprofielen en er dus voor een chronische ziekte verschillende typen patiënten zullen ontstaan. Artsen zullen, als ze het genprofiel van de patiënt kennen, sommige medicatie niet meer gaan voorschrijven en zorgverzekeraars vergoeden sommige medicatie misschien niet meer. Dit geldt ook voor het nurture-aspect. Wanneer mensen kunnen aantonen dat ze een gezonde leefstijl hebben, kunnen zorgverzekeraars wellicht kortingen aanbieden. Daardoor komt het financieringsmodel van de farmaceutische industrie onder druk te staan. Ten tweede wordt het proces van marktautorisatie van medicijnen door de toezichthouder complexer. Hoe

worden de veiligheid en gezondheid van de patiënt gegarandeerd als een medicijn voor sommige patiënten wel effectief is, en voor anderen niet? Daarnaast moet de toezichthouder kunnen putten uit betrouwbare data van patiëntgroepen om de onderzoeksresultaten van behandelingen op verschillende genprofielen te kunnen controleren. Ten derde verschijnen er nieuwe spelers in de markt, de zogenoemde DNA-analisten. Zij kunnen specifieke delen van het gen testen op indicatoren van chronische ziekten en ook vertellen welke medicatie het meest geschikt is voor dat genprofiel. Hiermee nemen deze instanties een deel van de diagnostiek van de arts over. De vraag is uit welk marksegment deze bureaus gaan ontspringen en of, en hoe, deze marktautorisatie krijgen van de toezichthouder. Waar te beginnen? Welke stappen moeten bestuurders van de betrokken partijen in de zorgmarkt zoals overheid , zorgverzekeraars

en zorgaanbieders, maar ook de farmaceutische industrie, nu nemen? Hoe moeten zij inspelen en vooruitlopen op de opkomst van personalized medicine, genetische en sociale profilering, en tegelijkertijd rekening houden met de maatschappelijke en ethische discussie? Overheid Met gerichte programma’s kunnen overheid en politiek inspelen op zowel de nurture- als de nature-aspecten van zorg, zowel nu als in de toekomst. Door goed gebruik te maken van de snel toenemende beschikbare informatie kunnen gemeenten de zorgbehoefte in wijken duidelijker in kaart brengen. Vervolgens kunnen zij op basis van die gegevens en beschikbare medische gegevens preventie-programma’s ontwikkelen voor risicogroepen. Door samen te werken met zorgverzekeraars kunnen zij de betaalbaarheid van de (lichte) zorg vergroten en gezamenlijk voorkomen dat inwoners van hun gemeente steeds zwaardere zorg nodig hebben.

De overheid dient de balans te bewaken tussen het waarborgen van de veiligheid en gezondheid van de patiënten in Nederland en het stimuleren van innovatie die de kwaliteit van het zorgproces verbetert. In eerste instantie dient zij hier te zorgen voor een infrastructuur die de doorontwikkeling van op maat gemaakte medicijnen en zorg faciliteert. Als het gaat om medicijnen is een snelle en adequate teststraat van de toezichthouder vereist. Belangrijk is een open maar kritische houding naar nieuwe zorgaanbieders op basis van sociale en genetische profilering, en een krachtig uitwisselingsnetwerk met toezichthouders in het buitenland. Het vraagstuk van kostenspreiding is ingewikkeld en vraagt om politieke verdieping. Wat doen we als de gespecialiseerde medicatie te duur wordt om door de gemeenschap te worden gedragen? En financieren we nog medicatie die misschien niet effectief is?

Zorgverzekeraars Zoals gezegd kunnen zorgverzekeraars door samen te werken met gemeenten, voorkomen dat inwoners steeds zwaardere zorg – die wordt betaald door de verzekeraars – nodig hebben. Hetzelfde geldt voor de samenwerking met zorgaanbieders in de langdurige zorg. Deze zorgaanbieders in de langdurige zorg kunnen van zorgverzekeraars “shared savings” ontvangen als ze erin slagen de zorgzwaarte bij ouderen, gehandicapten, GGZ-cliënten en kinderen in de jeugdzorg omlaag te brengen. Ook hier kunnen preventieprogramma’s, op basis van voorspellingen in zorgbehoeften van populaties op basis van nature en nurture, uitkomst bieden. Verder is het raadzaam een helder standpunt in te nemen over het voorschrijven van medicijnen: een vergoeding wordt alleen afgegeven bij bewezen effectiviteit (evidence based). Als die er niet is, wordt er minder of niet vergoed. Misschien zijn er varianten mogelijk waarbij een patiënt een duurder verzekeringspakket kan afsluiten en

daarmee alsnog toegang krijgt tot deze minder effectieve medicatie. Dan is in ieder geval de kostenlast deels weg bij de gemeenschap. Zorgaanbieders Voor zorgaanbieders is het van belang dat zij zich realiseren dat het zorgproces gaat veranderen. De diagnosefase binnen de cure wordt in de komende tien jaar uitgebreid met DNA-analyse. Dit betekent een segmentatie van de patiëntenkaart. Maar het zorgt er ook voor dat de diagnosestelling en het voorschrijven van een behandeling gemakkelijker worden omdat een machine op basis van de profielanalyse behandeling voorschrijft. Eén van de belangrijkste adviezen is daarbij om dicht bij de ontwikkeling van DNA-analysecentra te blijven en de ontwikkeling van de diagnostiek samen door te maken. Alleen dan anticiperen zorgaanbieders op nieuwe toetreder in het zorgproces, waarmee zij dan beter samenwerken en wat zij met de analyseresultaten van dergelijke bureaus kunnen. Binnen de care zal steeds sterker worden gekeken naar Personalized Health De zorg van morgen

37

beïnvloedbare factoren buiten de zorg, zoals leefstijl, financiële situatie, sociaal netwerk en omgeving. Daarnaast kunnen zorgaanbieders een sleutelrol spelen in het verhogen van de wereldwijde kennis van het genoom. Vooral academische ziekenhuizen kunnen een grote stap zetten in het vullen van de databases met patiëntinformatie, waarbij de effectiviteit van behandeling kan worden vastgelegd. Deze trend is al ingezet, maar de feedback-loop van behandeling en effectiviteit moet in de medische wereld nog beter functioneren, zodat mensen niet worden voorzien van behandelingen die niet aanslaan. Farmaceutische industrie Tot slot de farmaceutische industrie. Alle veranderingen zullen voor hen misschien nog wel de grootste impact hebben. De DNA-analyse zorgt voor een segmentatie in de afzetmarkt van de farmaceuten: voor verschillende DNA-profielen zijn verschillende medicijnen geschikt. Dit betekent iets voor de verdienmodellen: voor generieke medicijnen verdwijnt 38


een deel van de afzetmarkt. In de praktijk zullen farmaceuten aan de toezichthouder moeten aantonen voor welke patiënten een geneesmiddel geschikt is. Nu gebeurt dit per diagnose, maar er zullen steeds meer specifieke subgroepen binnen een diagnose worden onderscheiden. Met de segmentatie van de markt ontstaan ook kansen. Misschien is een medicijn nu niet effectief genoeg, maar sluit het naadloos aan op de behandeling van een subgroep met een bepaald genprofiel. Farmaceuten kunnen dus de white spots in de markt opzoeken en medicijnen ontwikkelen voor patiënten met een genprofiel die in de huidige markt nog niet worden bediend. Doordat de effectiviteit van de medicijnen is toegenomen, is ook een hogere kostprijs gerechtvaardigd.

Standardization of Individual Profiling - in perspective Onderz

n

er

ud

ho sc

ht

hi

zic

et

er ov

ies

uss

n

d isc

Gevo l ge

profiling o.b.v. ‘nurture’ k enm

erke n

Ex

pe

rim

e

n

rt

en

ge

tee

za

me

rm

nlij

et i

km

nd i

et d

vidu

e zoe

ktocht naar antwoorden op

al pr ofiling

id o.b.v. ‘nurture’ en bre

de e

t da

ch this

t op

e

ter

ag vra

n mi j

stu

uit

a ar de kosten d van dalen expon entie el

ik van

elijke

ebru

St a

, en noom t ge

er g

Wat nu? kk

na

ur

e’

op rt’

tee

toe

en

or

. he

me

do

t .b.

5

Veel maatschapp

is m

02

INDIVIDUAL PROFILING Persoonlijke kenmerken worden leidend

eds

egm

nn ke

ste

Wa nn e

-2

atie

b

en

t ‘s

eli jk

ak

toris

an

17

ark

or ga

m

em

n

ee rm og

arom Wa

rktau

nz

20

tisch

se

&

Proces van ma

ke

ee d sm

er

Farmace u

tuk

ker aar

rs

a vr

s ag

er

or st

de

he

om

erze

en

w

c dt or

x ple

orgt vo

orgv

ie

ba

va

n ge

n ele ofi pr

en, z

n de he

sis

Gemeent

oe k z

a

n r‘

at

In deze publicatie staan vier gamechangers centraal, waarbij de vraag volgens ons niet is óf deze ontwikkelingen doorzetten, maar wanneer – en wat de gevolgen hiervan zijn. Om te peilen hoe de sector zelf over deze ontwikkelingen denkt, hebben wij in de zomer van 2015 een marktverkenning gedaan in de vorm van een enquête, panels en persoonlijke gesprekken. De derde gamechanger, individual profiling, is al gaande. Die opvatting wordt gedeeld door de markt. Veel respondenten vermoeden dat op de persoon afgestemde medicijnen en behandeling op basis van DNA-profiel de komende jaren veel impact hebben op hun organisatie. Net als Deloitte zien zij de kosten als belangrijk knelpunt, omdat op maat gesneden toepassingen nu eenmaal duurder zijn dan standaardoplossingen. De meesten voegen wel toe dat de kosten uiteindelijk ook weer zullen dalen. Wij delen deze verwachting, omdat veel niet-werkbare zorg en medicijnen zullen verdwijnen. Personalized Health De zorg van morgen

39

GAMECHANGER 4 – Digital Platforms

40


“Rapid advances in technology are shaping a new economic landscape in which relatively few large concentrated players will provide infrastructure, platforms and services that support many fragmented niche players. In this way both large players and small will coexist and reinforce each other. Some parts of the economy will be more affected by fragmentation than others, and more quickly, but the fragmentation will be enduring rather than transitory.” Centre for the Edge – Deloitte

De opkomst van grootschalige digitale platforms in de zorg Uber, Airbnb, Booking.com, Amazon, Alibaba en ZocDoc: wie kent ze niet? Allemaal digitale platforms die vraag en aanbod bij elkaar brengen, informatiestromen faciliteren en ketens regisseren. Vaak met zeer disruptieve gevolgen voor het bestaande landschap en de bijbehorende grote en gevestigde bedrijven. De disruptieve kracht van digitale platforms - Facts & Figures • Taxibranche: Uber brengt privéchauffeurs en burgers via haar digitale platform realtime bijeen en faciliteert het betalingsverkeer

en onderlinge beoordelingen. Traditionele taxibedrijven zijn in shock en hun business model staat plotseling onder grote druk. Met name Uberpop is omstreden. Deze app maakt het voor particulieren mogelijk om met hun eigen auto geld te verdienen door burgers te vervoeren. • Reisbranche: nog maar tien jaar geleden boekten burgers nog massaal hun reizen via het reisbureau. Tegenwoordig regelen zij dit online via sites als Booking. com, Expedia en Tripadvisor. In drie klikken kunnen vliegtickets, hotel en autohuur worden geboekt, waarbij het platform de gehele keten van

reservering tot betaling regisseert. • Hotelbranche: Airbnb maakt van ieder huis een hotelkamer. Burgers kunnen via Airbnb op eenvoudige wijze hun huis / kamer aanbieden aan reizigers over de hele wereld. Airbnb zorgt voor de financiële afwikkeling, eventuele oplossingen bij geschillen en kwaliteitsbewaking. De traditionele hotelbranche ervaart hierdoor sterke concurrentie en ziet haar bezettingsgraad in populaire gebieden teruglopen. Digitale platforms hebben de afgelopen jaren in diverse sectoren hun intrede gedaan. In alle gevallen heeft dit geleid tot een drastische transformatie van het

bestaande landschap. Ook in de zorg zijn deze platforms in opkomst. Dit wordt in de eerste plaats gedreven door de wens van de burger om meer regie over zijn eigen zorgproces te voeren. Onderzoek onder ruim 600 55+’ers laat zien dat 97% van de ouderen het belangrijk vindt om zelf de regie en verantwoordelijkheid te hebben over de eigen gezondheid en het bijbehorende zorgproces37. Digitale platforms hebben in andere sectoren (reizen, muziek, verzekeringen en zelfs hypotheken) al bewezen dat zij burgers bij uitstek in staat stellen om zelf een proces te beheersen. Veel burgers zijn er de afgelopen jaren gewend aan Personalized Health De zorg van morgen

41

geraakt om met behulp van digitale platforms allerlei soorten producten en diensten geheel zelfstandig direct online aan te schaffen. En de ervaring die zij opdoen in de ene sector nemen zij mee naar de andere. In de tweede plaats speelt het huidige gebrek aan transparantie een belangrijke rol in de opkomst van digitale zorgplatforms. Al ruim tien jaar is er veel aandacht voor het denken en werken in zorgketens. Verouderde data, gebrek aan informatie en het ontbreken van één gezamenlijk ICT-landschap maken dat samenwerking binnen en tussen zorgaanbieders echter vaak stroef verloopt. In de huidige zorgketen functioneren schakels nog steeds grotendeels los van elkaar. Daardoor is de locatie in het huidige systeem in veel gevallen leidend voor de planning van de keten. De patiënt wordt doorverwezen naar een zorgaanbieder in de buurt, maar of hij daar ook het snelst terecht kan en/of de beste zorg krijgt, is niet bekend. Niet bij de patiënt, maar ook niet bij de zorgprofessional die doorverwijst. 42


Ook op het punt van transparantie hebben digitale platforms ruimschoots hun meerwaarde bewezen. Online platforms bieden onder meer de mogelijkheid om prijzen te vergelijken, kwaliteitsbeoordelingen te geven en te lezen, direct afspraken te plannen, realtime feedback te geven via social media en persoonlijke aanbevelingen te ontvangen op basis van eerdere aankopen. Daardoor kunnen ze voor burgers van grote toegevoegde waarde zijn in de zorg, zowel voor het voeren van regie als voor het vergroten van de transparantie. De huidige zorgplatforms zijn nu nog redelijk kleinschalig. In Nederland claimt het platform ‘MijnGezondheid. net’ dat het met 250.000 gebruikers op dit moment het grootste persoonlijke patiëntenportaal van Nederland is38 . MijnGezondheid.net is een persoonlijk gezondheidsdossier dat zorggebruikers 24/7 online inzage in hun medisch dossier geeft. Daarnaast is het mogelijk een online een consult aan te vragen, online een afspraak te maken, het medicatieoverzicht en labuitslagen in

te zien, herhaalrecepten aan te vragen en betrouwbare informatie over de eigen aandoening en medicatie in te zien. Inmiddels bieden ruim 700 zorgverleners het portaal aan hun patiënten aan. Echte transformatie van een markt als gevolg van de intrede van digitale platforms treedt pas op als deze voldoende schaal hebben. Dit is het geval wanneer een substantieel deel van het totale vraag en aanbod via het digitale platform bij elkaar wordt gebracht en/of er sprake is van een significante machtspositie doordat het platform in meerdere landen actief is. Daarvan is op dit moment nog geen sprake, maar dit zou op korte termijn wel eens kunnen veranderen. Dit soort innovaties ontwikkelt zich namelijk vaak exponentieel. In het begin is er slechts sprake van een zeer beperkte groei. Daardoor onderschatten gevestigde partijen de ontwikkeling in het begin meestal. Maar zodra het tipping point is bereikt ontwikkelt de innovatie zich razendsnel, waardoor de gevestigde partijen te laat zijn en er sprake is

van disruptie. Het feit dat de huidige platforms op het terrein van de zorg nog klein zijn en nog maar voor weinig verandering zorgen, zegt dus niets over hun toekomstige kracht. Het Amerikaanse ‘ZocDoc’ is hiervan een goed voorbeeld.

ZocDoc: de Uber van de zorg? - Facts & Figures ZocDoc is een platform dat oorspronkelijk werd opgericht om de patiënt de regie te geven over de hele zorgketen. Op ZocDoc kunnen patiënten direct in de agenda van artsen, specialisten en verzorgers kijken en afspraken maken, beoordelingen lezen en geven en hun hele proces van intake tot verzorging zelf regelen. ZocDoc biedt transparantie door patiënten voor iedere arts inzicht te geven in zijn / haar specialiteit, type diensten, adres, foto’s, onderwijsachtergrond van de arts en het ondersteunende personeel en beoordelingen van patiënten. ZocDoc is in 2007 opgericht. Inmiddels gebruiken meer dan vijf miljoen Amerikanen het platform om hun eigen zorgproces in te richten en zijn artsen en specialisten uit meer dan 2000 Amerikaanse steden aangesloten. Vooral in de afgelopen jaren is ZocDoc sterk gegroeid. In lijn daarmee heeft de organisatie de ambitie uitgesproken het platform op korte termijn ook internationaal uit te rollen. ZocDoc werft daarom nu managers in Australië, Brazilië, Canada, China, Frankrijk, Duitsland, India, Italië, Japan, Mexico en het Verenigd Koninkrijk.


43

Figuur 6. Digitale platforms brengen vraag en aanbod bij elkaar, regiseren de keten en faciliteren informatiestromen

Financier

Fac i

li t a

to ri ties tr

Re g

ma

i sse

or

ur

nf omen

Digitaal platform

Nazorg

Zorggebruiker

M a r k t m e e s te r

Specialist

Poortwachter

Diagnose

44


Fragmentatie binnen het veld van zorgaanbieders Zodra een of meer zorgplatforms daadwerkelijk schaal hebben, verandert dit het zorglandschap voorgoed. Een eerste belangrijke gevolg is een sterke fragmentatie van het veld van zorgaanbieders, veroorzaakt doordat het aantal kleine zelfstandige zorgaanbieders en kleinschalige gespecialiseerde zelfstandige behandelcentra sterk zal groeien. Dit is het gevolg van het feit dat digitale platforms de toetredingsdrempels tot de markt verlagen. Hun generieke infrastructuur maakt het eenvoudiger om een bedrijf op te starten en als gespecialiseerde aanbieder de doelgroep te bereiken. Ook bieden digitale platforms de mogelijkheid om eenvoudig en massaal kennis te ontsluiten, waardoor kleine zelfstandigen kunnen opereren in een complex systeem als dat van de zorg. Het Amerikaanse platform Rockhealth bijvoorbeeld verschaft niet alleen kredieten aan startups in de zorg, maar verbindt hen ook aan een breed aantal grote gevestigde (zorg)partijen om van

elkaar te leren en hen te ondersteunen bij het voldoen aan alle complexe weten regelgeving. Het veld van zorgaanbieders fragmenteert echter vooral doordat digitale platforms het individu binnen het collectief zichtbaar maken. Dit wordt goed geïllustreerd door Uber. Boekte je als consument in het verleden altijd een taxi bij een taxibedrijf, nu doe je met Uber direct zaken met een individuele chauffeur. Ook het digitale zorgplatform zal ervoor zorgen dat niet langer de zorgorganisatie, maar de individuele arts of verpleegkundige centraal staat. Daarmee transformeert een digitaal platform een landschap dat wordt gekenmerkt door een beperkt aantal grote zorgorganisaties, plotseling in een gefragmenteerd landschap met veel individuele, met elkaar concurrerende, zorgprofessionals.

Herschikking en ontvlechting van de zorgketen De gefragmenteerde en geïndividualiseerde onderdelen van het landschap worden met elkaar verbonden door het digitale platform. Daarbij faciliteert het platform de benodigde datastromen tussen alle partijen en regisseert het de keten. Gevolg: er kunnen geheel nieuwe zorgketens tot stand worden gebracht die sneller en efficiënter zijn en meer maatwerk bieden dan de huidige ketens. Nu geldt voor veel medische behandelingen dat een groot deel van de stappen plaatsvindt binnen één organisatie en op één locatie. Door het digitale platform is dit niet meer nodig. Ontvlechting van de zorgketen is daarvan een logisch gevolg. Dit wordt nog versterkt doordat het in een gefragmenteerd en geïndividualiseerd landschap belangrijk is om je te onderscheiden van de concurrent. Bijvoorbeeld op basis van kwaliteit, maar ook op aspecten zoals snelheid of locatie. Wij verwachten dan ook dat verschillende onderdelen van de zorgketen zich gaan vestigen op

locaties die voor hun specifieke taak het grootste voordeel oplevert. Voorbeeld – Walmart Clinics De Amerikaanse supermarktketen Walmart heeft sinds kort in haar supermarkten klinieken geïncorporeerd waar laagdrempelige zorg wordt aangeboden. Mensen kunnen daar ieder moment gewoon binnen lopen en onder andere terecht voor zaken als behandeling van allergie, het meten van bloeddruk en bloedsuiker, cholesterol screening en vaccinaties. Nederlandse supermarkt ketens onderzoeken op dit moment of deze formule ook in Nederland kan worden toegepast. Onze uiteindelijke verwachting is dat digitale platforms leiden tot een volledig nieuw zorgecosysteem. Maatwerk wordt de norm. Dit zal er net als in de retail toe leiden dat er waarschijnlijk nog beperkt ruimte is voor ‘zorgwarenhuizen’. Waarschijnlijk is er slechts ruimte voor een beperkt aantal grote ziekenhuizen die acute en zeer Personalized Health De zorg van morgen

45

complexe zorg leveren. Daaromheen vormt zich een ring van een groot aantal verschillende gespecialiseerde klinieken. Diagnostische centra en klinieken voor kleine ingrepen zullen gevestigd zijn op locaties waar veel (oudere) burgers dagelijks hun tijd doorbrengen. Al deze partijen worden ondersteund door providers van infrastructuur. Platforms helpen op hun beurt burgers te navigeren door het landschap. Waar nodig worden ze daarbij geholpen door makelaars die hen advies op maat geven. Dit alles wordt gereguleerd door de overheid, in samenwerking met zorg-communities en belangenorganisaties. De wereld als speelveld Een derde en laatste belangrijk gevolg van de opkomst van digitale platforms is de internationalisering van de zorg. Tot op heden consumeren maar weinig Nederlandse patiënten daadwerkelijk zorg in het buitenland. De grensoverschrijdende zorguitgaven bedragen op dit moment slechts circa 1% van de totale zorguitgaven39. Doordat platforms zorgaanbieders 46


van (vele) verschillende landen zullen faciliteren wordt het eenvoudiger om grensoverschrijdende ketens tot stand te brengen. Dit kan er voor zorgen dat Nederlanders, maar uiteraard ook buitenlanders, meer dan nu het geval is, zorg over de grens gaan genieten. Juridisch gezien zijn er namelijk weinig belemmeringen. De Zorgverzekeringswet kent een dekking binnen Europa en daarnaast faciliteren de Europese Verordening en Patiëntenrichtlijn voor een belangrijk deel het grensoverschrijdende zorggebruik, zowel acuut als gepland. Deze internationalisering van de zorg betekent dat de concurrentie voor Nederlandse zorgaanbieders zal toenemen. Tegelijkertijd wordt de positie van de zorgverzekeraar op de zorginkoopmarkt versterkt. Concurrentie tussen binnenlandse en buitenlandse zorgaanbieders zal ertoe leiden dat zorgverzekeraars betere afspraken kunnen maken over de prijs en/of de kwaliteit van de geleverde zorg. Daardoor zal de internationalisering van de zorg

de werking van het Nederlandse zorgstelsel bevorderen en de doelmatigheid verbeteren. Tevens zorgt de mogelijkheid om een behandeling in het buitenland te ondergaan ervoor dat het zorgaanbod voor Nederlandse patiënten breder is. Voor patiënten in de grensregio’s wordt de zorg ook beter bereikbaar. Maar de internationalisering is zeker niet alleen een bedreiging voor de Nederlandse zorgaanbieders. Zij biedt ook grote kansen: een nieuwe groeimarkt en veel mogelijkheden voor Nederlandse zorgaanbieders die gespecialiseerde en innovatieve zorg bieden. De internationalisering van de zorg kan van de Nederlandse zorg een exportproduct maken. Hoogwaardige zorgverlening aan betalende buitenlandse patiënten kan een waardevol onderdeel zijn van het verdienvermogen van Nederland. Niet alleen dicht bij huis liggen er kansen. De grootschalige digitale platforms maken het ook eenvoudiger om als Nederlandse zorgaanbieder

elders in de wereld filialen te openen. De digitale platforms en hun generieke infrastructuur creëren een soort grensoverschrijdende ‘stekkerdoos’. Airbnb is hiervan een goed voorbeeld. Het biedt aan huizenbezitters een platform en bijbehorende infrastructuur dat voor alle landen hetzelfde is. Zodra je een account hebt aangemaakt kun je als huizenbezitter zowel je eigen huis in Amsterdam als het tweede huis in het zuiden van Spanje verhuren aan iedereen in de hele wereld die verbonden is met het internet. Vindbaarheid, kwaliteit en financiële afwikkeling worden allemaal geregeld door het Airbnb platform. Voor zorgaanbieders geldt straks dat het platform waarborgt dat zij direct zijn aangesloten op de markt, de belangrijke informatiestromen en de keten, waar ter wereld ze ook een filiaal openen. Al met al wordt de toetredingsdrempel drastisch verlaagd door de digitale platforms, waardoor Nederlandse zorgaanbieders succesvol toe kunnen treden tot nieuwe markten. Aangezien de vraag naar zorg in de wereld als geheel de komende

decennia sterk gaat toenemen biedt dit veel nieuwe mogelijkheden voor groei. Waar te beginnen? Zoals eerder aangegeven begint de transformatie naar een nieuw zorg ecosysteem pas als zorgplatforms daadwerkelijk schaal hebben. De transformatie zal dan echter snel en disruptief zijn voor partijen die niet tijdig zijn begonnen met de voorbereiding. Het feit dat veel van de eerder beschreven rollen nog niet bestaan of nog maar net opkomen, maakt het moeilijk te bevatten dat er op korte termijn wel eens een heel nieuw zorglandschap zou kunnen ontstaan. Het is dan ook verleidelijk om als organisatie eerst maar eens af te wachten hoe het landschap er precies uit gaat zien. Maar dan blijven er wel steeds minder opties over en loopt u grote kans om uiteindelijk het slachtoffer te worden van de disruptieve kracht van het digitale platform. De komende jaren vindt er een toenemende concurrentieslag plaats

op het terrein van de digitale platforms en de infrastructuur. Omdat deze twee rollen alleen rendabel kunnen zijn bij voldoende schaal, verwachten wij dat uiteindelijk slechts een beperkt aantal grootschalige spelers zal overblijven. Daarbij geldt dat zodra sommige partijen voldoende kritieke massa hebben, het voor anderen bijna onmogelijk wordt om alsnog de concurrentie aan te gaan op deze rollen. Aan de andere kant van het spectrum geldt hetzelfde voor de rol van gespecialiseerd zorgaanbieder. Zodra consumenten via het digitale platform daadwerkelijk keuzes kunnen gaan maken op basis van waarde, zullen spelers die onvoldoende in staat zijn om deze te bieden, snel omvallen. Het lijkt dan ook verstandig om als zorgaanbieders, maar vooral ook als zorgprofessionals, op korte termijn te starten met het opstellen van een strategie om de concurrentie voor te blijven. Daarbij spelen kwaliteit, maar ook snelheid, flexibiliteit en locatie een belangrijke rol. Aanbieders en

professionals die te lang wachten met het maken van moeilijke keuzes lopen het risico beklemd te raken tussen enerzijds organisaties die zich specifiek richten op het leveren van grootschalige infrastructuur en anderzijds organisaties die geheel gespecialiseerd zijn naar behandeling en doelgroep. Met beide kunnen de overgebleven zorgaanbieders niet concurreren.

samenleving, zoals ouderen en mensen uit lagere sociaaleconomische milieus. Digitale platforms geven mensen meer mogelijkheden om de regie over hun eigen gezondheid en het zorgproces te voeren, maar het is de vraag of laatstgenoemde groepen daartoe ook in staat zijn.

Maar ook overheid en zorgverzekeraars zullen zich moeten voorbereiden. Bijvoorbeeld door na te denken over de mate waarin de rol van de zorgverzekeraar als regisseur van de zorgketen in de toekomst verandert. Deze rol wordt namelijk voor een belangrijk deel overgenomen door de grootschalige digitale platforms. Hoe verhoudt dit zich tot de huidige rolverdeling en welke consequenties zal dit hebben? Welke macht krijgt een digitaal platform binnen het zorglandschap en wat betekent dit voor de verhoudingen? Tot slot is het raadzaam om stil te staan bij de gevolgen voor kwetsbare groepen in de Personalized Health De zorg van morgen

47

Digital Platforms - in perspective Techn

olog

rg

rg a

zo

zo

de

an

an

gv

ng

eri

alis ion

n

rs en

en h

et bijbe

n bij elkaar te breng

horende zorgproces

patiënte

Gevo l ge

iede

eid

nat

anb

ndh

Inter

ea

ezo

5

Herschik

erd

02

DIGITAL HEALTH PLATFORMS Grensoverschrijdende platforms

ise

elin

ial

vel

ec ng

Wa nn e

-2

und

sp

ige

ntb

ge

dv

k

ie

ne

et

om

16

nh

rr eg

e,

n

lijk

hu

en o

ee

ge

20

nne

mo

nm

arom Wa

king

et

er

e bi

ille

ov

k

e et

th

&

ntati

sw

er

Fragme

aak

s er

an

d

Bur ger

in

ie

ie m

le

b

97%

en

Wat nu?

na

48


er

ho

eo

m

te

tee

ga

ro

an

pk

me

ans

t de

of S

en i

peci

n he

groe

alist?

t buite

p me

| Hoe om te gaan me

t de

id nland | Wat ondersche

nsen d ie

minder in staat i

mac

t mi

h

n t va

j als

egie s zelf r

a

p

v rts

te v

an

e oer

an

d

ve no

n ere

rh

ar

aa

ts

e

id

rm

he

iën

tfo

s?

nd

nk ov

Pla

rm

n?

De

Or

fo lat

re

n ige

ge

zo

In deze publicatie staan vier gamechangers centraal, waarbij de vraag volgens ons niet is óf deze ontwikkelingen doorzetten, maar wanneer – en wat de gevolgen hiervan zijn. Om te peilen hoe de sector zelf over deze ontwikkelingen denkt, hebben wij in de zomer van 2015 een marktverkenning gedaan in de vorm van een enquête, panels en persoonlijke gesprekken. Uit onze marktverkenning blijkt dat de respondenten niet verwachten dat hun organisatie snel te maken zal krijgen met digitale zorgplatforms of dat deze veel invloed zullen hebben op het huidige ziekenhuismodel. Een van hen schrijft: “De huisarts en specialist zijn in de lead. De zorg is niet te vergelijken met een taxiritje.” De voordelen van zo’n digitale marktplaats zien de respondenten echter wel: het merendeel denkt een veel grotere groep patiënten te kunnen bereiken.

Hoe alles samen komt - Personalization takes off

“Any company can start tomorrow, learning about their future digital business model with small experiments, on the edge of their current business and with minimum investment.” Wassili Bertoen Director Center for the Edge Europe (uit: “Three things every digitally driven board should know”)

Hoe vier gamechangers het zorglandschap veranderen In de afgelopen jaren werd regelmatig gesproken over de patiënt die de regie pakt, maar in de praktijk zagen we die trend nog niet doorzetten. Het ontbrak burgers immers aan instrumenten om de regie te nemen. Dankzij een groeiende hoeveelheid apps en wearables worden zij echter steeds meer ‘enabled’, zodat we nu wel de eerste signalen opvangen dat het zorglandschap verandert. Het verzamelen van data over de eigen gezondheid – vooral door de early adopters uit de jongere generaties – zal naar verwachting in de periode van 2016 tot 2019 explosief stijgen.

De vier gamechangers uit de voorliggende publicatie leiden gezamenlijk tot deze personalisering van de zorg of ‘personalized health’. De meest toegankelijke van de vier is quantified self. Wij verwachten dat deze dan ook als eerste een kantelpunt of ‘tipping point’ zal bereiken. Zowel in Nederland als daarbuiten zien we daarvoor steeds meer aanwijzingen. Zo is het aantal e-visits, waarbij het contact tussen arts en patiënt verloopt via internet, in de US gestegen van 4,1 miljoen in 2008 naar 10,5 miljoen in 2013.40 Ook verschijnen er wereldwijd nieuwe spelers in het zorglandschap, van Walmart tot Apple en Google. Die laatste twee hebben in andere sectoren

al laten zien hoe snel en disruptief zij markten kunnen veranderen. Zodra de toepassing van quantified self wordt uitgerold onder grote groepen mensen – zoals de 3,5 miljoen chronisch zieken in Nederland – is er al sprake van een tipping point. Digitale zorgplatforms en artificial intelligence zullen zorgen voor de volgende golf van grote veranderingen. Daarbij dient opgemerkt te worden dat artificial intelligence de minst transparante van alle gamechangers is. Waarschijnlijk verloopt de acceptatie en adoptie ervan in twee fasen. In de eerste fase nemen artsen artificial intelligence op in hun protocol, omdat

zij merken dat de kwaliteit van de diagnose toeneemt door het gebruik van deze technologie. In de tweede fase wordt artificial intelligence ook door de burgers dankbaar omarmd. De opkomst van digitale zorgplatforms zet ondertussen door. In andere sectoren hebben digitale platforms zoals Uber en AirBNB in hoog tempo de markt volledig getransformeerd, terwijl zij pas in 2008 (Airbnb) en 2009 (Uber) werden opgericht. Als zich eenmaal een sterk digitaal zorgplatform aandient, zullen ook in deze sector de ontwikkelingen snel gaan, zowel vanuit de aanbieders als vanuit de patiënten. In de UK nemen platforms Personalized Health De zorg van morgen

49

zoals PatientsLikeMe en Patient Knows een enorme vlucht 41. In Nederland is MijnGezondheids.net bezig aan een opmars. Ruim 700 zorgverleners bieden het portaal nu aan hun patiënten aan. Naarmate zich in de komende jaren meer aanbieders melden en meer patiënten gebruik maken van dit soort platforms, zal de groei versnellen. Daarna ontstaat fragmentatie binnen het veld van zorgaanbieders en gaan deze aanbieders zich herschikken en zich vestigen op locaties die voor hun specifieke taak het grootste voordeel oplevert (ontvlechting). Het tipping point is bereikt. Individual profiling, de vierde gamechanger, wordt waarschijnlijk de hekkensluiter. Toepassingen zoals Whole Genome Sequencing en gentherapie worden in de komende tien jaar breed gedragen diagnose- en therapiemethoden, omdat binnen die termijn de prijs van DNA-onderzoek onder de 100 dollar per patiënt komt te liggen. Wel moeten politiek en wetgever zich in die periode buigen over een aantal ethische vragen, die in 50


het hoofdstuk over DNA-sequentie in dit boek ter sprake komen. Groei van de ene gamechanger leidt weer tot toename van de andere. Gezamenlijk geven zij de zorg van morgen vorm. Mensen die wearables gebruiken, verzamelen steeds meer gegevens over hun gezondheid die ze willen opslaan in internetachtige omgevingen – digitale zorgplatforms. De technologie die dat proces mogelijk maakt, is artificial intelligence. De data die via individual profiling worden verzameld, kunnen worden gecombineerd met artificial intelligence, wat weer leidt tot nieuw wetenschappelijk onderzoek. Dat onderzoek is een stimulans voor de ontwikkeling van personalized medicine en daarmee voor een verdere personalisatie van de zorg. En zo is de cirkel weer rond. Op weg naar kwalitatief goede, betaalbare en toegankelijke zorg? Wat betekent personalized health voor de drie kernuitdagingen waar we als Nederland met de zorg voor staan:

kosten, kwaliteit en toegankelijkheid? En wegen de voordelen op tegen de nadelen? Wij verwachten dat de zorg de facto kwalitatief beter, betaalbaarder en toegankelijker wordt, maar noemen hieronder ook enkele belangrijke voetangels en klemmen. Kosten Quantified self, zorg op afstand en een zwaarder accent op preventie kunnen leiden tot een sterke kostenreductie. Dat blijkt onder meer uit experimenten in de UK. Zo hebben Airedale NHS Foundation Trust en enkele technische providers een partnership opgezet om hulp op afstand te bieden aan 210 verpleeghuizen. De resultaten geven aan dat het aantal ziekenhuisopnames sindsdien is afgenomen met 35%. Daarnaast werd er 53% minder beroep gedaan op de spoedeisende hulp en daalde het aantal benodigde ziekenhuisbedden met 59%. Maar er kleven ook nadelen aan de trend om de eigen gezondheid te monitoren. Mensen komen eerder in het medische systeem terecht,

ook als er nog niets aan de hand is. Daardoor nemen de kosten weer toe. Tegelijkertijd zijn er dan wel minder heftige interventies nodig, waardoor het accent in de zorg verschuift van een kleinere groep patiënten met zwaardere zorg naar een grotere groep patiënten met lichtere zorg. In het algemeen zullen de totale kosten naar onze mening dalen. Kwaliteit De kwaliteit van de zorg zal enorm toenemen, doordat deze meer op de persoon kan worden toegesneden. Allan Roses (GlaxoSmithKline) zei al in 2003 dat het overgrote deel van de medicijnen maar bij de helft van de gebruikers werkt. De andere helft ondervindt er vaak alleen maar de bijwerkingen van42. Daarnaast is 70% van de medische behandelingen niet evidence-based. Dankzij de digitalisering – waaronder DNA-sequencing – worden medicijnen en behandelingen veel effectiever. Een ander aspect van de kwaliteit, de transparantie in de zorg, zal ook toenemen. Bijvoorbeeld door inzicht

in het eigen dossier, maar ook door het groeiende gebruik van de digitale zorgplatforms, waarop patiënten beoordelingen van medisch personeel kunnen achterlaten. Maar er zijn ook issues die nog moeten worden opgelost, zoals de betrouwbaarheid van wearables. Deze zouden kunnen worden gekeurd door overheid en toezichthouders. In de US wordt al FDA-approval gevraagd op een aantal wearables. Een ander punt is de overload aan data en daarmee de interpretatie ervan. Naarmate artificial intelligence verder wordt ontwikkeld, zal het eenvoudiger worden om een goede differentiaaldiagnose te stellen. De lastigste kwestie is misschien wel die van de verantwoordelijkheid: als een patiënt taken verricht die nu nog bij de arts zijn ondergebracht en er iets fout gaat, wie is dan verantwoordelijk? En dan zijn er nog de ethische aspecten van dataopslag, -beheer en -gebruik. Data kunnen worden ingezet voor wetenschappelijk onderzoek – en daarmee een maatschappelijk doel dienen - maar ook commerciële

ondernemingen zouden medische dossiers kunnen gebruiken. Dat roept de vraag op hoe zij burgers zien: als klant of als product? Apple ziet hen als klant en vraagt daarom een financiële vergoeding voor dataopslag in de Cloud. Google biedt deze dienst gratis aan, maar kan de data vervolgens naar eigen believen gebruiken – de burger als product. Toegankelijkheid In het algemeen zal de toegankelijkheid van de zorg toenemen. Grote landelijke gebieden – bijvoorbeeld in Afrika - die nu nog verstoken zijn van medische hulp, kunnen gebruik gaan maken van hulp op afstand. Ook chronisch zieken zijn gebaat bij de digitalisering van de zorg. Zij hebben met behulp van devices vanuit huis toegang tot medische hulpmiddelen. Toch maken we ook hier een kanttekening. Er kan een scheidslijn ontstaan tussen de hyperconnected en de barely connected. Voor mensen die hun weg weten te vinden op internet en openstaan voor wearables neemt de toegankelijkheid van zorg alleen maar

toe. Maar groepen die niet zo digitaal onderlegd zijn, kunnen juist een grotere drempel ervaren. Het is belangrijk dat bijvoorbeeld huisartsen hier alert op zijn. Slimme organisaties starten nu met experimenteren! De voorgaande hoofdstukken hebben we steeds afgesloten met concrete handvatten ten aanzien van de individuele gamechangers. Het allerbelangrijkste is echter dat zorgbestuurders de consequenties van personalized health nu op de agenda zetten en een inspirerende visie formuleren. Waar moet de organisatie over tien jaar staan en welke nieuwe kansen bieden de gamechangers? Welke ontwikkelingen zijn het meest interessant om de juiste dienstverlening te kunnen aanbieden aan burgers? Deloitte noemt dat ‘scaling of the edge’. Aan de randen van de huidige business ontstaan nieuwe kansen door de gamechangers. Daarmee kunnen organisaties experimenteren. Die experimenten worden opgenomen in jaarplannen. Geen vijfjarenplannen zoals voorheen, want daarvoor

voltrekken de veranderingen zich te snel. De meest succesvolle experimenten worden vervolgens steeds verder uitgebouwd en nemen langzamerhand de plaats in van de huidige business. De organisatie is klaar voor de grootschalige transformatie naar personalized health43. Want dat die transformatie eraan komt, is zeker. De belangrijkste spelers in het veld, de burgers, zullen zelf de komende jaren een tipping point bereiken. Hun medische kennis – zowel in het algemeen als die van het eigen dossier – zal verder toenemen en ervoor zorgen dat de behoefte aan regie alleen maar stijgt. De vier gamechangers vergemakkelijken de uitvoering daarvan. Dat betekent een golf van nieuwe toetreders in de markt, met andere vormen van dienstverlening en innovatieve concepten. Nieuwe toetreders die geen bedreiging hoeven te zijn voor uw organisatie, maar misschien wel een nuttige aanvulling vormen. Mits u tijdig begint en uw organisatie nu voorbereidt op de zorg van morgen.


51

Endnotes

52


1 Notes Interview met minister van VWS Edith Schippers, Financieel Dagblad, 21 februari 2015 2 http://www.rijksoverheid.nl/ onderwerpen/betaalbaarheid-vande-zorg/de-zorg-hoeveel-extra-ishet-ons-waard 3 2015 jaar van de transparantie, Brief van de minister van VWS aan de Voorzitter van de Tweede Kamer, 10 november 2014, kenmerk: 688830-129385-MC 4 Grootschalige hervormingen in zorgstelsel 2015, Rabobank, 16 september 2014. 5 OECD Health Statistics 2014 6 BDO Benchmark Ziekenhuizen 2013; ‘Ogenschijnlijk goede cijfers verhullen een dreigende financiële terugval” 7 Startersgolf in stagnerende markt; ontslagen werknemers beginnen massaal als eenpitter; ING Economische bureau, 23 juli 2014 8 Paris Tech Review: Quantified Self – a craze for measurement, 31 oktober 2013 9 Nielsen, Tech-Styles: Are Consumers Really Interested in Wearing Tech on their Sleeves?

10 The wearable future, PWC, 2014 11 http://www.digitaltrends.com/ mobile/google-play-store-2014most-downloaded-apps/ 12 http://www.rockstart.com/ accelerator/digitalhealth/ 13 http://nl.hardware.info/ nieuws/38931/apple-wilinvesteren-in-nieuweproductcategorieen 14 E -health en zorgverbetering, brief van de minister van VWS aan de Tweede Kamer, 2 juli 2014, kenmerk: 629334-122961-CZ 15 F erguson, Tom; Frydman, Gilles (2004-05-15). “The First Generation of E-Patients: These New Medical Colleagues Could Provide Sustainable Healthcare Solutions”. British Medical Journal 328 (7449): 1148–1149. 16 http://news.patientslikeme.com/ press-release/patientslikeme-andfda-sign-research-collaborationagreement 17 http://www.govtech.com/health/ Could-Better-Health-Be-all-in-theWrist.html#.VLRAbq4oxwU 18 http://www.hereismydata. com/?lang=nl

19 V an wie is het dossier? Rechten en plichten rondom patiëntgegevens. Nictiz, 31 oktober 2010 20 http://www.quantifiedself.nl – self knowledge through numbers 21 http://www.businessinsider.com/ ibm-watson-cancer-2013-10?IR=T 22 http://www.zdnet.com/article/ qa-andrew-mcafee-erikbrynjolfsson-co-authors-of-thesecond-machine-age/ 23 http://www.womeninc.nl/ nieuwsbericht/overhandigingkennisagenda-gender-engezondheid-aan-minister-schippers 24 http://clinicalevidence.bmj.com/x/ index.html 25 http://www.bmj.com/ content/348/bmj.g3725 26 Demystifying artificial intelligence: What business leaders need to know about cognitive technologies, Deloitte University Press, November 4, 2014, http:// dupress.com/articles/what-iscognitive-technology/, accessed November 9, 2014. 27 IBM, “IBM Watson on Twitter,” February 8, 2013, https:// twitter.com/IBMWatson/ status/299898626673606656,

28 IBM, “IBM Watson platform enables more effective healthcare preapproval decisions using evidence-based learning,” http:// www.ibm.com/smarterplanet/ us/en/ibmwatson/assets/pdfs/ WellPoint_Case_Study_IMC14792. pdf 29 IBM bets on new watson unit to ignite smart machines era growth, Gartner Inc., 14 januari 2014 30 Wetterstrand KA. DNA Sequencing Costs: Data from the NHGRI Genome Sequencing Program (GSP) Available at: www.genome.gov/ sequencingcosts. Accessed [date of access]. 31 http://www.fda.gov/downloads/ MedicalDevices/NewsEvents/ WorkshopsConferences/UCM427869. pdf 32 http://www.illumina.com/clinical/ diagnostics/ivd-assay-development/ miseqdx-instrument.html, https:// www.genomeweb.com/clinicalsequencing/illumina-gets-canadianlicense-miseqdx-cf-assays

industrie niet in nieuwe medicijnen investeert, de Correspondent, 6 oktober 2014, https:// decorrespondent.nl/1856/ Waarom-de-farmaceutischeindustrie-niet-in-nieuwe-medicijneninvesteert/111659370944-4b30e185 36 Gebaseerd op voortzetten van groei middels Moore’s law: https:// nl.wikipedia.org/wiki/Wet_van_Moore 37 G rijs is niet zwart wit: Ambities van 55+, Leiden / Amsterdam: Leyden Academy on Vitality and Ageing, Lindenberg e.a., 2013 38 P ersbericht Mijngezondheid.net, 1 september 2014 39 IBO, Grensoverschrijdende zorg; Grenzeloos binnen de perken, 28 februari 2014 40 C onnected health – How digital technology is transforming health and social care, Deloitte Centre for Health Solutions, 2015. 41 IDEM als bovenstaande 42 T he Independent, december 2003.

33 Het Financieele Dagblad: http:// fd.nl/economie-politiek/1093770/ edith-schippers-wil-meer-ruimte-vooronderzoek-naar-erfelijkheid

43 ‘How to get the value of exponential technology’, Wassili Bertoen, Deloitte, December 2014.

34 http://en.wikipedia.org/wiki/ Genetic_testing#Specific_diseases 35 Waarom de farmaceutische Personalized Health De zorg van morgen

53

Over de auteurs

54


Hubert Friederich Director Life Sciences and Health Care +31653598337 [email protected]

Hylke Kingma Senior Manager Technology +31683555064 [email protected]

Daniel Charité Senior Manager Public Sector +31610042651 [email protected]

Hubert heeft een brede ervaring zowel in de zorg als in het bedrijfsleven. Met achtergrond als medicus en bedrijfskundige is hij ruim 10 jaar werkzaam als adviseur in de zorgsector. Hij houdt zich bezig met strategische advisering binnen het zorgdomein en ziet als belangrijkste taak het bieden van ondersteuning aan zorginstellingen bij de transformatie naar een effectieve en resultaatgerichte organisatie, met een professionele samenwerking tussen bestuur en medische staf.

Hylke zijn focus ligt op de strategische toepassing van ICT in de zorgsector. Hij begeleidt ziekenhuizen en zorginstellingen bij het maken van strategische keuzes en bij de uitvoering daarvan. De uitdagingen waar de sector voor staat om zorg effectiever te organiseren en betaalbaar te houden, door middel van toepassing van innovatieve technologie, hebben zijn sterke interesse.

Vernieuwd, innovatief, beter, efficiënter, effectiever en als het even kan met minder regels. Dat is de drijfveer in zijn werk voor de publieke sector. Als manager Center for the Edge GovLab probeert Daniel grote technologische en sociale innovaties, zoals robotics, artificial intelligence, 3D-printing en augmented reality, tastbaar en praktisch toepasbaar te maken voor overheden. Nieuwsgierig? Daniel helpt u graag ontdekken wat de toekomst voor uw organisatie kan brengen.

Personalized health is een publicatie van Deloitte Govlab. GovLab is een initiatief van Deloitte dat een blik in de nabije toekomst van de publieke sector biedt door prikkelende publicaties, inspirerende bijeenkomsten en de realisatie van vernieuwende en innovatieve experimenten. Meer informatie? www.deloitte.nl/govlab

Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee (“DTTL”), its network of member firms, and their related entities. DTTL and each of its member firms are legally separate and independent entities. DTTL (also referred to as “Deloitte Global”) does not provide services to clients. Please see www.deloitte.nl/about for a more detailed description of DTTL and its member firms. Deloitte provides audit, consulting, financial advisory, risk management, tax and related services to public and private clients spanning multiple industries. With a globally connected network of member firms in more than 150 countries and territories, Deloitte brings world-class capabilities and high-quality service to clients, delivering the insights they need to address their most complex business challenges. Deloitte’s more than 210,000 professionals are committed to becoming the standard of excellence. This communication contains general information only, and none of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, its member firms, or their related entities (collectively, the “Deloitte network”) is, by means of this communication, rendering professional advice or services. No entity in the Deloitte network shall be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this communication. © 2015 Deloitte The Netherlands

Personalized Health De zorg van morgen. Personalized Health De zorg van morgen

Recommend Documents