De energieconsument van morgen

3

proeftuinen – WAAR DE

STEEDS MEER MENSEN WEKKEN ZELF DECENTRAAL HUN ENERGIE OP, WAT VOOR EEN EXTRA BELASTING OP HET ENERGIENET ZORGT

TELT NEDERLAND; DAAR­ NAAST HEBBEN DUIZENDEN PARTICULIEREN EEN EIGEN LAADPUNT VOOR HUN ­ELEKTRISCHE VOERTUIG

32.000

Breda, Easy Street, 16.07.13, 15:47, 51°34'97"N, 4°45'077"E

239

deelnemers DOEN MEE AAN DE PROEF. ZIJ HEBBEN NU VOLLEDIG INZICHT IN HUN ENERGIEVERBRUIK EN ONDERZOCHT WORDT OF ZIJ HUN ENERGIEGEDRAG AANPASSEN EN VERDUURZAMEN

60

84

%

%

VAN ALLE DEELNEMERS IS POSITIEF OVER DE PILOT ‘JOUW ENERGIE MOMENT’

elektrische voertuigen

BIJ EEN VERDERE TOENAME VAN HET AANTAL ELEKTRISCHE AUTO’S WORDT EEN FLINKE PIEK IN HET ELEKTRICITEITSVERBRUIK VERWACHT VANAF

18.00

uur, ALS ALLE ELEKTRISCHE VOERTUIGEN THUIS AAN DE LADER GAAN

is een uitgave van ENEXIS

netwerk nr. 2 - OKTOBER 2013

5.500

openbare laadpalen

RIJDEN ER OP DE NEDERLANDSE WEGEN ROND

ENEXIS ZOEKT NAAR MANIEREN OM DE OPWEK EN HET VERBRUIK VAN ENERGIE BETER OP ELKAAR AF TE STEMMEN. HET HUIDIGE NET KAN ZO ZONDER AL TE VEEL KOSTBARE AANPASSINGEN LANGER MEE

BEWONERS NU ZELF ENERGIE OPWEKKEN EN DIE OP HET GUNSTIGSTE MOMENT AF KUNNEN NEMEN – HEEFT ENEXIS SAMEN MET ANDERE PARTIJEN ­INGERICHT: TWEE IN BREDA, ÉÉN IN ZWOLLE.

VAN DE ZWOLSE DEELNEMERS ZEGT DAT HET REKENING HOUDEN MET GUNSTIGE ENERGIEMOMENTEN EEN AUTOMATISME IS GEWORDEN

De energie­ consument van morgen

96

%

VAN DE BREDASE DEELNEMERS HEEFT GELD BESPAREN ALS EEN VAN DE MOTIVATIES OM MEE TE DOEN AAN DE PROEF

18

ENERGIEKABEL EN

m

8

GASLEIDING LIGT ER PER NEDERLANDER

m

INHOUD

DEELNEMERS VAN JOUW ENERGIE MOMENT WASSEN VAKER WANNEER DE ZON SCHIJNT, OM ZO HUN EIGEN OPGEWEKTE ENERGIE TE GEBRUIKEN

Breda, Easy Street, 16.07.13, 15:47, 51°34'97"N, 4°45'077"E

111

eigenaren VAN EEN APPARTEMENT IN EASY STREET DOEN MEE MET DE PROEF

446

Easy Street-woningen WORDEN DUURZAAM VERWARMD DOOR MIDDEL VAN EEN BIOMASSACENTRALE. DEZE WORDT GESTOOKT MET AFVAL UIT HOUTZAGERIJEN

JAN SCHOORMANS Hoogleraar consumentenonderzoek

BOY VAN KAKERKEN Medewerker engineering bij Enexis

‘Slim wonen past naadloos in de trend om lokaal te produceren’

‘Sinds ik slim woon, verander ik mijn gedrag’

08

32

563 ZONNEPANELEN LEVEREN SAMEN JAARLIJKS MAXIMAAL

150

mWh

DAT IS TOT 600 kWh PER HUISHOUDEN

24

MARLEEN HALFMAN Senior bedrijfsvoerder

PAUL SCHNABEL Voormalig directeur SCP

‘In de gaten houden of alles loopt zoals het moet lopen’

uur,

DE ENERGIEPRIJS IN DEZE PROEFTUINEN IS DYNAMISCH. EEN ETMAAL VAN TEVOREN WETEN DE GEBRUIKERS HOE DUUR DE ENERGIE OP WELK MOMENT VAN DE DAG IS

‘Zelf energie opwekken is de volgende stap’

29

19 06 INLEIDING Directeur Asset Management Jan Peters over duurzame ­investeringen

DOOR DE HOOGWAARDIGE ISOLATIE VAN DE WONINGEN WORDEN DE STOOKKOSTEN ZO LAAG MOGELIJK GEHOUDEN

23 KORT Nieuws van Enexis

13 IN BEELD Mens, techniek en kunst

24 TECHNISCHE TEKENING Energiebewust wassen is makkelijk met de slimme ­wasmachine

14 ACHTERGROND Wat als… iedereen in een energieslimme wijk wil wonen?

26 LOKAAL Bewoners helpen om samen energie te besparen

30 OVERZICHT PowerMatching City: een ­duurzaam energie­ voorzieningssysteem 38 TOEKOMSTVISIE Elektrisch rijden volgens Ronnie Belmans

OKTOBER 2013 05

INLEIDING Door JAN PETERS Directeur Asset Management Enexis

‘Elektrische auto’s ‘De energiekeuzes hebben naast die klanten dehet zeer duurzamejaren karakter komende gaaneen enorm groot voordeel: maken zijn zeer de infrastructuur ongewis. Per straat is erdat al; verschillende overal is kan elektriciteit’ scenario’s opleveren’

‘Weenergiekeuzes moeten de buurt ‘De inlichten, schouwingen die klanten de laten doenjaren en nog meer komende gaan zaken waar je niet maken zijn zeer altijd aan Per denkt. Dan ongewis. straat is ondersteuning van kan dat verschillende Enexis ergopleveren’ welkom’ scenario’s Martin Bruil, voorzitter van Oosterhout Wil Kling, hoogleraar Electrical Energy Nieuwe Energie, het enthousiasmeren Systems, over deover moeilijkheden van de van buurtbewoners voor energietransitie, pag. 20 een energiezuiniger buurt, pag. 26

‘De transitie naar slim wonen wordt nu eng en kostbaar gevonden. Maar op een gegeven moment wordt het voordeel groter dan het nadeel en gaan mensen “slim wonen” snappen. Zeker als ze zien hoe anderen dat doen’ Jan Schoormans, hoogleraar consumentonderzoek aan de TU Delft, over het moment waarop slim wonen logisch wordt, pag. 8

Ronnie Belmans, professor vanEnergy de Wil Kling, hoogleraar Electrical Katholiekeover Universiteit Leuven en CEO Systems, de moeilijkheden van de van EnergyVille, over pag. de duurzame auto van de energietransitie, 20 toekomst, pag. 38

‘We hebben ons in het concept verdiept en proberen ernaar te leven. Zo proberen we ’s nachts te wassen, als het even kan’ Ollue Volker, deelnemer Enexis-pilotproject Jouw Energie Moment, pag. 32

‘Ga samen ontwikkelen, experimenteren en leren. Ook al gaat dit niet in één keer goed’ Petra Hofman en Karin Mulder van Syntens over de (door)ontwikkeling van slimme energieproducten, pag. 14

REGIE OVER ENERGIE DE ROL VAN NETBEHEERDER VERANDERT DOOR ONTWIKKELINGEN IN DE ENERGIE­ VOORZIENING. DAAROM EXPERIMENTEERT ENEXIS MET SLIMME ENERGIEWIJKEN, WAARBIJ DE BEWONER DE VOLLEDIGE ­REGIE KRIJGT OVER ZIJN ENERGIEGEBRUIK.

D

e Lotus Elise, de eerste elektrische auto die Enexis vijf jaar geleden kocht, zette onze betrokkenheid bij smart grids (slimme netwerken) in gang. Elektrisch vervoer is een belangrijk speerpunt in de ontwikkeling naar de energievoorziening van de toekomst, omdat meer elektriciteit moet worden getransporteerd door onze netten. 06

Een hieraan gerelateerde ontwikkeling is de opkomst van decentrale opwekking uit duurzame bronnen. Het overschot aan zonne-energie rond het middaguur veroorzaakt behoefte aan lokale opslag. De gedachte om dit te doen in de accu’s van elektrische auto’s ligt voor de hand. Decentrale opwekking leidt verder tot meer energiebewustzijn bij de betrokken klanten, die zich nu

vaak ook organiseren in corporaties om niet afhankelijk te zijn van energiebedrijven. Met de komst van smart grids kunnen wij het netwerk niet langer op een statische manier beheren. Onze uitdaging is om energiestromen lokaal te balanceren, door vraag en aanbod decentraal op elkaar af te stemmen. De slimme meter en ICT helpen ons daarbij. VOORTOUW GENOMEN Op basis van deze visie investeert Enexis in de energievoorziening van de toekomst. Deze verandering is in onze ogen onafwendbaar. Daarom hebben we hierin het voortouw genomen. Hoe leuk pionieren overigens is, ervaar ik ook privé. Zo had ik als een van de eersten zonnepanelen en rijd ik een elektrische auto.

Enexis experimenteert o ­ nder meer met drie slimme woonwijken. Daar wekken de bewoners niet alleen zelf stroom op met zonnepanelen, maar kunnen ze dankzij slimme apparatuur hun energieverbruik sturen. De slimme wasmachine bijvoorbeeld kan zo worden ingesteld dat die alleen draait als de zon schijnt. De bewoners kopen en verkopen energie op basis van voorspellingen voor de volgende dag, over hoeveel elektriciteit kan worden opgewekt en wat de prijs zal zijn. We hanteren dynamische energie- en netwerkkosten, en bewoners hebben de garantie dat ze nooit méér betalen dan bewoners die niet meedoen aan de pilot. Om de pilots snel van de grond te kunnen trekken, hebben we

veel duurzame investeringen voor onze rekening genomen, zoals de aanschaf van zonnepanelen en slimme wasmachines. Om op grotere schaal verder te gaan, zullen anderen hieraan een bijdrage moeten leveren. BETROKKEN BEWONERS We hebben voor de pilots andere partijen enthousiast gekregen, zoals projectontwikkelaars, energieleveranciers en leveranciers van te ontwikkelen slimme apparatuur. Die samenwerking loopt prima, onder meer omdat we het aantal partners beperkt houden, zodat we slagvaardig blijven. Daarnaast hebben we bewoners erbij betrokken; zij hebben bijvoorbeeld meegedacht over hoe de displays op de

apparatuur eruit moeten zien. Ik ben trots dat we met deze proeven vooroplopen. Andere netbeheerders hebben wel vergelijkbare plannen, maar wij hebben al concrete stappen gezet in de praktijk. Daarom kunnen we de komende twee jaar een stap verder zetten door het effect te bestuderen: veranderen mensen hun ­gedrag? Gebruiken ze energie

op ‘slimme’ momenten en daalt hierdoor hun rekening? Vooruitlopend op de evaluaties kan ik uit eigen ervaring zeggen dat slim wonen gewoon erg leuk is. Ik heb mijn enthousiasme uitgedragen naar familie en buren, waardoor nu al zo’n dertig procent van de mensen in mijn straat zonnepanelen op het dak heeft.

OKTOBER 2013 07

INTERVIEW

Delft, universiteitscampus, Stevinweg, 14.07.13, 12:23, 51°59'92"N, 4°22'53"E

Jan Schoormans, hoogleraar consumentenonderzoek, over de doorbraak van slim wonen

‘SLIM WONEN BEGINT PAS ÉCHT ALS HET BIJ DE DOE-HET-ZELFZAAK LIGT’

08

OKTOBER 2013 09

Interview

TEKST ANDRÉ VANHAELEN FOTOGRAFIE JAAP VAN DEN BEUKEL

Om mensen daadwerkelijk te bewegen tot energieslim wonen, moet nog een en ander gebeuren. Wat kunnen we al afvinken en waar ligt werk in het verschiet? Professor Jan Schoormans voorziet nog een hoop werk, maar: ‘Er komt een moment dat slim wonen logisch wordt.’

relatieve voordeel niet helder genoeg blijkt: ‘Het milieuvoordeel van deze wagens weegt voor consumenten moeilijk op tegen de goedkopere benzineauto, die op één tank van Utrecht naar Lyon rijdt.’ Schoormans noemt ook een profijt dat de meeste nadelen tenietdoet. ‘Vaak is een product dat een probleem oplost succesvol – mobiele telefoons werden een succes door de behoefte aan communicatie.’ De vraag is welk probleem slim wonen zal oplossen. Heeft ‘slim wonen’ kans van slagen?

et cruciale ingrediënt om slim wonen tot een succesproduct te maken, is volgens Jan Schoormans: relatief voordeel. De hoogleraar consumentonderzoek aan de TU Delft somt droogjes op dat dit ingrediënt een mix is van klassieke marketingtermen: functionaliteit, betaalbaarheid, zichtbaarheid, betrouwbaarheid, eenvoud enzovoorts. ‘Er zijn nog wel honderd aspecten te noemen waarop een product als slim wonen kan winnen of verliezen’, aldus de professor. Doorslaggevend is volgens hem dat het saldo van voor- en nadelen positief uitpakt voor de consument, oftewel: relatief voordeel. Schoormans richt zich in zijn werk op de reactie van consumenten op nieuwe producten in de markt. Hij legt uit dat de introductie van elektrische auto’s een worsteling is, omdat het 10

‘Het is moeilijk om de voordelen van slim wonen uit te leggen: de warmtepomp zie je niet en ook de overige techniek zit in het huis verborgen. Consumenten durven er nog niet op te vertrouwen dat hun vriezer automatisch aanspringt als het energieaanbod hoog is. Ze vragen zich af of de ingevroren producten zullen ontdooien op andere tijdstippen. Maar vroeger waren mensen ook wantrouwig over de centrale verwarming en thermostaat. We weten dus dat mensen moeten wennen aan nieuwe technieken. De transitie naar slim wonen wordt nu eng en kostbaar gevonden. Maar op een gegeven moment wordt het voordeel groter dan het nadeel en gaan mensen “slim wonen” snappen. Zeker als ze zien hoe anderen dat doen.’ Is zo’n totaalconcept lastiger te vermarkten dan een eenvoudig, compact product? ‘Lijkt me niet. Auto’s zijn ook heel

complex, mobiele telefoons en tablets ook. Wel heeft dit product behoefte aan simpele

regels, die consumenten begrijpen. Zo’n tip kan zijn: ga wassen als de zon schijnt. Daarmee kan het gebruikersgedrag veranderen. Voor de vermarkting vind ik de term “slim wonen” trouwens handig gekozen. Dat pretendeert dat iemand in zo’n innovatieve wijk slimmer woont dan jij. En dat trekt aandacht.’ Producten worden afgestemd op een doelgroep. Slim wonen wordt de consument opgedrongen… ‘Ach, stroom wordt

ons ook opgedrongen, mobiel internet ook. Dat is geen belemmering. Het is wél een inherent probleem dat het energieverbruik in Nederland vrij goedkoop is. Dat belemmert de noodzaak en daarmee de aanleg van smart grids. Dat kan veranderen als energie in de toekomst schaarser wordt.’

Heeft slim wonen het juiste imago? ‘Tja, het is geen gespreksonderwerp voor een feestje: “Joh, ik heb vandaag al tien euro aan energie bespaard!” Slim wonen is een analytisch en behoorlijk onzichtbaar product, je moet erover nadenken. Dat is anders dan bij de aankoop van een Ferrari, waarbij gevoel vooral doorslaggevend is. Maar misschien is imago niet meer zo van belang als het tien jaar geleden was. Robotgrasmaaiers leken voorbestemd aan rijke jongelingen. Maar onlangs heeft mijn schoonvader zo’n ding gekocht. Die kan met die robot zijn krachten sparen. En andersom: elektri-

OBSERVEREN IN DE SLIMME PROEFTUIN Prof. dr. Jan Schoormans en zijn collega dr. ir. Ruth Mugge volgen aandachtig de ontwikkelingen in de slim­ me pilotwijken in Zwolle en Breda. De twee collega’s zijn vooral nieuwsgierig hoe be­ woners van deze proef­t uinen (nieuw) milieuvriendelijk en energieverstandig gedrag kunnen aanleren. En naar wat bijvoorbeeld het effect

sche fietsen hadden kortgeleden een oubollig imago. Nu rijden er achthonderdduizend rond! Het komt pas echt van de grond als het bij de Karwei of Gamma ligt, als je daar je artikelen voor slim wonen kunt halen. Zo werd ook de elektrische fiets populair. Zo ver zijn we met slim wonen echter nog niet. Dat kan nog tien of vijftien jaar duren.’ Wat ziet u in die vijftien jaar gebeuren?

‘Technische verbeteringen komen als eerste. Zoals bij de wasmachines. Voor de s­ limme woningen in Breda en Zwolle hebben ze nu spe­ciale slimme wasmachines moeten ­ontwikkelen. Over vijftien jaar is die techniek gewoon geïntegreerd beschikbaar. Daarbij ­zullen we achterhalen welke energie­ computer het meest geschikt is om gedrag van ­consumenten aan te passen. En ook leren we ­a nticiperen aan de hand van projectresultaten. Die zullen bijvoorbeeld uitwijzen of mensen na

‘DE TERM “SLIM WONEN” IS HANDIG GEKOZEN. HET PRETENDEERT DAT IEMAND UIT ZO’N WIJK SLIMMER WOONT DAN JIJ’

is van techniek op nieuw gedrag. Het idee is om die bevindingen te delen, zodat de verschillende partijen in de energieketen hier hun voordeel mee kunnen doen, voor de ontwikkelingen van toekomstige (netwerk)stra­ tegieën en bijbehorende pro­ ducten. Het onderzoek wordt uitgevoerd door Charlotte Ko­ bus (als innovator werkzaam bij Enexis). Ze analyseert in welke mate deze wijkbe­ woners het ‘slim energie’-­

concept gaan gebruiken en begrijpen wat het effect is op gedrag. Schoormans en Mugge zijn (respectievelijk) als promotor en copromotor betrokken. Kobus’ Enexis-­ collega Elke Klaassen doet kwantitatief onderzoek naar de verschuiving in elektrici­ teitsvraag door het pilotcon­ cept, evenals het effect op de energienetten en de energie­ markt. Han Slootweg (Enexis en Technische Universiteit Eindhoven) is haar promotor.

OKTOBER 2013 11

IN BEELD

Interview

Daan Roosegaarde

PROF. DR. JAN SCHOORMANS (57) directeur Onderwijs van de faculteit Industrieel Ontwerpen aan de TU Delft hoogleraar consumenten­ onderzoek van de faculteit ­Industrieel Ontwerpen (sinds 2001)

2.

1.

IN DE TACTIELE WERELD VAN INNOVATOR EN KUNSTENAAR DAAN ROOSEGAARDE REAGEREN OBJECTEN IN HET (STEDELIJKE) LANDSCHAP OP MENSELIJKE AANRAKING EN GELUID. HIJ CREËERT HIERMEE EEN NIEUWE NATUUR WAARIN MENS, TECHNIEK EN DE FYSIEKE RUIMTE SAMENVALLEN.

TECHNOPOËZIE ‘SLIM WONEN PAST NAADLOOS IN DE TREND OM LOKAAL TE PRODUCEREN’ de winter weer braaf gaan wassen als de lentezon schijnt, of terugvallen in oude patronen. En uiteindelijk volgen de handige toepassingen, zoals een knopje in je auto waarmee je alvast de verwarming thuis kunt aanzetten.’ Zullen mensen slim wonen leuk gaan vinden? ‘Het spelletje om te besparen is in

12

Kan het ‘slim wonen’-concept ook mislukken? ‘Het zal eerst moeilijk verkoopbaar

blijken: een heldere, geloofwaardige boodschap ontbreekt nog. Maar na een tijd zal het tóch gaan lukken. Slim wonen past naadloos in de trend om lokaal te produceren: eigen groenten verbouwen, lokale economieën ontwikkelen, zelf produceren met 3D-printers… Er komt een moment dat slim wonen logisch wordt.’

3.

BEELD DAAN ROOSEGAARDE DESIGN

het begin belangrijk. Maar dat wordt minder. Ik heb eens uitgerekend dat slim wonen een tientjeskwestie per jaar kan zijn. Nu is het nog lucratief omdat in de pilotprojecten uiteen­ lopende energietarieven worden gebruikt. M­aar, ik meen dat er wettelijke bezwaren zijn tegen sterk gedifferentieerde tarieven. Die situatie lijkt daarom niet houdbaar. Dus, wat gaan die bewoners doen, als ze merken dat het financieel niet veel uitmaakt? Mensen moeten dan wel erg gemotiveerd zijn om energie te besparen...’

In Duitsland gaat dat wél hard… ‘Ja, daar slaat het door. Daar liggen genoeg zonnepanelen op de daken om 33 gigawatt mee op te wekken; een equivalent van dertig kleine kerncentrales. Die capaciteit ligt daar op de daken. Er wordt lokaal energie opgewekt die deze producerende consumenten niet kwijt kunnen. En dat is duur. Die Duitsers worden daardoor inventief: ze slaan al bijvoorbeeld overtollige energie op in accu’s.’

4.

1. H  et interactieve land­ schap DUNE wekt de Maastunnel in Rotter­ dam tot leven. 2. L  UNAR creëert een spel tussen kinderen, hun therapie en het gebouw van de GGZ in Breda. 3. M  ARBLES geeft de gewenste reuring op een plein in Almere. Interactieve objecten

reageren op aanraking en beweging. 4. F  LOW bestaat uit een muur in het Haagse stadhuis met honderden ventilators die reageren op beweging. Voorbij­ gangers raken meer bewust van zichzelf.

www.studioroosegaarde.net

OKTOBER 2013 13

ACHTERGROND

Zwolle, EcoNexis huis, Weteringkade, 28.07.13, 15:28, 52°30'161", 6°7'494"E

TEKST ANDRÉ VANHAELEN BEELD VINCENT VAN GURP

Als iedereen in Nederland in een energie­slimme wijk wil wonen, wat moet er dan nog gebeuren? En wat heeft een bewoner er eigenlijk voor over om slim te wonen? nimo voor slim wonen lijkt er volop: Vereniging Eigen Huis becijferde bijvoorbeeld dat 68 procent van de leden graag zélf energie zou opwekken. Maar Claudia Umlauf van Vereniging Eigen Huis kan ook heel goed de vinger op de zere plek leggen: ‘Vijfduizend euro aan extra isolatie van de woning kun je ook uitgeven aan een leuke keuken.’

37

zonnepanelen OP HET DAK VAN HET ECONEXIS HUIS WEKKEN GENOEG STROOM OP VOOR HET HELE HUIS EN DE ELEKTRISCHE AUTO

500

kWh

WORDT BESPAARD DOORDAT ZONNE­ COLLECTOREN HET ­WATER IN HET BUFFERVAT VERWARMEN

WAT ALS IEDEREEN SLIM WOONT? 14

Financiële drempel Om slim wonen tot norm te maken in Nederland moet de financiële drempel omlaag, concludeert Umlauf. ‘Vaak moeten mensen nog zelf het startkapitaal leveren om slim te kunnen wonen. Daarop kan meer ingespeeld worden met financiële instrumenten.’ Momenteel komen die financiële constructies nog maar zeer voorzichtig van de grond, merkt Umlauf: ‘Er bestaan al wat hypotheek- en kredietvormen die gekoppeld zijn aan energiebesparing. Soms bieden gemeenten duurzaamheidsleningen aan en landelijk is er een energiebesparingsfonds in ontwikkeling. Maar financieel adviseurs spelen nog nauwelijks in op dit soort keuzemogelijkheden.’ Technische obstakels voor een massale migratie naar slimme wijken lijken overbrugbaar.

De nodige smart grids kunnen we relatief snel realiseren, legt Sander Schouwenaar van Enexis uit. ‘Met behulp van ICT kunnen we onze huidige netten optimaal benutten. In huis begint het met een slimme meter, maar alleen een slimme meter is niet genoeg. Met behulp van een energiecomputer kun je als consument bijvoorbeeld de wasmachine opdracht kan geven om ’s nachts de was te doen, als het stroomtarief laag is. Willen we die systemen massaal uitrollen, dan moeten de aanschafkosten ervan omlaag.’ Bovendien moet de overheid consistent beleid voeren, zegt Claudia Umlauf. Zo vindt Vereniging Eigen Huis het opmerkelijk dat bijvoorbeeld mensen met zonnepanelen op een zekere afstand van hun woning toch energiebelasting moeten betalen. En niet mogen salderen, zoals bij zonnepanelen op het eigen dak. Salderen is de regeling dat teruggeleverde zonnestroom verrekend wordt met de uit het net geïmporteerde stroom. Petra Hofman van innovatiecentrum Syntens zegt: ‘Een aantal belemmeringen hindert een massale overgang naar energiezuinige wijken. De vraagzijde mist een geschikt aanbod en de aanbodzijde zegt dat de klant niet wil. Gebrek aan consistent beleid, een gefragmenteerde bouwsector en het tekort aan financiële arrangementen maken de omslag moeilijk. Er moet eigenlijk een heleboel tegelijk gebeuren.’ Hofman ziet wel beweging. Ze wijst op het innovatieproOKTOBER 2013 15

Klantwaarde Vanuit samenwerking en met nieuwe businessmodellen kunnen financiële drempels worden vermeden. Het is belangrijk om te kijken naar integrale concepten en klantbehoeften, stellen adviseurs Petra Hofman en Karin Mulder van Syntens. ‘ Zoek samenwerking met andere key partners zoals ICT-leveranciers en energieleveranciers. Ga samen ontwikkelen, experimenteren en leren, ook al gaat dit niet in één keer goed.’ 16

Projectontwikkelaars wisten gemeenten en woningcorporaties al wel te vinden om gezamenlijk mee op te trekken. Erik Dannenberg, als wethouder betrokken bij de ‘slim wonen’-pilot in Zwolle, waarschuwt daarbij voor scheve gezichten: ‘Je moet elkaar gunnen dat je door een ontwikkelingsproces gaat. Het is geweldig pionieren en daarin mogen dingen misgaan.’ Tegelijkertijd biedt het bedrijven de kans om hun imago te versterken. Karin Mulder: ‘Ondernemers kunnen zich zo onderscheiden.’ Doorontwikkeling ­p roducten Voor de doorontwikkeling van slimme energieproducten is het voor ondernemers ook raadzaam om allianties aan te gaan met elkaar, technische

OP

gramma ‘Energiesprong’, dat op grote schaal energieneutrale kantoorgebouwen stimuleert. Het zet in op nieuwbouw, maar vooral op renovatie van bestaande gebouwen. Daarnaast begeleidt Syntens verschillende regionale initiatieven.

120

m diepte HEEFT HET ECONEXIS HUIS EEN AARDWARMTEPUT

Achtergrond universiteiten of hogescholen, vervolgt Mulder. ‘Ondernemers mogen meer tussen de oren krijgen dat energiezuinig bouwen normgevend wordt. Huizenbezitters willen echt wél aan zonnepanelen of warmte-koudeopslag, maar wachten nu liever de ontwikkelingen af en hopen op een goedkoper moment. Dus moeten ondernemers anticiperen. Via samenwerking moeten ze een balans vinden tussen langetermijnresultaten zoals milieueffecten en korte­ termijneffecten zoals hoge ­aanschafkosten.’ De belemmering om slim te wonen zit voor bewoners dus vooral op financieel vlak. Door het ontbreken van consistent overheidsbeleid en het achterblijven van oplossingen vanuit de markt hebben ze het idee beter te kunnen wachten met investeren. De pilotprojecten met slimme woonwijken in Zwolle en Breda moeten meer inzicht geven in de vraag hoeveel mensen overhebben voor slim wonen. Dit kan helpen bij het doorbreken van de impasse. Innovator bij netbeheerder Enexis Sander Schouwenaar:

PERSONALIA Claudia Umlauf is beleids­ adviseur Energie bij V ­ ereniging Eigen Huis Karin Mulder en Petra ­Hofman zijn innovatieadviseurs Gebouwde Omgeving voor Syntens Erik Dannenberg is wethouder in Zwolle Sander Schouwenaar is innovator bij netbeheerder Enexis en projectleider van Jouw Energie Moment en smart grids.

1.000

liter water WORDT IN HET BUFFERVAT VAN HET ECONEXIS HUIS OPGESLAGEN EN WORDT GEBRUIKT OM HET LEIDINGWATER TE VERWARMEN

5.000 huishoudens per week KRIJGEN EEN

SLIMME ENERGIEMETER ­ EÏNSTALLEERD, DIE DE G OUDE ENERGIEMETER VERVANGT

‘Deze energiebewuste bewoners bepalen nu in welke mate betaalbaarheid, betrouwbaarheid, flexibiliteit en duurzaamheid belangrijk voor hen zijn.’

‘OM SLIM TE WONEN, HEB JE ALLEREERST EEN SLIMME METER NODIG’

Voor de netbeheer is het handig als bewoners volop zélf energie opwekken, veel zélf gebruiken en veel zélf besparen. ‘Dan hoeven we minder te transporteren’, licht Schouwenaar toe. Ook zou het handig zijn als Enexis over effectieve methoden beschikt om energiepieken te voorkomen. ‘Als iedereen om zes uur ’s avonds elektrische (keuken)apparaten aanzet én de elektrische auto oplaadt, kan het net overbelast raken. We verkennen daarom mogelijkheden om de laadcapaciteit ’s avonds slim te verdelen over de behoeften, óf om ’s nachts opladen te belonen.’

Meest waarschijnlijke gedrag Maar Enexis heeft niet de illusie dat het bedrijf het energieverbruik van consumenten onder controle kan houden. De netbeheerder kan slechts anticiperen op het meest waarschijnlijke gedrag, bijvoorbeeld gebaseerd op kennis uit de pilots, en daarmee energieslim wonen faciliteren. Schouwenaar denkt met die kennis wél een betrouwbare energievoorziening te kunnen bouwen: ‘Met intelligente netten moet de leveringszekerheid verder toenemen.’ Nuttig, want

volgens Vereniging Eigen Huis zal ook leveringszekerheid essentieel zijn bij de afweging om slim te gaan wonen. Alle vier de geïnterviewden wijzen erop dat consumenten het ‘slim wonen’-concept moeten beleven en voelen. ‘Dit integrale pakket behelst veel meer dan een paar zonnepanelen. Dat moet worden uitgelegd; een schone taak voor het mkb’, meent Karin Mulder, die eraan toevoegt dat er dus succesvolle pilots nodig zijn. Wethouder Dannenberg beaamt dit en vindt bovendien dat de OKTOBER 2013 17

VAKMANSCHAP

Achtergrond

TIJD VOOR EEN ­ZONNIG VERHAAL IJMERT MUILWIJK (29) was voorzitter van CNV Jonge­ ren en SER-raadslid. In 2012 plaatste de Volkskrant hem op de vierde plek van meest invloedrijke mensen onder de 45 jaar. Recent startte Muilwijk een eigen bedrijf dat handelt in zonnepanelen. Zijn strategie: met jonge mensen op campagne gaan en zonnepanelen verkopen op individuele basis, in eigen kring.

­

239

deelnemers AAN HET ‘SLIM WONEN’-PROJECT HEBBEN EEN ENERGIE­ DISPLAY WAARMEE ZE DE ENERGIEPRIJS, HUN ­ENERGIEVERBRUIK EN ­OPWEK KUNNEN MONITOREN

techniek verder moet worden verfijnd: ‘De slimme meter is vooralsnog vooral slim voor de energiebranche, die ieder kwartier gegevens ontvangt. Een consument moet eerst nog een laptop in het systeem pluggen, of privacyverklaringen invullen op zijn smartphone.’ Hype Claudia Umlauf van Vereniging Eigen Huis herhaalt dat de kosten de voornaamste afweging vormen bij slim wonen. ‘Maar als mensen eenmaal in een slim huis wonen, komen de lagere energielasten niet zozeer meer ter sprake. Ze praten wel opvallend veel over het comfort, over het fijne binnenklimaat.’ En dat zal een nog breder publiek aanspreken. Zodra bewoners de toegevoegde waarde 18

‘UITROLLEN WONEN 2.0 BINNEN TIEN JAAR’ merken, kan slim wonen een hype worden, meent Sander Schouwenaar van Enexis. ‘Dan ontwikkelen zich snel nieuwe producten en diensten rondom de slimme meter. Die uitrol van slim wonen 2.0 zie ik binnen tien jaar voltrekken.’ Wethouder Dannenberg sluit zich daarbij aan en spreekt de hoop uit dat meer bouwers en projectontwikkelaars ‘er iets mee krijgen’: ‘Ook in die groep moet doordringen dat we deze kant op moeten.’ Hoever is Zwolle dan al volgens Dannenberg? ‘Onze stad is klaar voor een grootschalige omslag.’

‘Momenteel zijn er honderd­ duizend huishoudens met zonnepanelen, terwijl het voor circa een miljoen mensen aantrekkelijk is. Dit is een van de weinige markten waarin de early majority en late majority nog moeten volgen. Daartussen zitten mensen met spaar­ geld. Onderzoek van bureau Motivaction wees uit dat veel mensen wél energie willen besparen, maar gewoon nooit zijn toegekomen aan de aanschaf van de nodige producten. Intussen verdrin­ gen aanbieders elkaar met “geniale” nieuwe producten en een snel verhaal via in­ ternet. Een goede uitvoering van oorspronkelijke plannen blijft achterwege. Ik geloof in beter uitvoeren van oude ideeën. Dat uitgangspunt heeft zich eerder bewezen bij het CNV; daar realiseer­ den we groei na een stag­ natie van vijftien jaar. In de energiewereld zijn er te veel mensen bezig met “geniale ingevingen”. Met volume en een goed persoonlijk verhaal kom je veel verder. Daarom doen we dit.’

Zwolle, Bedrijfsvoeringscentrum Enexis, ­Marsweg, 15.07.13, 11:15, 52°30'71"N, 6°7'17"E

MARLEEN ­HALFMAN (44), senior bedrijfs­ voerder ‘Ik heb HTS Elektro­ techniek gestudeerd en na een aantal jaren bij Kema gewerkt te hebben ben ik in 1997 begonnen bij Enexis op de afdeling Hoogspan­ ning. Sinds 2004 werk ik voor het Bedrijfsvoe­ ringcentrum. Dat bleek me al snel te liggen. In de gaten houden of alles loopt zoals het moet lopen, zie ik als een belangrijk onder­ deel van mijn werk. Zijn er geen gevaarlijke situaties en blijft het licht overal branden? Zekerheid en veiligheid gaan voor alles, we zijn geen cowboys! Bij een storing lopen er vaak veel dingen tegelijk, dan moet ik mijn hoofd er goed bij houden en de juiste pri­ oriteiten stellen. Ik houd wel van een beetje actie, dan kan ik echt wat toevoegen. Voor men­ sen die zonder stroom zitten, is het natuurlijk vervelend. Mijn weken zijn nooit hetzelfde, ook doordat we volgens een continurooster werken. Je ritme verschuift doordat je dan weer ’s nachts en dan weer in de ochtend of de mid­ dag werkt. Overdracht naar een collega is dan ook altijd heel belang­ rijk. Net als het delen van je twijfels over een situatie. Anders laat je hem met een hoop onduidelijkheid en dus extra werk zitten.’

‘IN DE GATEN HOUDEN OF ALLES LOOPT ZOALS HET MOET LOPEN’ OKTOBER 2013 19

Vakmanschap

KLAAS ­VISSCHER (63), bedrijfsvoerder ‘Ik ben groot geworden met de Meccano- en Lego-doos. Interesse voor techniek zat er bij mij altijd al in. Ik vind het fantastisch om daar­ mee bezig te zijn. Nog steeds! Ik werk inmid­ dels al 39 jaar bij Enexis, maar stoppen schuif ik voor me uit. Natuurlijk heb ik ook hobby’s en zou ik me niet vervelen, maar hier is het nog hartstikke leuk. Ik vind de continudien­ sten prettig. Ik ben vrij als andere mensen aan het werk zijn, dan is het in winkels bijvoorbeeld wat rustiger. Ochtend­ diensten zijn het drukst. Dan moet je vroeg op en heb je veel te doen. We zijn wel een afdeling van vliegen en stilstaan. Een storing volgens het boekje komt niet vaak voor. Naast je techni­ sche kennis en commu­ nicatieve vaardigheden is het ook belangrijk dat je je snel kunt inleven in een situatie. Dat is ook de uitdaging. Erg leuk ook om met veel verschillende mensen contact te hebben. Ik spreek mensen vooral telefonisch, dan vorm ik me al een beeld van hoe iemand eruitziet. Grap­ pig als je iemand in het echt ziet en dat die er heel anders uitziet.’

20

TEKST LARD VAN DE VEERDONK FOTOGRAFIE JEROEN HOFMAN

Bedrijfsvoeringscentrum, 15.07.13, 15:23 V.l.n.r.: Klaas Visscher, Fons Semmekrot, Marleen Halfman, Roel Mikx en Hans Boerkamp

‘STOPPEN SCHUIF IK VOOR ME UIT’

‘WE SCHAKELEN STEEDS VAKER OP AFSTAND’

FONS SEMMEKROT (60), bedrijfs­ voerder ‘Het klinkt als een cliché, maar iedere dag is anders. Of het nu gaat om transfor­ matorstations in- of uitschakelen, storingen oplossen of onderhoud inplannen. Eén ding blijft altijd hetzelfde: veiligheid is het allerbe­ langrijkste. Daarom is het essentieel bij storingen om een goed beeld te vormen wat er aan de hand is. Waar is iedereen mee bezig? Dat schakelen vind ik erg leuk. Ik ken al veel collega’s in het veld, maar zo leer je snel nog veel meer mensen ken­

nen. Het is belangrijk om goed af te stemmen met een werkverant­ woordelijke ter plaatse. Zeker omdat we steeds vaker op afstand schakelen in het net. Ik begon zelf als monteur en heb een tijdje met een meetauto gewerkt voordat ik bij bedrijfs­ voering terechtkwam. Daardoor weet ik hoe het er in de praktijk aan toe gaat en kan ik me goed inleven. Ik weet goed waar mijn collega aan de andere kant van de lijn mee bezig is. Het is ontzettend boeiend om hier te werken, en om goed werk af te leve­ ren, zodat alles klopt. We hebben het niet over 24 volt, maar over 10.000 volt.’

OKTOBER 2013 21

Vakmanschap

Slaapruimte van het Bedrijfsvoeringscentrum, 15.07.13, 23:15

KORT Diensten

ZO WERKT ­TERUGLEVEREN

ROEL MIKX (40), senior bedrijfs­ voerder ‘Ik werk nu zeven jaar bij het Bedrijfsvoering­ centrum. Wij houden zeven dagen per week, 24 uur per dag het elektri­citeitsnet van Noord-Nederland in de gaten. Zorgen dat iedereen in dat gebied elektriciteit heeft, is ons doel. Natuurlijk is er weleens een storing. Het Bedrijfsvoerings­ centrum is dan de spil waar alles om draait. Een gekkenhuis! Maar als het voorbij is, kijk ik trots terug dat we alles hebben opgelost. Ik heb HBO Elektro­ techniek gestudeerd, maar je moet niet alleen verstand hebben van techniek om hier te kunnen werken. Het is belangrijk dat je goede communicatieve vaardigheden hebt. Je spreekt met collega’s, maar ook met burge­ meesters of de pers. Digitalisering heeft ons werk behoorlijk veranderd. De kaarten waarop alle leidingen staan aangegeven, zijn nu ingevoerd in de com­ puter. Die zitten achter glas, zo noemen wij dat. Dat heeft veel voorde­ len, omdat ze makkelij­ ker zijn aan te passen en te delen bijvoor­ beeld. Met de slimme netwerken krijgen we steeds meer kennis en gedetailleerde informa­ tie tot onze beschikking, waardoor het mogelijk is om storingen sneller op te lossen.’ 22

WE GAAN STEEDS BEWUSTER OM MET STROOM. DE AANSCHAF VAN ZONNEPANELEN STIJGT EN WE ­RAKEN GEÏNTERESSEERDER IN HET TERUGBRENGEN VAN HET GEBRUIK. DE INTERESSE VAN MENSEN IN HET ­TERUGLEVEREN VAN STROOM AAN HET ENERGIENET NEEMT TOE. MAAR HOE WERKT DAT?

Besparen

Goeie Peer Met alleen een slimme meter in huis bespaar je geen energie. Enexis, ­Liander en Natuur & Milieu koppelen er een online platform met spaar­ programma aan: www.goeiepeer.nl. Een groep geselecteerde huishoudens krijgt daar inzicht in het energiever­ bruik en tips en adviezen.

‘ALS HET VOORBIJ IS, BEN IK TROTS DAT WE ALLES HEBBEN OPGELOST’

Goeie Peer is een initiatief van milieuor­ ganisatie Natuur & Milieu en netbeheer­ ders Enexis en Liander. Gebruikers van de slimme meter krijgen via het Goeie Peer-programma inzicht in hun actuele energieverbruik en worden beloond (met peertjes) als ze energie besparen. De gespaarde peertjes kunnen ze inwisselen voor duurzame cadeaus en kortingen, bijvoorbeeld op ledlampen.

Wanneer kun je stroom invoeden op het net? Als je meer stroom opwekt dan je nodig hebt voor eigen gebruik. Het invoeden op het elektriciteitsnet gaat via de netbeheerder en energieleverancier. Je kunt je hiervoor aanmelden via energieleveren. nl. De netbeheerder registreert alle aansluitingen. Door je aan te melden kan de netbeheerder noodza­ kelijke wijzigingen doorvoeren in het net. Is een speciale meter nodig? Ja. De Ferraris-­meter, analoog of digitaal, is de meest geschikte. Die loopt automatisch terug als je elektriciteit levert aan het net. Maar als je standaard meer levert dan je verbruikt, is een slimme meter interessanter. Die registreert namelijk precies de in- en uitvoer, zodat je altijd optimaal inzicht hebt. Vanaf hoeveel kWh komt er een vergoeding? De eigen opwek wordt van het eigen gebruik afgetrokken tegen dezelfde prijs (ca. 23 cent). Dat is salderen. Wordt er meer opgewekt dan je zelf verbruikt, dan betaalt de leverancier een vergoeding van circa 7 cent per kWh.

Goeie Peer werkt momenteel alleen bij ­geselecteerde huishoudens met een ­nieuwe, ‘slimme’ energiemeter. Vanaf november kan iedereen meedoen die een slimme meter in huis heeft. Enexis ondersteunt dit initiatief om energie­besparing voor consumenten ­aantrekkelijker te maken.

Meer weten? Kijk op www.enexis.nl/consument/dienstenen-tarieven/energie-terugleveren

Innovatie

Inzicht = besparing? Honderd willekeurige klanten van Enexis met een slimme meter krijgen optimaal inzicht in hun ener­ gieverbruik via een slim apparaat. Enexis onderzoekt nu of dit ook leidt tot een ener­ giebesparing.

Wie energie wil bespa­ ren, heeft behoeft aan inzicht in het energie­ verbruik. En dat is precies waarin de pilot van Enexis de gebruiker voorziet. Een apparaat wordt aangesloten op de P1-poort van de slim­ me meter. Vervolgens kunnen de verbruiks­ gegevens van gas en elektriciteit getoond worden op smartphone, tablet of pc. Dit systeem draait uitsluitend op het beveiligde thuisnetwerk. Maar inzicht alleen is niet genoeg om energie te besparen; klanten moeten hun gedrag gaan aanpassen. Met deze pilot wil Enexis ­onderzoeken in hoeverre deze techniek daartoe in staat is. Enexis ontwik­ kelde het apparaat op eigen initiatief, en maakt deze zo nodig (nog) gebruiksvriendelijker als de uitkomsten van de eerste pilot daarom vragen. Daarna volgt een grotere pilot onder 2.000 klanten.

OKTOBER 2013 23

TECHNISCHE TEKENING

BEELD SHOOTMEDIA

ZÓ WERKT HET De gebruiker kiest ‘groen’ of ‘geld’ en stelt het wasprogramma en de gewenste eindtijd in. Met behulp van de energiecomputer (en zonne­ panelen) start de wasmachine dan vanzelf op het duurzaamste of goedkoopste moment. Zo is energiebewust wassen heel gemakkelijk.

GROENE WASJES, GOUDEN WASJES DUURZAAM OF GOEDKOOP WASSEN? MET DE SLIMME WASMACHINE IS DE KEUZE AAN DE GEBRUIKER.

0,31

’S NACHTS WASSEN KOST ONGEVEER

Goedkope keuze

12 en 15uur

De duurzame keuze

€

PER WASBEURT

OP EEN ONBEWOLKTE DAG IS WASSEN TUSSEN

HET DUURZAAMST

OM 20.00 UUR KOST HET ONGEVEER

€

0,14

PER WASBEURT

OP DE LANGSTE DAG VAN HET JAAR KUNNEN ZONNEPANELEN

16,5 uur

STROOM OPWEKKEN

DE DUURSTE KEUZE ROND ETENSTIJD TUSSEN

18 en 20 uur

DE GOEDKOPE KE­­UZE ­TIJDENS DALUREN WASSEN KAN MEER DAN

€

IS WASSEN HET MINST VOORDELIG

60

PER JAAR SCHELEN

24

TOT uur VAN TEVOREN KUN JE OP DE ENERGIECOMPUTER VIA DE BUIENRADER ZIEN WAT HET DUURZAAMSTE MOMENT IS

24

OKTOBER 2013 25

LOKAAL

TEKST MIEKE VAN POLL FOTOGRAFIE JEROEN DIETZ

DE KRACHT VAN DE BUURT Een woning energiezuinig maken is een hele onderneming. In de Componistenbuurt in Oosterhout pakken ze het daarom samen aan.

50

%

VAN DE NEDERLANDSE GEVELS ZIJN GOED GEÏSOLEERD

Energieadviseurs Dirk Jan en Mark inspecteren samen met Martin diens woning.

30

%

SPOUWMUURISOLATIE SCHEELT ZO’N 30% OP DE ENERGIEREKENING

Met een breinaald meet de energieadviseur de dikte van de muur en voelt hij of er isolatie in de spouwmuur zit.

26

oningen energiezuinig maken kan natuurlijk op vele manieren. Door alleen de spouwmuren te isoleren bijvoorbeeld, of overal dubbelglas te plaatsen. Maar wil je de energierekening echt zien dalen en het comfort zien stijgen, dan is het goed om de hele woning onder de loep te nemen. Martin Bruil, bewoner van de Beethovenlaan en voorzitter van Oosterhout Nieuwe Energie, is al jaren geïnteresseerd in het verduurzamen van zijn hoekwoning. Zelf heeft

hij al het nodige aangepast. Van isoleren, het zetten van HR++-glas tot het plaatsen van zonnepanelen. Maar hij en een paar buurtgenoten wilden graag meer, en besloten de krachten te bundelen. Buurkracht Enexis ondersteunt hen met de campagne Buurkracht, die ze in het leven heeft geroepen om buurten makkelijker samen energie te laten besparen. Buurkracht ondersteunt bijvoorbeeld initiatiefnemers met het mobiliseren van hun wijk. Ook helpt ze bewoners met het

beoordelen van offertes en de uitvoering van maatregelen. De slimme meter van Enexis geeft hierbij het nodige inzicht in ieders eigen energieverbruik via het Buurkracht-platform. En zo kan de buurt concreet maatregelen treffen en besparen. En dat helpt, volgens Martin. ‘We moeten de buurt inlichten, schouwingen laten doen en nog meer zaken waar je niet altijd aan denkt. Dan is die ondersteuning erg welkom.’ De buurt in Oosterhout is de eerste buurt die samen met Buurkracht aan de slag gaat. OKTOBER 2013 27

COLUMN

Lokaal

FOTOGRAFIE MIEKE MEESEN

Paul Schnabel

‘ORIGINELE DETAILS’

FOSSIELE BRANDSTOFFEN ZIJN EINDIG EN BELASTEN HET MILIEU. BETER IS OM ZELF GOEDKOOP EN LIEFST OOK DUURZAAM ENERGIE OP TE WEKKEN. DOE IK ALS HUIZENBEZITTER MEE, OF LAAT IK DAT AAN DE VOLGENDE BEWONERS?

50

euro per jaar KUN JE BESPAREN OP JE ENERGIEKOSTEN MET MET TOCHTSTRIPS

DOOR SAMEN MATERIALEN EN DIENSTEN IN TE KOPEN ZIJN DE KOSTEN LAGER Het zou mooi zijn als er nog dit jaar nog meer buurten volgen. Marinke Arends, campagnemanager van Buurkracht, ziet de enorme potentie: ‘Het initiatief komt vanuit de buurten zelf. Zij zoeken contact met ons en vervolgens gaan wij met hun wensen aan de slag. Op deze manier optimaliseren wij het 28

voordeel van de slimme meter van Enexis én kunnen we goed in kaart brengen waar onze klanten behoefte aan hebben.’ Wijk van de toekomst Deze maand begint de grote uitrol van het plan in Oosterhout. Martin en de andere initiatiefnemers gaan de huizen

langs om de rest van de buurt te enthousiasmeren. Ook staat er een buurtbijeenkomst gepland. Daar horen de bewoners alles over het initiatief en welke winst er precies in hun buurt te halen is. De bedoeling is dat bewoners zelf beslissen of en wat ze aan hun huis laten doen om het energiezuiniger te maken. Door samen materialen en diensten in te kopen houden ze de kosten lager en hoeft niet elke individuele situatie apart bekeken te worden. Dat is nog eens een goede buurtactie. www.buurkracht.nl

Paul Schnabel is voormalig directeur Sociaal en Cultureel Planbureau

P

recies een halve eeuw geleden begon de aansluiting van de Nederlandse huishoudens op het aardgasnet. De kolenkachel maakte snel plaats voor de centrale verwarming en het gasstel voor een compleet fornuis. De Groningse gasbel werd ook voor de opwekking van elektriciteit gebruikt. Door de snel stijgende welvaart nam juist de vraag naar stroom razendsnel toe. Tot 1960 vormde de stofzuiger en de radio de elektrische uitrusting van een Nederlands huishouden. In korte tijd kwam daar heel veel bij. Pas als je een ouder huis met veel ‘originele details’ koopt, ontdek je weer met hoe wanhopig weinig stopcontacten men vroeger toe kon. Gemakkelijke energie en goedkope technologie hebben onze hele manier van leven veranderd. Geen wekelijkse gang meer naar het badhuis, maar een dagelijkse douche thuis. Ook als ze nog niet vuil zijn, gooi ik mijn kleren toch al in de was. In de winter wil ik dat het huis zo warm is dat ik zomerkleren kan blijven dragen. In de zomer ligt er dan weer in de auto een vestje klaar tegen de koude wind van de climatecontrol. Wat we met een zuiniger motor aan de ene kant winnen,

blazen we er aan de andere kant ten dele ook weer uit. Toch is er wel echt iets aan het veranderen. Energie wordt duurder en dat maakt dat we kijken naar mogelijkheden om zonder verlies aan gemak en comfort de kosten beter in de hand te houden. Goede isolatie van ramen, muren en daken helpt daarbij net zo goed als slimme thermostaten, hoogrendementsketels en spaarlampen. De volgende stap is dus zelf goedkoop en liefst ook duurzaam energie opwekken. Boeren kunnen daar de wind voor gebruiken of uit mest biogas laten ontstaan. De gewone Nederlander in een rijtjeshuis kan hoogstens zonnepanelen op zijn dak leggen. Dat wordt ook wel steeds meer gedaan, maar het ziet er niet uit en de prijs is nog aan de hoge kant. Ik ben 65 en tegen de tijd dat ik aan mijn eigen stroom kan gaan verdienen, ben ik er misschien al niet meer. Ik houd het dus maar bij dubbelglas en groene labels. Hoewel, mijn huis heeft bijna onzichtbaar vanaf de straat een heel groot schuin dak pal op het zuiden. Toch maar doen dan, of het straks aan de makelaar overlaten energiek te wijzen op de mogelijkheden van dit ‘originele detail’? OKTOBER 2013 29

OVERZICHT

SMART GRID

EEN WASJE DRAAIEN OP HET MOMENT DAT HALF NEDERLAND STAAT TE KOKEN IS IN POWERMATCHING CITY HOOGKERK (GRONINGEN) EEN STUK DUURDER DAN WANNEER DEZE PIEK VAN ENERGIE VOORBIJ IS.

TEKST RENNIE VERNOOIJ FOTOGRAFIE JEROEN HOFMAN

Thomsonstraat, Groningen, 23.08.2013, 53°12'12"N, 6°57'56"E

Tweerichtings­ verkeer We verbruiken met zijn allen steeds meer energie, maar wekken ook zelf steeds meer energie op, bijvoorbeeld met ­zonne­p anelen, en ­leveren terug aan het elektriciteitsnetwerk. Daarmee maken we steeds meer gebruik van

‘tweerichtingsverkeer’ in het elektriciteitsnet. ­Omdat het alsmaar aanleggen van kabels niet de goedkoopste en meest maatschappelijk verantwoorde oplossing is, zoeken we naar andere oplossingen zodat we als netbeheerder betrouwbaar en betaalbaar kunnen blijven voor de klant.

Transformatorstation Enexis levert een belangrijke bijdrage aan PMC door het transformatorstation in de pilotwijk slim te bemeten. Daarnaast heeft Enexis software ontwikkeld waarin we als netbeheerder, op basis van de ‘drukte’ op het elektriciteitsnet invloed kunnen hebben

op de aanwezige flexibele energieprijs. Verder kunnen huishoudens kiezen of ze vooral kosten willen besparen, of vooral duurzaam willen omgaan met hun energie. Doorontwikkeling De huidige fase van PMC loopt tot september 2014, en moet antwoord geven

op de vraag welke eisen eindgebruikers stellen aan systemen en diensten. Na afloop van deze fase zal op basis van geanalyseerde data bekeken worden welke zaken zich lenen voor doorontwikkeling, met als uiteindelijk doel: een ­succesvol duurzaam energievoorzieningssysteem.

PMC: UNIEKE PROEFTUIN PowerMatching City (PMC) is het eerste demonstratieproject ter wereld waarbij een totaalconcept smart grid is geïmple­ menteerd bij 42 huishoudens, en waarin gas en elektriciteit met elkaar ­gekoppeld zijn. Huishoudens beschikken over slimme apparatuur die hun energie­ vraag afstemt op de beschikbaarheid van zonne- en windenergie. WARMTE­ OPSLAGTANKS (in de schuurtjes) zorgen voor duurzaam gebruik van opgewekte energie. Als de vraag naar energie groot is, en het aanbod klein, is de energieprijs hoog. En vice versa. Nog niet op de foto, maar wel op het verlang­ lijstje van PMC Hoogkerk: LAADPALEN VOOR ELEKTRISCHE AUTO’S. 30

OKTOBER 2013 31

REPORTAGE

Breda, Easy Street, 26.07.2013, 21:17, 51°34'.966"N, 4°45'16"E

TEKST FRANS-JOZEF WILLEMS FOTOGRAFIE JANUS VAN DEN EIJNDEN

JOUW ENERGIE MOMENT

Wie slim woont, geniet van het comfort en checkt dagelijks zijn verbruik en opwek. Netwerk legde de energiemomenten vast van drie huishoudens in Zwolle en Breda.

ENEXIS-PILOT De geportretteerde bewoners in Zwolle en Breda doen mee aan de Enexis-pilot Jouw Energie M ­ oment. Met deze ‘slim wonen’-pilots wil Enexis achterhalen hoe ze het energienet het best kan inrichten met het oog op een duurzamere toekomst. Zijn consumenten bereid flexibel om te gaan met hun energie­ verbruik? Op die vraag hoopt Enexis antwoord te vinden in de pilot Jouw Energie Moment. Om uiteinde­ lijk duidelijk te krijgen hoe we zo efficiënt mogelijk gebruik kunnen maken van duurzame bronnen, met als doel: betaalbare en betrouwbare energie.

32

69

%

VAN DE DEELNEMERS VINDT MEEDOEN MET DE PILOT ‘JOUW ENERGIE MOMENT’ LEUK

91

%

VAN ALLE DEELNEMERS WIL MEER CONTROLE OP DE ­ENERGIEREKENING KRIJGEN

‘Het energiedisplay helpt mij enorm bij het besparen op mijn energie­ kosten. Het werkt echt dat je meteen helder hebt wat je actuele verbruikscijfers zijn. Je energie­ gedrag wordt letterlijk zichtbaar. Zo had ik tijdens de verbouwing enkele bouwlampen opgesteld staan in mijn appartement. Je weet wel dat deze veel energie verbruiken, maar als het display toont dat je verbruik de pan uit rijst, zet het aan tot actie. Zo heb ik inmiddels alleen nog maar ledverlichting in mijn appartement. Sinds ik slim woon, verander ik mijn gedrag steeds verder. Ik check het scherm vaak en merk het snel als ik onnodig veel energie verbruik en daar handel ik dan naar. Voorbeeld­ je: een desktop verbruikt nogal wat stroom in vergelijking met andere apparaten. VEEL ZUINIGER IS HET OM BIJVOORBEELD VANACHTER JE LAPTOP TE WERKEN. Het zijn kleine dingen, maar ze helpen wel.’

Boy van Kakerken (23) werkt bij Enexis en is een van de eerste bewoners van Easy Street in Breda. OKTOBER 2013 33

Reportage

Zwolle, Schumannlaan, 27.07.2013, 10:35, 52°31'362"N, 6°4'85"E

95

%

VAN DE ZWOLSE DEELNEMERS IS OVERTUIGD DAT HET SLIMME WONEN HEN VOORDEEL GAAT BRENGEN

48

%

ZEGT HET GEBRUIK VAN DE VAATWASSER VAAK TOT BIJNA ALTIJD TE ­VERPLAATSEN NAAR EEN ENERGIEGUNSTIG MOMENT

‘Het leukste van slim wonen is als je op een zonnige dag voor het display staat en ziet hoeveel energie de zonnepanelen opwekken. Je staat dan bij wijze van spreken geld te verdienen. Welke Nederlander vindt dat nou niet leuk? Mijn visite in ieder geval wel. Die willen ook allemaal zonnepanelen. Toen we hier kwamen wo­ nen, ging het ons vooral om de prima buurt. Bij ons in de straat doet iedereen mee aan de pilot. Bijna allemaal jonge gezinnen. Het slim wonen maakt het extra leuk. We hebben ons in het concept verdiept en proberen ernaar te leven. ZO PROBEREN WE ’S NACHTS TE WASSEN, ALS HET EVEN KAN. WE WONEN HIER MET ONZE TWEE KINDEREN EN DAN GAAN ER ­ZEKER DRIE WASSEN PER DAG DOORHEEN. Soms kan het dan erg druk zijn, en dan wil je niet wachten op het “slimste” moment.’

Ollue (43), Miranda (40), Damian (13) en Kelly (10) Volker-Jalving wonen in de Muziekwijk in Zwolle. Dit is hun derde koopwoning. 34

OKTOBER 2013 35

Reportage

Breda, Meulenspie, 30.07.2013, 17:32, 51°36'145", 4°48'94"E

48

%

51

%

ZEGT HET GEBRUIK VAN DE DROGER TE VERPLAATSEN NAAR EEN ENERGIEGUNSTIG MOMENT

ZEGT HET GEBRUIK VAN DE WASMACHINE TE VERPLAATSEN NAAR EEN ENERGIEGUNSTIG MOMENT

‘Voor ons was slim wonen geen doel. We zagen de zonnepanelen, de energiecomputer en de slimme wasmachine als fijne extra’s toen we dit huis kochten. Inmiddels is het checken van het energiedisplay een deel geworden van onze dage­ lijkse routine. Op sommige dagen kijken we wel een keer of tien naar het display van de energiecompu­ ter. Niet alleen om het verbruik of de energieprijzen te monitoren, je kunt er ook de weersvoorspellingen op zien. Erg handig dus. Toen we hier pas woonden, heb ik veel rond­ leidingen gegeven aan vrienden en

36

familie. Ze zijn erg geïnteresseerd in de technieken waarmee ons huis is ingericht. Zelf werk ik bij een bank en toen ik mijn collega’s rondleidde, waren ze het er allemaal over eens: ieder nieuw huis moet volgens deze principes gebouwd worden. SLIM WONEN DIENT NIET ALLEEN EEN MAATSCHAPPELIJK NUT, HET ZORGT OOK VOOR EXTRA COMFORT door bijvoorbeeld de hoogwaardige isolatie.’

Remco van Hooydonk (24) woont samen met Saskia Jorissen (22) in Meulenspie, T­eteringen. Dit is hun eerste koopwoning. OKTOBER 2013 37

TOEKOMSTVISIE PROFESSOR BELMANS Professor Ronnie Belmans van de Katholieke Universiteit Leuven is CEO van EnergyVille, voormalig voorzitter en huidig erevoorzitter van de Belgische dis­ tributienetbeheerder Elia. Ook is hij directeur van de Global Smart Grid Federa­ tion (GSGF). De GSGF is een internationale organisatie die de samenwerking tussen nationale en regionale smart grid-verenigingen moet verbeteren.

AANDRIJVING VAN DE TOEKOMST

DE VOORSPRONG VAN ELEKTRISCH VERVOER

Het succes van elektrisch rijden staat of valt met een mentaliteitsverandering. Techniek is veel minder bepalend, stelt professor Ronnie Belmans.

38

In de race om de aandrijving van de duurzame auto van de toekomst te worden, heeft de elektrische auto de beste papieren, stelt Belmans. ‘Elektrische auto’s hebben naast het zeer duurzame karakter nog een voordeel: de infrastructuur is er al; overal is elektriciteit. Aardgas- en waterstofauto’s zijn mooie technische hoogstandjes, maar zie je je auto al opladen aan de gasleiding? Voor een goede waterstofinfrastructuur zijn miljarden nodig. Ik zeg altijd bij nieuwe ontwikkelin­ gen: ga uit van wat je hebt, dat is zoveel makkelijker.’

EFFICIËNT ­ELEKTRISCH ­TRANSPORT Elektrisch rijden kan de productiviteit van het vracht­ verkeer vergroten, voorspelt Belmans. Vuilnis ophalen of goederen leveren kan dan stil­ letjes, efficiënter en sneller ’s nachts plaatsvinden. Op den duur is dan ook al het grotere vrachtverkeer in de stad volle­ dig elektrisch, denkt Belmans. Verkeer dat veel stopt en start heeft veel voordeel aan elektrische voertuigen, dus ook de stadsbus. In stilstand verbruikt een elektrisch voer­ tuig immers helemaal niets en optrekken gaat relatief snel.

AUTOBEZIT MINDER BELANGRIJK De oplaadtijd van elektri­ sche auto’s zal voorlopig niet drastisch korter worden. Daardoor zal de elektrische auto vooralsnog niet de plek van de auto met verbrandings­ motor innemen. Maar dat staat het succes van de elektrische auto niet in de weg, verwacht Belmans. Hij voorziet een mentaliteitsverandering. ‘Je ziet de twintigers van nu al een andere houding aanne­ men. Een auto hoeven zij niet te bezitten, zolang ze maar altijd toegang hebben tot een auto. Er ontstaat een nieuwe constructie. Een elektrische auto voor in de stad en voor een vakantie naar Frankrijk huur je een “fossiele” auto.’ OKTOBER 2013 39

SERVICE

Toekomstvisie ELEKTROAUTO KRIJGT EIGEN SMOEL Elektrische auto’s gaan de komende tijd steeds meer een eigen smoel krijgen. Ze krijgen bijvoorbeeld dubbele beglazing om de warmte – die niet meer van restwarmte komt van de verbrandingsmotor – binnen te houden. Ze worden kleiner en hoger en straks bestuur je ze met een joystick. Belmans: ‘De elektrische auto is een nieuw soort vervoer. Toen de auto het rond de vorige eeuwwisseling langzaamaan over ging nemen van de paard-en-wagen leek die eerst ook nog erg op zijn voorganger. Later kreeg de auto haar eigen vorm omdat zij een andere functie kreeg. Datzelfde voorspel ik voor de elektrische auto. Die gaat zich veel meer vormen naar het gebruik in de stad.’

AUTO MET ZONNEPANELEN Studenten van de Technische ­Universiteit Eindhoven presenteer­ den onlangs de eerste gezinsauto op zonne-energie. Zal deze vinding zich in rap tempo verder ontwik­ kelen? Belmans verwacht dat het nog lang duurt voordat complete gezinnen ook daadwerkelijk in ‘solar auto’s’ gaan rijden. Om een auto te produceren die voldoet aan de huidige veiligheids- en comfort­ eisen is veel licht en oppervlakte nodig. De komende twintig jaar zal dat niet drastisch veranderen.

FLEXIBEL LADEN Om het succes van elektrisch rijden te vergroten, voorspelt Belmans een flexibeler laad­ markt. Nu laad je thuis je auto op en betaal je dat via je energiere­ kening. Doe je dat buitenshuis, dan betaal je heel wat euro’s 40

extra voor een parkeerplek per uur terwijl je misschien maar de helft van die parkeertijd nodig hebt om te laden. Straks gaat alles via je eigen energienota, volgens Belmans. Door bijvoor­ beeld gps-bepaling wordt jouw gebruik dan gekoppeld aan het juiste account.

MEER WETEN OVER ­ELEKTRISCH ­RIJDEN? www.elektrischeauto.nl www.globalsmartgrid­ federation.org www.smartcharging.nl

COLOFON

Hoofdredactie Enexis Cor Brockhoven

Nr. 2 OKTOBER 2013

Eindredactie Enexis Fleur Breitbarth, Marc Evers

Netwerk is een ­relatiemagazine van Enexis. Netwerk is er voor belanghebbenden en belangstellenden binnen Enexis en haar omgeving.

Concept en realisatie Castel Communicatie Nieuwe Herengracht 47 1011 RN Amsterdam

Uitgever ENEXIS Burgemeester Burgerslaan 40 5245 NH Rosmalen Telefoon 088 857 77 77

Artdirection en lay-out Marjolein Rams

Redactieadres [email protected]

Drukwerk Kampert-Nauta, Oss

Lithografie Grafimedia Amsterdam

Tekst Anna Richt Hannema, Tryntsje Leijenaar, Mieke van Poll, Paul Schnabel (column), André Vanhaelen, Lard van de Veerdonk, Rennie Vernooij, Frans-Jozef Willems Beeld Jaap van den Beukel, Janus van den Eijnden, Vincent van Gurp, Jeroen Hofman, Mieke Meesen, TuE/Bart van Overbeeke, Daan Roosegaarde Design, Shootmedia (infographic) Enexis is de regionale ­ etbeheerder van gas- en n elektriciteits­netten in Noord-, Oost- en Zuid-Nederland. Voor meer informatie zie enexis.nl