! !
!
1!!
Pedagogisch+dossier+ Theatervoorstelling+
‘De!Zwarte!Schande’! !
! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
!
! !
!
2!!
Inleiding:++ ! Beste!leerkracht,!beste!docent,!! ! Met! veel! trots! stellen! wij! de! theatervoorstelling! ‘De! Zwarte! Schande’! en! dit! bijhorende! dossier! aan! U! voor.! Deze! theatermonoloog!werd!gemaakt!door!Bleeding+Bulls!in!samenwerking!met!het!In+Flanders+Fields+Museum!in!Ieper,! die!tevens!mee!dit!dossier!tot!stand!bracht.! ! ‘De! Zwarte! Schande’! is! een! humorvolle! theatermonoloog! voor! jongeren! over! voetbal,! de! Eerste! Wereldoorlog! en! ‘anders! zijn’.! Over! de! band! tussen! de! loopgraven! in! Ieper! en! de! voetbalvelden! van! Liverpool.! Maar! ‘De! Zwarte! Schande’!is!vooral!een!verhaal!over!identiteit.!Een!zoektocht!naar!de!‘roots’!van!de!kleurrijke,!diverse!maatschappij! waarin!we!nu!leven.!!En!dat!is!ook!de!focus!van!dit!pedagogisch!dossier.!! ! De! titel! ‘De! Zwarte! Schande’! refereert! namelijk! naar! de! Duitse! propaganda! tijdens! en! na! de! Eerste! Wereldoorlog! waarin!zwarte!koloniale!troepen!afgeschilderd!werden!als!barbaren!en!wilden.!De!kinderen!die!deze!zwarte!soldaten! maakten! met! blanke! vrouwen! werden! later! gestigmatiseerd,! weggestopt! in! kloosters! en! als! een! groot! probleem! aanzien.!Deze!geschiedenis!is!het!vertrekpunt!van!de!voorstelling.!! ! Met! de! herdenkingen! van! 100! jaar! Eerste! wereldoorlog! die! er! aan! zitten! te! komen! wil! Bleeding! Bulls! namelijk! de! aandacht!vestigen!op,!de!voor!een!groot!deel!vergeten,!koloniale!soldaten!die!in!Vlaanderen!vochten.!Deze!koloniale! soldaten!kwamen!vanuit!heel!de!wereld,!Afrika,!Azië,!de!Caraïben,...!en!zijn!op!een!bepaald!moment!allemaal!in!West!P Vlaanderen!geweest.!De!lokale!bevolking!wist!niet!wat!ze!zagen,!Afrikanen,!Chinezen,!Sikhs,…!.!Ze!hadden!vaak!schrik! van!deze!onbekende!culturen,!en!de!vooroordelen!tierde!welig.!Veel!van!de!toen!geldende!vooroordelen!zijn!honderd! jaar!later!nog!steeds!erg!herkenbaar.!! ! We!willen!deze!vergeten!soldaten!en!de!emoties!die!ze!hier!opriepen!weer!een!plek!geven!in!de!geschiedenis!en!in!het! collectief!bewustzijn!van!jongeren!van!nu.!In!een!geglobaliseerde!wereld!en!in!dit!land!dat!steeds!meer!kleur!krijgt! vinden!wij!het!belangrijk!om!stil!te!staan!bij!deze!geschiedenis!en!de!impact!die!dat!nog!steeds!op!ons!heeft.!! ! Dit!educatief!dossier!wil!leerkrachten!een!verdere!uitdieping!bieden!over!de!thema’s!in!de!voorstelling.!Zo!bevat!het! een!samenvatting!van!WOI,!een!uitleg!over!de!vergeten!koloniale!troepen!en!een!link!naar!hedendaagse!migranten!en! manier! waarop! hier! nu! naar! gekeken! wordt.! Er! kunnen! voor! verschillende! vakken! elementen! uitgelicht! worden! ter! verduidelijking!of!aanvulling!op!de!voorstelling!of!als!aparte!les!worden!gebruikt.!! ! Wij!zijn!van!mening!dat!de!relevantie!en!de!herdenking!van!WOI!nog!steeds!nuttig!is.!Het!is!de!kracht!van!dit!project! dat!elke!scholier!bewust!wordt!van!het!feit!dat!de!WOI!van!honderd!jaar!geleden!en!de!daaropvolgende!geschiedenis! nog!altijd!een!serieuze!impact!hebben!op!de!diversiteit!binnen!onze!hedendaagse!multiculturele!samenleving.!! ! Ik!wens!U!tijdens!het!verwerken!van!dit!materiaal!veel!plezier.!We!zien!elkaar!in!één!van!de!cultuurhuizen!waar!dit! project!zal!gepresenteerd!worden.!! ! Bleeding!Bulls!dankt!Wouter!Sinaeve,!deskundige!educatie!bij!het!IFF!museum!en!het!museum!zelf!voor!de! medewerking!in!de!totstandkoming!van!dit!dossier.!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! !
!
Inhoudstafel:++ ! 1:!Over!de!voorstelling! ! 1.1.!Bleeding!Bulls! 1.2.!De!zwarte!schande! 1.3.!Over!de!makers!
! 2:!Achtergrond,!geschiedenis!‘De!Zwarte!Schande’! ! 2.1.!WOI!! 2.2.!Een!multiculturele!oorlog! 2.3!!Over!wie!hebben!we!het! 2.4.!De!zwarte!schande!!
! 3:!Multicultureel!België! !
3.1.!Inleiding! 3.2.!Geschiedenis!van!migratie!in!België! 3.3.!De!cijfers! 3.4.!De!verhalen! 3.5!!Opdrachten,!didactische!tips!en!referenties!
+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +
3!!
! !
!
4!!
1:+Over+de+voorstelling+ +
1.1 Bleeding+Bulls+ +
Bleeding!Bulls!is!een!kunstenplatform!dat!sinds!2008!in!binnenP!en!buitenland!vier!theatervoorstellingen,!twee! theaterperformances,!één!documentaire!(‘making!of’!van!een!buitenlandse!theaterproductie)!en!één!fotoboek! creëerde.!Bleeding!Bulls!voert!al!een!aantal!jaar!een!onderzoek!naar!het!‘anders!zijn’!binnen!de!maatschappij!en!zoekt! boeiende!thema’s!en!invalshoeken!om!deze!te!verwerken!binnen!theatervoorstellingen.!Dit!gezelschap!vertrekt! telkens!vanuit!de!onderbuik!van!de!maatschappij!en!probeert!van!daaruit!gevoelige!onderwerpen!aan!te!raken! waardoor!bepaalde!zaken!via!het!medium!kunst!in!vraag!worden!gesteld.!Zo!werden!in!het!verleden!actuele!thema’s! zoals!jeugdprostitutie!en!zinloos!jongerengeweld!verwerkt!tot!boeiende!theatervoorstellingen!en!performances!voor! jongeren.!! ! De!laatste!theatercreatie!‘Sa!Majesté!des!Mouches’!in!samenwerking!met!jonge!acteurs!uit!Burkina!Faso!werd!tijdens! de!tournee!in!België!en!Nederland!ook!grotendeels!opgevoerd!voor!schoolgaande!jongeren.!We!geven!dit!mee!omwille! van!de!link!met!Afrika!die!Bleeding!Bulls!doorheen!zijn!parcours!heeft!ontwikkeld.!Het!fotoboek!en!de!documentaire! waarvan!u!de!linken!hieronder!terug!vindt,!kunnen!ook!binnen!een!omkaderende!les!gebruikt!worden.!! ! ‘Sa$Majesté$des$Mouches’$ Op!sociaalPartistiek!gebied!maakte!Bleeding!Bulls!de!afgelopen!drie! jaren! met! kansarme! en! getalenteerde! acteurs! uit! de! sloppenwijken! van! Ouagadougou! (Burkina! Faso)! twee! theatervoorstellingen.! De! opzet! van! dergelijke! projecten! was! een! manier! trachten! te! ontdekken!om!verschillende!(theater)culturen!met!elkaar!in!dialoog! te! brengen.! De! laatste! theatercreatie! ‘Sa! Majesté! des! Mouches’! in! samenwerking! met! de! acteurs! uit! Burkina! Faso! werd! tijdens! de! tournee! in! België! en! Nederland! ook! grotendeels! opgevoerd! voor! schoolgaande! jongeren.! ‘Sa! Majesté! des! Mouches’! combineerde! een! theaterproject,! filmproject! en! een! project! rond! fotografie.! Het! resultaat! werd! in! het! theaterseizoen! 2011P2012! op! de! culturele! kaart!gezet!in!België,!Nederland!en!Burkina!Faso.! ! Cineast! Joost! Wynant! draaide! samen! met! de! Burkinese! filmmaker! Blanche! Sanou! en! de! cineast! uit! Tsjaad! Emmanuel! Mbaiden! een! documentaire! over! het! werkproces! van! deze! theatercreatie.! De! ‘Making! of! Sa! Majesté! des! Mouches’! staat! integraal! online! en! kan! bekeken!worden!via!de!volgende!link:!! http://www.youtube.com/watch?v=jmSbjCNXcCs! ! Ook! de! Belgische! fotografe! An! De! Smedt! kreeg! in! opdracht! van! Bleeding! Bulls! de! verantwoordelijkheid! om! dit! project! in! Burkina! Faso! uit! te! werken.! Bij! haar! bezoeken! in! Burkina! Faso! heeft! ze! de! jonge! acteurs! vaak! gefotografeerd! in! hun! habitat.! Door! bij! de! families! te! logeren! kreeg! ze! toegang! tot! hun! leefwereld.! An! maakte! in!opdracht!van!Bleeding!Bulls!een!fotoboek!en!een!tentoonstelling!die!mee!op!reis!gingen!tijdens!de!theatertournee.! Het! boek! kan! nu! nog! steeds! online! ingekeken! en! besteld! worden.! Het! resultaat! vind! je! online! via! de! links:! http://nl.blurb.com/bookstore/detail/2928435!&!http://nl.blurb.com/books/2928435! ! De!muziek!bij!‘Sa!Majesté!des!Mouches’!werd!gemaakt!door!Onassis!Wendker,!een!jonge!Burkinese!muzikant.!Deze! muzikant!scoorde!een!hit!in!Burkina!Faso!met!zijn!song!‘Une!bougie!de!plus’.!Dit!nummer!vertelt!het!verhaal!zijn! overgrootvader,!een!Tirailleur!Sénégalais,!een!soldaat!die!vocht!tijdens!WOI.!Deze!song!is!een!van!de!inspiraties! geweest!voor!het!maken!van!deze!voorstelling.!De!link!naar!de!song!en!bijhorende!videoclip!met!beelden!van!de! tirailleurs!vind!je!hier:!http://www.youtube.com/watch?v=ZusSZBAEsZg! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
! !
!
5!!
1.2 De+zwarte+schande:+ +
“Op!vijftig!meter!maaide!de!mitrailleur!het!zwarte!vlees!weg.!Onder! deze!salvo’s!stierf,!samen!met!de!doden,!het!gezang:!het!werd!zwakker! en!verstomde!uiteindelijk.!Moge!een!echo!ervan!eeuwig!in!de! geschiedenis!weerklinken.”!! ! Uit:!Wereldoorlog!I,!vijf!continenten!in!Vlaanderen!van!D.!Dendooven!&!Piet! Chielens!/!Lannoo!
+
WOI!ligt!nu!bijna!honderd!jaar!achter!ons.!Waarom!zijn!verhalen!uit! die!tijd!relevant!zijn!voor!jongeren!van!nu?!! ! Bij! de! herdenkingen! die! in! 2014! overal! in! Europa! gaan! losbarsten,! gaat! de! aandacht! voornamelijk! naar! de! traditionele,! uit! de! klassieke! geschiedenisboeken!opgezochte!beelden!herinneringen!en!anekdotes! van! de! nationale! legers.! Zij! blijven! honderd! jaar! later! de! nationale! helden.! Onze! offers.! Het! verhaal! van! de! koloniale! troepen! zal! veel! minder! te! horen! zijn.! Nochtans! kwamen! verschillende! culturen,! uit! alle! windstreken,! in! de! loopgraven! met! elkaar! in! contact?! Ze! verbroederden!met!elkaar!en!met!de!lokale!bevolking.!De!globalisering!was!begonnen.!! ! Dit!heeft!een!grote!impact!gehad!op!onze!manier!van!kijken!naar!de!wereld,!en!hoe!er!men!in!Afrika!naar!Europa!keek.! Velen!uit!de!gekleurde!troepen!hadden!blanke!mannen!gedood!en!zagen!dat!de!Franse!piotten!(rangloze!militairen)!in! dezelfde!miserie!moesten!vechten.!Ze!merkten!dat!hun!blanke!medeP!en!tegenstanders!allesbehalve!superieur!waren.! Ook!bij!de!blanke!soldaten!werd!het!beeld!van!de!“wilde!Afrikaan”!overhoop!gegooid.!Vele!soldaten!werden!vrienden! met!hun!Afrikaanse!lotgenoten!en!ontdekten!dat!veel!vooroordelen!niet!klopten.!Dit!proces!van!globalisering!en!van! een! divers! wordende! wereld! werkt! dat! nog! steeds! door.! We! leven! nu! honderd! jaar! later! in! een! effectief! geglobaliseerde,! multiculturele! wereld! en! land.! Maar! veel! van! de! vooroordelen,! stereotypen! en! nationalistische! reflexen!bestaan!nog!steeds.!! ! “Op!de!hoeve!van!Alouis!Adriaen!zijn!negers!toegekomen!om!te!werken.!Zij!zijn!gekleed!gelijk!de!engelsche!soldaten,!zijn! beschaafd!en!spreken!zeer!zacht,!doch!zijn!niet!gegeerd!causa!hunne!lange!vingers!en!de!burgers!zien!doorgaans!liever! hunne!hiele!dan!hunne!teenen.!Als!zij!ievers!binnengaan!om!eene!jatte!koffie!zij!kunnen!er!zoowel!een!paar!uren!zitten!als! maar!vijf!minuten.”!! ! Uit!het!dagboek!van!pastoor!Van!Walleghem!van!Dikkebus!
! Er!zijn!nu!meer!dan!ooit!gelukzoekers!die!net!zoals!de!strijders!van!de!koloniale!troepen!naar!verre!streken!trekken! op!basis!van!vage!beloftes.!Ze!blijven!ontheemd!en!vervreemd!achter!wanneer!die!beloftes!niet!blijken!uit!te!komen.! En!dat!is!vaak!nog!steeds!zo.!Denk!maar!aan!de!vele!vluchtelingen!en!economische!migranten!die!in!onze!contreien! zijn! verzeild! geraakt.! Het! feit! is! dat! de! multiculturaliteit! die! we! rond! ons! zien! niet! iets! is! van! de! voorbije! decennia! maar!een!veel!langere!geschiedenis!heeft.!!
+ 1.3.+Over+de+makers:+
! De!fascinatie!voor!de!manier!waarop!naar!het!‘anders!zijn’!wordt!gekeken,!is!gegroeid!dankzij!drie!leden!van!Bleeding! Bulls,! Maarten+ Goffin! (acteur! en! artistiek! leider! van! Bleeding! Bulls),! Zouhair+ Ben+ Chicka+ (regisseur,! schrijver! en! acteur)!en!Joost+Wynant!(Cineast).!Ze!hebben!alle!drie!op!hun!eigen!manier!ervaren,!hoe!het!voelt!om!anders!te!zijn!! binnen!een!samenleving.!! Maarten+Goffin+ Maarten!is!acteur!en!bekend!van!oa.!‘Familie’,!‘Wolven’,!…!Hij!is!binnenkort!te!zien!in! de! Ketnet! reeks! ‘GoPgoPgo’! en! de! humoristische! TV! reeks! ‘En! toen! kwam! ons! ma! binnen’.!Hij!is!afkomstig!uit!Brazilië.!Maar!in!de!jaren!tachtig!en!negentig!van!vorige! eeuw! werd! hij! grootgebracht! in! ‘De! Klinge’.! Dit! dorp! is! geografisch! gelegen! in! het! Waasland! waar! het! Vlaams! Blok! tijdens! de! jeugdjaren! van! Maarten! bijzonder! populair! was! bij! de! lokale! inwoners.! Met! het! gevolg! dat! hij! regelmatig! geconfronteerd! werd! met! vooroordelen! op! vlak! van! zijn! huidskleur! en! afkomst.! Maarten!schuwt!zijn!achtergrond!niet!en!tracht!zijn!geschiedenis!op!een!universele! manier!doorheen!zijn!artistiek!parcours!te!laten!schemeren.!! !
! !
!
6!!
! Zouhair+Ben+Chikha+ Ook! voor! Zouzou! is! het! onderwerp! ‘anders! zijn’! uiteraard! niet! vreemd.! Deze! theatermaker! heeft! met! zijn! Tunesische! roots! deze! thematiek! in! meerdere! voorstellingen! onderzocht.! Hij! deed! dit! op! het! theater! o.a.! met! zijn! broer! Chokri! Ben! Chikha! bij! het! gezelschap! ‘Union! Suspecte’.! ! Naar! aanleiding! van! de! herdenking!van!honderd!jaar!wereldtentoonstelling!in!Gent!maakte!hij!samen!met! zijn! broer! de! voorstelling:! ‘De! waarheidscommissie’.! In! deze! voorstelling! probeerde! een! ‘waarheidscommissie’! de! op! de! wereldtentoonstelling! tentoongestelde! Senegalezen! weer! een! waardige! plaats! te! geven.! De! burgemeester! van! Gent,! Daniel! Termont! heeft! naar! aanleiding! van! deze! voorstelling!zelfs!officieel!zijn!excuses!aangeboden.!! + Joost+Wynant+ Joost!is!cineast,!hij!maakte!oa!de!speelfilm!‘De!laatste!zomer’!en!deed!de!regie!voor! ‘Benidorm! Bastards’.! Hij! heeft! een! deel! van! zijn! jeugd! doorgebracht! in! Mombasa! (Kenia),! waar! hij! anders! was! dan! zijn! zwarte! buurjongens.! Recent! heeft! hij! urenlang!interviews!afgenomen!met!illegale!Afrikanen!in!België!in!het!kader!van! zijn!tweede!langspeelfilm!die!hij!op!dit!moment!aan!het!schrijven!is!en!waarvoor! hij!scenariosteun!kreeg!van!het!Vlaams!Audiovisueel!Filmfonds.!! + + Partners:++ De!partners!van!Bleeding!Bulls!die!deze!voorstelling!mee!mogelijk!maakte!zijn:!!
+ !
! !
!
1!
2:#Achtergrond,#geschiedenis#‘De#Zwarte#Schande’# # 2.1#WOI#
# Hier! vindt! u! een! overzicht! van! de! belangrijkste! spelers,! oorzaken!en!slagvelden!van!WOI.!Dit!kan!dienen!in!de!lessen! geschiedenis! of! aardrijkskunde.! Het! zorgt! voor! een! goede! achtergrond! over! het! conflict! alvorens! de! voorstelling! te! zien,!of!als!nabeschouwing.!In!een!volgend!hoofdstuk!vindt! u!ook!het!multiculturele!aspect!van!de!oorlog!terug.!! ! # Europa#rond#de#eeuwwisseling# Rond! de! eeuwwisseling! beleefde! Europa! een! periode! van! explosieve! groei.! De! industriële! activiteiten! namen! toe.! Spoorwegen!en!stoomschepen!vergemakkelijkten!het!transport.! Steden! barstten! uit! hun! voegen.! Al! die! nieuwe! inzichten! en! uitvindingen!leidden!tot!een!euforisch!geloof!in!de!vooruitgang.! Maar! tegelijk! dook! de! vrees! op! dat! de! krachten! van! het! machinetijdperk! los! zullen! gaan! slaan! en! zich! tegen! de! mens! keren.! In! de! periode! vóór! de! Eerste! Wereldoorlog! waren! alle! ingrediënten! aanwezig! voor! een! bewapeningswedloop:! nieuwe! technologieën! en! materialen! voor! een! zwaardere! bewapening,! kapitaalkrachtige! industriële! concerns,! imperialistische! regeringsleiders! en! een! bevolkingstoename! die! de! uitbreiding! van! de! legers! mogelijk! maakte.! In! 1914! stonden! de! Europese! keizers! en! koningen! op! het! toppunt! van! hun! macht.! Binnen! hun! eigen! landsgrenzen! hielden! ze! vaak! bevolkingsgroepen!van!verschillende!nationaliteiten!onder!controle.!! ! Buiten!Europa!oefenden!ze!hun!koloniale!macht!uit!over!talrijke!vreemde!volkeren.!Hun!overzeese!rijken!brachten!de! Britten,!Fransen,!Duitsers,!Belgen,!Nederlanders,!Portugezen!en!Italianen!welvaart!en!macht.!Die!machtspositie!werd! echter!vanuit!verschillende!hoeken!bedreigd.!! ! Etnische!minderheden!kwamen!op!voor!hun!rechten:!de!Ieren!in!het!Verenigd!Koninkrijk,!de!Bosniërs!in!OostenrijkR Hongarije,!....!!Mensen!werden!trots!op!hun!volk,!hun!taal,!hun!cultuur!en!verzetten!zich!tegen!vreemde!overheersers.! Nationalistische!gevoelens!werden!in!alle!toonaarden!geuit!en!bezongen.!! ! Bondgenootschappen# # In!de!periode!rond!de!eeuwwisseling!was!Europa!het! toneel! van! een! ingewikkeld! machtsspel.! De! grootmachten! schoven! als! volleerde! schakers! met! bondgenootschappen,! verdragen! en! allianties! heen! en! weer.! Daarbij! hielp! het! dat! heel! wat! regerende! koningshuizen! familie! waren! van! elkaar.! Zo! was! de! Britse! koning! tegelijk! verwant! aan! de! Duitse! keizer! en!aan!de!Russische!tsaar.!# ! Uiteindelijk! kwamen! er! twee! grote! machtsblokken! tegenover! elkaar! te! staan:! de! Triple! Alliance! en! de! Triple! Entente.! De! Triple! Alliance! en! de! Triple! Entente! waren! militaire! samenwerkingsakkoorden.! Als! twee! van! de! zes! landen! aan! het! vechten! sloegen,! werden!de!andere!vier!er!automatisch!bij!betrokken.! Door! deze! allianties! lag! vanaf! 1907! het! recept! voor! een!grote!oorlog,!een!wereldoorlog,!klaar.!! ! Naast!de!twee!grote!bondgenootschappen!hadden!de!grootmachten!links!en!rechts!ook!nog!verdragen!gesloten!met! kleinere! landen.! Zo! werd! Servië! gesteund! door! Rusland.! Een! gevaarlijke! situatie,! want! Servië! was! een! vijand! van! OostenrijkRHongarije.! Een! conflict! tussen! Servië! en! de! dubbelmonarchie! zou! dus! Rusland! kunnen! meesleuren,! en! daarmee!de!rest!van!Europa.!De!tijdbom!tikte.!! !
! !
!
2!
De! wereld! buiten! Europa! speelde! in! 1914! nog! niet! mee.! Afrika! en! Azië! waren! vrijwel! volledig! gekoloniseerd! door! Europese!staten.!De!Verenigde!Staten!hielden!zich!voorlopig!buiten!de!burenruzies!op!het!oude!continent.!Pas!in!1917! zouden!ze!de!oorlog!instappen.!! ! De#grote#machten## # De! grootste! bedreiging! voor! het! evenwicht! in! Europa! was! de! opmars! van! het! Duitse! Rijk.! Het! Duitse! Rijk! was! een! jonge!staat!in!1914.!Het!was!maar!op!het!eind!van!de!19de!eeuw!dat!onder!leiding!van!Pruisen!de!Duitse!eenmaking! tot! stand! kwam.! In! 1871,! na! een! verpletterende! overwinning! op! Frankrijk! werd! het! Duitse! Rijk! uitgeroepen.! De! nieuwe!staat!kende!niet!alleen!een!enorme!stijging!van!de!bevolking!maar!ook!op!economisch!vlak!ging!het!voor!de! wind.! Op! politiek,! militair! en! koloniaal! vlak! bleef! het! echter! een! tweederangs! rol! spelen.! Tenminste,! zo! dachten! de! Duitsers!er!zelf!over.!Onder!Keizer!Wilhelm!II,!die!bekend!stond!om!zijn!arrogantie,!moest!dit!veranderen.!Duitsland! zou!vechten!voor!zijn!plaats!onder!de!zon.!! ! De! andere! grootmachten! voelden! zich! bedreigd! door! de! bloei! van! Duitsland.! Frankrijk! was! bang! om! volledig! in! de! schaduw!te!worden!gesteld.!Er!waren!minder!inwoners!R!39!miljoen!Fransen!tegenover!65!miljoen!Duitsers!R!en!ook! de!Franse!economie!was!minder!sterk.!Frankrijk!had!echter!zijn!kolonies!in!Afrika!en!Azië.!Het!land!koesterde!ook!nog! sterke! wraakgevoelens! voor! de! nederlaag! in! 1870.! Het! verlies! van! ElzasRLotharingen! was! nooit! verwerkt.! Rond! de! eeuwwisseling!was!GrootRBrittannië!op!het!toppunt!van!haar!kunnen.!Het!Britse!Rijk!regeerde!over!grote!delen!van! de!aardbol.!De!basis!van!deze!overheersing!lag!in!de!Britse!heerschappij!op!zee.!De!Britten!berekenden!dat!hun!vloot! minimum!even!groot!diende!te!zijn!als!de!tweede!en!derde!grootste!vloten!samen.!Toen!de!Duitsers!hun!eigen!vloot! uitbouwden,!voelden!de!Britten!zich!rechtstreeks!bedreigd.!! ! Nationalisme## # Een! tweede! gevaar,! naast! de! Duitse! machtsuitbreiding,! was! het! nationalisme.! Volkeren! wilden! een! eigen! staat,! of! staten! wilden! zich! uitbreiden.! Vooral! voor! OostenrijkRHongarije,! de! Duitse! bondgenoot! in! MiddenREuropa! en! de! Balkan,! was! het! nationalisme! een! gevaar.! De! dubbelmonarchie! telde! namelijk! niet! minder! dan! twaalf! verschillende! etnische!groepen.!Bovendien!lieten!jonge!buurlanden!als!Servië!en!Roemenië!een!begerig!oog!vallen!op!delen!van!de! veelvolkerenstaat.!! ! Conflicthaarden## # Het! machtsspel! van! de! grote! mogendheden! had! Europa! ook! vóór! 1914! al! een! paar! keer! aan! de! rand! van! de! oorlog! gebracht.!In!1908!had!OostenrijkRHongarije,!tot!grote!woede!van!Rusland!en!Servië,!BosniëRHerzegovina!geannexeerd.! In!1911!kreeg!Duitsland!het!aan!de!stok!met!Frankrijk!en!Groot–Brittannië!over!Marokko.!In!1912!en!1913!woedden! de! Eerste! en! de! Tweede! Balkanoorlog.! Turkije! verloor! bijna! al! zijn! Europese! gebieden,! maar! de! grootmachten! kwamen! nog! niet! tussenbeide.! Toch! zou! er! in! de! zomer! van! 1914! een! wereldbrand! uitbreken.! De! vonk! werd! aangestoken!in!de!Balkan,!het!‘kruitvat!van!Europa’.!Een!incident!in!Sarajevo!zorgde!ervoor!dat!het!broze!Europese! machtsevenwicht!als!een!kaartenhuisje!ineenstortte.!! # De#legers##(in#het#begin#van#de#oorlog)# # Verenigd(Koninkrijk(( Het!Verenigd!Koninkrijk!had!als!enige!grootmacht!een!beroepsleger.!Ook!al!was!het!vrij! klein:! nog! geen! 200.000! man.! Daarnaast! waren! er! nog! reservisten,! en! natuurlijk! de! marine.! De! landmacht! droeg! een! kaki! uniform.! Meteen! na! het! uitbreken! van! de! oorlog! begonnen! er! massaal! vrijwilligers! toe! te! stromen.! In! 1916! werd! bovendien! de! dienstplicht! ingevoerd.! Daardoor! waren! er! op! het! einde! van! het! oorlog! maar! liefst! 5! miljoen!Britse!soldaten.! ! ( België( De! Duitse! troepenmacht! die! België̈! binnenviel,! bestond! uit! maar! liefst! 850.000! modern! bewapende! en! goed! getrainde! soldaten.! België̈! kon! daar! maar! weinig! tegenover! stellen.! Ondanks!de!invoering!van!de!dienstplicht!in!1913!telde!het!Belgische!leger!in!totaal!maar! 200.000! man.! De! bewapening! was! verouderd! en! onvoldoende,! een! duidelijk! verdedigingsplan! ontbrak! en! de! opleiding! schoot! tekort.! Daar! konden! de! vele! enthousiaste!oorlogsvrijwilligers!weinig!aan!veranderen.!! !! ( ( ( ( ( (
! !
!
3!
Duitsland(! De!Duitse!machtsuitbreiding!en!het!nationalisme!dreigden!het!broze!machtsevenwicht!in! Europa! te! verstoren.! Het! gevolg! was! een! snelle! wapenwedloop.! De! meeste! landen! breidden! ook! hun! leger! gevoelig! uit.! Het! Duitse! Rijk! had! in! totaal! niet! minder! dan! 3,8! miljoen! man! onder! de! wapens.! Ze! droegen! een! nieuw,! veldgrijs! uniform.! De! Duitse! reserves!waren!veel!beter!opgeleid!en!bewapend!dan!de!Franse.!Duitsland!had!ook!veel! zwaardere!kanonnen.!De!vloot!was!na!de!Britse!de!tweede!ter!wereld.!Bovendien!konden! de! Duitsers! gebruik! maken! van! zeppelins! voor! verkenningsvluchten! en! luchtbombardementen.!! Rusland(!
Rusland! had! het! grootste! leger! van! allemaal.! De! meeste! soldaten! waren! echter! slecht! uitgerust! en! opgeleid.! Toch! waren! de! Duitsers! bang! van! de! ‘Russische! pletwals’.! Maar! meteen! al! in! augustus! 1914! versloegen! ze! de! Russische! beer! aan! het! oostfront.! De! dreiging!was!voorlopig!afgewend.!! ( ( ( ( (
Oostenrijk7Hongarije(( Het! leger! van! OostenrijkRHongarije! was! wel! groot,! maar! het! telde! te! veel! verschillende! nationaliteiten.! Driekwart! van! de! manschappen! was! niet! van! Duitstalige! afkomst.! Dat! maakte!het!leger!moeilijk!te!leiden.!! ! ( ( ( ( Frankrijk((
# Het#plan#von#Schlieffen##
Frankrijk! had! een! even! groot! leger! als! Duitsland:! 3,8! miljoen.! De! Fransen! gebruikten! lichtere! kanonnen! dan! de! Duitsers.! Die! waren! wel! erg! wendbaar! en! snel,! maar! tegelijk! een! stuk! minder! krachtig.! De! manschappen! droegen! nog! steeds! hun! oude,! opvallende! outfit:!een!blauwe!tuniek!en!een!rode!broek.!Het!waren!al!te!opvallende!kleuren,!die!heel! wat!soldaten!het!leven!zouden!kosten.! # # # Duitsland! werd! aan! twee! kanten! ingesloten! door! vijanden:! Frankrijk! en! Rusland.! Die! hadden! in! 1893! een! militair! bondgenootschap! gesloten.! Dat! stelde! Duitsland! voor! een! lastig! probleem:! als! het! een! van! de! twee! aanviel,! kreeg! het! meteen!twee!tegenstanders!tegenover!zich!en!dan!nog!wel!op! twee! fronten! tegelijk.! Om! zo’n! tweefrontenRoorlog! te! voorkomen,! bedacht! de! Duitse! generale! het! SchlieffenRplan,! naar! de! toenmalige! Duitse! stafchef,! graaf! Alfred! von! Schlieffen.! Het! SchlieffenRplan! draaide! helemaal! rond! snelheid! en! timing.! De! Duitsers! berekenden! dat! Rusland! 6! weken! nodig! zou! hebben! om! zijn! leger! te! mobiliseren.! Zelf! had!Duitsland!maar!2!weken!nodig,!net!als!Frankrijk.!Daarom! gokten! de! Duitsers! op! een! snelle! overwinning! binnen! zes! weken!tegen!Frankrijk.!Wanneer!de!Fransen!verslagen!waren! aan! het! westelijke! front,! zouden! de! Duitsers! ongestoord! de! Russen! kunnen! aanpakken! aan! het! oostelijke! front.! Althans,!
dat!was!de!bedoeling.!# ! De! Fransen! zouden! de! Duitse! aanval! via! ElzasRLotharingen! verwachten,! dacht! von! Schlieffen.! Sinds! de! FransRDuitse! oorlog,! toen! de! Duitsers! het! gebied! hadden! veroverd,! had! Frankrijk! aan! zijn! nieuwe! oostgrens! een! gordel! van! versterkte!forten!aangelegd.!Om!die!te!ontwijken,!besloot!von!Schlieffen!Frankrijk!via!het!noorden!aan!te!vallen.!De! Franse!grens!met!België̈! was!nauwelijks!verdedigd.!Dan!zouden!de!Duitsers!snel!naar!Parijs!doorstoten!en!het!Franse! leger!van!achteren!aanvallen!en!vernietigen.!! ! ! ! !
! !
!
4!
België( Er! was! één! grote! moeilijkheid! met! het! SchlieffenRplan:! België̈! was! sinds! zijn! ontstaan! in! 1830! een! neutraal! land.! Sterker! nog,! Duitsland! was! een! van! de! ‘garanten’:! samen! met! het! Verenigd! Koninkrijk,! Frankrijk,! Oostenrijk! en! Rusland! had! het! destijds! plechtig! beloofd! om! de! Belgische! neutraliteit! blijvend! te! beschermen.! Toch! hielden!de!Duitsers!vast!aan!het!SchlieffenRplan.!Over!eventuele!tegenstand!in!België̈! maakten!ze!zich!weinig!zorgen.! Dat!landje!zou!zich!wel!niet!durven!te!verzetten,!dachten!ze.!! ! Frankrijk(( De! Franse! grens! met! België̈! was! inderdaad! nauwelijks! verdedigd.! Die! fout! in! de! Franse! strategie! had! verschillende! oorzaken.!De!belangrijkste!was!de!doctrine!van!het!‘offensive!à!outrance’,!het!geloof!in!de!kracht!van!de!aanval!tot!het! uiterste.!Voor!de!Franse!militaire!strategen!was!aanvallen!nobel!en!eervol,!verdedigen!achterbaks!en!laf.!! ! De!Fransen!geloofden!ook!niet!dat!de!Duitsers!de!neutraliteit!van!België!zouden!schenden,!want!daardoor!zouden!ze! Engeland! in! het! conflict! betrekken.! Bovendien! geloofde! de! Franse! opperbevelhebber! Joffre! dat! een! omtrekkende! beweging!van!de!Duitsers!juist!een!goede!zaak!zou!zijn,!omdat!ze!dan!in!het!centrum!kwetsbaar!werden.!Een!Franse! generaal!drukte!het!zo!uit:!‘Des!te!beter!voor!ons!als!ze!tot!in!Rijsel!geraken.!We!snijden!het!Duitse!leger!gewoon!in! tweeën!’!! ! Maar!de!Fransen!hielden!geen!rekening!met!de!inzet!van!vijandelijke!reservetroepen.!Daardoor!konden!de!Duitsers! tegelijk! in! het! westen! aanvallen! en! in! het! centrum! standhouden.! Toen! de! oorlog! eindelijk! losbarstte,! deden! de! Fransen! precies! wat! de! Duitsers! hadden! verwacht.! Ze! hadden! al! hun! kracht! geconcentreerd! in! ElzasR Lotharingen!en!hun!noordelijke!grens!verwaarloosd.!Daardoor!konden!de!Duitse!legers!in!augustus!1914!snel!door! België!en!NoordRFrankrijk!trekken!en!oprukken!naar!Parijs.!Ze!dreven!de!Franse!en!Britse!legers!voor!zich!uit.!Het!zag! ernaar!uit!dat!Duitsland!de!tegenstand!van!de!Geallieerden!zoals!gepland!binnen!zes!weken!zou!oprollen.!! ! Een#mislukking## # Toch! werd! het! SchlieffenRplan! een! paar! weken! later! een! fiasco.! Vlak! voor! Parijs! besloot! generaal! von! Kluck,! de! bevelhebber! van! het! meest! westelijke! Duitse! leger,! om! af! te! wijken! van! het! plan.! In! plaats! van! door! te! stoten! naar! Parijs,! boog! hij! af! naar! het! zuidoosten.! Op! die! manier! gaf! hij! zijn! tegenstanders! de! gelegenheid! om! zich! te! hergroeperen! en! hem! in! de! flank! aan! te! vallen.! Dat! gebeurde! in! de! slag! bij! de! Marne,! waar! 2! miljoen! soldaten! aan! deelnamen.!! ! Waarom! weken! de! Duitsers! af! van! hun! oorspronkelijke! plan?! Was! von! Kluck! bang! om! geïsoleerd! te! raken! van! zijn! bevoorrading?!Waren!zijn!manschappen!te!uitgeput!van!het!dagenlang!marcheren?!We!zullen!het!nooit!zeker!weten.!! Het!SchlieffenRplan!zag!er!prachtig!uit!op!papier,!maar!het!liep!onherroepelijk!vast!in!de!chaos!en!de!verwarring!van! de! eerste! oorlogsdagen.! Net! als! de! Fransen! hadden! de! Duitsers! niet! ingezien! dat! een! oorlog! op! deze! schaal! door! niemand!in!de!hand!kon!worden!gehouden.!Na!de!slag!bij!de!Marne!moesten!de!Duitsers!zich!terugtrekken.!Na!enkele! weken!liepen!ook!de!bewegingen!van!de!Geallieerden!vast!in!de!modder!van!NoordRFrankrijk!en!de!IJzervlakte.!Van! de! Noordzee! tot! aan! de! Zwitserse! grens! ontstond! een! dubbele,! ononderbroken! lijn! van! versterkte! loopgraven.! De! bewegingsoorlog!was!verzand!in!een!bloedige!patstelling,!die!vier!jaar!lang!zou!aanslepen.!Voor!die!patstelling!waren! honderdduizenden!mensen!gestorven,!gesneuveld!en!vermoord.!! ! Sarajevo# ! Een! of! andere! stommiteit! op! de! Balkan,! zo! had! Bismarck! voorspeld,! zou! een! nieuwe! oorlog! ontketenen.! In! de! zomer! van! 1914! kreeg! hij! gelijk.! Een! incident! in! Sarajevo,! de! hoofdstad!van!Bosnië!RHerzegovina,!was!de!vonk!die!Europa! in! lichterlaaie! zou! zetten.! In! 1908! had! OostenrijkRHongarije! het! naburige! BosniëRHerzegovina! geannexeerd.! Sindsdien! zonnen!de!Bosnische!en!Servische!nationalisten!op!wraak.!Op! 28! juni! 1914! zagen! ze! hun! kans! schoon.! Die! dag! bracht! aartshertog! Franz! Ferdinand,! de! kroonprins! van! OostenrijkR Hongarije,! een! bezoek! aan! Sarajevo.! De! student! Gavrilo! Princip! schoot! Franz! Ferdinand! en! diens! echtgenote! van! dichtbij!neer!met!een!Belgisch!FNRpistool.!! Princip! was! lid! van! de! nationalistische! beweging! ‘Jong! Bosnië’.!Die!had!banden!met!de!‘Zwarte!Hand’,!een!obscure!Servische!terreurorganisatie.!Voor!OostenrijkRHongarije! stond! het! daarmee! vast! dat! Servië! achter! de! aanslag! zat.! Op! 23! juli! stelde! Wenen! Servië̈! verantwoordelijk! en! formuleerde! het! een! ultimatum.! Servië̈! ging! in! op! de! meeste! Oostenrijkse! eisen,! maar! toch! vond! Wenen! dit! onvoldoende.!Op!28!juli!verklaarde!het!Servië̈! de!oorlog.!Daags!erna!beschoot!de!Oostenrijkse!artillerie!de!Servische! hoofdstad! Belgrado.! OostenrijkRHongarije! verzekerde! zich! van! de! Duitse! steun.! De! wederzijdse! verplichtingen! en! bondgenootschappen!maakten!een!grootschalig!conflict!onvermijdelijk.!! # #
! !
!
5!
Het#begin# Na! de! aanslag! in! Sarajevo! riep! Frankrijk! de! algemene! mobilisatie! uit.! Legers! werden! in! staat! van! paraatheid! gebracht.! Op! 2! augustus! overschreed!het!Duitse!leger!de!grens!met!Luxemburg.!Twee!dagen!later! vielen!ze!ook!België!binnen.!Voor!GrootRBrittannië!was!dat!de!aanleiding! om!ook!tegen!Duitsland!in!het!strijdperk!te!treden.!WOI!was!begonnen.! Meteen!na!het!uitbreken!van!de!oorlog!waren!de!Centralen!nog!maar!met! zijn! tweeën.! Italië,! het! derde! lid! van! de! Triple! Alliance,! had! zich! teruggetrokken.! Volgens! de! Italianen! hadden! de! twee! bondgenoten! namelijk!zelf!de!aanval!ingezet.!Italië!was!dus!niet!verplicht!om!te!hulp!te! komen,! vond! het.! Vrijwel! onmiddellijk,! in! augustus! 1914,! verslaat! Duitsland!het!Russische!leger.!De!dreiging!aan!het!Oostfront!is!voorlopig! afgewend.!# # # De#Slag#aan#de#IJzer## België!was!neutraal.!Daar!stonden!zowel!Frankrijk,!het! Verenigd!Koninkrijk!als!het!Duitse!rijk!borg!voor.!Op!4! augustus! 1914! schond! Duitsland! echter! eenzijdig! het! verdrag.!Achtendertig!divisies!van!het!Duitse!1ste,!2de! en! 3de! Leger! (zowat! 800.000! man)! trokken! België! binnen.! Ze! waren! van! plan! het! kleine! Belgische! leger! van! 200.000! man! te! overweldigen! en! daarna! zuidwaarts! te! trekken! om! de! Fransen! te! omsingelen! en! te! verslaan.! Maar! de! Belgen! lieten! zich! niet! zo! makkelijk! overweldigen.! Terwijl! het! Britse! Expeditieleger! werd! aangevoerd,! verdedigden! de! Belgen!zich!hardnekkig.!! ! Ze!hielden!de!opmars!hier!en!daar!enkele!cruciale!dagen!tegen!en!boden!twee!beslissende!maanden!lang!weerstand! bij!Antwerpen.!De!Duitsers!hadden!verwacht!dat!ze!binnen!39!dagen!Parijs!zouden!veroveren!en!de!Fransen!verslaan.! In!plaats!daarvan!brachten!de!Geallieerden!hen!begin!september!tot!stilstand.!Zowel!de!Duitsers!als!de!Geallieerden! stuurden!troepen!naar!het!noorden,!in!de!richting!van!de!Kanaalhavens.!Beide!strijdkrachten!probeerden!elkaar!de! pas! af! te! snijden! terwijl! ze! verder! oprukten.! Intussen! kwamen! de! restanten! van! het! Belgische! leger,! dat! zich! uit! Antwerpen!had!teruggetrokken,!samen!op!de!linkeroever!van!de!IJzer.!Daar!vormden!ze!front.!Op!20!oktober!zette!het! Duitse!4de!Leger!de!aanval!in.!Twee!dagen!later!slaagden!elementen!van!een!Duitse!divisie!erin!om!de!stroom!over!te! steken.!De!Belgen!moesten!zich!terugtrekken!tot!achter!de!spoorweg!NieuwpoortRDiksmuide.!Bij!Diksmuide!werd!de! helft!van!de!6.500!als!versterking!gestuurde!Franse!‘FusiliersRmarins’!uitgeschakeld.!De!verdediging!hield!stand.!Maar! hoe!lang!nog?!! ! Op! 25! oktober! gaf! koning! Albert! I,! de! bevelhebber! van! het! Belgische! leger,! het! bevel! om! de! vlakte! achter! de! IJzer! onder! water! te! zetten.! Net! toen! de! Duitsers! op! 29! en! 30! oktober! op! het! punt! stonden! om! definitief! naar! de! Kanaalhavens! door! te! stoten,! vormden! de! rivier! en! het! ondergelopen! land! een! onneembare! hindernis.! Voor! de! Duitsers!zat!er!niets!anders!op!dan!zich!terug!te!trekken.!Ondanks!herhaalde!aanvallen!stelde!het!water!de!sector!aan! de!IJzer!voor!de!rest!van!de!oorlog!veilig.!! # Het#kerstbestand## Vanaf! het! prille! begin! van! de! stellingenoorlog,! in! november! 1914,! waren! er! tekenen! van! stilzwijgende!afspraken.!Op!verschillende!plaatsen! schreven! soldaten! van! beide! zijden! over! onderbrekingen!in!de!gevechten,!vooral!omstreeks! het! ontbijt! en! ‘s! avonds,! wanneer! de! rantsoenen! naar! de! frontlijn! werden! gebracht.! Sinds! de! Napoleontische! oorlogen! was! er! in! vrijwel! alle! grote! campagnes! sprake! geweest! van! informele! bestanden.! Toch! was! de! mate! van! verbroedering! tussen! Britse! en! Duitse! troepen! tijdens! de! kerstdagen! van! 1914! verrassend! groot.! De! verslagen! van! zowel! officieren! als! gewone! soldaten! doen! vermoeden! dat! minstens! twee! derde!van!de!Britse!sector!erbij!betrokken!was.!Bij! de!Fransen!en!de!Belgen!was!het!niet!veel!anders.!# ! Kerstavond!was!een!prachtige,!maanverlichte!vriesnacht,!die!nog!mooier!werd!toen!de!Duitsers!op!kleine!kerstbomen! kaarsen! lieten! branden! en! ze! boven! op! de! borstwering! plantten.! ‘Net! het! voetlicht! in! een! schouwburg’,! schreef! een!
! !
!
6!
Britse!soldaat.!Er!werden!kerstliederen!gezongen!(‘ik!denk!dat!we!minder!harmonieus!klonken!dan!de!Duitsers’).!Dan! werd! er! heen! en! weer! geroepen:! ‘Hallo,! Tommy!’! ‘Hello,! Fritz!’! De! ‘vijanden’! waagden! zich! voorzichtig! in! het! niemandsland,! schudden! elkaar! de! hand,! gaven! elkaar! een! vuurtje! en! wisselden! geschenken! uit:! Duitse! worsten! en! sigaren,!ingeblikte!hutsepot,!tabak,!familiefoto’s!en!Londense!kranten.!Het!bestand!duurde!minstens!tot!het!einde!van! tweede! kerstdag.! Op! sommige! plaatsen! hield! het! stand! tot! Nieuwjaar,! zelfs! tot! een! eind! in! januari.! Maar! in! andere! sectoren!ging!de!oorlog!gewoon!door.!De!toestand!kon!200!meter!verder!anders!zijn,!afhankelijk!van!de!houding!van! een!bataljonscommandant.!Overal!waar!het!tot!een!bestand!kwam,!maakten!beide!zijden!van!de!gelegenheid!gebruik! om!hun!doden!te!begraven!en!hun!loopgraven!te!verbeteren.!! ! Tijdens! het! kerstbestand! ontmoetten! soldaten! ‘vijanden’! die,! net! als! zij,! de! gruwelen! van! de! vier! eerste! oorlogsmaanden!wilden!vergeten.!Maar!de!oorlog!bleef!duren.!De!bevelhebbers!vreesden!dat!het!monotone!leven!in! de! loopgraven! opnieuw! zou! kunnen! leiden! tot! de! filosofie! van! ‘leven! en! laten! leven’! die! het! kerstbestand! had! geïnspireerd.!Daarom!gaven!ze!de!lagere!officieren!de!instructie!om!‘de!offensieve!instelling!van!de!troepen!met!alle! beschikbare!middelen!aan!te!moedigen,!zelfs!al!waren!ze!in!het!defensief’.! ! De#Stellingenoorlog## # Van!alle!wapenfeiten!van!de!Eerste!Wereldoorlog!spreken!de! moordende!veldslagen!R!Verdun,!de!Somme,!Passendale!R!het! meest! tot! de! verbeelding.! En! toch! komt! het! woord! ‘veldslag’! maar! zelden! voor! in! memoires! en! getuigenissen.! Wat! de! mannen!meer!is!bijgebleven,!is!het!leven!in!de!loopgraven:!de! verveling,!de!kou,!de!modder,!het!ongedierte,!de!ellende!...!en,! ondanks!alles,!het!avontuur!en!de!vriendschap.! ! # # # Modder## # De!grootste!gesel!in!de!loopgraven!was!het!slechte!weer.!Een! regenbui! herschiep! de! vette,! vruchtbare! landbouwgrond! in! een! reusachtige! modderpoel.! Metersdiepe! granaattrechters! vulden!zich!met!modder,!die!mannen,!kanonnen!en!zelfs!hele! paardenspannen! onherroepelijk! naar! beneden! zoog.! De! loopgraven!moesten!dan!ook!constant!worden!onderhouden.! Soms!waren!er!zelfs!geen!herkenbare!loopgraven!meer.!‘Boue! et!boche’,!de!modder!en!de!mof,!waren!voor!de!Franse! opperbevelhebber!Foch!de!ergste!tegenstanders.!# ! Koude## # Naast!de!modder!was!er!de!kou.!In!de!winter!van!1917!vroor! het!bij!Ieper!20!graden.!Wat!je!ook!droeg,!de!koude!drong!er! doorheen.! Bewegen! kon! nauwelijks,! een! vuurtje! stoken! was! uitgesloten.! Vooral! wie! in! de! eindeloze! winternachten! op! wacht! stond,! had! het! zwaar! te! verduren.! Wie! te! lang! in! de! natte,! koude! loopgraven! stond,! hield! er! ‘loopgravenvoeten’! aan!over:!blauwe,!levenloze!voeten,!met!weldra!ontstekingen.!! ! ! ! Ratten#en#luizen# In!en!om!de!loopgraven!krioelde!het!van!de!ratten.!Ze!vraten! niet!alleen!aan!het!karige!voedsel!van!de!soldaten,!maar!ook! aan! de! vele! onbegraven! lijken! in! het! niemandsland.! In! de! roman! ‘Im! Westen! Nichts! Neues’! noemt! Erich! Maria! Remarque! ze! ‘kadaverRratten’:! ‘Ze! eten! van! iedereens! brood.! Kropp! rolt! dat! van! hem! in! zijn! tentzeil! en! legt! het! onder! zijn! hoofd,! maar! hij! kan! niet! slapen! omdat! de! ratten! over! zijn! gezicht!lopen!om!zijn!brood!te!kunnen!pakken.’!! Ook! luizen! waren! een! echte! plaag.! In! de! loopgraven,! waar! hygiëne!ver!te!zoeken!was,!ontsnapte!niemand!eraan.!Luizen! kunnen! dagenlang! overleven! zonder! bloed! en! zijn! goed! bestand! tegen! de! kou.! Sommige! mannen! hadden! er! letterlijk! honderden! over! hun! hele! lijf.! Maar! luizen! verwijderen! verdreef!de!verveling!en!was!een!echte!sociale!bezigheid.!!
! !
!
7!
Mentale#problemen#! De! soldaten! hadden! het! niet! alleen! lichamelijk! lastig,! ook! mentaal! eiste! het! leven! in! de! loopgraven! zijn! tol.! Het! overheersende! gevoel! was! verveling.! Daarnaast! was! er! de! angst! voor! de! dood.! Granaten! en! scherpschutters! maakten! dagelijks! slachtoffers.! Bovendien! stonden! de! soldaten! vaak! letterlijk! oog! in! oog! met! de! dood.! De! lijken! in! niemandsland! konden!niet!altijd!worden!begraven,!zodat!ze!soms!vlak!bij!de! stellingen!lagen!te!ontbinden!...!! ! Het! gebrek! aan! slaap,! de! tergende! machteloosheid! en! de! constante!confrontatie!met!dood!en!verminking!zorgden!voor! grote!vermoeidheid.!! ! Volgens! het! frontblaadje! ‘L’Echo! des! tranchéesRville’! kende! iedere! soldaat! de! beruchte! ‘cafard’.! ‘Het! is! een! morele! slapheid!die!zich!van!je!meester!maakt.!“Alles!is!zwart.!Je!bent!het!leven!beu!...”!!Sommige!soldaten!werden!letterlijk! gek.!De!legerleiding!nam!zulke!gevallen!niet!snel!ernstig,!maar!toch!werden!een!groot!aantal!militairen!in!de!laatste! jaren!van!de!oorlog!om!psychische!redenen!behandeld.!! ! Troost## Maar!het!leven!in!de!loopgraven!was!niet!alleen!ellende.!Iedere!dag!weer!keken!de!mannen!uit!naar!de!komst!van!de! rantsoenen,!ook!al!was!het!voedsel!vaak!slecht!en!eentonig.!Weinig!kon!hen!zo!ergeren!en!opstandig!maken!als!eten! dat! te! laat! of! helemaal! niet! werd! gebracht.! Ook! sigaretten! waren! een! troost.! Roken! was! in! de! jaren! vóór! de! oorlog! enorm! populair! geworden! in! alle! lagen! van! de! bevolking.! Tabak! en! sigaretten! waren! in! verhouding! tot! nu! heel! goedkoop.!! ! Katten!of!andere!huisdieren,!meestal!afkomstig!van!verlaten!boerderijen,!werden!door!de!militairen!vertroeteld.!De! mannen! waren! ook! erg! gesteld! op! de! vele! trekR! en! lastdieren! van! het! leger:! muilezels,! maar! vooral! paarden.! Duizenden! paarden! werden! net! als! de! mensen! het! slachtoffer! van! granaten,! kogels,! ziekte! en! uitputting.! Bij! het! gekerm!van!gewonde!collega’s!bleven!veel!soldaten!ogenschijnlijk!onbewogen,!maar!bij!een!stervend!paard!had!zelfs! de!meest!geharde!veteraan!het!lastig.!! ! De#veldslagen## # In! bijna! alle! gevechten! of! slagen! in! de! Eerste! Wereldoorlog! lieten! duizenden! soldaten! het! leven! voor! een! onzekere! terreinwinst!van!een!paar!honderd!meter.!! ! Een! gevecht! begon! met! spervuur.! De! artillerie,!die!zich!een!eind!achter!de!eigen! frontlijn! bevond,! probeerde! met! zwaar! geschut!de!vijandelijke!loopgraven!in!puin! te!schieten.!Zo’n!beschieting!kon!urenlang! duren! en! maakte! een! oorverdovend! lawaai.! Als! de! wind! goed! stond,! was! het! geschut!rond!Ieper!te!horen!in!Londen.!Na! het!spervuur!volgde!dan!de!stormloop.!Op! een! afgesproken! teken! klommen! duizenden! soldaten! tegelijk! uit! hun! loopgraven.!Meteen!achter!hen!kwam!een! tweede!golf,!daarna!een!derde,!enzovoort.!! ! Op!papier!leek!het!simpel.!Eerst!schakelde! het! spervuur! de! verdedigers! uit.! Daarna! moesten! de! aanvallers! het! niemandsland! oversteken,! de! resterende! weerstand! opruimen! en! de! posities! van! de! vijand! innemen.! Maar! de! praktijk! was! meestal! anders.!Vaak!zaaide!het!spervuur!wel!veel! verwoesting,!maar!wisten!de!verdedigers!diep!onder!de!grond!de!beschietingen!toch!te!overleven.!Wanneer!de!aanval! losbarstte,!haastten!ze!zich!naar!boven!en!begonnen!ze!te!schieten.!! !
! !
!
8!
Heel!wat!mannen!werden!al!na!een!paar!meter!getroffen!door! een! kogel,! een! bomscherf! of! een! granaatRsplinter.! Velen! sneuvelden,! anderen! raakten! zwaargewond.! Als! ze! de! eigen! loopgraven!niet!konden!bereiken,!dan!moesten!ze!wachten!op! hulp.!Kwam!die!niet,!dan!konden!ze!alleen!maar!wachten!op!de! dood.!! ! De! loopgraven! werden! beschermd! door! dikke! rollen! of! netten! prikkeldraad.!Meestal!waren!die!niet!voldoende!vernietigd.!Dan! zaten!de!aanvallers!vast!en!werden!ze!hulpeloos!neergeschoten! vanuit!de!loopgraven.!! Soldaten! die! toch! door! het! niemandsland! geraakten,! hadden! vaak! geen! idee! hoe! ze! verder! moesten.! Op! het! slagveld! kon! iedere! stap! buiten! de! beschutting! van! een! loopgraaf! of! granaattrechter!de!laatste!zijn.!Het!was!vrijwel!onmogelijk!om! tijdens! de! gevechten! te! communiceren! of! bevelen! over! te! brengen.!De!telefoon!bood!evenmin!uitkomst,!want!de!telefoonlijnen!stopten!waar!het!niemandsland!begon.!! !
Als!de!avond!viel,!was!het!tijd!om!de!terreinwinst!te!meten!en!de!overblijvende!te!tellen.!Er!werd!navraag!gedaan!naar! doden!en!gewonden.!Het!eerste!cijfer!was!vaak!kleiner!dan!gedacht,!het!tweede!vrijwel!altijd!groter.!Op!1!juli!1916,!de! eerste! dag! van! de! Slag! bij! de! Somme,! telden! de! Britten! bijvoorbeeld! 21.000! doden! en! nog! eens! dubbel! zoveel! gewonden.!! ! Op! sommige! slagvelden! vielen! tientallen! mensen! voor! iedere! vierkante! meter! terreinwinst.! Met! hun! mitrailleurs! en! kanonnen! waren! de! verdedigers! immers! altijd! in! het! voordeel.! De! generaals! hielden! daar! zelfs! rekening! mee:! als! je! maar! genoeg! soldaten! naar! voren! jaagt,! zo! dachten! ze,! dan! zijn! er! altijd! wel! een! paar! die! de! overkant! halen.! Tienduizenden!soldaten!betaalden!die!tactiek!met!hun!leven...!! ! Het#niemandsland## # Wat! was! het! niemandsland?! Het! was! de! strook! tussen! de! voorste! loopgraven! van! de! vijandelijke! legers.! Het! niemandsland! liep! als! een! lint! over! heel! het! westelijke! front.!De!breedte!varieerde!van!zowat!1.000!tot!nauwelijks! 50!meter.!Het!was!versterkt!met!prikkeldraad;!hier!en!daar! stonden!door!granaatinslagen!afgeknapte!bomen.!Het!stikte! er! van! de! ratten,! die! leefden! van! de! lijken! van! soldaten! en! de! rottende! paardenkarkassen.! Het! was! bezaaid! met! granaattrechters,! die! vol! water! liepen! als! het! regende.! Soldaten! vielen! erin! en! verdronken.! In! Vlaanderen! stikten! ze! in! de! modder! waarin! ze! onder! het! gewicht! van! hun! uitrusting!wegzonken.! # Soms! moest! de! infanterie,! in! plaats! van! een! rechtstreekse! aanval,!het!niemandsland!binnensluipen!en!wachten!op!het! signaal!voor!een!grote!aanval.!Elke!nacht!staken!patrouilles! over!op!verkenning!of!om!de!vijand!bij!verrassing!te!doden!of!gevangen!te!nemen.!Een!patrouille!die!in!het!licht!van! een!vuurpijl!werd!betrapt,!werd!met!mitrailleurs!uitgeschakeld.!Volgens!Ernst!Jünger,!destijds!een!Duits!officier,!was! het! lawaai! van! een! onophoudelijk! nachtelijk! artilleriebombardement! zo! ontredderend! dat! mannen! hun! eigen! naam! vergaten!of!niet!eens!meer!tot!drie!konden!tellen.!Maar!overdag!werd!de!stilte!soms!alleen!doorbroken!door!de!droge! knal!van!het!geweer!van!een!scherpschutter.! !
! !
!
9!
Wapens## Tot! het! begin! van! de! negentiende! eeuw! werden! wapens! vervaardigd! door! gespecialiseerde! ambachtslui! en! werden! veldslagen! uitgevochten! tussen! kleine! legers.! Oorlog,! dat! betekende! beproefde! tactische! zetten,! gedurfde! improvisatie! en! individuele! staaltjes! van! heldenmoed.! Maar! tegen! het! einde! van! diezelfde! eeuw! produceerde! de! wapenindustrie! vele! duizenden! mitrailleurs! en! konden,! zoals! het! in! een! verslag! van! de! Slag! bij! Verdun! te! lezen! staat,! “...! drie! mannen! en! een! mitrailleur! een! heel! bataljon! helden! tegenhouden”.! Het! karakter! van! de! oorlog! was! fundamenteel! en! definitief! veranderd.! Wapens! waren! nu! belangrijker! dan! manschappen.! En! eenvoudiger! bovendien:! om! een! mitrailleur!te!bedienen,!had!je!niet!de!vaardigheden!nodig! die!snel!geweervuur!vereiste.!! ! In! augustus! 1914! was! er! niemand! die! dit! werkelijk! inzag.! Het! werd! pas! duidelijk,! althans! voor! de! verstandigste! frontsoldaten,!toen!de!Duitsers!zich!tegen!het!einde!van!het!jaar!ingroeven!om!het!veroverde!gebied!te!verdedigen.! Hoe! hard! de! Geallieerden! ook! probeerden! om! door! de! Duitse! linie! te! breken,! ze! werden! tegengehouden! door! mitrailleurs! en! aan! stukken! gereten! door! Duitse! artillerie:! de! ‘nieuwe’! en! de! ‘oude’! wapens.! De! verdedigers! hadden! alle!troeven!in!handen.!! ! Tijdens! WOI! had! de! artillerie! een! groter! bereik! dan! ooit! tevoren! (meer! dan! 20! kilometer! voor! de! grootste! houwitsers),! zodat! de! batterijen! een! eind! achter! de! linies! uit! het! gezicht! van! de! vijand! konden! worden! gehouden.! Dankzij!de!steeds!modernere!projectielen!en!de!betere!beheersing!van!de!terugslag!konden!ook!kanonnen!voortaan! snel! en! toch! accuraat! schieten,! tenminste! als! ze! op! een! stevige! ondergrond! stonden.! Vanaf! 1917! was! ook! de! artillerietactiek!sterk!verbeterd,!met!vijf!of!zes!opeenvolgende!golven!projectielen!die!bij!een!aanval!langzaam!naar! voren!schoven!en!door!de!oprukkende!infanterie!werden!gevolgd.!! ! Toch!had!geen!van!beide!kampen!een!duidelijke!voorsprong!in!de!bewapening,!zelfs!niet!in!mitrailleurs.!Dus!namen!ze! hun! toevlucht! tot! nieuwe! uitvindingen! om! de! patstelling! te! doorbreken.! Ze! verdedigden! zich!met!enorme!hoeveelheden!prikkeldraad!R!hindernissen!die!tot!de!komst!van!de!tanks!haast!onmogelijk!konden! worden! overwonnen! R! en! met! betonnen! bunkers.! Ze! vielen! elkaar! aan! met! stikgassen,! vlammenwerpers,! bommen,! tanks!en!handgranaten!(de!handgranaat!was!voor!de!Eerste!Wereldoorlog!wat!de!bajonet!was!geweest!voor!de!Slag! bij!Waterloo).!Ze!groeven!gangen!onder!de!vijandelijke!stellingen!en!vulden!ze!met!zware!explosieven.!! # Gas## Op! 22! april! 1915! werd! bij! Steenstraat,! tussen! Ieper! en! Diksmuide,! voor! het! eerst! in!de!geschiedenis!dodelijk!gifgas!gebruikt.! Een! groengele! wolk! dreef! langzaam! naar! de! Geallieerde! loopgraven.! Franse! en! Canadese!soldaten!kregen!de!volle!laag.!De! Duitsers!zouden!hun!vroege!voorsprong!in! chemische! wapens! de! rest! van! de! oorlog! behouden.!Grote!ondernemingen!als!Bayer! en! Badische! Anilin! produceerden! telkens! weer! nóg! dodelijkere! en! efficiëntere! gassen.!! ! Aanvankelijk!kwam!het!gas!uit!grote!cilinders,!waarvan!je!gewoon!de!kraan!moest! openzetten.! Later! werden! er! gasgranaten! ontwikkeld.! Gas! was! levensgevaarlijk,! maar! gelukkig! erg! moeilijk! te! gebruiken.! Het! belangrijkste! was! dat! de! wind! goed! stond.! Anders! bleef! het! gas! hangen! of,! erger! nog,! waaide! het! terug! naar! de! eigen! rangen.! Wat! de! wind! betreft,! waren! de! Duitsers! in! het! nadeel:! zij! zaten! aan! de! oostelijke!kant!van!het!front,!terwijl!de!wind!meestal!uit!het!westen!komt.!! ! In!de!Steenstraat!gebruikten!de!Duitsers!chloorgas.!In!december!1915!kwamen!ze! met! fosgeen,! dat! veel! gevaarlijker! was.! Mosterdgas! (of! yperiet,! genoemd! naar! Ieper)! deed! zijn! intrede! aan! het! front! in! juli! 1917.! Het! was! niet! bedoeld! om! te! doden,!maar!om!soldaten!lange!tijd!ongeschikt!te!maken!om!te!vechten.!! Gasmaskers!waren!het!enige!middel!tegen!gifgas.!Al!een!paar!weken!na!de!eerste! gasaanval! kwamen! de! Britten! met! een! primitief! soort! masker.! Maar! pas! in! 1917! hadden! ze! een! gasmasker! ontwikkeld! dat! echt! veilig! was! behalve! dan! tegen! mosterdgas,!want!dat!drong!ook!het!lichaam!binnen!via!de!blote!huid.!Meer!dan!90!
! !
!
10!
procent! van! alle! slachtoffers! kon! na! een! gasaanval! terug! naar! het! front.! Maar! velen! zouden! de! rest! van! hun! leven! kampen!met!ademhalingsproblemen.!En!ook!de!angst!bleef...!! ! Censuur#en#propaganda## ! Slecht! nieuws,! zo! vond! de! overheid,! kon! alleen! maar! leiden! tot! moedeloosheid.! Daarom! werd! de! pers! streng! gecensureerd.!Het!publiek!wist!dan!ook!amper!wat!er!echt!gebeurde!aan!het!front.!Niet!iedereen!legde!zich!daarbij! neer.! Zo! werd! in! Parijs! het! satirische! weekblad! ‘Le! Canard! enchaîné’! opgericht.! “Iedereen! weet”,! zo! spotte! stichter! Maurice!Maréchal,!“dat!de!Franse!pers!zonder!uitzondering!aan!haar!lezers!volstrekt!ware!nieuwsberichten!meedeelt.! Wel! nu,! het! publiek! heeft! er! genoeg! van.! Het! publiek! wil! voor! de! verandering! valse! nieuwsberichten.! En! het! zal! er! krijgen.”!! ! Aan! beide! zijden! deden! de! meest! fantastische! verhalen! over! de! vijand! de! ronde.! In! het! begin! van! de! oorlog! beschuldigde!de!geallieerde!pers!de!Hunnen,!zoals!ze!de!Duitsers!noemden,!ervan!Belgische!kinderen!de!handen!af!te! hakken.! Van! hun! kant! geloofden! de! Duitsers! dat! Belgische! burgers! vanuit! hun! huizen! Duitse! soldaten! in! de! rug! schoten.!! ! Ook!alle!brieven!van!het!front!naar!het!thuisfront!en!omgekeerd!werd!streng!gecensureerd.!Vooral!vermeldingen!van! plaatsnamen!aan!het!front!waren!ten!strengste!verboden.!De!censuur!ging!soms!bruut!te!werk:!Gewraakte!passages! werden!zonder!boe!of!ba!uit!de!brief!weggeknipt!of!weggebrand.!Er!werden!tal!van!truckjes!gebruikt!om!de!censuur!te! omzeilen:!zo!kon!in!een!brief!bepaalde!letters!onderstreept!worden.!Samen!vormden!die!de!naam!van!de!plaats!waar! men!zich!bevond.! ! Bezet#België## ! De!toestand!in!het!bezette!deel!van!België̈!was!ronduit!slecht.!Probleem!nummer!één!was!de!voedselbevoorrading.!De! landbouw,!de!industrie!en!de!invoer!waren!immers!vrijwel!stilgevallen.!Een!‘Nationaal!HulpR!en!Voedselcomite’́!mocht! van! de! Duitse! overheid! de! bevoorrading! organiseren.! Amerikaanse! voedselhulp! kwam! van! het! ‘Committee! for! the! Relief! of! Belgium’,! onder! leiding! van! de! latere! president! Herbert! Hoover.! Overal! ter! wereld! zamelden! liefdadigheidsacties!geld!in!voor!‘poor!little!Belgium’.!In!bezet!België̈!moesten!burgers!een!pasje!hebben!om!te!reizen:! sindsdien! draagt! iedere! Belg! een! identiteitskaart.! De! economie! stond! volledig! ten! dienste! van! de! Duitse! oorlogsmachine.! Tegelijk! waren! er! honderdduizenden! werklozen.! In! 1916! voerde! de! bezetter! een! verplichte! arbeidsdienst! in! voor! alle! mannen! van! 14! tot! 60.! Later! werden! ook! de! vrouwen! opgeëist.! Tienduizenden! burgers! werden!tewerkgesteld!achter!het!front!of!gedeporteerd!naar!Duitsland.!! ! Gewapend!verzet!was!er!nauwelijks!in!België̈.!Wel!werd!er!militaire!informatie!het!land!uit!gesmokkeld!en!werd!de! spoorlijn!naar!Aken!meer!dan!eens!gesaboteerd.!Jonge!mannen!probeerden!het!land!te!ontvluchten!om!zich,!via!het! buitenland,! aan! te! sluiten! bij! het! leger! achter! de! IJzer.! Om! hen! tegen! te! houden,! sloten! de! Duitsers! de! Nederlandse! grens!af!met!een!hek!onder!hoogspanning.!Velen!vonden!er!de!dood.!! ! De#Tweede#Slag#bij#Ieper#! # Op!22!april!1915,!rond!5!uur!‘s!middags,!zette!uit!de!Duitse! linies!bij!de!Steenstraat!langzaam!een!dikke,!groengele!wolk! op.! Chloorgas,! zo! bleek.! Franse! en! Algerijnse! soldaten! vluchtten! massaal! naar! achteren.! Velen! van! hen! zouden! er! niet!levend!geraken.!In!een!paar!uur!tijd!rukten!de!Duitsers! op! richting! Ieper.! Het! ging! zó! snel,! dat! de! Duitsers! zelf! verrast!waren.!Daarom!gaf!de!legertop!de!troepen!het!bevel! om! zich! in! te! graven.! De! soldaten! gehoorzaamden,! maar! tegen! hun! zin.! Na! de! gasaanval! beseften! de! Geallieerde! bevelhebbers! dat! Ieper! gevaar! liep.! De! plaats! van! de! gevluchte!Fransen!werd!meteen!ingenomen!door!Canadese! troepen.!Zij!gingen!in!de!tegenaanval!bij!SintRJuliaan.!Later! schoten! ook! Britten! en! Belgen! te! hulp.! De! Tweede! Slag! bij! Ieper! was! begonnen.! De! gevechten! zouden! vijf! weken! duren.!Ten!noorden!van!Ieper!was!de!dreiging!het!grootst.! Daar!waren!Duitse!eenheden!op!twee!plaatsen!het!IeperleeR kanaal! overgestoken.! Stapje! voor! stapje! wisten! Franse! en! Belgische! troepen! ze! terug! te! dringen.! Zware! Duitse! beschietingen!en!nieuwe!gasaanvallen!maakten!echter!vele! slachtoffers.! Ten! oosten! van! Ieper! stonden! de! Duitsers! tegenover!Britse!troepen.!Rond!‘Hill!60’,!‘Sanctuary!Wood’!en!het!‘Hoge’!werd!gevochten!om!iedere!meter.!! ! Wie! nog! niet! gevlucht! was! uit! Ieper,! deed! het! nu.! Ook! Camiel! Delaere,! de! ondernemende! pastoor! van! de! SintR Pieterskerk,! en! Geoffrey! Winthrop! Young,! het! hoofd! van! de! vrijwillige! ‘Friends’! Ambulance! Unit’,! moesten! de! stad!
! !
!
11!
verlaten.! Alleen! militairen! bleven! achter.! Ieper! was! nog! steeds! in! Britse! handen,! maar! meer! dan! een! verlaten! ruïne! schoot! er! niet! van! over.! De! Tweede! Slag! bij! Ieper! viel! eind! mei! stil,! bij! gebrek! aan! munitie! en! manschappen.! De! Duitsers!waren!over!een!groot!deel!van!de!Ieper!saillant!enkele!honderden!meters!tot!een!paar!kilometer!opgerukt.! Zo! was! de! stad! weer! een! stukje! dichterbij! gekomen.! Vijf! weken! vechten! hadden! een! zware! tol! geëist.! De! Duitsers! telden!35.000!man!doden!en!gewonden,!de!Britten!60.000.! ! Verdun## # Begin! 1916! vond! de! Duitse! legerleiding! dat! het! moment! rijp! was! voor! een! aanval! aan! het! westfront.! De! plaats! die! ze! kozen! was! Verdun.! Net! als! Ieper! lag! Verdun! in! een! saillant.! De! verdedigers! werden! dus! van! drie! kanten! belaagd.! Maar! het! was! de! Duitsers!niet!om!de!verovering!van!de!stad! te! doen.! Ze! hoopten! dat! het! Franse! leger! Verdun,!dat!een!grote!symbolische!waarde! had,! tot! de! laatste! druppel! bloed! zou! verdedigen.! Ze! wilden! de! Fransen! zó! zware! verliezen! toebrengen,! dat! die! zouden!smeken!om!vrede.!# ! Op! 21! februari! 1916! begonnen! de! beschietingen.! Verdun! was! slecht! verdedigd,! en! aanvankelijk! werden! de! Fransen! overrompeld.! Na! vier! dagen! viel! het! ‘onneembare’! fort! Douaumont! vrijwel! zonder! slag! of! stoot.! De! keizer,! in! hoogsteigen! persoon! aanwezig,! was! wild! enthousiast.! Diezelfde! dag! nog! werd! de! verdediging! van! de! stad! toevertrouwd! aan! generaal! Pétain.! Tussen! Verdun! en! BarRleRDuc! legde! hij! de! ‘Voie! sacrée’! aan.! Elke! week! zou! deze! weg!90.000!manschappen!en!50.000!ton!materiaal!van!en!naar!het!front!brengen.!! ! Na! een! paar! weken! kwam! de! Duitse! opmars! bij! Verdun! tot! stilstand.! Ondanks! de! inzet! van! vlammenwerpers! en! fosgeen,!een!nieuw!en!dodelijk!gas,!konden!de!Duitsers!geen!doorbraak!meer!forceren.!! ! Bij! Verdun! streden! honderdduizenden! soldaten! op! leven! en! dood! voor! iedere! heuvel,! iedere! bunker,! iedere! meter.! Soldaten!verloren!elk!contact!met!de!rest!van!hun!troepen!en!vochten!zich!letterlijk!dood.!Deze!bloedige!patstelling! zou!negen!maanden!blijven!aanslepen.!‘On!les!aura’,!had!Pétain!gezegd!over!Verdun,!en!hij!kreeg!gelijk.!In!de!herfst! van! 1916! konden! de! Fransen! de! Duitsers! eindelijk! terugdringen.! Maar! de! prijs! was! ongehoord.! De! Fransen! telden! 160.000!doden!en!vermisten!en!meer!dan!200.000!gewonden.!De!Duitse!verliezen!waren!zowat!even!hoog.!Na!Verdun! moesten! de! beide! opperbevelhebbers! opstappen.! Bij! de! Duitsers! maakte! Falkenhayn! in! augustus! plaats! voor! de! tandem!HindenburgRLudendorff.!Bij!de!Fransen!werd!Joffre!in!december!opgevolgd!door!Nivelle.!! ! De#Somme## De!aanslepende!gevechten!bij!Verdun!putten!het!Franse!leger! iedere! dag! meer! uit.! Om! de! Duitse! aandacht! af! te! leiden,! zetten! de! Britten! een! grootscheepse! aanval! op.! Zo! begon! de! slag! bij! de! Somme.! Het! Verenigd! Koninkrijk! had! begin! 1916! de! dienstplicht! ingevoerd,! als! laatste! van! de! grote! oorlogvoerende! naties.! Naarmate! de! Somme! meer! slachtoffers!eiste,!zouden!dienstplichtigen!de!plaats!innemen! van!beroepssoldaten!en!vrijwilligers.!# 1!juli!1916,!de!eerste!dag!van!de!slag!bij!de!Somme,!was!een! fiasco.! Een! week! lang! had! de! Britse! artillerie! 1,5! miljoen! projectielen! afgevuurd.! Van! de! vijand! zou! niks! meer! overschieten,! dachten! ze.! Maar! de! Duitsers! zaten! zo! diep! onder! de! grond,! dat! de! meesten! het! bombardement! hadden! overleefd.! Bovendien! waren! de! Britse! obussen! erg! ongelijk! van! kwaliteit,! en! vielen! er! gewoon! niet! genoeg! per! vierkante! meter.! Het! gevolg! was! een! slachtpartij.! In! één! dag! sneuvelden!21.000!Britten!en!raakten!35.000!andere!gewond.!! ! Op!15!september!pakten!de!Britten!bij!Flers!uit!met!een!nieuw!wapen:!de!tank.!Maar!van!de!49!tanks!vielen!er!31!stil! met!mechanische!pech.!De!rest!kwam!maar!stapvoets!vooruit.!De!tank!maakte!dus!geen!overdonderend!debuut.!Pas! half!november!maakte!de!invallende!winter!een!einde!aan!de!slag!bij!de!Somme.!De!Britten!hadden!400.000!soldaten! verloren! (dood,! vermist,! gewond! of! krijgsgevangen),! de! Duitsers! evenveel,! de! Fransen! 200.000.! Die! enorme! offers! leverden!de!Geallieerden!amper!12!km!terreinwinst!op.!! ! Wat!Verdun!was!voor!de!Fransen,!was!de!Somme!voor!de!Britten.!Vooral!de!verliezen!van!1!juli!waren!een!schok.!De! laatste!illusies!over!het!onkwetsbare!‘Empire’!lagen!voorgoed!aan!scherven.!Na!de!fiasco’s!van!Verdun!en!de!Somme! wist! niemand! nog! hoe! het! verder! moest.! “De! campagne! van! 1916! eindigde! voor! iedereen! in! bittere! teleurstelling”,!
! !
!
12!
schreef! de! Duitse! prins! Max! von! Baden.! “Wij! en! onze! vijanden! hadden! ons! beste! bloed! vergoten! in! stromen,! en! we! stonden!geen!stap!dichter!bij!de!overwinning.’”! ! De#Hindenburglinie## # 1917!begon!met!een!grote!verrassing.!Over!een!groot!stuk!van!het!NoordRFranse!front!trokken!de!Duitsers!zich!terug,! soms!wel!40!km!diep.!De!nieuwe!frontlijn,!de!SiegfriedR!of!HindenburgRlinie,!was!veel!beter!verdedigd!dan!de!vorige.! Maandenlang!hadden!Duitse!soldaten!eraan!gewerkt.!! ! De! terugtocht! verliep! niet! onopgemerkt.! De! Duitsers! vernielden! dorpen,! legden! mijnen,! vergiftigden! waterputten,! blokkeerden!wegen.!Ze!wilden!het!de!Geallieerden!moeilijk!maken!om!hen!te!volgen.!! ! Arras#en#de#Chemin#des#Dames## ! De! Duitse! terugtocht! was! geen! toeval.! De! Geallieerden! waren! namelijk! een! grootscheepse! aanval! van! plan,! en! daar! waren! de! Duitsers! achter! gekomen.! In! april! 1917! was! het! zover.! De! Britten! en! Canadezen! vielen! aan! bij! Arras,! de! Fransen! bij! de! Chemin! des! Dames.! De! Franse! aanval! was! een! fiasco.! Tegen! de! sterke! Duitse! verdediging! hadden! de! aanvallers! weinig! kans.! Na! 5! dagen! telden! de! Fransen! 130.000! verliezen,! van! wie! 35.000! doden.! De! Chemin! des! Dames! was! voor! veel! soldaten! de! druppel! die! de! emmer! deed! overlopen.! Tegen! de! oorlog! op! zich! hadden! ze! geen! bezwaar,! wel! tegen! de! manier! waarop! hij! werd! gevoerd.! In! verschillende! Franse! eenheden! brak! muiterij! uit.! De! soldaten!weigerden!nog!naar!het!front!te!gaan.!! ! Inmiddels! was! de! kersverse! Franse! opperbevelhebber,! generaal! Nivelle,! weer! vervangen.! Zijn! opvolger,! generaal! Pétain,!toonde!meer!begrip!voor!de!eisen!van!de!gewone!soldaat!en!wist!zo!de!orde!te!herstellen.!! ! Duitse#aanvallen#begin#1918## # Voor! de! Duitsers! was! het! nu! of! nooit.! Nu! de! tsaar! was! afgezet! en! Rusland! zich! uit! de! oorlog! had! teruggetrokken,! hoefden! ze! alleen! nog! in! het! westen! te! vechten.! Bovendien! wist! iedereen! dat! de! Amerikanen! binnenkort! honderdduizenden! soldaten! naar! het! front! zouden! sturen.! De! Duitsers! hadden! dus! haast.! Daarom! lanceerden! ze! in! maart!1918!een!grootscheepse!aanval!richting!Parijs.!! ! Op! 21! maart! begon! de! Duitse! aanval.! Aanvankelijk! leek! het! erop! dat! de! Duitsers! definitief! zouden! doorbreken.! Ze! rukten! tot! 60! km! op! en! maakten! 80.000! krijgsgevangenen.! Voor! het! eerst! sinds! 1914! werd! er! gevochten! in! velden,! bossen!en!dorpen!die!nog!ongeschonden!waren!door!het!oorlogsgeweld.!De!Duitsers!kwamen!elke!dag!dichterbij.!Op! een!afstand!van!120!km!konden!ze!met!Lange!Max,!een!enorme!houwitser,!Parijs!beschieten.!De!stad!zou!zes!maanden! lang!geregeld!onder!vuur!liggen.!! ! Om!het!Duitse!offensief!tegen!te!houden,!moesten!de!Geallieerden!nog!nauwer!samenwerken.!Daarom!benoemden!ze! voor!het!eerst!één!man!tot!opperbevelhebber!over!alle!strijdkrachten.!Het!was!de!Franse!generaal!Foch,!die!meteen! werd! gepromoveerd! tot! maarschalk.! Na! een! paar! dagen! waren! de! Geallieerden! van! de! eerste! schrik! bekomen.! Ze! organiseerden! de! verdediging,! en! op! 4! april! viel! de! Duitse! opmars! stil.! Maar! inmiddels! hadden! de! Duitsers! wel! de! grootste!terreinwinst!geboekt!sinds!1914.!! ! In! mei! 1918! vielen! de! Duitsers! aan! bij! de! Aisne.! Ze! namen! de! Chemin! des! Dames! in,! staken! de! rivier! over! en! bezetten! de! stad! Soissons.! Parijs! was! nog! maar! 50! km! ver.! Eigenlijk! had! Ludendorff! tegelijk! in! Vlaanderen! willen!aanvallen,!maar!hij!had!niet!meer!genoeg!verse!troepen!om!zijn!snelle!opmars!vol!te!houden.!Ziekte,!honger!en! desertie!teisterden!het!uitgeputte!en!sterk!uitgedunde!Duitse!leger.!Langzaam!werd!duidelijk!dat!de!Duitsers!aan!het! eind!van!hun!krachten!waren.!! ! De#Amerikanen#! En! toen! kwamen! de! Amerikanen.! Vanaf! begin! 1918! stuurde! de! VS! een! indrukwekkende! troepenmacht! naar! Europa.! In! juli,! augustus! en! september! ontscheepten! dagelijks! 10.000! Amerikaanse! militairen! in! de! Franse! havens.! Zo! raakten! de! Duitsers! elke! dag! verder!in!de!minderheid.!# ! De! verse! troepen! uit! Amerika! gaven! de! vermoeide! Fransen! en! Britten! nieuwe! moed.! Tegelijk! zorgde! de! confrontatie! met! de! ‘Sammies’! voor! een! bescheiden! cultuurschok.! “De! Amerikanen! hebben! niks! liever! dan! sardientjes,! jam! en! koekjes”,! merkte! een! Franse! soldaat! hoofdschuddend! op.! “Dat! mengen! ze! dan! tot! één! walgelijke!brij,!die!ze!doorspoelen!met!sloten!tafelwijn”.! !! # #
! !
!
13!
De#kansen#keren...## Op!8!augustus!1918!keerden!de!kansen.!Die!dag!vielen!Britse,!Canadese,!Australische!en!Franse!troepen!samen!aan!in! de!buurt!van!Amiens.!Op!één!dag!gaven!15.000!Duitsers!zich!over.!Nu!was!het!hek!van!de!dam.!Tussen!8!augustus!en! 25! september! vielen! de! Geallieerden! massaal! aan! met! tanks! en! vliegtuigen.! 140.000! Duitsers! werden! gevangengenomen,! een! half! miljoen! deserteerde.! De! Duitse! nederlaag! was! nog! maar! een! kwestie! van! tijd.! De! Geallieerden! hadden! meer! manschappen,! meer! kanonnen,! meer! tanks,! meer! vliegtuigen.! In! tegenstelling! tot! de! Duitsers!in!het!voorjaar!vorderden!ze!stap!voor!stap,!zodat!de!infanterie!de!artillerie!kon!volgen.!Zo!drongen!ze!de! vijand! langzaam! terug.! In! september! veroverden! de! Geallieerden! eindelijk! de! ‘onneembare’! HindenburgRlinie.! Op! sommige!plaatsen!boden!de!Duitsers!hardnekkig!weerstand,!elders!gaven!ze!zich!massaal!over.!! ! November#1918:#het#Einde#van#de#Oorlog## ! Op!9!november!werd!in!Berlijn!de!republiek!Duitsland!uitgeroepen.!Wilhelm!II!kreeg!te!horen!dat!hij!geen!keizer!meer! was.!Vanuit!zijn!hoofdkwartier!in!Spa!vluchtte!hij!naar!het!neutrale!Nederland.! ! Op!11!november!1918!was!het!dan!eindelijk!zover.!In!Rethondes,!bij!Compiègne,!werd!in!een!treinwagon!de!Duitse! capitulatie!ondertekend.!Op!de!elfde!van!de!elfde,!om!elf!uur!‘s!morgens,!zwegen!de!wapens!voorgoed.!De!oorlog!was! voorbij.!In!de!Geallieerde!landen!was!de!vreugde!enorm.!In!Brussel!liep!de!stad!uit!om!koning!Albert!toe!te!juichen!bij! zijn!feestelijke!intrede.!In!Londen!en!Parijs!klonken!saluutschoten!en!kwamen!honderdduizenden!mensen!op!straat.! Maar!het!feestgedruis!had!een!bittere!ondertoon:!het!vaderland!was!dan!wel!bevrijd,!maar!vier!jaar!oorlog!had!een! ongehoord!zware!tol!geëist.!! ! In!de!hele!Eerste!Wereldoorlog!werden!er!68!miljoen!mannen!gemobiliseerd.!Daarvan!sneuvelden!er!zowat!9!miljoen! bijna! evenveel! als! de! totale! bevolking! van! het! huidige! België̈.! Rusland! telde! 2! miljoen! doden,! Duitsland! 1,8! miljoen,! Frankrijk!1,3!miljoen,!het!Verenigd!Koninkrijk!1,1!miljoen!en!OostenrijkR!Hongarije!1!miljoen.!Het!Belgische!leger!had! ongeveer!40.000!doden!te!betreuren.!Daarnaast!kostte!de!oorlog!het!leven!aan!ruim!5.000!Belgische!burgers.!! ! Overal!werden!de!doden!herdacht.!Over!heel!het!vroegere!front!werden!militaire!begraafplaatsen!aangelegd.!Iedere! hoofdstad!kreeg!zijn!Onbekende!Soldaat:!een!naamloze!gesneuvelde,!aangeduid!door!een!oorlogsblinde.!Het!kleinste! dorp!zette!een!oorlogsmonument.!! ! De#economische#tol## # Vier! jaar! oorlog! had! ook! economisch! een! zware! tol! geëist.! In! de! frontstreek! moesten! dorpen,! wegen,! bruggen! en! fabrieken! worden! heropgebouwd! in! België̈! was! een! vijfde! van! de! vooroorlogse! infrastructuur! vernield.! Honderdduizenden! hectaren! landbouwgrond! lagen! vol! nietRontplofte! explosieven.! Nu! nog,! tientallen! jaren! later,! duiken!er!in!de!vroegere!frontstreek!regelmatig!‘blindgangers’!op.!! ! Het#Verdrag#van#Versailles## Het!Verdrag!van!Versailles!werd!ondertekend!op!28!juni!1919,!precies!vijf!jaar!na! de!moord!in!Sarajevo.!#Het!Verdrag!van!Versailles!was!erg!hard!voor!Duitsland.!Het! moest! een! zevende! van! zijn! grondgebied! afstaan.! ElzasRLotharingen! ging! terug! naar! Frankrijk.! In! het! oosten! verloor! Duitsland! een! flinke! lap! grond! aan! het! herboren! Polen.! Kleinere! stukken! gingen! naar! Denemarken! en,! later,! Litouwen.! Danzig! werd! een! vrijstad.! België̈! kreeg! de! Oostkantons.! Duitsland! moest! ook! zijn! kolonies!afgeven.!Ze!werden!als!mandaatgebieden!verdeeld!over!de!overwinnaars.! Zo!zou!België̈!RuandaRUrundi!gaan!besturen.!# ! Militair! en! economisch! werd! Duitsland! gekortwiekt.! Het! Duitse! leger! mocht! nog! maar! 100.000! man! tellen.! De! vloot! werd! tot! zinken! gebracht.! Het! Saarland,! met! zijn!zware!industrie,!kwam!onder!Franse!voogdij;!het!Rijnland!werd!bezet.!!Om!de! oorlogsschade! te! vergoeden,! moest! Duitsland! gigantische! herstelbetalingen! doen.! Alleen!al!de!eerste!twee!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! *Bron!hoofdstuk:!http://www.inflandersfields.be/nl/educatieveCdienst/praktischC1!
! !
!
1!
2.2#De#multiculturele#oorlog! ! In! de! grote! Europese! oorlog! van! 1914! tot! 1918! werden! bijna! 60! miljoen!mensen!ingezet.!Er!werd!op!fronten!wereldwijd!gevochten!en! voor! het! eerst! waren! mensen! uit! alle! continenten! betrokken! in! hetzelfde!conflict.!Het!was!ongetwijfeld!een!Eerste!Wereldoorlog.!!Aan! het!relatief!kleine!front!in!Vlaanderen!stonden!mensen!uit!meer!dan!50! verschillende!culturen.! # De#wereld#in#1914## # WOI! was! een! confrontatie! van! politieke,! militaire! en! economische! grootmachten.!Europa!woog!zwaar!in!de!wereld.!Als!mensen!uit!zoveel! verschillende! culturen! deelnamen! aan! de! oorlog! was! het! omdat! de! Franse!en!Britse!koloniale!wereldmachten!ook!hun!koloniale!middelen! inzetten.! Het! koloniale! denken! ging! gepaard! met! een! sterk! superioriteitsgevoel.!! ! ! *Bewerkte(bizonhuid(van(Canadese(Indianen(die(een(veldslag(aan(het(front(beschrijft.( ! In!Frankrijk!geloofde!men!dat!de!grote!bevolking!van!Afrika,!waar!de!Franse!koloniale!macht!lag,!het!demografische!! tekort! kon! wegwerken! om! een! machtig! leger! te! vormen.! Het! Britse! Imperium! heerste! over! bijna! een! half! miljard! mensen,! verspreid! over! alle! werelddelen,! en! was! de! leidende! wereldmacht.! Ook! Duitsland! streefde! naar! een! groot! Imperium,! maar! werd! dat! niet! gegund.! In! de! oorlog! verweet! Duitsland! zijn! tegenstanders! dat! ze! koloniale! troepen! inzetten!en!prees!zichzelf!als!de!enige!echt!Europese!macht.!Het!Britse!Rijk!zocht!troepen!in!zijn!dominions!(Canada,! Australië,!NieuwQZeeland!...)!en!in!kroonkolonie!India.!Andere!kolonies!leverden!vooral!arbeidskrachten.!In!Frankrijk! bestond!daarentegen!al!lang!een!traditie!om!ook!nietQEuropese!troepen!te!bewapenen.!! ! Classificaties#en#Racisme# Het! inzetten! van! de! kolonies! voor! de! grote!Europese!oorlog!kwam!voort!uit!de! overtuiging! dat! de! Europese! (blanke)! cultuur! superieur! was.! Deze! racistische! gedachte! werd! zowel! ondersteund! door! de! wetenschap! als! door! de! praktijkervaring! van! kolonisatoren.! De! leiding! Q! politiek,! economisch,! maar! ook! cultureel! Q! kwam! altijd! van! het! moederland.! In! oorlogstijd! mocht! van! de! koloniale!bevolking!dan!ook!een!solidaire! inspanning! met! de! moedernatie! worden! verwacht.!! ! *Niet( alle( etnische( groepen( waren( evengoed( geschikt( voor( militaire( dienst.( Een( kaart( van( Frans( WestBAfrika( werd( getoond( in( een( artikel( in( ‘La( Dépèche( coloniale( illustrée’( van( februari( 1917,( met( een(indicatie(van(de(namen(en(de(eigenschappen(van(de(voorname(‘martial(races’.( ! De!graad!van!deelname!werd!soms!aanzien!als!een!graad!van! civilisatie.! In! het! militaire! ’kolonialisme! werd! afgewogen! welke! etnische! groepen! geschikt! waren! voor! de! oorlog! en! welke! niet.! Men! onderscheidde! martial( races! (GB)! en! races( superieures! (F).! Bij! kolonialen! bestond! evenzeer! ook! schrik! om! ‘primitieven’! te! bewapenen.! Dat! kon! zich! na! de! oorlog! tegen!de!kolonisator!keren.!Het!Duitse!Rijk!probeerde!aan!te! tonen! dat! hun! koloniale! tegenstanders! onvoldoende! beschaafd! waren,! en! dus! eigenlijk! niet! legitiem.! Koloniale! krijgsgevangenen! waren! het! voorwerp! voor! allerhande! wetenschappelijk!onderzoek.!! ! ! ! !
! !
!
2!
! Franse#koloniale#troepen#,#Augustus#1914# # Na! het! uitbreken! van! de! oorlog! in! augustus! 1914! begonnen! de! Fransen! op! grote! schaal! troepen! te! lichten! in! hun! kolonies.!De!eerste!WestQAfrikaanse!eenheden!werden!bij!hun!landing!in!Frankrijk!hartelijk!onthaald;!de!enthousiaste! menigte!begroette!hen!met!kreten!als:!“Bravo!les!tirailleurs!Sénégalais!!Couper!têtes!aux!allemands!”!Bij!hun!eerste! inzetting!leden!de!koloniale!troepen!echter!catastrofale!verliezen.!Dit!had!tot!gevolg!dat!delen!van!het!officierskorps! aan!hun!militaire!waarde!begonnen!te!twijfelen.!# # Armée#noire# ! In!de!loop!van!het!jaar!1915!echter!lanceerde!generaal!Charles!Mangin,!die!vlak! voor!de!oorlog!intensief!voor!een!sterke!‘armée!noire’!had!gepleit,!een!campagne! voor! verdere! rekruteringen! in! Afrika.! Het! streefdoel! dat! daarbij! werd! gepropageerd,! was! een! half! miljoen! soldaten! uit! de! kolonies.! De! Franse! pers! onthaalde! het! voorstel! van! Mangin! met! veel! enthousiasme,! maar! de! koloniaalpolitieke! kringen! waren! sceptisch.! De! regering! hield! tot! op! zekere! hoogte! rekening! met! deze! kritiek.! In! de! late! herfst! van! 1915! besloot! ze! weliswaar! tot! een! uitbreiding! van! de! rekruteringen! in! de! kolonies,! maar! die! beantwoordde!helemaal!niet!aan!de!verwachtingen!van!Mangins!aanhangers.!! ! ! ! ! ! ! ! # Van#‘bloeddorstige#wildemannen’#tot#‘grote#kinderen’# # In! de! publieke! opinie! overheerste! aanvankelijk! het! beeld! van! de! koloniale! soldaten! waarmee! Mangin! in! de! vooroorlogse! tijd! propaganda! had! gemaakt! voor! de! uitbreiding! van! de! ‘armée! noire’:! de!Afrikanen!zouden!primitief!en!oorlogszuchtig!zijn!en!om!die!reden! in!een!Europese!oorlog!bijzonder!geschikt!als!schoktroepen!aan!het! front.!! ! In! februari! 1915! verscheen! in! het! Marseillaanse! tijdschrift! Midi( Colonial! zelfs! een! karikatuur! waarop! een! islamitische! soldaat! met! een! ketting! van! afgesneden! oren! te! zien! was,! met! daaronder! de! woorden! “TaisezQvous,! méfiezQvous,! les! oreilles! ennemies! vous! écoutent!”.! Dit! beeld! van! koloniale! soldaten! als! bloeddorstige! wildemannen! had! tot! gevolg! dat! de! overwintering! van! Afrikaanse! troepen! aan! de! Côte! d‘Azur! bij! de! plaatselijke! bevolking! op! weinig! bijval!kon!rekenen.!! ! ( ( ( ( ( *Een( poster( om( ‘De( dag( van( het( Afrikaanse( leger( en( de( koloniale( troepen’( te( promoten.( De( affiche( toont( een( tirailleur( Sénégalais( uit( 1914( die( zegeviert( naast( een( tirailleur( in( het( uniform( dat( later( in( de( oorlog(gedragen(werd.(( ! ! Lucie!Cousturier,!die!tijdens!en!na!de!oorlog!een!aantal!gewonde!‘tirailleurs!sénégalais’!in!het!militair!hospitaal!van! Fréjus! had! leren! kennen! en! verzorgd,! schreef! in! 1920! in! haar! boek! Des(Inconnus(chez(moi(over! de! stemming! bij! de! burgerbevolking:!!! ! “In( de( maanden( aprilBmei( 1916( genoten( onze( toekomstige( vrienden( een( heel( slechte( reputatie.( Samen( met( alle( boeren( hebben( wij( daar( allemaal( ons( steentje( toe( bijgedragen.( Er( kon( geen( misdaad( worden( begaan( of( zij( werden( verdacht.( Bovenop(de(kap(van(het(bos(en(de(lelijkheid(van(hun(barakken,(kampen(en(hospitalen,(werden(hen(dronkenschap,(diefstal,( verkrachting( en( epidemieën( aangewreven.( –( Wat( zal( er( van( ons( worden?,( zuchtten( de( boerinnen.( We( kunnen( ons(
! !
!
3!
pluimvee(niet(meer(los(laten(rondlopen(met(die(kruimeldieven(in(de(buurt,(of(onze(was(laten(drogen(op(de(omheining,(of( ons( fruit( aan( de( bomen( laten( rijpen.( We( kunnen( onze( dochters( niet( meer( op( straat( laten( lopen( tussen( al( die( wilden.(( Straks( durven( we( niet( eens( meer( zelf( naar( buiten( om( kruiden( te( plukken( of( hout( te( sprokkelen.( We( mogen( er( niet(aan(denken(wat(er(zou(gebeuren(mochten(die(gorilla’s( ons(te(grazen(nemen.”! ! Om! deze! angsten! bij! de! bevolking! weg! te! nemen! en! tegelijkertijd! de! beschuldigingen! van! de! Duitse! propaganda! te! weerleggen,! werd! vanaf! 1916! van! officiële! zijde! de! verspreiding! van! een! ander! beeld! van! de! Afrikanen! ondersteund.! Ze! mochten! niet! meer! als! bloeddorstige! wildemannen! beschouwd! worden,! men! moest!ze!zien!als!grote!kinderen,!als!afstammelingen!van! ‘races!jeunes’!die!vanwege!hun!intellectuele!inferioriteit! volledig!afhankelijk!waren!van!hun!blanke!oversten.!! ! # Armée#jaune# ! Ook!in!1916!werd!in!de!kring!van!koloniale!officieren!overlegd! hoe!het!steeds!acuter!wordende!tekort!aan!soldaten!verholpen! kon!worden.!De!commandant!van!het!Somalische!bataljon! verklaarde!zich!bereid!om!6000!Somaliërs,!6000!Jemenieten!en! 12.000!Ethiopiërs!voor!de!inzetting!in!Europa!aan!te!werven,! een!voorstel!dat!door!de!bevoegde!instanties!nooit!ernstig! onderzocht!schijnt!te!zijn.!Meer!succes!hadden!de!zich!steeds! nadrukkelijker!manifesterende!voorstanders!van!een!‘armée! jaune’:!De!inzetting!van!Indochinezen!in!Europa!werd!in!het! tweede!deel!van!de!oorlog!inderdaad!aanzienlijk! geïntensiveerd.! ! *Een(travailleur(anamite(poseert(voor(een(vernielde(Britse(tank(in(Poelkapelle.( # Mangin# In! de! loop! van! het! jaar! 1917! bleek! dat! het! lot! van! de! ‘armée! noire’! nauw! verbonden! bleef! met! de! persoon! van! generaal! Mangin:! op! 16! april! lanceerde!generaal!Nivelle!een!offensief!in!de!Champagne,!waaraan!ook!het! door!Mangin!aangevoerde!Tweede!Koloniale!Korps!(waartoe!onder!andere! 35! WestQAfrikaanse! bataljons! behoorden)! deelnam.! Het! Duitse! tegenoffensief,!dat!de!volgende!dag!werd!gestart,!had!enorme!verliezen!tot! gevolg:!van!alle!ingezette!WestQAfrikaanse!soldaten!kwam!bijna!de!helft!om! het!leven.!Mangin,!die!kort!daarvoor!nog!een!verdere!intensivering!van!de! rekruteringen! in! de! kolonies! had! gevraagd,! kreeg! hierdoor! de! bijnaam! ‘slager’.!Eind!april!werd!hij!uit!zijn!commando!ontslagen.! # # # # # # Rekruteringsstop# ! Steeds!meer!bewindslieden!waren!nu!van!oordeel!dat!het!soldatenreservoir!in!de!kolonies!uitgeput!was.!In!september! 1917!bracht!de!gouverneurQgeneraal!van!Frans!WestQAfrika,!Joost!Van!Vollenhoven,!een!voorlopige!rekruteringsstop! tot! stand.! Van! Vollenhoven! voerde! vooral! twee! argumenten! tegen! verdere! rekruteringen! aan.! Ten! eerste! beklemtoonde! hij! de! prioriteit! van! de! economische! bruikbaarheid! van! Frans! WestQAfrika! boven! de! militaire! bruikbaarheid.!Ten!tweede!wees!hij!op!de!weerstand!tegen!rekruteringen.!! # Weerstand# ! De! autoriteiten! in! WestQAfrika! stuitten! op! talrijke! vormen! van! tegenstand,! gaande! van! incidentele! gevallen! van! zelfverminking! en! het! vluchten! in! de! wildernis,! naar! Liberia,! Gambia,! Portugees! Guinee! en! de! Goudkust,! tot! gewapende!opstanden!tegen!het!koloniale!bestuur.!Een!revolte!in!Bélédougou!in!1915!was!ondubbelzinnig!tegen!de!
! !
!
4!
rekrutering! gericht;! bij! de! grote! opstand! in! WestQVolta! in! 1915Q1916! en! meerdere! rebellieën! in! het! noorden! van! Dahomey!in!de!jaren!1916!en!1917!was!de!rekrutering!op!zijn!minst!een!belangrijke!uitlokkingfactor.!Ook!in!Algerije! deden! zich! alle! mogelijke! vormen! van! tegenstand! voor.! Al! in! de! herfst! van! 1914! voerden! de! betrokkenen! en! hun! families! op! verscheidene! plaatsen! protestacties! tegen! de! lichtingen.! De! weerstand! tegen! de! rekruteringen! culmineerde!in!de!winter!van!1916Q1917!in!een!grote!opstand!in!het!zuiden!van!de!Constantinois.! In!Tunesië!kwam! het!in!de!jaren!1915!en!1916!tot!enkele!kleinere!opstanden.! # Clemenceau#en#Diagne# Niettemin!bracht!de!Franse!regering!in!januari!1918!de!vraag!opnieuw!ter! sprake! om! nog! meer! troepen! in! Afrika! te! rekruteren.! Eerste! Minister! Clemenceau!verklaarde!zich!bereid!om!200.000!huursoldaten!in!Ethiopië! aan! te! werven,! maar! daarmee! vond! hij! bij! president! Poincaré! weinig! weerklank.! Meer! succes! had! Clemenceau! met! zijn! eis! om! Frans! WestQ Afrika! en! Algerije! elk! nog! eens! 50.000! man! naar! het! westelijk! front! te! laten! sturen.! Met! de! organisatie! van! de! rekruteringen! in! WestQAfrika! belastte! de! regering! de! Senegalese! afgevaardigde! Blaise! Diagne.! In! september! kon! Diagne! de! rekrutering! van! 77.000! soldaten! naar! Parijs! aankondigen.! Daarmee! waren! de! verwachtingen! meer! dan! overtroffen.! Dankzij! het! einde! van! de! oorlog! bleef! deze! soldaten! een! daadwerkelijke! inzetting! aan! het! front! bespaard.! Velen! onder! hen! werden! echter! vanaf! 1919! als! bezettingssoldaten! in! het! Rijnland! gestationeerd,! waarbij! er! alsnog!heel!wat!ziek!werden!of!overleden.! ! ! # ( *Blaise_DiagneB1921( # # Koloniale#troepen#door#westerse#ogen# # In#Duitsland# De!koloniale!troepen!bij!de!tegenpartij!werden!snel!ook!het!standaardthema!van!de! Duitse! oorlogspublicistiek.! In! juli! 1915! bracht! het! Ministerie! van! Buitenlandse! Zaken!een!memorandum!met!de!titel!‘Onrechtmatig!gebruik!van!gekleurde!troepen! op! het! Europese! oorlogstoneel! door! Engeland! en! Frankrijk’! in! omloop,! waarin! de! Afrikaanse! en! Indische! soldaten! allerhande! gruweldaden! ten! laste! werden! gelegd,! zoals! het! uitsteken! van! ogen! en! het! afsnijden! van! oren! of! hele! hoofden! van! gevangengenomen!of!gewonde!Duitse!soldaten.!! ! In! hetzelfde! jaar! verscheen! de! brochure! ‘De! gekleurde! hulpvolkeren! van! de! Engelsen!en!de!Fransen’!van!de!jurist!Hans!Belius,!die!een!volkenrechtelijk!verbod! van! het! gebruik! van! ! ‘wilden’! tegen! ‘geciviliseerde! mensen’! probeerde! te! argumenteren.! Zelfs! de! liberale! socioloog! Max! Weber! deed! er! zijn! beklag! over! dat! ‘een! leger! van! negers,! Gurkha’s! en! al! het! barbaarse! gepeupel! van! de! wereld’! aan! Duitslands!grenzen!stond.!! ! De! Duitse! propaganda! bestempelde! de! koloniale! troepen! met! alle! mogelijke! minachtende! begrippen,! die! suggereerden! dat! ze! geen! geregelde! eenheden! waren.! Het! palet! reikte! van! ‘mensenwirwar! van! kleuren! en! religies’,! ‘duivels’,! ‘ontmenselijkte!wilden’,!‘dood!uitschot!van!de!wildernis’,!‘in!duivelse!extase!erop!los! stekende! Afrikanen’,! ‘hulptroepengespuis! in! alle! kleuren’! en! ‘apen’,! en! uitdrukkingen! zoals! ‘Afrikanententoonstelling’! of! ‘volksvertoning! van! nietQ! of! onvoldoende! geciviliseerde! benden! en! horden’,! die! minachtend! teruggingen! op! de! nog! tot! in! het! interbellum! gebruikelijke! tentoonstellingen! van! verwanten! van! buitenQEuropese!volkeren!in!dierentuinen,!speciaal!opgerichte!‘inboorlingendorpen’! en!variétés,!over!‘zwarte!vloed’!en!‘donker!slijk’!tot!‘zwarte!schande’,!een!leuze!die! in!de!jaren!1920!een!opmerkelijke!carrière!zou!maken.!Bovendien!waagden!Duitse! propagandisten! zich! aan! apocalyptische! voorspellingen! dat! de! koloniale! volkeren! door! hun! inzetting! in! Europa! hun! respect! voor! de! blanken! zouden! verliezen,! wat! vroeg! of! laat! het! einde! van! de! Europese! hegemonie! in! Afrika! en! Azië! of! misschien! zelfs!de!ondergang!van!het!hele!‘blanke!ras’!zou!betekenen.!! # # # #
! !
!
5!
Aan#het#front# # Maar! hoe! keken! de! Duitse! soldaten! tegen! de! koloniale! troepen! aan?! Uitspraken! in! veldpostbrieven! en! dagboeken! zoals!‘men(kan(een(neger([...](toch(niet(als(een(kameraad(beschouwen’!of!de!omschrijving!van!de!koloniale!troepen!als! ‘gespuis’!en!‘beestenspel’!geven!blijk!van!verachting.!# ! De! Duitsers! beschouwden! de! koloniale! troepen! als! illegitieme! tegenstanders.! De! door! de! propaganda! in! omloop! gebrachte!gruwelverhalen!bereikten!blijkbaar!ook!het!front,!wat!niet!bepaald!bevorderlijk!was!voor!de!moraal!van!de! troepen.!Zo!heerste!algemeen!de!opvatting!dat!de!Afrikanen!geen!gevangenen!maakten!en!wanneer!Duitse!eenheden! een! nieuwe! frontsector! innamen,! werd! vaak! de! angstige! vraag! gesteld! of! er! zich! bij! de! tegenpartij! zwarte! soldaten! bevonden.!! ! De!Senegalees!Bakary!Diallo!beschreef!in!zijn!memoires!de!gevangenneming!van!een!Duitse!soldaat,!die!uit!angst!over! heel! zijn! lichaam! beefde! toen! hij! plotseling! omringd! werd! door! Afrikanen.! En! in! een! intern! Duits! legerrapport! van! 1918!werd!melding!gemaakt!van!een!colonne!die!‘zonder!dat!er!een!schot!viel!en!zonder!dat!de!vijand!kwam,!op!de! kreet!“De!Fransen!vallen!aan,!de!zwarten!komen”!de!voorste!linie!in!allerijl!verliet.!! ! Met!het!oog!op!de!stationering!van!Afrikaanse!en!Aziatische!soldaten!in!de!Franse!bezettingszone!aan!de!Rijn!werd!de! intensieve!discussie!over!koloniale!troepen!na!de!oorlog!voortgezet.! # Getuigenissen#uit#de#frontstreek# # Maurice#Duwez!(die!schreef!onder!het!pseudoniem!Max!Deauville)!was!een!dokter!in!dienst!van!het!Belgische!leger.! In! 1915! toonde! hij! zich! sterk! onder! de! indruk! van! een! eenheid! NoordQAfrikanen! die! opmarcheerde! richting! Steenstraete.(( ( Een(wondere(mengeling(van(rassen.(Arabieren(en(Joden(met(gebronsde(huid,(zwarte(baard(en(het(profiel(van( een( arend.( Ze( stappen( sierlijk( en( gerekt( als( katten.( De( Fransen,( klein( en( breed,( met( vastberaden( tred.( Enkele( negers( met( wiegende( gang,( glimlachen( naar( alle( voorbijgangers,( en( neuriën( lange( melopeeën( om( hun( kinderlijke(dromen(in(slaap(te(wiegen.(Achter(hen(volgen(de(mitrailleurs(getrokken(door(hoge(muildieren(met( lange(oren(en(blote(tanden,(daarachter(een(schilderachtige(stoet(Arabieren(op(kleine(witte(paarden.(( ! De! omvangrijkste! en! meest! gedetailleerde! vermeldingen! over! de! verscheidenheid! aan! troepen! in! de! Westhoek! zijn! van! de! hand! van! Achiel# Van# Walleghem.! In! 1914! was! hij! de! 35Qjarige! onderpastoor! van! Dikkebus,! een! dorp! 5! kilometer!ten!westen!van!Ieper.!Het!oorlogsgeweld!deed!hem!in!juni!1915,!intussen!als!dienstdoend!pastoor,!de!wijk! nemen!richting!Reningelst,!slechts!een!boogscheut!verder.!Daar,!te!midden!van!de!legerkampen!vlak!achter!het!front,! had!hij!alle!kansen!om!de!vele!groepen!die!richting!front!trokken!of!die!ingezet!werden!om!te!werken,!te!observeren.! Als!priester!was!hij!ten!zeerste!geïnteresseerd!in!Onze!Lieve!Heers!vreemde!kostgangers.! Van! Walleghems! omschrijvingen! zijn! zelden! hard.! Toch! blijkt! ook! uit! zijn! dagboeken! het! toen! algemeen! geldende! blanke!superioriteitsgevoel,!waarbij!vooroordelen!de!beeldvorming!bepaalden.!! Zo!schreef!hij!over!de!toegestroomde!Franse!koloniale!troepen!in!december!1914:!! ( Hier( zijn( nu( ook( vele( soorten( van( troepen,( vele( zouaven( met( hunne( wijde( roode( stropbroeken,( kort( vestje( en( turksche( klak.( Ook( tirailleurs( algériens,( met( hun( halfzwart( wezen,( grijze( stropbroeken( en( kapmantel( (( deze( laatste(half(wild(mochten(niet(veel(alleen(gelaten(worden,(en(meer(dan(eens(heeft(men(in(de(streek(van(hunne( booze(toeren(gehoord).(( ! Pastoor!Van!Walleghem!maakte!gelijkaardige!opmerkingen!over!de!WestQAfrikaanse!troepen,!maar!trachtte!er!ook!de! achtergrond!van!te!kennen,!zoals!blijkt!uit!een!notitie!van!30!december!1914:!! ! De( Franschen( hebben( nog( wat( moeten( wijken( langs( den( kant( van( Zillebeke.( Die( groote( schuld( is( aan( de( Senegaleezen.(Deze(zijn(moedig(en(onbevreesd(voor(de(dood,(doch(zij(zijn(benauwd(van(‘t(gerucht(van(‘t(kanon( en(hun(bijgeloof(zegt(hun(dat(eens(dat(zij(door(eene(bom(geschonden(zijn(zij(naar(den(hemel(niet(kunnen(gaan.( ! Jane# de# Launoy! werkte! tijdens! de! oorlog! als! verpleegster! in! De! Panne.! In! haar! hier! al! geciteerde! dagboek! doet! zij! uitgebreid!verslag!over!de!verschillende!manschappen!die!in!hospitaal!l’Océan!werden!verzorgd!of!over!de!troepen! die! in! de! buurt! verbleven.! Vooral! de! NoordQAfrikanen! maakten! op! haar! erg! veel! indruk.! Tussen! haar! diensten! door! wandelde!Jane!vaak!door!de!duinen!en!beschreef!zij!wat!zij!daar!zag.!Af!en!toe!kreeg!ze!het!idee!alsof!ze!zich!in!Afrika! bevond.!Zo!op!23!december!1914:!! ! Een( beeld( uit( de( woestijn!( Een( zwarte( duin( rijst( in( tegenlicht( waar( de( zon( ondergaat.( Daarachter( kleurt( de( hemel(vurig(rood.(Op(de(duintop(tekent(zich(het(silhouet(van(een(Arabier(af.(Het(lijkt(wel(of(hij(door(vuur(loopt.( Hij(heft(de(armen…(knielt…(richt(zich(op…(knielt(opnieuw.(Tijd(voor(het(gebed(tot(Allah.( ( De!volgende!dag!is!zij!getuige!van!een!schijnaanval:!! !
! !
!
6!
Arabische( fantasie( op( het( strand.( Minstens( vijftig( paarden( op( een( rij( lanceren( zich( voor( een( grote( galop( in( verschillende(opeenvolgende(golven.(Met(die(uniformen(is(levendige(kleuren(is(het(sprookjesachtig.(( ( Vooral!de!andere!omgang!met!vrouwen!viel!Jane!op.!Met!een!ietwat!jaloerse!ondertoon!beschreef!zij!op!kerstdag!1914! de!commotie!die!een!Algerijnse!ruiter!in!het!veldhospitaal!veroorzaakte:!! ! Gisteren( kwam( een( vrouw( met( duivelse( mimiek( tonen( hoe( een( Arabier( haar( wou( kopen…( voor( één( frank!( Ze( loopt(naar(het(raam,(klopt(op(het(glas,(trappelt(van(ongeduld,(klopt(hijgend(en(buigend(opnieuw(roepend:(Voor( één(frank,(mevrouw…(één(frank…(één(frank!(Ik(moet(lachen(met(haar(precieze(aanduidingen(in(verband(met(het( stekelige(onderwerp.(Een(oudere( vrouw( van( 70( is( bijna( fier( te( kunnen( melden( dat( ze( haar( twee( frank( hebben( aangeboden(en(een(jonge(del(zet(een(hoge(borst(op:(vijfentwintig(frank!(Een(heel(eerbare(‘dame’(met(hoge(kraag( vertelt(met(komische(verontwaardiging(hoe(een(Belgisch(officier(haar(in(het(oor(fluisterde:(‘Op(zoek(mevrouw?’.( Merkwaardig,(ik(zie(er(waarschijnlijk(niet(erg(lief(uit,(want(op(mij(doen(ze(geen(bod.(( ( Jane!raakte!snel!gewoon!aan!de!andere!zeden!van!de!NoordQAfrikanen.!Hoewel!het!‘kopen!van!vrouwen’!haar!schokte,! merkte!ze!op!29!december!1914!dat!het!plaatje!genuanceerder!was.!Nieuwsgierig!ging!ze!die!nacht!een!gesprek!aan! met!verschillende!moslims:!! ! Een( derde( vertelt( dat( ze( in( zijn( land( vrouwen( kopen…( soms( in( natura…( een( palmboom( voor( een( lelijke…( een( kameel(voor(een(knappe.(Onze(verdieping(lijkt(wel(de(toren(van(Babel.([…](Sinds(verschillende(nachten(vraagt( een(prachtige(goumier(me(om(één(uur(in(de(nacht(koffie.(Gehuld(in(zijn(boernoes(komt(hij(van(buiten(naar(boven( in(mijn(bureau.(Ik(ben(niet(gauw(van(mijn(stuk,(maar(toen(die(grote(duivel(met(zijn(verdomd(verleidelijke(ogen( voor(me(verscheen,(was(ik(niet(op(mijn(gemak.(Hij(geniet(van(zijn(koffie,(stamelt(enkele(woorden(en(bekijkt(me( als(een(geheiligd(ding,(onbegrijpelijk(taboe!...(Over(het(algemeen(hebben(moslims(heel(veel(respect(voor(vrouwen( in( uniform.( Kom( je( in( de( twee( meter( brede( gang( zo’n( goumier( tegen,( dan( drukt( hij( zich( met( gespreide( armen( tegen(de(muur(aan(om(je(door(te(laten.(Belgen(mogen(daar(een(voorbeeld(aan(nemen.(( ! ! Jos#Brutsaert,!dienstdoend!pastoor!van!Roesbrugge,!meldde!na!de!oorlog!in!zijn!verslag!aan!de!bisschop!van!Brugge.!! ( Het(begin(van(september(1917(waren(er(niet(verre(van(Rousbrugge(Station(een(groot(getal(Fransche(soldaten( gecantonneerd.(Het(waren(negers(uit(’t(eiland(Madagascar…(Na(alle(noodige(schikkingen(met(hunne(oversten( genomen( te( hebben( was( ik( toegelaten( ze( regelmatig( te( gaan( bezoeken( buiten( de( werkuren( om( hun( de( Europeaansche( beschaving( aan( te( leeren.( Drie( of( viermaal( per( week( ging( ik( ze( gaan( onderwijzen( in( den( Christenen( Godsdienst…( De( Fransche( officieren( waren( uitnemend( te( vrede( over( de( jongens( die( de( lessen( van( Europeaansche(beschaving(gevolgd(hadden:(zij(waren(neerstig(en(zeer(gehoorzaam.(( ( De!zielenherder!voegde!er!niet!zonder!trots!aan!toe!dat!hij!er!uiteindelijk!ook!enkelen!had!kunnen!dopen! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! # !
! !
!
1!
2.3$De$zwarte$schande$ $ De$bezetting$ $ Artikel$428$$Le$Traité$De$Versailles$$ ! «!A! tire! de! garantie! d’exécution! par! L’Allemagne! du! présent! traité,! les! territoires! allemands!situés!à!l’ouest!de!Rhin,!ensemble!les!têtes!de!ponts,!seront!occupés!par!les! troupes! des! puissances! alliées! et! associées! pendant! une! période! de! 15! années,! à! compter!de!la!mise!en!vigueur!du!présent!Traité.!»! ! Vrij!vertaald!komt!het!hierop!neer!dat!de!geallieerden!gedurende!15!jaar!de!linker! Rijnoever! en! de! bruggenhoofden! op! de! rechteroever! zouden! bezetten! om! op! die! manier! de! druk! op! Duitsland! om! de! bepalingen! van! het! vredesverdrag! uit! te! voeren,! te! behouden.! De! bezetting! kwam! er! ook! op! vraag! van! de! Franse! regering! die!dit!als!een!extra!veiligheid!beschouwde.! ! De! gebieden! werden! onderling! verdeeld.! De! Britten! bezetten! het! bruggenhoofd! Keulen! met! omliggend! gebied,! de! Belgen! het! gebied! aan! hun! noordwestflank,! de! Amerikanen!Koblenz!en!de!Fransen!Mainz!en!het!leeuwendeel!van!het!Rijnland.!! ! Inzet$van$koloniale$troepen$ $ NoordGAfrikaanse!eenheden!trokken!in!december!1918!het!Rijnland!binnen,!in!april!1919!gevolgd!door!Malagassische! troepen! en! een! maand! later! door! de! Senegalezen.! Ook! Britten! en! Amerikanen! hebben! gekleurde! manschappen! in! Duitsland! ingezet,! maar! hun! aantal! was! verwaarloosbaar.! In! februari! 1919! trok! Amerika! zijn! enige! eenheid! met! zwarte!soldaten!zelfs!terug.! ! De$discussie$ ! In!het!voorjaar!van!1919!was!er!onder!de!Geallieerden!al! heel! wat! te! doen! geweest! omtrent! het! inzetten,! gebruiken! en! rekruteren! van! koloniale! troepen.! Nu! de! overwinning! was! behaald,! zei! de! Britse! premier! Lloyd! George,! was! er! geen! plaats! meer! voor! de! ‘big! nigger! armies’.! Toen! de! bespreking! van! het! bestuur! van! de! Afrikaanse! mandaatgebieden! (de! exGkoloniën! van! Duitsland!die!Frankrijk,!GrootGBrittannië!en!België!onder! supervisie!van!de!Volkenbond!zouden!besturen)!op!tafel! lag,!liet!Clemenceau!weten!dat!hij!‘zwarte!troepen’!nodig! had! gezien! Frankrijk! door! de! grote! verliezen! tijdens! de! oorlog! en! de! stagnerende! bevolkingsgroei! als! het! ware! ‘ontmand’!was.!! ! ! *!een!karavaan!van!Spahi’s!die!voor!café!‘De!Sportwereld’!passeren!in!RoesbruggeJHaringe,!in!de!lente!van!1915! ! Zo!verkreeg!hij!de!toestemming!om!in!de!gebieden!die!Frankrijk!waren!toegewezen!(Togo!en!Kameroen)!troepen!te! rekruteren!voor!een!algemene!oorlog!en!voor!de!verdediging!van!het!grondgebied!buiten!het!mandaatgebied.!! ! Om!diezelfde!reden!had!Clemenceau!in!juli!1919!ook!de!dienstplicht!ingevoerd!in!de!koloniën!in!Zwart!Afrika.! Om! die! troepen! in! het! Rijnland! ingezet! te! krijgen! werd! ook! de! pers! als! drukkingmiddel! gebruikt.! In! april! 1919! verscheen!in!het!gezaghebbend!blad!Le!Figaro!een!oproep!om!veel!meer!Afrikaanse!troepen!(in!het!artikel!was!sprake! van!Algerijnse!tirailleurs)!in!te!zetten,!omdat!ze!goedkoper!waren!dan!blanke!Franse!soldaten.!De!oproep!kwam!van! de!hand!van!Raymond!Recouly,!een!goed!vriend!van!Foch.! Clemencau!kreeg!echter!heel!wat!tegenkanting.!Zo!kreeg!de!Duitse!afgevaardigde!Simons!vanuit!Berlijn!instructies!om! er!bij!de!geallieerde!diplomaten!op!aan!te!dringen!hiervan!af!te!zien.!!Ook!de!Amerikaanse!president!Wilson!reageerde! nogal! ongerust,! waarop! Clemencau! hem! op! 20! mei! verzekerde! dat! hij! de! Senegalezen! zou! terugtrekken! omdat! hun! verblijf!in!Duitsland!een!‘ernstige!vergissing’!zou!zijn.!! ! $ $ $ $ $ $
! !
!
2!
Motivatie$Frankrijk$ $ De! belangrijkste! motivatie! was! ‘een! tekort! aan! manschappen’.! De! kostprijs! om! Duitsland! uitsluitend! met! blanke! troepen!te!bezetten,!liep!voor!Frankrijk!veel!te!hoog!op.!Los!van!de!kostprijs!had!Frankrijk!alle!Franse!mannen!hard! nodig!voor!de!wederopbouw.!! ! Er! speelden! echter! ook! motieven! van! meer! politieke! aard! mee.! Teruggekeerde! NoordGAfrikanen! hadden! voor! de! wapenstilstand! onder! de! inheemse! bevolking! het! bericht! van! een! zekere! Franse! overwinning! verspreid! en! aangekondigd! dat! ze! heel! Duitsland! zouden! gaan! bezetten.! Volgens! het! Frans! ministerie! van! Oorlog! zouden! ze! het! nooit! begrepen! hebben! als! ze! na! hun! ‘glorieuze! verliezen’! werden! uitgesloten! van! het! bezetten! van! vijandelijk! grondgebied.! De! Franse! regering! vond! het! trouwens! belangrijk! dat! de! Afrikanen! ‘de! school! van! het! leger’! volledig! doorliepen,! zodat! ze! op! die! manier! beter! opgeleid! werden! en! geassimileerd! geraakten! aan! de! Franse! cultuur.! De! Senegalees! Blaise! Diagne! mag! op! dat! vlak! het! perfecte! voorbeeld! genoemd! worden.! Hij! studeerde! in! Frankrijk! en!! werd! het! eerste! zwarte! parlementslid! in! het! Frans! parlement,! z’n! zoon! Raoul! werd! later! de! eerste! zwarte! professionele! voetballer! in! de! Franse! competitie! (Racing! Club! de! France,! eind! jaren! ’30).! Diagne! speelde! een! belangrijke!rol!bij!de!rekrutering!van!soldaten!in!WestGAfrika.!De!latere!president!Léopold!Senghor!zou!tijdens!de!2e! Wereldoorlog!trouwens!ook!een!tirailleur!sénégalais!zijn.! Daarnaast! stelden! zowel! Diagne! als! Clemencau! dat! men! de! Senegalezen! niet! naar! huis! mocht! sturen! met! ‘een! herinnering! aan! een! zwak! Frankrijk’,! een! Frankrijk! dat! van! hun! hulp! afhankelijk! was! geweest.! Ze! wilden! dat! de! Afrikanen!onder!de!indruk!waren!van!de!Franse!overwinning.!Generaal!Mordacq!(directeur!van!de!koloniale!troepen)! had!het!bij!de!eerste!tegenkantingen!als!volgt!geformuleerd:!“De!opstandige!volken!zullen,!eenmaal!onder!de!indruk! van!de!macht!van!Frankrijk,!niet!meer!zo!snel!geneigd!zijn!onrust!te!veroorzaken.”!! Ondanks!de!harde!behandeling!van!de!zwarte!troepen!was!voor!Frankrijk!en!het!leger!meer!dan!ooit!duidelijk!dat!de! inzet!van!de!zwarte!troepen!een!bewijs!was!van!de!gelijkheid!en!gelijke!behandeling!van!allen.!Het!was!een!aanzet,!al! zou!de!weg!naar!gelijkheid!nog!heel!lang!zijn.! ! Reactie$Duitsland$ $ Duitsland! voelde! zich! dubbel! vernederd.! Eerst! met! de! bezetting! van! hun! grondgebied! en! vervolgens! het! feit! dat! dit! stuk!bezet!werd!door!soldaten!die!de!Duitsers!in!de!voorafgaande!jaren!consequent!afgeschilderd!hadden!als!‘wilden’.! Een! schande! die! des! te! moeilijker! te! verteren! was! nu! men! in! Versailles! had! beslist! dat! Duitsland! al! z’n! Afrikaanse! koloniën!waren!ontnomen.!Het!leek!als!het!waren!een!vorm!van!een!omgekeerde!koloniale!situatie:!De!Duitsers!die! nog!kortgeleden!zelf!als!bezettingsmacht!in!Afrika!hadden!opgetreden,!moesten!nu!zelf!een!bezetting!van!Afrikaanse! soldaten!ondergaan.! In! de! Duitse! pers! heetten! alle! koloniale! troepen! ‘farbige! Truppen’! en! werden! de! NoordGAfrikanen! als! ‘Schwarze’! aangeduid.!In!oktober!1919!maakten!de!Franse!autoriteiten!melding!van!het!feit!dat!NoordGAfrikaanse!troepen!zich! beledigd!voelden!door!de!woorden!‘Neger’!en!‘Schwarzer’.! $ De$prelude$ ! De! gevoerde! propaganda! tijdens! de! oorlog,! zette! zich! na! de! wapenstilstand! en! het! Verdrag! van! Versailles! gewoon! verder.! De! enige! verandering! was! dat! de! koloniale! troepen! nu! werden! gebruikt! om! de! Franse! bezetting! in! diskrediet! te! brengen.! Toen! in! november! 1919! in! Mainz! en! Wiesbaden! bordelen! werden! ingericht! voor! de! koloniale! soldaten!gaf!dit!de!aanleiding!voor!de!pers!om!systematische!aanvallen!te! lanceren.! Er! werden! Algerijnse! prostituees! aangevoerd,! maar! de! Afrikaanse! soldaten! bleken! al! bij! al! de! voorkeur! te! geven! aan! ‘de! meer! exotisch! getinte’! (en! naar! verluidt! goedkopere)! Duitse! vrouwen.! Duitse! vrouwenorganisaties! maakten! gebruik! van! de! hetze! tegen! de! koloniale! troepen! in! hun! strijd! tegen! de! door! de! staat! gecontroleerde! bordelen! omdat! ze! daarmee! in! het! buitenland! op! de! nodige! sympathie! konden! rekenen.! De! Duitse! pers! richtte! zich! vanaf! dat! moment! ‘op! het! seksueel! geweld! waaraan! de! Afrikaanse! soldaten! zich! schuldig! zouden! maken’.! Vrouwenorganisaties! van! over! de! hele! wereld! bestookten! Frankrijk! met! hun! protest,! maar! van! een! gerichte! propagandacampagne! was! nog! geen! sprake.!! ! $ $ $ $ $ $ $ $
! !
!
3!
De$Campagne$H$Edmund$Dene$Morel$$ $ De! ware! campagne! kreeg! pas! echt! vleugels! toen! de! Britse! journalist! E.D.! Morel! er! zich! mee! ging! bemoeien.! Morel! begon! rond! 1880! als! klerk! bij! het! scheepvaartbedrijf! Elder! Dempster.! Dit! bedrijf! had! een! scheepscontract! met! de! Congo!Vrijstaat.!Omdat!hij!de!Franse!taal!machtig!was,!werd!hij!naar!België!gestuurd!om!de!interne!documenten!in!te! kijken.! Morel! vermoedde! namelijk! dat! de! politiek! die! Koning! Leopold! II! in! Congo! voerde! onmenselijk! was.! Z’n! vermoeden!bleek!te!kloppen.!De!schepen!die!vanuit!België!vertrokken!waren!volgeladen!met!geweren!en!explosieven! en! keerden! terug,! volgeladen! met! rubber! en! ivoor.! ! Missionarissen! die! hem! ooggetuigenverslagen! en! foto's! van! de! wreedheden!bezorgden!maakten!het!plaatje!helemaal!duidelijk.!De!artikelenreeks!die!hij!hieraan!wijdde!mondde!uit! in!een!heuse!campagne!die!ertoe!leidde!dat!Koning!Leopold!II,!onder!extreme!druk,!de!wreedheden!van!het!koloniale! bestuur! toegaf.! In! 1908! annexeerde! de! Belgische! staat! Congo! en! kwam! de! kolonie! onder! de! soevereiniteit! van! het! Belgisch! Parlement.! ! ! In! augustus! 1914! richtte! Morel! de! ‘Union! of! Democratic! Control’! op,! die! streefde! naar! parlementaire! controle! van! de! Britse! buitenlandse! politiek! en! een! op! compromissen! gesteund! vredesverdrag.! Vervolgens! eiste! hij! in! meerdere! publicaties! een! neutralisering! van! Afrika.! Het! aantrekken! van! Afrikanen! voor! de! militaire! dienst! bestempelde! hij! als! een! misdaad! van! Europa! tegen! Afrika.! Tegelijkertijd! wees! hij! op! de! mogelijke! negatieve!gevolgen!voor!het!koloniale!systeem.!!! ! Ook!nu!lag!een!artikel!van!Morel!mee!aan!de!oorsprong!van!wat!tot!een!ware!campagne!zou!uitgroeien.!Eind!maart! 1920!zwengelde!hij!het!debat!omtrent!het!inzetten!van!koloniale!troepen!in!het!Rijnland!aan.!In!het!links!blad!‘The! Nation’!liet!hij!het!volgende!neerschrijven:!‘…barbaren,!behorend!tot!een!ras!dat!zijn!geest!aan!de!natuur!ontleent!(…)! met!enorme!seksuele!instincten,!in!het!hart!van!Europa!dwingen.!(…)!Stelt!u!zich!de!gevoelens!van!Engelsen!voor,!als!een! Duits!veroveringsleger!Welshe!dorpen!liet!bezetten!door!troepen!uit!Kameroen!en!Duits!OostJAfrika.’!! $ Frankfurt,$7$april$1920$ $ Zijn! schrijven! werd! 2! weken! later! plots! erg! actueel! door! nieuwe! incidenten! in! Duitsland.! Als! reactie! in! het! Ruhrgebied! hadden! Franse! en! Belgische! eenheden! op! 6! april! 1920! Frankfurt,! Darmstadt!en!enkele!andere!plaatsen!bezet.!Op!7!april!openden!in! het! nauw! gebrachte! Marokkaanse! soldaten! in! Frankfurt! het! vuur! op! de! toegestroomde! menigte! waarbij! verschillende! doden! en! gewonden!vielen.!$ ! Hoewel! deze! soldaten! niet! behoorden! tot! de! in! de! Duitse! propaganda! hoofdrol! spelende! ‘Senegalneger’,! was! een! veralgemening!direct!op!z’n!plaats.!Ook!in!het!buitenland!kreeg!dit! feit! de! nodige! aandacht,! het! ! Labourdagblad! ‘The! Daily! Herald’! kopte! op! 9! april:! “In! Frankfurt! stroomt! het! bloed,! Franse! zwarte! troepen!gebruiken!machinegeweren!op!burgers.”!! ! !Dat! Frankrijk! op! 10! april! de! Marokkaanse! troepen! al! had! vervangen!door!Franse!kon!het!tij!niet!meer!doen!keren.!Het!schietincident!kwam!voor!de!Duitse!regering!helemaal! niet! ongelegen! en! leidde! ertoe! dat! ze! de! regie! van! de! campagne! helemaal! ter! hand! nam.! De! internationale! ‘black! horror!on!the!Rine’!/!de!‘schwarze!Schmarch!am!Rhein’Gcampagne!brak!in!alle!hevigheid!los.!! $ Breed$gedragen$ $ Het!is!dan!ook!opvallend!dat!deze!hetze!erg!breed!werd!gedragen,! van! zowel! religieuze! en! politieke! organisaties.! Praktisch! alle! Duitse!politieke!partijen!steunde!de!campagne.!Elke!partij!had!hun! landelijk! en! regionale! vrouwenafdeling! en! die! lieten! geen! gelegenheid!onbenut!om!blijk!te!geven!van!hun!verontwaardiging! over! het! ‘wangedrag’! van! de! zwarte! troepen.! De! rol! van! de! vrouwen! binnen! de! ‘zwarte! schande’! campagne! is! moeilijk! te! overschatten.! Het! feit! dat! ze! nu! ook! bij! verkiezingen! hun! stem! mochten! laten! gelden,! is! daar! niet! vreemd! aan.! ! Ook! in! het! buitenland! sloeg! ‘De! Zwarte! Schande’! aan.! GrootGBrittannië! leek! die! maand! volledig! in! de! ban! van! de! campagne! van! de! zwarte! schande.!Het!regende!die!maand!als!het!ware!resoluties!tegen!de! bezetting!door!zwarte!troepen.!! ! ! ! ! ! !
! !
!
4!
Geruchtenmolen$ $ Morel!deed!ondertussen!goed!z’n!best!om!de!geruchtenmolen!draaiende!te! houden.! Zo! rakelde! hij! opnieuw! het! verhaal! op! van! de! vier! vermoorde! meisjes!uit!Saarbrücken,!hoewel!dat!toen!al!ontkracht!was.!Ook!het!gerucht! dat! meisjes! uit! het! Saarland! door! zwarte! soldaten! waren! ontvoerd! kregen! gretig! gehoor,! hoewel! het! (zoals! het! al! in! januari! 1920! bekend! was)! om! meisjes! bleek! te! gaan! die! zelf! waren! weg! gelopen! en! na! 4! dagen! waren! teruggekeerd.! Morels! artikelen! werden! gebundeld! in! een! brochure! ‘The! Black! Scourge! in! Europe’! en! verspreid.! Uit! deze! brochure! werd! duchtig! geciteerd!in!diverse!buitenlandse!bladen.!De!dreigende!woorden!van!Morel! dat! de! ‘verschrikkelijkste! dingen! nooit! bekend! zullen! worden’! joegen! de! journalisten!genoeg!schrik!aan!om!niet!zelf!op!onderzoek!te!gaan.! ! *Medaille!van!de!hand!van!Karl!Götz!uit!1920!tegen!het!gebruik!van!Afrikanen!in!het!Franse!bezettingsleger!in!Duitsland.! Op!deze!medaille!worden!Afrikanen!geportretteerd!als!wild!en!oversekst.! ! Integendeel,!de!Daily!Herald!nam!gretig!de!verhalen!over!verkrachtingen!die!in!de!Duitse!pers!verschenen!over.!Zo! ook!het!bericht!dat!in!de!nationalistische!krant!de!‘Münchner!Neueste!Nachrichten’!verscheen!waarbij!je!kon!lezen!dat:! “koolzwarte!koloniale!soldaten!de!slagaders!van!hun!slachtoffers!doorbeten!en!vervolgens!hun!bloed!opzogen”.! Wat! de! politieke!motieven!van!de!Duitse!pers!waren,!interesseerde!de!links!krant!de!‘Daily!Herald’!weinig.!De!oplagecijfers! van!de!krant!daarentegen…!! ! Op! zich! was! de! ‘Daily! Herald’! een! buitenbeentje.! Het! overgrote! deel! van! de! Britse! pers! hield! zich! afzijdig.! Dat! men! door!die!berichten!te!verspreiden!!de!Duitsers!als!‘slachtoffers’!naar!voor!ging!schuiven,!was!vermoedelijk!de!drijfveer! om!het!net!niet!te!doen.!Die!trend!zag!je!grotendeels!ook!bij!de!pers!in!de!andere!geallieerde!landen.!Neutrale!landen! slikten!de!Duitse!propaganda!als!zoete!koek.! ! The$Horror$on$the$Rhine$ $ Morel! bleef! driftig! verder! werken.! De! documentatie! die! hij,! op! uitnodiging! van! de! Rheinische! Frauenliga,! had! verzameld!werd!omgevormd!tot!een!pamflet!dat!in!augustus!1920!verscheen!onder!de!titel!‘The!Horror!on!the!Rhine’.! Het!pamflet!werd!in!vele!talen!vertaald.!Ondertussen!nam!de!hysterie!in!Duitsland!alsmaar!toe.!!Op!20!mei!werd!in!de! Rijksdag!een!motie!aangenomen!waarin!de!inzet!van!gekleurde!troepen!in!Duitse!provincies!werd!afgekeurd:!“Deze! wilden!zijn!een!verschrikkelijk!gevaar!voor!Duitse!vrouwen!en!kinderen.”!! ! Duitse$tegenstem$ $ De!enige!tegenstem!in!de!ganse!hetze!kwam!van!de!onafhankelijke!socialisten.!In!het!bijzonder!van!Luise!Zietz!die!er! op!wees!dat!ook!Franse!soldaten!zich!schuldig!maakten!aan!verkrachtingen.!Haar!woorden!werden!echter!door!het! gejoel!overstemd.!Ze!werd!van!antwoord!gediend!door!de!minister!van!Buitenlandse!Zaken!Köster,!die!een!felle!tirade! afstak.!Hij!noemde!de!aanwezigheid!van!‘50.000!zwarte!mannen’!vanuit!‘volkshygiënisch!standpunt’!een!gevaar!voor! Duitsland! en! Europa.! De! spotprenten! met! gorillaGachtige! wezens! die! zich! aan! blanke! meisjes! vergrijpen,! hadden! bij! vele!Duitsers!de!gevoelige!snaar!geraakt.!! ! Naast!de!onafhankelijke!socialisten!hielden!de!Duitse!communisten!zich!ook!afzijdig!van!het!hele!gebeuren,!maar!ook! zij!lieten!nauwelijks!van!zich!spreken.!Alleen!de!burgemeester!van!Worms!ging!naar!Berlijn!om!bij!het!ministerie!van! Binnenlandse! Zaken! tegen! de! hetze! te! protesteren.! Van! de! kant! van! de! Rijnlanders! waren! er! namelijk! nauwelijks! klachten!geweest!over!de!Senegalezen,!maar!daar!had!de!Duitse!pers!geen!oren!naar.!! ! De$feiten$ $ De$‘zwarte’$ $ In! de! ‘schwarze! Schmarch! am! Rhein’Gcampagne! staat! ‘de! zwarte’! centraal.! Feit! is! echter! dat! er! In! Darmstadt! en! Frankfurt! in! april! van! Senegalezen! geen! sprake! was.! Toen! die! er! wel! waren,! en! de! tijdens! de! oorlogsjaren! gepropagandeerde!angst!wegebde,!was!de!bevolking!van!het!Rijnland!juist!erg!met!hen!ingenomen.!! $ Aantal$$ $ Ook!naar!aantal!toe!werd!er!zwaar!overdreven.!In!totaal!mocht!Frankrijk!90.400!man!in!het!Rijnland!legeren.!In!de! praktijk!waren!dat!er!een!stuk!minder!(85.000).!Het!merendeel!van!hen!was!blank.!Wanneer!we!het!over!‘koloniale’! aanwezigheid!hebben!kunnen!volgende!cijfers!gegeven!worden:!Vanaf!2!mei!1919!waren!er!2!regimenten!tirailleurs! sénégalais!in!het!Rijnland!aanwezig,!in!totaal!ongeveer!9.200!man.!Op!1!juni!1920!werden!ze!overgeplaatst!naar!Syrië.! Vanaf! 1! april! 1919! waren! ook! een! goeie! 4.000! soldaten! van! Madagaskar! present,! die! op! 1! november! 1921! werden! teruggetrokken.! Gemiddeld! waren! er! zo’n! 16.000! NoordGAfrikanen! gelegerd.! Het! merendeel! van! die! laatste! groep!
! !
!
5!
werd! in! 1925! teruggetrokken,! vanwege! de! opstand! in! Marokko.! Concreet! komt! het! erop! neer! dat! er! in! mei! 1920! tussen!de!23.000!en!28.000!manschappen!van!Afrikaanse!origine!aanwezig!waren.!!Daarnaast!waren!er,!tot!1923,!nog! enkele!honderden!Anamitische!(Vietnamese)!en!Antilliaanse!soldaten!vertegenwoordigd.!!Omdat!er!echter!geregeld! werd!geschoven!met!koloniale!eenheden!en!dat!hun!aantal!tijdens!de!zomermaanden!hoger!lag!dan!in!de!winter,!is! het!moeilijk!concrete!cijfers!te!geven.!Feit!is!echter!dat!de!door!minister!Köster!aangehaalde!50.000!zwaar!overdreven! was.! $ Verkrachtingen$ $ Ondanks!alle!rumoer!in!de!pers!werden!er!maar!weinig!formele!klachten!over!verkrachtingen!door!zwarte!soldaten! ingediend!bij!de!Franse!autoriteiten.!!De!HCTR!(Haute!Commission!des!Territoires!Rhénans)!heeft!hierbij!de!meeste! beschuldigingen!ontkracht.!Het!ministerie!van!Binnenlandse!Zaken!in!Berlijn!erkende,!na!toetsing!van!de!ambtelijke! stukken! over! de! gewelddaden,! dat! de! incidenten! steeds! gebrekkig! gedocumenteerd! bleken! te! zijn! en! niet! bewezen! konden!worden.!! Feit!is!dat!sommigen!valse!beschuldigingen!aflegden!in!de!hoop!als!slachtoffer!schadevergoeding!van!de!Fransen!te! kunnen! krijgen.! Talrijk! waren! ook! de! meisjes! en! jongens! die! zich! ‘vrijwillig’! aanboden.! ! Deze! voorbeelden! werden! door! de! Fransen! aangegrepen! om! ‘la! honte! blanche’,! de! blanke! schande,! aan! de! kaak! te! stellen.! Ook! enkele! Duitse! journalisten!gaven!te!kennen!dat!koloniale!soldaten,!in!vergelijking!met!de!Duitse!mannen,!al!te!vaak!in!het!voordeel! waren.! Ze! droegen! een! uniform,! waren! gespierd,! hadden! geld! en! kwamen! uit! sensuele! tropische! landen…! De! valse! aanklachten!vonden!dan!vaak!hun!oorsprong!in!de!angst!voor!represailles!van!de!familie!of!de!echtgenoot,!vooral!dan! wanneer!er!een!zwangerschap!mee!gepaard!ging.!!Elke!mogelijke!beschuldiging!werd!zonder!enige!verificatie!aan!de! pers! doorgegeven,! waardoor! het! onderzoek! ernstig! werd! bemoeilijkt.! Omdat! de! Franse! wet! het! niet! toestond! vonnissen!en!processenGverbaal!van!de!Franse!tribunalen!in!de!bezette!gebieden!te!publiceren!konden!rechtzettingen! van!vals!gebleken!beschuldigingen!ook!niet!doorgegeven!worden!aan!de!pers.! ! Nota:$ Belangrijk! is! echter! wel! dat! het! lage! aantal! veroordelingen! voor! verkrachting! toch! met! de! nodige! argwaan! moeten!bekeken!worden.!Het!blazoen!van!het!Franse!leger!mocht!niet!al!te!zeer!bezoedeld!worden.!Franse!tribunalen! zullen! dit! ook! indachtig! geweest! zijn! bij! het! al! dan! niet! bepalen! van! de! schuldvraag.! Daarnaast! zullen! vrouwen! ook! zelf,! om! allerlei! redenen,! niet! snel! geneigd! geweest! zijn! aangifte! te! doen.! Daarbij! komend! heb! je! de! nog! altijd! meespelende! ‘verkrachtingsmythe’,! dat! vrouwen! nu! eenmaal! liegen! en! de! ‘nee’! van! een! vrouw! niet! echt! ‘nee’! betekent…! ! Maar! zelfs! als! we! dit! laatste! duidelijk! in! rekening! brengen,! moet! er! toch! vastgesteld! worden! dat! ook! hier! de! Duitse! propaganda!schromelijk!overdreven!was.!Het!oordeel!van!de!Zwitserse!historicus!Christian!Koller!sluit!vermoedelijk! het!dichtst!aan!bij!de!waarheid.!Hij!stelde,!op!grond!van!de!dikwijls!opvallend!gelijkluidende!verklaringen!en!de!vaak! vage! aangiftes,! dat! gewelddaden! begaan! door! koloniale! troepen! een! uitzondering! waren.! Blanke! Franse! soldaten! waren! volgens! hem! veel! meer! betrokken! bij! seksueel! geweld.! Die! laatste! groep! beschikte! trouwens! over! veel! meer! vrijheden!dan!de!kolonialen.! ! Het$doel$ $ In!politiek!opzicht!was!de!schwarze!SchamchGcampagne!het!Duitse!antwoord!op!de!bezetting!van!het!Rijnland!door!de! Franse! koloniale! troepen.! De! geruchten! over! verkrachtingen! vormden! voor! de! Duitse! regering! een! welgekome! aanleiding!om!een!campagne!te!beginnen,!waarvoor!zowaar!een!Engelse!publicist!(Morel)!de!aftrap!had!gegeven.!Met! deze! door! officiële! Duitse! persbureaus! georkestreerde! campagne! wilden! de! Duitse! overheden! verdeeldheid! zaaien! onder! de! geallieerden! door! de! exploitatie! van! een! onderwerp! dat! zo! gevoelig! lag! in! de! Angelsaksische! landen:! rassenrelaties!en!de!kwestie!van!rassenvermenging.!Zowel!de!rassenrellen!in!de!Britse!havensteden!in!de!zomer!van! 1919! als! de! vele! rassenonlusten! in! de! Amerikaanse! steden! en! de! lynchpartijen! in! de! zuidelijke! staten! in! dezelfde! periode,! waren! in! Duitsland! algemeen! bekend.! Dat! verklaart! ook! waarom! de! Duitse! propaganda! zich! altijd! op! de! ‘schwarze’! soldaten! bleef! richten,! ook! toen! die! het! Rijnland! al! lang! hadden! verlaten.! Het! beeld! van! de! zwarte! verkrachter! en! zijn! blanke! slachtoffer! kon! moeiteloos! geëxporteerd! worden.! Vooral! in! de! Angelsaksische! wereld! kreeg!de!campagne,!dankzij!onder!andere!Morel!en!de!massale!distributie!van!propagandamateriaal,!veel!aandacht.! ! Eind$van$de$Campagne$ $ In!politiek!opzicht!verloor!de!campagne!eind!1922!even!snel!aan!kracht!als!waarmee!ze!in!april!1920!was!opgekomen.! De!angstdromen!tegenover!zwarte!soldaten!en!het!racisme!geraakte!men!echter!niet!meer!kwijt…! ! Bronnen:!Dick!van!Galen!Last!/!De!Zwarte!Schande!–!Afrikaanse!soldaten!in!Europa!1914J1922,!uitgeverij!Atlas!Contact! Amsterdam/Antwerpen!–!2012! Dominiek!Dendooven!&!Piet!Chielens!/!Wereld!Oorlog!I!J!Vijf!Continenten!in!Vlaanderen,!uitgeverij!Lannoo!J!2008! ! Films$rond$het$onderwerp:$ ! ‘Les!Indigenes’:!Rachid!Bouchareb!(speelfilm)! !
! !
!
‘FRERES!DE!SANG,!tirailleurs!de!l'empire’:!Bernard!Simon!(documentaire)! ! ‘Paths!of!glory’:!Stanley!Kubrick!(speelfilm)$ $$ ‘Indochina:!Traces!of!a!Mother’:!drissou!MoraGKpai!(documentaire)! ‘Camp!de!Thiaroye’:!Sembene!Ousmane!(speelfilm)! ! Leestips:$ ! ‘Abdou’s!oorlog’:!Geert!Spillebeen! ! ‘Wereldoorlog!I.!Vijf!Continenten’:!Piet!Chielens!en!Dendooven!Dominiek! ! !
6!
! !
!
1!
2.4$Over$wie$hebben$we$het?$ ! Noord3Afrika$ $ Les$Régiments$de$Zouaves$ $ Vooraan!staat!een!buitenbeentje.!Historisch!was! het!korps!van!de!zoeaven!het!eerste!dat!in!Afrika! door! Frankrijk! werd! opgericht.! Na! de! inlijving! van! Algerije! werden! tussen! 1830! en! 1854! vier! regimenten! zoeaven! gecreëerd.! Aanvankelijk! waren! de! troepen! van! gemengde! origine:! Frans! en! Algerijns.! De! naam! van! het! nieuwe! korps! in! het! Franse! leger! kwam! van! Zouaouas,! een! Kabylische! stam! uit! de! bergen! ten! oosten! van! Algiers,! die! een! belangrijk! deel! van! de! eerste! rekruten!leverde.! Nadat! het! korps! van! tirailleurs+ indigènes! was! opgericht! (1840L1841),! gingen! alle! militairen! van! Algerijnse! oorsprong! over! naar! deze! regimenten! en! waren! zoeaven! voortaan! allen! van!Franse!origine.!! ! Bij!het!uitbreken!van!de!Eerste!Wereldoorlog!bleek!echter!een!flink!aantal!van!hen!in!de!NoordLAfrikaanse!kolonies!te! zijn! geboren.! Nog! aanzienlijk! meer! waren! er! gestationeerd! in! de! actieve! (professionele)! bataljons.! In! een! overzicht! van! nietLEuropese! Franse! troepen! in! de! Eerste! Wereldoorlog! kunnen! de! zoeaven! dus! niet! ontbreken.! Een! aantal! namen! verwijst! bovendien! naar! een! Spaanse! en! in! het! bijzonder! een! Sefardische! connectie,! zoals! Fernandez,! Hernandez,!Levy,!Lopez,!Tobaïlem!of!Ortega.!Deze!NoordLAfrikaanse!joden!hadden!in!1870!al!het!recht!op!het!Frans! staatsburgerschap!verworven!en!kwamen!zo!allemaal!terecht!in!zoeavenregimenten!of!in!bataillons+d’Afrique!en!niet! bij!de!NoordLAfrikaanse!tirailleurs.!! ! Tijdens!de!Eerste!Wereldoorlog!werden!de!korpsen!van!de!zoeaven!en!van!de!(inheemse)!tirailleurs!ook!gedeeltelijk! vermengd,!als!aparte!maar!naast!elkaar!strijdende!bataljons!en!regimenten!in!de!NoordLAfrikaanse!divisies,!maar!ook! als! gemengde! eenheden,! de! RMZT’s,! régiments+ mixtes+ de+ zouaves+ et+ de+ tirailleurs.! De! regimenten! van! zoeaven! reflecteren!dus!evenzeer!als!de!tirailleurregimenten!de!Franse!koloniale!wereld!van!NoordLAfrika.!! ! Roem$ $ In!de!Franse!militaire!mythevorming!staan!de!zoeaven!voorop.!Ze!oogstten!roem!met!hun!deelname!aan!veldslagen!in! het!Second+Empire:!Alma!(1854),!Magenta!(1859)!en!tijdens!de!FransLPruisische!oorlog!(1870).!Ze!werden!ook!ingezet! als!troepen!in!de!koloniale!overheersing!in!Afrika!en!Azië!(Annam,!de!Boksersopstand).!! Aan!het!begin!van!de!Eerste!Wereldoorlog!waren!de!meeste!bataljons!in!Marokko!en!Algerije!gevestigd,!maar!van!elk! regiment!was!er!ook!een!aantal!bataljons!in!Frankrijk!gevormd!(waaronder!vijf!bataillons+métropolitains,!uit!de!grote! Parijse!regio).!! ! Verwarrend$ $ De! nummering! van! de! eenheden! zoeaven! in! de! Eerste! Wereldoorlog! is! bijzonder! verwarrend.! Daar! had! de! reorganisatie!van!het!Franse!leger!bij!de!mobilisatie!en!na!de!eerste!oorlogsmaanden!alles!mee!te!maken.!Bataljons! van!bestaande!regimenten!werden!ondergebracht!in!verschillende!régiments+de+marche,!het!regiment!op!oorlogsvoet! zeg! maar.! Andere! werden! bij! hervormingen! overgeplaatst! of! versmolten,! en! nieuwe! eenheden! met! nieuwe! namen! werden! gecreëerd.! Intussen! bleef! de! individuele! immatriculatie! van! veel! zoeaven! het! oorspronkelijke! regiment! vermelden.!! Zo! was! er! een! 1er+ Régiment+ de+ Zouaves! (1! Z)! in! de! 38e+ Division+ d’Infanterie! (38ste! DI),! die! op! 29! oktober! 1914! in! Veurne! aankwam.! Maar! er! was! tegelijk! ook! een! gelijknamig! regiment! in! de! 45e+ Division+ d’Infanterie,! dat! belangrijk! werd!tijdens!de!Tweede!Slag!bij!Ieper.!Dat!regiment!werd!in!december!1914!het!7e+Régiment+de+Marche+de+Zouaves!(7! RMZ),! zonder! aanwijsbare! reden,! en! zou! op! 20! juni! 1915! samengevoegd! worden! met! het! 3de! bataljon! van! het! 4e+ Régiment+de+Tirailleurs,!dat!in!Marokko!was!gestationeerd,!om!het!3e+Régiment+de+Marche+de+Zouaves+et+Tirailleurs!(3! RMZT)!te!worden.!De!reden!voor!die!laatste!hervorming!en!naamsverandering!was!gewoon!het!enorme!verlies!aan! manschappen! in! de! eerste! tien! oorlogsmaanden.! Verwarrend?! Allicht,! maar! de! datum! van! overlijden! is! meestal! de! goede! sleutel.! Zo! behoren,! bij! wijze! van! voorbeeld,! volgens! het! register! van! de! enige! grote! Franse! necropool! in! de! Westhoek,!SaintJCharles+de+Potyze!in!Ieper,!de!zoeaven!Emile!Maurer,!Vincent!Fluxia!en!Victor!Dantin!alle!tot!het!1er+ Régiment+ de+ Zouaves.! Dantin! sneuvelde! op! 30! oktober! 1914! bij! Drie! Grachten,! Maurer! op! 23! april! 1915! tijdens! de! eerste!tegenaanval!na!de!gasaanval!tussen!Boezinge!en!Pilkem,!en!Fluxia!op!21!juni!1915!bij!Steenstraete.!Alle!drie! sneuvelden!ze!weliswaar!in!de!buurt!van!het!Kanaal!IeperLIJzer,!maar!de!eerste!vocht!met!het!1!Z!in!de!38ste!divisie,! de! tweede! met! het! 7! RMZ,! en! de! laatste! in! het! kersverse! 3! RMZT.! Beide! laatste! eenheden! waren! onderdeel! van! de!
! !
!
2!
45ste!Algerijnse!divisie,!en!terwijl!Dantin!uit!Béthune!in!NoordLFrankrijk!kwam,!was!Maurer!geboren!in!Breisach!am! Rhein! (in! Duitsland)! en! Fluxia! in! het! Département! d’Alger.! Beide! laatstgenoemden! werden! trouwens! in! Algiers! gerekruteerd.!! Verwarrend! wordt! het! pas! echt! als! de! klerken! van! de! administratie! persoonlijke! fiches! of! journaux+ de+ marches+ (regimentsdagboeken)!achteraf!invulden!of!overschreven!en!daarbij!de!actuele!benaming!van!de!eenheid!gebruikten! in! plaats! van! de! oorspronkelijke.! De! deelname! van! Franse! koloniale! troepen! aan! de! oorlog! in! Vlaanderen! wordt! daarom!slechts!duidelijk!wanneer!je!ook!de!datum!van!de!feiten!en!de!afkomst!van!de!betrokkenen!toelicht.!! Dezelfde!verwarring!over!naam!en!herkomst!bestaat!in!de!andere!grote!NoordLAfrikaanse!legergroep.! ! Les$régiments$de$tirailleurs$191431918$ $ Aan! de! vooravond! van! de! Eerste! Wereldoorlog! waren! negen! regimenten! tirailleurs! uit! NoordLAfrika! gevormd,! alles! samen!veertig!bataljons.!Vanaf!1840!waren!Régiments+de!Tirailleurs+Indigènes!opgericht!met!rekruten!uit!de!inheemse! bevolking!van!Algerije.!Het!werden!er!meteen!drie!en!uiteindelijk!vier.!! ! Verdeling$ De!eerste!drie!werden!Régiments+de+Tirailleurs+Algériens+(RTA)+genoemd!en! hadden! hun! rekruteringsbasis! in! respectievelijk! Algiers! (stad! en! provincie)! (1ste!RTA),!Oran!(2de!RTA)!en!Constantine!(3de!RTA).!In!1884!kwam!er!ook! nog!een!regiment!van!tirailleurs!tunésiens,!(4de!RTA!of!4de!RTT)!uit!Tunesië.! In! de! jaren! van! chaos! en! opstand! in! het! Protectoraat! Marokko! werden! zij! vaak!ingezet!voor!de!zogenaamde!pacificatieopdrachten.!In!1913!werden!de! bestaande!regimenten!ontdubbeld.!Het!nieuwe!regiment!kreeg!het!nummer! van!het!oorspronkelijke!plus!vier.!Aldus!ontstonden!het!5de!en!het!9de!RTI! (indigènes)! of! RTA! (algériens)! als! uitsplitsing! van! het! 1ste! RTA! (dus! uit! Algiers),!het!6de!(van!het!2de)!uit!Oran,!het!7de!uit!Constantine!en!het!8ste! RTT! uit! Tunis.! In! 1912! waren! diverse! bataljons! van! in! Marokko! gestationeerde! regimenten! herbenoemd! tot! Régiments+ de+ Marche+ de+ Tirailleurs,! twee! uit! OostLMarokko,! een! derde! uit! WestLMarokko.! In! 1914! waren! niet! minder! dan! negentien! van! de! veertig! bataljons! tirailleurs! in! Marokko! gevestigd.! Daarvan! bleven! er! zes! achter,! twee! verlieten! Algerije! niet.!Alle!32!andere!bataljons!vertrokken!in!1914!naar!de!wereldoorlog.!! + *Een+typische+tirailleur+uit+1914:+fez+op+het+hoofd,+lichtblauwe+wijde+broek+en+ een+uniformjas+met+gele+gevlochten+randen+en+lichtblauwe+tombo+typisch+voor+ een+tirailleur+van+Tunis.++ ! Indeling$ $ Elk!bataljon!was!gevormd!uit!vier!compagnies!van!telkens!ongeveer!200!tot!250!man.!In!totaal!een!krijgsmacht!van! bijna!30.000!infanteristen!aangevuld!met!de!nodige!staven.!Ruim!driekwart!van!hen!bestond!uit!actieve!soldaten,!de! rest!uit!reservisten.!De!hogere!officieren!waren!allen!Fransen,!de!onderofficieren!zowel!blanke!Fransen!als!indigènes.! De! drie! divisies! waarin! oorspronkelijk! NoordLAfrikaanse! troepen! werden! opgenomen! (in! eerste! instantie! de! 37ste,! 38ste!en!45ste!DI)!hadden!alle!tirailleurregimenten.!De!Marokkaanse!divisie!(Division+de+marche+d’infanterie+coloniale+ du+ Maroc)! bestond! aanvankelijk! zelfs! (even)! exclusief! uit! bataljons! tirailleurs.! Nog! twee! aparte! (de! 3de! en! 4de)! Marokkaanse!brigades!volgden.!! Op! het! westelijke! front! werden! al! deze! tirailleurs! heringedeeld! in! tien! verschillende! marsregimenten! tirailleurs! en! twee!régiments+mixtes,!gemengd!met!zoeaven.!Maar!ook!aan!deze!nieuwbenoemde!eenheden!werd!in!1914!en!1915! nog!verder!gesleuteld.!! $ Voorbeelden$ $ Opnieuw!een!voorbeeld!uit!de!Westhoek,!afgelezen!van!de!weinige!graven!van!tirailleurs!die!we!hier!kunnen!vinden.! AHMED!BEN!ZIDI!BEN!ALI!Smaïl!was!een!van!vele!honderden!NoordLAfrikanen!die!omkwamen!tijdens!de!IJzerslag,!op! 11!november!langs!het!Kanaal!IeperLIJzer,!tussen!Drie!Grachten!en!Steenstraete.!Hij!is!een!van!de!weinigen!die!een! gekend!graf!kreeg.!Zijn!fiche!vermeldt!dat!hij!van!het!8ste!RTT!is,!terwijl!op!zijn!graf!in!St.Charles!de!Potyze!te!Ieper!‘4! T’!staat.!Zijn!immatriculatie!verwijst!naar!zijn!oorspronkelijke!‘organieke’!regiment,!het!4de!RTA!(of!RTT)!uit!Tunesië,! waarvan! het! 8ste! de! ontdubbeling! was.! Nog! een! dode! van! St.Charles,! EL! MOULDI! ben! Othman! ben! Mabrouk! El! Bechraoui,!was!tirailleur!2de!klas!in!het!8ste!T!toen!hij!ten!noorden!van!Ieper!op!9!mei!1915!de!dood!vond.!Hij!was! afkomstig!uit!Tunesië!en!al!van!in!1909!actief!in!het!Tunesische!leger.!! ! MOHAMED! BEN! BRAHIM! Ben! Nasser,! onderluitenant! in! het! 8e+ Régiment+ de+ Marche+ de+ Tirailleurs! uit! Tunesië,! die! omkwam! in! de! loopgraven! bij! Nieuwpoort! op! 20! maart! 1916,! ligt! begraven! aan! de! kerk! van! Koksijde! Dorp.! Samen! waren!zij!drie!Tunesische!tirailleurs!uit!het!8ste!regiment.!Maar!bij!nader!toezien!is!de!situatie!net!iets!ingewikkelder.! De!doden!van!11!november!1914!langs!het!Kanaal!gingen!in!de!aanval!met!de!38ste!divisie.!Een!bataljon!van!8!RTT! werd! daarbij! op! 10! en! 11! november! zo! goed! als! van! de! aardbodem! geveegd.! In! januari! 1915! werd! het! regiment!
! !
!
3!
daarom!tijdelijk!van!het!front!weggehaald.!Het!Régiment+de+Marche+de+Tunésie,!8!RMT,!dat!vervolgens!in!de!Tweede! Slag! bij! Ieper! meevocht,! behoorde! tot! de! nieuwe! 152ste! DI,! die! meteen! na! de! gasaanval! als! versterking! naar! Steenstraete!en!Het!Sas!van!Boezinge!werd!gestuurd.!Anderhalve!maand!later!zou!dit!regiment!deels!opgaan!in!het! nieuwe! 4! RMZT.! De! onderluitenant! van! 8! RMT! in! Koksijde! hoorde! bij! het! vernieuwde/herstelde! 8! RMT,! dat! pas! in! oktober!1915!terugkwam!bij!haar!oude!divisie!(38ste!DI)!in!Nieuwpoort.!Wat!je!ziet,!is!dus!niet!altijd!wat!het!was.! ! Eenheden$van$zoeaven$en$tirailleurs$aan$het$Vlaamse$front$ Gebruikte!afkortingen:!! bataljon!=!Bn! regiment!=!R! compagnie!=!Cie! Infanteriedivisie!=!DI! andere!zoals!aangegeven!in!de!tekst! $ 1$Z,$1$RMZ$ 1er+ Régiment+ de+ Zouaves! (1! Z)! in! de! 75ste! Infanteriebrigade! van! de! 38ste! DI! (4de,! 5de! en! 11de! Bns! van! het! 1ste! regiment! zoeaven).! De! 38ste! divisie! was! in! Vlaanderen! vanaf! 29! oktober! 1914! en! bleef! er! tot! april! 1916.! Dit! was! hoofdzakelijk!aan!het!IJzerfront!maar!ook!in!de!Ieperboog!(voornamelijk!in!november!en!december!1914).$ In!december!1914!werd!de!naam!veranderd!in!1er+Régiment+de+Marche+de+Zouaves!(1!RMZ).$Het!regiment!ging!daarbij! over!naar!de!76ste!Infanteriebrigade.!Na!de!verschrikkelijke!novembermaand!in!Vlaanderen!(de!sector!Drie!Grachten,! zie!infra)!mocht!1!RMZ!rusten!om!pas!in!februari!1915!terug!te!keren,!dit!keer!bij!Nieuwpoort.!In!juli!1915!ging!1!RMZ! over!naar!de!25ste!DI!en!verliet!Vlaanderen.! $ 7$RMZ,$3$RMZT$ Régiment+de+Marche+du+1er+Zouaves!(1!Z)!in!de!45ste!DI.!In!december!werd!deze!1!Z!(met!de!6de!en!14de!Bns!van!het! 1ste!regiment!en!het!6de!Bn!van!het!4de)!het!7!RMZ!om!het!onderscheid!te!maken!met!de!gelijknamige!eenheid!van! de!38ste!divisie.!De!45ste!divisie!kwam!op!15!april!1915!in!Vlaanderen!aan!en!verliet!het!Vlaamse!front!een!eerste! keer!in!maart!1916,!om!terug!te!keren!op!8!oktober!1916!en!begin!januari!1917!België!voorgoed!te!verlaten.!! In!juli!1915!werd!7!RMZ!het!3e+Régiment+mixte+de+zouaves+et+de+tirailleurs!(3!RMZT).!Het!bataljon!uit!het!4de!regiment! werd!daartoe!vervangen!door!het!3de!Bn!van!het!4e+Régiment+de+marche+de+tirailleurs.!Zoals!hiervoor!gezegd!was!dat! laatste! een! Tunesisch! regiment.! Vaak! zien! we! op! grafstèles! of! in! fiches! van! het! Franse! legeri!dat! soldaten! die! sneuvelen!voor!juli!1915!toch!al!werden!ingedeeld!bij!het!3!RMZT.!! $ 2$bis$Z$ Een!gelijke!naamsverwarring!bestond!tussen!beide!regimenten!2!Z!in!respectievelijk!de!37ste!DI!en!de!45ste!DI.!Vanaf! januari!werd!daarom!de!naam!2e!Régiment+bis+de+zouaves!gegeven!aan!de!eenheid!in!de!45ste.!In!oktober!1915!verliet! 2!bis!Z!de!45ste!DI!en!vertrok!naar!Macedonië.! $ 3$bis$Z$ Zelfde!naamsverwarring!tussen!de!regimenten!3!Z!in!de!37ste!DI!en!de!45ste!DI.!Op!het!moment!dat!het!regiment!met! de! 45ste! DI! in! Vlaanderen! aankwam,! heette! het! al! 3e+ Régiment+ bis+ de+ zouaves! (3! bis! Z).! Deze! eenheid! bleef! in! de! Westhoek!tot!begin!1917.! $ 4$Z,$6$RMZ,$4$RMZ$ Het!Régiment+de+marche+du+4e+zouaves!(4!Z)!was!het!andere!zoeavenregiment!van!de!38ste!DI.!Ook!dit!regiment!was!in! Vlaanderen! vanaf! 29! oktober! 1914! en! bleef! er! tot! einde! 1915.! Het! was! de! eerste! NoordLAfrikaanse! eenheid! in! de! Ieperboog!(vanaf!2!november!bij!Zillebeke,!daarna!bij!Veldhoek).!4!Z!was!deels!gevormd!met!bataljons!van!de!Parijse! regio!(de!5de!en!11de!Bns!uit!RosnyLauLBois,!een!van!de!Parijse!kampen,!naast!de!3de!en!4de!Bns!uit!Tunis).!Even,!in! december! 1914,! werd! het! regiment,! naar! analogie! met! het! 7de,! 6! RMZ! genoemd,! maar! uiteindelijk! werd! dat! het! 4e+ Régiment+de+marche+de+zouaves.!(4!RMZ).! $ Een!even!grote!naamsverwarring!is!er!bij!de!tirailleurregimenten.! $ 1$RMT,$9$RMT$ Het!1er+Régiment+de+marche+de+tirailleurs!(1!RMT)!had!drie!bataljons!(twee!van!het!1ste!RTA!en!een!van!het!9de!RTA).! Ook!hier!is!er!verwarring!met!het!1ste!tirailleurregiment!van!de!45ste!DI.!In!december!wordt!1!RMT!daarom!even!3! en!vanaf!maart!1915!9!RMT.!1!of!9!RMT!was!onderdeel!van!de!75ste!Brigade!in!de!38ste!DI.!In!juni!1915!ging!deze! brigade!over!naar!de!25ste!DI,!en!vertrok!naar!Frankrijk.! Het!1er+Régiment+de+tirailleurs+de+marche!(1!RMT)!was!het!1ste!tirailleurregiment!van!de!45ste!DI,!met!eveneens!drie! bataljons,!uit!respectievelijk!Algiers,!Fez!en!Rabat.!In!de!fiches!en!op!de!graven!in!de!Westhoek!vinden!we!meestal!een! verwijzing!naar!de!oude!vooroorlogse!opdeling!van!de!negen,!zogenaamd!‘organieke’!regimenten.!Voor!de!slachtoffers! in!Vlaanderen!is!het!onderscheid!meestal!eenvoudig:!elke!aanduiding!1!RMT!(of!1!T)!vóór!15!april!1915!is!voor!een!lid! van!de!38ste!DI,!daarna!meestal!van!de!45ste!DI.! $ $ $
! !
!
4!
$ 4$RMT$ Na! een! korte! periode! bij! de! 38ste! DI! ging! het! 4e+ Régiment+ de+ marche+ de+ tirailleurs,! met! twee! bataljons! uit! het! 4de! (R)T(T),! in! december! over! naar! de! Division+ marocaine! in! Frankrijk.! De! eenheid! keerde! terug! met! de! 4e+ Brigade+ du+ Maroc,!na!de!gasaanval!van!22!april!1915,!als!onderdeel!van!de!152ste!DI.! $ 8$RMT$ Het! Régiment+ de+ marche+ du+ 8e+ tirailleurs! (8! RMT)! was! onderdeel! van! de! 38ste! DI.! Het! bestond! uit! slechts! twee! bataljons!uit!het!8ste!RTT.!Pas!in!augustus!1915!kwam!er!nog!een!derde!bataljon!bij.!Door!de!grote!verliezen!werd!het! van!januari!tot!juli!1915!voor!herstel!van!het!front!weggehaald.! $ 8$RMT(I),$4$RMZT$ Uit!de!twee!Tunesische!regimenten!(4!en!8!RTT)!werd!nog!een!régiment+de+marche!gevormd!dat!officieel!8e!Régiment+ de+marche+de+tirailleurs+indigènes!werd!genoemd,!maar!vaak!ook!gewoon!8!RMT.!Dit!regiment!was!onderdeel!van!de! 4de!Marokkaanse!Brigade,!die!pas!in!april!1915!bij!de!152ste!DI!werd!ingedeeld!en!zo!naar!het!front!bij!Ieper!kwam.! Op!21!juni!1915!ging!een!bataljon!terug!naar!NoordLAfrika,!en!versmolt!het!8!RMT(I)!met!een!bataljon!van!het!4!RMZ! om!het!4e+Régiment+mixte+de+zouaves+et+de+tirailleurs!(4!RMZT)$te!worden,!in!de!45ste!DI.! $ 7$RMT$ Vier!bataljons!tirailleurs!gestationeerd!in!Marokko!werden!onderdeel!van!de!Marokkaanse!divisie!die!eind!augustus! in!Frankrijk!aankwam.!Eerst!geordend!in!twee!gemengde!regimenten!van!zoeaven!en!tirailleurs,!werden!tirailleurs!en! zoeaven!gesplitst!na!zware!verliezen!in!de!Ardennen.!Op!13!november!1914!kwam!de!2de!brigade!van!de!divisie!naar! het! front! van! het! Kanaal! IeperLIJzer,! waar! zij! op! 17! november! het! Bois+ triangulaire! bij! Bikschote! heroverde.! In! december! kreeg! het! Régiment+de+marche+de+tirailleurs+de+la+Division+marocaine! een! eigen! naam,! het! 7e+Régiment+de+ marche+de+tirailleurs! (7! RMT).! Daarop! werd! het! ingezet! bij! Hill! 60! en! daarna! (omstreeks! 22! december! 1914)! op! de! rechteroever! van! de! IJzer! bij! Lombaardzijde! en! Nieuwpoort.! Eind! januari! 1915! werd! de! divisie! op! rust! gesteld! bij! Duinkerke.!! $ 8$RMZ$ De! bataljons! zoeaven! van! de! Marokkaanse! divisie! legden! hetzelfde! parcours! af! als! de! bataljons! tirailleurs.! Eerst! gemengd,!daarna!apart!als!Régiment+de+marche+de+zouaves+de+la+Division+marocaine!om!ten!slotte!in!december!1914! het!8e+Régiment+de+marche+de+zouaves+(8!RMZ)!te!worden.!In!mei!1915!vertrok!de!Marokkaanse!divisie!naar!Artois.! ! 2,$3,$5,$6$R(M)T$ Op! Franse! begraafplaatsen! in! de! Westhoek,! aan! beide! zijden! van! de! Frans/Belgische! grens,! vind! je! her! en! der! verwijzingen!naar!deze!andere!tirailleurregimenten.!Als!eenheid!waren!ze!niet!aanwezig!in!de!oorlog!in!Vlaanderen! maar!er!werd,!zoals!al!vaker!gezegd,!vaak!naar!de!oude!‘organieke’!regimenten!in!NoordLAfrika!verwezen.!Sommige! eenheden!maakten!ook!deel!uit!van!de!37ste!DI,!die!vlakbij!op!rust!was.! $ 1,$3$en$4$RMZT$ Tijdens!de!mobilisatie!van!de!NoordLAfrikaanse!troepen!in!augustus!en!september!was!het!moeilijk!om!alle!troepen! gestationeerd! in! Marokko! snel! naar! Frankrijk! te! brengen.! Nadat! de! eerste! twee! Marokkaanse! brigades! één! divisie! hadden! gevormd! (zie! bij! 7! RMT),! werden! in! september! 1914! nog! twee! brigades! samengebracht.! Ook! hier! was! dat! eerst! met! gemengde! eenheden! van! zoeaven! en! tirailleurs.! Later,! toen! sommige! bataljons! zo! goed! als! uitgeschakeld! waren,! deed! men! dat! opnieuw.! Zo! stonden! aan! het! front! in! Vlaanderen! ook! gemengde! regimenten.! Het! 3de! en! 4de! werden!hiervoor!al!geïntroduceerd,!rest!het!1ste.! $ 1$RMZT,$9$RMZ$ $ De!3de!en!4de!Marokkaanse!Brigades!konden!geen!tweede!Marokkaanse!divisie!vormen,!zoals!de!1ste!en!2de!voor! hen.!In!Frankrijk!aangekomen!bleek!geen!artillerie!meer!beschikbaar.!De!3de!Marokkaanse!Brigade!kwam!zo!eerst!in! de!37ste!DI!terecht!en,!vanaf!14!april!1915,!in!de!153ste!DI.!Deze!divisie!zou,!net!als!de!152ste,!na!de!eerste!gasaanval! vanaf! 23! april! 1915! ter! versterking! naar! het! front! bij! Ieper! worden! geroepen.! In! de! brigade! was! er! het! gemengde! regiment!1!RMZT,!samengesteld!uit!een!bataljon!zoeaven!en!twee!bataljons!tirailleurs.!! ! Het!andere!regiment!was!het!9e+régiment+de+marche+de+zouaves!(9!RMZ).!! ! *Vermoedelijk+leden+van+het+9e+RMZ,+net+aangekomen+met+de+153e+divisie.++ ! De!derde!‘Algerijnse’!divisie,!37ste!DI,!werd!niet!ingezet!aan!het!front!in!Vlaanderen.!Na!een!verlies!van!ongeveer!de! helft! van! haar! troepen! in! Champagne! kwam! de! divisie! in! de! eerste! oorlogswinter! wel! rusten! in! de! buurt! van! Duinkerke!en!Bergues.! ! $
! !
!
5!
Gevechten$van$tirailleurs$en$zoeaven$in$Vlaanderen$ Hervormingen!in!een!leger!zijn!altijd!ingegeven!door!slechte!ervaringen:!grote! verliezen,! onvolkomen! organisatie.! De! vele! wijzigingen! onder! de! regimenten! tirailleurs!en!zoeaven!in!het!eerste!oorlogsjaar!wezen!op!beide.!De!verliezen! van! het! eerste! oorlogsjaar! waren! verschrikkelijk.! Ook! aan! het! front! in! Vlaanderen.! Vandaag! is! het! zeer! moeilijk! om! een! juist! beeld! te! krijgen! van! deze! verliezen.! De! repatriëring! van! Franse! lichamen! vanaf! einde! 1920! en! de! grote! aantallen! vermisten! die! door! de! Franse! oorlogsgravendienst! niet! in! naam! worden! herdacht,! maakt! dat! we! maar! een! fractie! (naar! schatting! een! vijfde)! van! alle! Franse! doden! in! Vlaanderenii!kennen.! Via! de! persoonlijke! fiches! van! de! gesneuvelden,! beschikbaar! via! de! website! van! het! Franse! Ministerie!van!Defensie,!kunnen!we!vaak!meer!vernemen.!! ! ! Het!gaat!zeker!over!vele!honderden!en!wellicht!duizenden!NoordLAfrikaanse! doden.! Veel! slachtoffers! hebben! nooit! een! graf! kregen,! of! gingen! hun! graven! achteraf! verloren.! Bovendien! lijkt! het! erop! dat! een! aantal! koloniale! gesneuvelden! zelfs! helemaal! niet! in! de! administratie! werden! opgenomen.! Vermits!we!niet!beschikken!over!exhaustieve!cijfers!kunnen!we!niet!bewijzen! hoe!groot!deze!‘slordigheid’!is!geweest,!maar!het!gevoel!overheerst!dat,!zoals! in! het! Britse! Imperium,! Franse! koloniale! gesneuvelden! op! een! minder! zorgvuldige!behandeling!konden!rekenen!dan!hun!Europese!collega’s.! ! Ramskapelle$–$Drie$grachten$ $ De!38ste!DI!kwam!als!eerste!‘Algerijnse’!divisie!eind!oktober!1914!in!de!Westhoek!aan.!Ze!diende!het!Belgische!leger! tot!versterking!in!de!IJzerslag.!Van!augustus!tot!5!november!1914,!toen!het!3de!bataljon!d’Infanterie+légère+d’Afrique! bij! haar! aansloot! (zie! hierna),! bestond! de! divisie! volledig! uit! eenheden! uit! NoordLAfrika,! het! 1ste! en! 4de! regiment! zoeaven!en!het!1ste!en!8ste!regiment!tirailleurs.!8!RMT/RTT!leed!als!eerste!eenheid!van!de!38ste!DI!grote!verliezen!in! Vlaanderen,!bij!Ramskapelle!op!30!oktober.!Het!zijn!graven!van!deze!slachtoffers!die!Cyriel!Buysse!in!1916!zag!toen! hij!schreef:!! ! Ramskapelle:+ruwe+dood+en+zacht+gebed!+...men+komt+met+emotie+en+verbazing+aan+een+plekje,+waar+kleine,+witte+ zerkjes+verrijzen+van+gans+afzonderlijke+vorm+en+waarop+letters+en+opschriften+staan+geschilderd+of+gebeiteld,+ die+ hier+ zo+ exotisch+ en+ ontroerend+ vreemd+ aandoen.+ Dat+ zijn+ de+ tomben+ van+ de+ gevallen+ Marokkanen+ en+ Senegalezen.+ ! Marokkanen!waren!er!(nog)!niet!bij,!wel!Senegalezen,!zoals!we!hierna!zullen!zien,!maar!de!grootste!tol!betaalden!de! Tunesische!tirailleurs!van!8!RTT.! ! In!de!maand!november!werd!alles!nog!veel!erger.!Ten!noorden!en!ten!zuiden!van!Diksmuide!probeerden!de!Franse! troepen!de!Duitse!opmars!te!stuiten.!Op!10!november!1914!viel!Diksmuide,!dat!vanaf!22!oktober!was!verdedigd!door! de!Fusiliers!Marins!en!een!bataljon!Belgen.!De!onderwaterzetting!van!de!rechteroever!van!de!IJzer!(de!zogenaamde! Inundatie!van!de!Blankaert)!bracht!redding!toen!de!stad!diende!opgegeven!te!worden,!maar!tot!op!dat!ogenblik!zaten! de! Franse! bevelhebbers! nog! met! de! aanval! in! gedachten.! Vooral! ten! zuiden! van! Diksmuide,! in! de! sectoren! Luigem,! Drie!Grachten,!Pijpegale!(Maison+du+Passeur!of!Withuis),!Steenstraete!en!Bikschote!(Kortekeer),!wilde!men!de!Duitsers! terugdrijven.!Op!9!november!1914!riep!generaal!Humbert,!commandant!van!het!32ste!legerkorps!(waarin!de!38ste! DI),!nog!dat!de!bestormingen!misschien!niet!altijd!overal!succesvol!waren,!maar!dat!‘une!fois!de!plus!il!a!été!prouvé! que,! conduit! par! des! chefs! résolus,! le! soldat! français! est! irrésistible! dans! une! attaque! à! la! baïonnette’.iii+De! Franse! soldaat! was! dan! onder! meer! ook! een! zoeaaf! met! standplaats! in! Algerije! of! een! tirailleur! van! het! Tunesische! leger,! waarvan! honderden! ‘verdwenen! in! het! gevecht’! (disparus+ au+ combat)! tijdens! stormaanvallen! die! nauwelijks! door! artillerie! werden! ondersteund.! De! wederzijdse! aanvallen! tussen! Duitsers! en! Fransen! eisten! duizenden! slachtoffers! voor!zo!goed!als!een!status!quo!langsheen!het!kanaal!en!de!lijn!bij!Bikschote.!Waren!de!Duitsers!enigszins!succesvol!in! de! eerste! tien! dagen! van! de! maand,! dan! zorgden! Franse! tegenaanvallen! in! de! tweede! helft! van! november! (op! 17! november,!2de!Marokkaanse!Brigade!in!het!Bois+triangulaire)!en!in!december!(38ste!DI,!Fusiliers!Marins,!87!DIT!langs! het!kanaal)!ervoor!dat!aan!Duitsers!verloren!stellingen!werden!heroverd.!! ! Een!beroemde!anekdote!uit!die!ijzingwekkende!tijd!van!assauts+à+la+baïonnette!is!de!Duitse!poging!op!12!november! om,!na!Maison+du+Passeur!op!9!november,!ook!het!bruggenhoofd!bij!Drie!Grachten!te!veroveren.!Daartoe!gebruikten! Duitse!militairen!een!aantal!krijgsgevangen!zoeaven!als!menselijk!schild.!Omdat!de!zoeaven!van!1!Z!in!de!eerste!lijn! makkers!zagen!aankomen,!schoten!ze!niet.!Tot!een!van!de!gevangenen!riep!dat!het!een!valstrik!was!en!dat!ze!moesten! schieten!om!te!voorkomen!dat!de!Duitsers!de!brug!zouden!innemen.!De!woorden!van!de!onbekend!gebleven!zoeaaf,! die! daarmee! uiteraard! de! dood! over! zichzelf! afriep,! staan! vandaag! nog! te! lezen! op! een! steen! in! de! gevel! van! het! voormalige!Café!Drie!Grachten:!‘Mais+tirez+donc,+n.+de+D.’!–!‘Maar!schiet!dan!toch,!gvd.’!!
! !
!
6!
Dergelijk!heldendom,!dat!zeker!aanwezig!was,!werd!nadien!breed!uitgesmeerd.!De!daad!van!de!Zouave+inconnu+van! Drie+Gratchen!(sic)!vond!moeiteloos!de!weg!naar!het!repertoire!van!de!caféJconcerts!in!Parijs,!waar!een!gezagskritisch! of!humanitair!programma!inmiddels!al!lang!de!baan!had!moeten!ruimen!voor!de!Union+sacrée+en!groot!patriottisme.! ! CÔTE$60$ $ Aan! het! front! was! de! vermoeidheid! ten! gevolge! van! de! ‘onweerstaanbare’! charges! van! de! tirailleurs! en! zoeaven! inmiddels!zeer!merkbaar.!Toen!de!15de!compagnie!van!8!RTT!(4de!bataljon)!na!weken!gevechten!langs!het!kanaal!op! 8! december! op! rust! mocht! naar! Fintele! (Pollinkhove),! werden! de! tirailleurs! al! na! een! halfuur! opgeroepen! om! zich! naar!het!zuidoosten!van!de!Ieperboog!te!haasten,!om!bij!het!pas!verloren!Côte+60!(Hill!60)!in!de!tegenaanval!te!gaan.! Onder! protest! werden! de! 25! kilometer! naar! het! nieuwe! front! afgelegd,! sommigen! dienden! van! vermoeidheid! onderweg! achter! te! blijven.! Aanval! na! vergeefse! aanval! volgde,! tot! op! 13! december! een! bevel! werd! geweigerd.! Het! dagboek!van!de!bevelvoerende!eenheid,!1!RMT,!beschrijft!het!incident!omstandig:! + A+ 8h20+ le+ Commandant+ Amis+ donne+ le+ signal+ de+ l’attaque.+ Le+ Capitaine+ Lasserre+ se+ lève,+ bondit+ pardessus+ la+ tranchée+en+levant+son+képi+et+en+indiquant+du+bras+la+direction.+Les+zouaves,+la+1e+demiJsection+du+Génie+et+la+5e+ Cie+[du+1+RMT]+s’élancèrent+au+pas+de+course+en+criant:+en+avant.+ Quand+ ils+ eurent+ gagné+ 30+ m.+ le+ Ct+ donne+ l’ordre+ à+ la+ Cie+ du+ 8e+ T+ de+ suivre+ le+ mouvement+ pour+ former+ la+ 2e+ vague+de+l’assaut,+mais+il+lui+fut+impossible+de+faire+lever+cette+Cie+dont+les+hommes+opposèrent+la+force+d’inertie+ la+plus+absolue.+Entre+temps+la+1e+vague+s’égrenait,+les+pertes+se+faisaient+rapidement+nombreuses,+une+partie,+ très+faible,+des+assaillants+arrivait+aux+tranchées+allemandes.+En+tête,+à+droite,+le+capitaine+Lasserre,+un+sousJ officier,+un+caporal+et+une+quinzaine+d’hommes,+vers+la+gauche+un+sousJofficier+et+20+hommes;+ils+sautent+dans+ les+tranchées+allemandes+et+disparaissent+aux+vues+de+nos+lignes.+Quelques+hommes+se+rejettent+en+arrière+et+se+ tapissent+dans+un+trou+d’obus+à+quelques+mètres+de+la+tranchée+allemande+et+en+angle+mort,+ils+rentreront+dans+ nos+lignes+à+la+nuit.+ La+9e+Cie+puis+la+12e+sont+bien+venus+prendre+place+derrière+la+Cie+du+8e+T+mais+le+temps+a+passé,+la+ligne+ennemie+ que+le+tir+de+l’artillerie+avant+l’attaque+avait+forcé+les+allemands+à+dégarnir+momentanément+avait+eu+le+temps+ de+se+renforcer.+Le+tir+ennemi+fusillade,+mitrailleuse,+canonnade+étaient+devenus+intensifs.+Lancer+une+nouvelle+ colonne+ d’assaut+ dans+ ces+ conditions+ était+ la+ vouer+ à+ une+ destruction+ certaine.+ L’attaque+ avait+ échoué+ et+ ne+ pouvait+être+reprise+qu’après+une+nouvelle+préparation+de+l’artillerie.++ ! Generaal!d’Urbal,!bevelhebber!van!het!Franse!VIIIste!leger!in!Roesbrugge,!was!verbolgen.!Op!15!december!kwam!het! fatale! bevel! tot! decimering! van! de! 15de! Cie,! wars! van! elk! voorschrift,! en! ondanks! protest! van! divisiegeneraal! De! Bazelaire.!! ! Mes+ ordres+ portent+ qu'il+ soit+ tiré+ au+ sort+ un+ tirailleur+ sur+ 10+ de+ la+ compagnie+ qui+ a+ refusé+ de+ marcher,+ sans+ préjudice+des+instigateurs+de+ce+refus+d'obéissance,+s'ils+venaient+par+la+suite+à+être+connus,+que+les+tirailleurs+ soient+ promenés+ devant+ le+ front+ avec+ un+ écriteau+ portant+ en+ français+ et+ en+ arabe+ le+ mot+ 'Lâche';+ qu'ils+ soient+ fusillés+aussitôt+après.+ ! Van! deze! gefusilleerden! bleef! uiteraard! geen! spoor.! Kolonel! d’Anselme,! de! bevelhebber! van! 1! RMT! die! de! tegenaanvallen!op!Hill!60!leidde,!bleef!tot!19!december!doorgaan,!om!dan!te!besluiten!dat!zonder!echt!beleg!de!heuvel! nooit! meer! in! Franse! handen! zou! vallen.! Dat! dit! een! juiste! analyse! was,! zouden! de! Britten! het! volgende! voorjaar! bewijzen.!! ! Tegen!Kerstmis!werd!voor!de!tirailleurs!alles!stil!bij!Verbrande!Molen.!Zowel!het!hele!1!RMT!als!het!4de!bataljon!van! 8!RMT!mochten!gaan!rusten!in!Poperinge.!Het!4de!bataljon!telde!tussen!12!november!en!17!december!tweehonderd! doden! en! vermisten! en! minstens! evenveel! gewonden.! In! Poperinge! werd! met! grote! militaire! eer! Capitaine! Gendre! begraven,!de!eerste!gesneuvelde!officier!die!naar!achteren!werd!teruggebracht.iv!In!1!RMT!werd!op!tweede!kerstdag! een! conseil+ de+ guerre+ spécial! bijeengeroepen! om! tirailleur! 2de! klas! Thiriet,! beschuldigd! van! zelfverminking,! te! vonnissen.!De!tirailleur!kreeg!de!doodstraf,!die!de!volgende!ochtend!in!Poperinge!werd!voltrokken.!Ook!van!tirailleur! Thiriet! rest! ons! geen! enkel! spoor,! hij! werd! niet! opgenomen! in! de! verliezenstatistiek! van! zijn! eenheid! en! er! is! geen! overlijdensfiche!van!hem!bekend.!! ! Tegen! het! jaareinde! maakte! ook! 1! RMT! een! balans! op! van! de! campagne! in! Vlaanderen:! tussen! 30! oktober! en! 31! december!1914!leed!het!regiment!1206!verliezen:!26!officieren!(negen!doden,!twaalf!gewonden!en!vijf!vermisten)!en! 1180! manschappen! (264! doden,! 790! gewonden! en! 126! vermisten).! In! ons,! zoals! eerder! vermeld,! nog! schamele! dodenregister! hebben! we! 28! namen! voor! 8! RMT! en! 64! namen! voor! 1! RMT,! waarvan! alles! samen! amper! 22! in! een! gekend!graf,!of!respectievelijk!en!maximaal!(in!de!veronderstelling!dat!geen!enkele!vermiste!de!dood!vond!en!geen! enkele! gewonde! later! nog! aan! zijn! verwondingen! bezweek)! 19,4! %! en! 4,6! %.! In! de! Vlaamse! frontstreek! zien! we! kortom!bijna!niets!meer!van!de!tragedie!die!de!NoordLAfrikaanse!troepen!trof.! ! Een!tweede!en!laatste!keer!dat!tirailleurs!en!zoeaven!in!dergelijke!mate!op!de!proef!werden!gesteld!aan!het!Vlaamse! front! was! tijdens! de! Tweede! Slag! bij! Ieper! (22! aprilL24! mei! 1915).! De! rangen! van! de! anciens,! de! vooroorlogse! professionele! soldaten,! waren! inmiddels! aangevuld! met! talrijke! nieuwe! rekruten! met! weinig! opleiding,! of! met! gewonden!uit!1914!die!hersteld!waren.!Halfweg!april!1915!kwam!de!45ste!Algerijnse!divisie!aan!in!de!Ieperboog!met!
! !
!
7!
bijgespijkerde! regimenten! zoeaven! (2! bis,! 3! bis,! 7! RMZ)! en! tirailleurs! (1! RMT)! en! met! twee! bataljons! d’Infanterie+ légère+d’Afrique!en!een!eskadron!Spahis.!! !! Escadrons$de$Spahis$ De! Spahis! waren! koloniale! cavalerie,! zoals! de! Chasseurs+ d’Afrique.! Net! als! de! andere! NoordL Afrikaanse!regimenten!waren!ze!ontstaan!in!de!eerste! jaren!van!de!Franse!kolonisering!in!de!Maghreb.!In!de! Eerste! Wereldoorlog! werden! vier! regimenten! uit! Algerije! en! een! uit! Marokko! ingezet! op! het! westelijke! front,! maar! zij! hadden! enkel! een! figurantenrol! in! de! loopgravenoorlog.! Tegen! de! tijd! dat! de! oorlog! in! de! Westhoek! aankwam,! behoorden! de! charges! van! de! cavalerie!al!tot!het!verleden!of!tot!de!verbeelding!van! al! te! optimistische! generaals,! die! eenheden! cavalerie! ondanks! alles! wilden! klaar! houden! voor! het! grote! moment!van!de!doorbraak!(dat!er!niet!zou!komen).!In! afwachting…!wachtten!de!woestijnruiters.!Ze!voerden! communicatieopdrachten! uit! en! inspireerden! de! iconografen! van! deze! oorlog! tot! emblematische! beelden!van!de!Wereld!in!de!Westhoek.!! *Een+karavaan+van+Spahi’s+die+voor+café+‘De+Sportwereld’+passeren+in+RoesbruggeJHaringe,+in+de+lente+van+1915+ ! Bataillons$d’Infanterie$lègére$d’Afrique$ $ Heel!anders,!en!toch!ook!weer!niet,!was!het!gesteld!met!de!Bataillons+d’Infanterie+légère+d’Afrique!(BILA)!of!kortweg! les+ Bat’Af’s.! Zij! waren! geen! NoordLAfrikanen! maar! Fransen.! Deze! bataljons! waren! vanaf! 1832! ontstaan! als! een! bezettingsmacht! in! de! NoordLAfrikaanse! kolonies.! Zoals! dat! later! in! andere! koloniale! gebieden! de! taak! zou! worden! van! het! hele! Franse! koloniale! leger,+l’Infanterie+coloniale! (zie! verder).! Maar! de! bataillons! behielden! een! heel! aparte! status.!Omdat!het!op!zich!geen!pretje!was!om!overzee!te!dienen,!groeiden!de!eenheden!van!BILA!steeds!meer!uit!tot! regimenten!van!gestraften.!Ze!werden!les!zéphyrs!en!later!vooral!les+joyeux!genoemd.!‘Joyeux,!ces!enfants!perdus!qui! ne!sont!pas!des!soldats!punis,!mais!des!soldats,!tout!simplement,!réunis!dans!un!corps!spécial!pour!des!raisons!qui! appartiennent!à!la!vie!civile,’$schreef!Pierre!MacOrlan.v!Het!waren!dus!geen!strafcompagnieën!van!het!leger,!maar!net! als!in!het!vreemdelingenlegioen!kwamen!velen!die!zich!in!het!burgerleven!hadden!misdragen!in!de! Bat’Af’s!terecht.! Vanaf!het!einde!van!de!19de!eeuw!werd!actief!gerekruteerd!onder!deze!bevolkingsgroep!of!bij!burgers!die!zich!eerder! aan!de!algemene!dienstplicht!hadden!onttrokken.!De!lokroep!van!de!nieuwe!kans!in!het!leger.!! ! Toen!de!zoeaven!en!tirailleurs!naar!Frankrijk!waren!vertrokken,!vormden!de!BILA’s!het!eigenlijke!bezettingsleger!in! NoordLAfrika.!Na!de!desastreuze!mensenverslindende!campagne!van!de!eerste!maanden!werd!beslist!om!een!aantal! van!hen!ook!naar!Europa!te!halen.!Begin!oktober!kwam!zo!het!bevel!om!bij!de!bezettingsmacht!in!Tunesië!een!3de! Bataillon+ de+ marche! d’infanterie+ légère+ d’Afrique! (3! BILA)! te! creëren,! samengesteld! uit! vier! compagnies! van! 250! mannen! uit! de! 4de! en! 5de! ‘organieke’! bataljons.! Op! 27! oktober! 1914! scheepten! ze! in! Tunis! in.! Op! 5! november! bivakkeerden! ze! al! in! Hoogstade,! als! versterking! van! de! zeer! verzwakte! 38ste! DI.! De! eerste! vier! doden! vielen! de! volgende!dag!langs!het!Kanaal!IeperLIJzer,!even!ten!noorden!van!la+Maison+du+Passeur.!Hadden!de!joyeux!niet!bepaald! een! goede! naam! in! het! leger,! ze! deden! er! zelf! alles! aan! om! aan! het! front! te! bewijzen! dat! dit! onterecht! was.! Twee! maanden!later!hadden!ze!er!drie!grote!aanvallen!(twee!bij!het! Maison+du+Passeur+en!een!bij!Verbrande!Molen!(Côte+ 60)),! drie! vermeldingen! in! leger,! legerkorps! en! divisie,! en! erg! grote! verliezen! op! zitten.! De! bataljonschef! en! twaalf! andere!officieren!waren!gedood,!naast!meer!dan!honderd!manschappen.!Van!de!meer!dan!1100!batailloneux!die!eind! oktober!1914!uit!Afrika!waren!afgereisd,!stonden!er!op!10!januari!1915!nog!552!overeind!in!de!Vlaamse!velden!bij! Busseboom.! Begin!februari!werd!3!BILA!overgeplaatst!naar!de!45ste!DI,!waar!al!1!BILA!was!ondergebracht,!toen!nog!aan!de!slag!in! de! Somme.! Op! 15! april! 1915! kwam! de! hele! divisie! naar! de! Ieperboog.! De! Bataillons+ d’Infanterie+ Légère+ d’Afrique! waren!inmiddels!bijgespijkerd!met!nieuwe!joyeux!en!met!groepen!chasseurs+d’Afrique.! ! De$tweede$slag$bij$Ieper$ ! De!twee!laatste!Franse!divisies!die!nog!aanwezig!waren!in!de!Ieperboog!op!22!april!1915,!de!87ste!DIT!uit!Bretagne! en! de! Calvados! en! de! 45ste! DI! uit! NoordLAfrika! (zelf! pas! aangekomen),! werden! het! slachtoffer! van! de! eerste! gasaanval.! Voor! de! 45ste! DI! stonden! van! links! naar! rechts,! tussen! de! weg! BikschoteLLangemark! en! de! weg! PoelkapelleLIeper!1!BILA!en!het!1ste!en!2de!bataljon!1!RMT!in!de!frontlijn.!Achter!hen,!in!steun,!bij!Ferme+Morteldje! (later! herdoopt! door! de! Britten,! en! verwijzend! naar! de! NoordLAfrikanen,! tot! Turco+Farm)! en! tot! aan! de! bruggen! en! passerelles!over!het!Kanaal!IeperLIJzer,!telkens!twee!compagnies!van!2!bis!Z!en!7!RMZ.!! De!verliezen!van!de!eerste!dag!zullen!wellicht!nooit!helemaal!in!kaart!kunnen!worden!gebracht.!Mannen!werden!in!de! eerste! lijn! overvallen! door! het! gas! en! stierven,! anderen! konden! nog! wegkomen! maar! overleden! later! aan! hun! verwondingen.! De! frontlijn! klapte! in,! iedereen! die! kon! vluchtte! weg! voor! het! gas.! De! regimentsdagboeken! zijn! niet! altijd! bewaard,! en! als! ze! wel! bewaard! bleven,! dan! meestal! onvolkomen! en! weinig! gedetailleerd! omdat! veel!
! !
!
8!
ooggetuigen! in! de! slag! bleven.! De! rapporten! werden! bijna! alle! pas! dagen! later! geschreven.! Het! aantal! dodelijke! slachtoffers! werd! daarbij! altijd! onderschat! omdat! men! op! het! moment! zelf! geen! zicht! had! op! hoeveel! van! de! gewonden!en!vermisten!uiteindelijk!ook!bij!de!doden!zouden!moeten!worden!gerekend.!Het!geheel!aan!verliezen!voor! de! eerste! dag! werd! voor! de! drie! bataljons! in! de! frontlijn! op! 60! %! geraamd,! de! volgende! dag! meldde! het! brigadedagboek:!‘Les+éléments+de+la+Brigade+qui+étaient+en+première+ligne+le+22+n’existent+plus.’+In!de!periode!van!22!tot! 28!april!gingen!bij!het!1!RMT!24!officieren!en!1170!manschappen!verloren,!bij!1!BILA!werd!niet!eens!een!totaalcijfer! opgegeven.! Maar! ook! de! andere! NoordLAfrikaanse! troepen! leden! vreselijke! verliezen.! Ook! de! eenheden! zoeaven! (7! RMZ,! 2! bis! en! 3! bis),! in! steun,! werden! getroffen! door! de! gaswolk.! Maar! de! voornaamste! verliezen! werden! geleden! tijdens! de! tegenaanvallen,! die! al! dezelfde! avond! en! nacht! van! start! gingen! en! die! drie! volle! weken! aanhielden.! Canadezen,! Britten,! Indiërs! en! Ieren! hielden! de! lijn! vanaf! ongeveer! Morteldje/Turco! Farm,! in! de! richting! van! SintL Juliaan.! Van! aan! het! Kanaal! tot! Turco! Farm! waren! echter! de! drie! zoeavenregimenten,! soms! afgewisseld! door! eenheden!tirailleurs!en!chasseurs+à+pied,!aanwezig.!Totale!cijfers!ontbreken!maar!een!eenheid!als!het!2de!bataljon!van! 2!bis!Z,!dat!per!hoge!uitzondering!alle!namen!van!de!verliezen!oplijstte!en!dat!in!de!eerste!dagen!in!het!brandpunt!van! de!strijd!stond,!telde!meer!dan!tweehonderd!doden.!Of!meer!dan!een!kwart!van!alle!inzetbare!troepen.!! ! In!de!divisies!die!ter!versterking!aankwamen!(onder!meer!de!nieuwe!152ste!en!153ste!DI)!waren!de!4de!en!de!3de! Marokkaanse! Brigades! aanwezig.! Daarin! 4! RMT! en! 8! RMT! in! de! 3de! (153ste! DI)! en! 9! RMZ! in! de! 4de! Marokkaanse! Brigade! (152ste! DI).! Zij! waren! behulpzaam! bij! de! herovering! van! het! gebied! tussen! Lizerne! en! Het! Sas! op! de! linkeroever!van!het!kanaal.!Zij!waren!ook!betrokken!bij!de!tegenaanvallen!op!de!Pilkem!Ridge!met!de!90ste!Brigade! (45ste! DI),! aangevoerd! door! kolonel! Mordacq.! Daar! kwam! ook! 4! RMZ! (uit! de! 38ste! DI! bij! Nieuwpoort)! ter! hulp.! Al! deze!eenheden!leden!zware!verliezen.!! ! Op!het!einde!van!de!Tweede!Slag!bij!Ieper!waren!duizenden!NoordLAfrikaanse!troepen!het!slachtoffer!geworden!van! de! gasaanvallen! en! de! zware! gevechten! tijdens! geallieerde! tegenaanvallen.! Voor! zover! wij! al! konden! tellen,! vonden! daarbij!meer!dan!duizend!onder!hen!de!dood.!! ! Het$vervolg$ ! Voor!de!rest!van!de!oorlog!in!Vlaanderen!werden!NoordLAfrikanen!nog!alleen!buiten!de!Ieperboog!ingezet.!Die!werd! na!de!Tweede!Slag!bij!Ieper!helemaal!Brits.!De!tirailleurs!en!zoeaven!van!de!45ste!DI!stonden!in!de!sector!BoezingeL Steenstraete,! op! de! rechterflank! van! het! Belgische! leger;! die! van! de! 38ste! DI! aan! de! andere! flank! van! de! Belgen! bij! Nieuwpoort.!Vanaf!oktober!1915!kwam!de!45ste!DI!ook!naar!Nieuwpoort!(Grande+DuneLLombaardzijde,!NieuwpoortL Bad).!De!divisie!verdween!voor!een!‘intermezzo’!bij!Verdun!en!de!Somme!van!maart!tot!oktober!1916,!maar!keerde! dan!naar!Nieuwpoort!terug!tot!januari!1917.!In!haar!rangen!waren!de!gekende!en!de!nieuwe!gemengde!regimenten.! $ Zwart$Afrika:$tirailleurs$sénégalais$ ! Zoals! het! een! koloniale! wereldmacht! betaamde,! had! Frankrijk! een! groot! koloniaal! leger! dat! bestond! uit! een! blanke/Franse! bezettingsmacht! en! inheemse! troepen.! De! situatie! aan! de! vooravond! van! de! Eerste! Wereldoorlog!was!als!volgt.! ! Er!waren!drie!blanke!divisies!van!de!Infanterie+coloniale! in! Frankrijk:! 1e! (standplaats! Parijs),! 2e! (Toulon),! 3e! (Brest),! en! er! waren! grote! detachementen! (Groupements+ of+ Groupes! genoemd)! in! alle! kolonies.! Deze! bestonden! uit! inheemse! troepen! (indigènes),! aangevoerd! door! Franse! officieren! (blanken)! en! soms! versterkt/gecontroleerd! door! een! extra! blank! bataljon.! In! totaal! waren! er! acht! dergelijke! koloniale! legers:! Indochine!(Hanoi),!Chine!(bezettingsmacht!in!TienLtsin!–! nu:! Tianjin),! Antilles! (Martinique),! Pacifique! (NouvelleL Calédonie)! en! vier! Afrikaanse! detachementen:! twee! kleinere! detachementen! in! Afrique+ équatoriale! (Brazzaville,! Tchad! –! Fort! Lamy,! nu! N’Djamena)! en! Afrique+ oriëntale! (Madagascar),! met! eigen! Tirailleurs+ Malgaches.! ! De!detachementen!in!NoordL!en!WestLAfrika!waren!veel! groter.!WestLAfrika!bestond!uit!een!grote!groep!zwarte! troepen,! aangevuld! met/aangevoerd! door! één! bataljon! blanken.!De!andere!troepen!waren!Régiments+de+Tirailleurs+Sénégalais.!Ontstaan!vanaf!1857,!waren!ze!na!de!tirailleurs! uit!Algerije!de!grootste!groep!inheemse!troepen,!met!1!RTS!(standplaats!St.Louis),!2!RTS!(Kali),!3!RTS!(Ivoorkust),!4! RTS!(Dakar)!en!nog!twee!bataljons!in!Mali!(Tomboctou,!Zinder),!met!daarbij!nog!eigen!ruiterij:!les!Spahis+sénégalais! (St.! Louis).! Sénégalais! is! op! zich! dus! een! misleidende! term,! de! tirailleurs! kwamen! lang! niet! alleen! uit! het! huidige! Senegal,! maar! ook! uit! Mali,! Burkina! Faso,! Guinée,! Ivoorkust! en! eigenlijk! uit! heel! het! voormalige! AOF,! l’Afrique+
! !
!
9!
Occidentale+Française,!dat!zich!van!aan!de!Westkust!uitstrekte!tot!Benin!en!Niger.!De!RTS!en!BTS!werden!daarbij!ook! ingezet!bij!andere!detachementen,!zoals!in!equatoriaal!Afrika!en!Indochina,!maar!ook!in!NoordLAfrika.!In!1914!waren! er! 14.000! tirailleurs+ sénégalais! gestationeerd! in! WestLAfrika,! en! 15.000! daarbuiten,! waarvan! het! overgrote! deel! in! Marokko.! In! NoordLAfrika! waren! naast! de! inmiddels! goed! bekende! tirailleurs,! zoeaven! en! Bat’Af’s! van! Algerije,! Tunesië! en! Marokko! nog! eens! zes! Régiments+ de+ Marche+ d’Infanterie+ Coloniale! gestationeerd.! Elk! regiment! had! drie! bataljons:!één!blank!en!twee!inheemse.! Bij! die! inheemse! troepen! waren! er! de!Tirailleurs+Sénégalais+du+Maroc! en! de! Tirailleurs+Sénégalais+d’Algérie.!Het!waren!restanten!van!deze!bataljons!die!op!25!oktober!1914!in!Lo!aankwamen,!als! versterking!van!het!Franse!leger!in!België.! ! Tirailleurs$Sénégalais$d’Algérie$et$du$Maroc$ $ De! 102! bataljons! van! het! koloniale! leger,! waarvan! 36! bataljons! in! Frankrijk! (métropolitains)!en!21!in!NoordLAfrika,! werden!aan!het!begin!van!de!oorlog!herverdeeld!in!régiments+de+marche,!samengesteld!uit!actieven!en!reserven.!Als! divisie!of!marsregiment!zouden!ze!geen!rol!spelen!in!de!loopgravenoorlog!in!Vlaanderen.!Senegalese!eenheden!uit!dat! koloniale!korps!vormden!daarop!de!uitzondering.!Tien!‘Marokkaanse’!en!‘Algerijnse’!Senegalese!bataljons!waren!mee! overgekomen! met! het! koloniale! korps! en! in! augustus! en! september! ingezet! bij! vele! gevechten,! in! Rocroi,! aan! de! Marne,! bij! Arras.! Het! restant! werd! op! 24! oktober! 1914! omgevormd! tot! een! gemengde! groep! van! blanke! en! zwarte! troepen,!die!werd!toegewezen!aan!generaal!d’Urbal!in!de!Westhoek.!Al!op!26!oktober!1914!werden!de!verschillende! eenheden!verdeeld!om!bressen!te!dichten!en!uitgeputte!Franse!eenheden!aan!het!front!af!te!lossen.!Eén!bataljon!(2e+ Bn+ Sénégalais+ d’Algérie)! werd! onder! leiding! van! commandant! Debieuvre! naar! de! kanaaloevers! voor! Luigem! en! la! Maison+du+Passeur!gestuurd.!Het!ene!blanke!koloniale!bataljon!(Bn+Mixte+Coloniale+du+Maroc)!naar!SintLElooi.!De!twee! resterende! bataljons,! aangevoerd! door! commandant! Pelletier,! waren! het! 3e+ Bn+ Sénégalais+ du+ Maroc! en! het! 1e+ Bn+ Sénégalais+d’Algérie.!Zij!werden!onder!bevel!van!ViceLamiral!Ronarc’h!van!de!Fusiliers!Marins!geplaatst!om!te!helpen! bij!de!verdediging!van!Diksmuide.! Nog!dezelfde!dag!werd!deze!groep!door!Ronarc’h!ingezet!om!de!Hoge!Brug!in!Diksmuide!en!de!voorposten!rond!de! stad!te!bezetten.!Enkele!dagen!later!werden!de!grote!Wolofs!in!Kaaskerke!opgemerkt!door!Max!Deauville:!+ + De+ longs+ Sénégalais,+ maigres,+ dégingandés+ et+ souriants,+ s’en+ vont+ d’un+ pas+ précieux+ de+ cigognes.+ Ils+ sont+ démesurément+grands,+avec+un+long+cou+sortant+du+col,+portant+une+petite+tête+ronde+coiffé+d’un+fez.+Ils+ont+la+ petite+veste+bleu+outreJmer+et+le+pantalon+bouffant.+Ils+marchent+pieds+nus,+en+portant+leurs+bottines+à+la+main.+ ! Ronarc’h!liet!de!drie!‘soorten’!eenheden!die!hij!ter!beschikking!had!(Belgen,!Bretoenen!en!Senegalezen)!binnen!hun! eigen!bataljons!voor!de!aflossing!zorgen.!Al!op!1!november!merkte!hij!op!dat!het!noordelijke!klimaat!de!Senegalezen! zwaar!viel:!+ + Ils+souffrent+déjà+beaucoup+de+l’enflure+des+pieds,+et+la+question+de+leur+relève+va+se+poser.+Il+est+bien+évident,+ d’ailleurs+que+le+climat+et+la+saison+sont+maintenant+trop+rudes+pour+des+troupes+noires.+ + Dokter!Duwez,!alias!Max!Deauville,!zag!dat!ook:!! ! Le+matin,+dans+la+rue+dévastée,+passent+des+Sénégalais+portants+leurs+camarades+sur+le+dos.+Les+pauvres+diables+ sont+déchaussés.+Au+bout+de+leurs+jambes+maigres+pendent+leurs+pieds,+gros+comme+des+têtes+d’enfants.+Chaque+ jour+ils+défilent+ainsi+des+quinzaines+qui+ont+les+pieds+gelés.+Ils+souffrent+abominablement+et+de+grosses+larmes+ coulent+le+long+de+leurs+joues+fanées.+ + Op!4!november!liet!Ronarc’h!mariniers!de!aflossing!doen!van!3!BTS!du+Maroc!in!de!voorposten!in!het!noorden!van!de! stad.! De! dag! voordien! hadden! beide! bataljons! al! grote! verliezen! geleden.! Ondanks! een! groot! voluntarisme! was! de! situatie!niet!lang!houdbaar.!Een!week!later!ging!Diksmuide!verloren.!Mariniers,!Belgen!en!tirailleurs!waren!aan!het! einde! van! hun! krachten.! In! een! week! tijd! verloren! de! Senegalezen! hun! belangrijkste! officieren:! groepsoverste,! compagniekapiteins,!luitenanten.!Op!de!fatale!laatste!dag,!10!november,!sneuvelde,!aan!de!overweg!op!de!weg!naar! Esen,! de! bataljon! chef! van! 1! BTS! d’Algérie,! Ernest! Brochot,! die! Ronarc’h! adjunctLbevelhebber! had! gemaakt! van! de! verdedigers! van! Diksmuide.! Iets! ten! zuiden! daarvan,! vlakbij! de! gemeentelijke! begraafplaats,! sneuvelden! bijna! alle! resterende!Senegalezen!van!de!2de!Cie.!Ze!volgden!het!lot!van!de!3de!de!dag!voordien.!Alfred!Guignard,!een!van!hun! Franse! officieren,! beschreef! hoe! zij! een! veeltalig! ritmisch! gezang! aanhieven! in! de! stormloop! tegen! de! Duitse! overmacht,!een!melopee!die!verstomde!in!het!Duitse!vuur.!! + À+cinquante+mètres,+la+mitraille+faucha+la+chair+noire.+Sous+les+volées,+mourant+pour+toujours,+avec+les+morts,+ l’hymne+unique+s’affaiblit,+puis+se+tut,+mais+il+a+droit+à+d’éternels+échos+dans+l’histoire.++ ! In!zijn!memoires!stelde!Ronarc’h!dat!op!het!einde!van!de!dag!waarop!hij!ruim!tweeduizend!mannen!had!verloren,!van! de!Senegalezen!nog!slechts!zeshonderd!mannen!restten,!net!genoeg!om!één!(onvolledig)!bataljon!te!vormen!van!de! twee! die! hem! twee! weken! eerder! waren! toevertrouwd.! Andere! bronnen! maken! melding! van! nog! veel! minder! overlevenden.!In!het!2de!Algerijnse!bataljon!van!Debieuvre!langs!het!kanaal!IeperLIJzer!waren!na!10!november!1914! te!weinig!mannen!over!om!het!bataljon!te!laten!voortbestaan.!Uit!SintLElooi!kwamen!de!restanten!van!het!Bn+Mixte+ coloniale+ du+ Maroc.! Allen! kwamen! op! 17! november! samen! in! Hoogstade.! Niet! eens! duizend! mannen! van! de! drieduizend!die!drie!weken!eerder!in!Lo!waren!aangekomen.!‘Pluie,+vent,+boue…+une+musique+belge+joue.+Les+Sénégalais+
! !
!
10!
dansent,+ les+ pauvres’,+ noteert! een! bataljonsarts! van! de! Fusiliers! Marins! in! zijn! dagboek.! Een! week! later! wordt! het! restant!teruggevoerd!naar!Frankrijk,!naar!Fréjus!en!Nice,!om!er!te!overwinteren,!wachtend!op!de!nieuwe!lichtingen! die!uit!Afrika!zouden!aankomen.!! Op! de! begraafplaatsen! van! de! Westhoek! vinden! we! amper! veertien! ‘Senegalese’! graven! uit! deze! periode!! Dat! de! overige!WestLAfrikaanse!doden!(behalve!hun!Franse!officieren)!gerepatrieerd!zouden!zijn,!is!onwaarschijnlijk.!! !! Uit!deze!periode!stammen!ook!de!vele!vooroordelen!tegen!de!zwarte!troepen:!dat!ze!schrik!zouden!hebben!gehad!van! het! kanonvuur! en! dus! onbetrouwbaar! waren! (blanke,! i.e.! Franse,! Britse! en! Belgische,! kritiek);! dat! ze! ’s! nachts! de! Duitse!loopgraven!inslopen!en!oren!van!tegenstanders!afsneden!en!als!trofeeën!aan!hun!gordel!droegen!(Duits,!maar! ook! bevestigd! in! Belgische! verhalen);! dat! de! Senegalese! krijger! voor! alles! ook! een! tijger! in! bed! was! (daarvoor! waarschuwde!iedereen).!De!in!die!tijd!courante!inzichten! in!de!zeg!maar!dierlijke!karakteristieken!van!het!zwarte! ras,! verleenden! de! zwarte! soldaten! een! status! van! seksuele!suprematie.!! + Indien! dit! allemaal! al! waar! was,! dan! gold! het! wellicht! toch!niet!voor!de!groep!in!de!IJzerslag.!+ Die!bestond!uit!beroepssoldaten!met!een!lange!staat!van! dienst! in! Marokko! of! Algerije,! die! het! knallen! van! het! kanon! wél! kenden! en! die! (toch! de! weinigen! die! het! overleefden!of!hun!opvolgers)!later!nauwelijks!! toegang!kregen!tot!Europese!vrouwen.! ! + *Een+tirailleur+toont+zijn+buit,+een+ring+vol+met+buit+gemaakte+oren+aan+een+verschrikte+dame! ! Latere$rekruteringen$ $ Nadat! de! vooroorlogse! professionelen! tegen! einde! 1914! zo! goed! als! vernietigd! waren,! werd! een! beroep! gedaan! op! nieuwe!rekruten.!Dat!gebeurde!haastig!en!met!groot!gevolg.!Het!onuitputtelijke!reservoir!van!Afrika!diende!nu!écht!te! worden! aangeboord.! De! bijna! 30.000! professionelen! van! voor! de! oorlog! werden! vervoegd! door! nog! eens! bijna! evenveel!rekruten!in!1914!en!het!dubbele!aantal!in!1915.!Vanaf!1916!en!de!doorgedreven!mobilisatie!werden,!tot!aan! het!einde!van!de!oorlog,!nog!eens!120.000!WestLAfrikanen!onder!de!wapens!geroepen.!130.000!(of!5000!meer!dan!de! Tirailleurs+Algériens)!werden!naar!de!oorlog!in!Europa!gestuurd.!Naar!de!Westhoek!keerden!de!Senegalese!tirailleurs! niet!meer!terug,!wel!dienden!en!stierven!ze!aan!de!Chemin!des!Dames!(1917)!en!de!Somme!(1918).!Pas!helemaal!op! het!einde!zouden!nog!drie!zwarte!eenheden!aansluiten!in!de!laatste!fase!van!het!bevrijdingsoffensief.! ! Marialoop$Machelen$ $ Drie!bataljons!(43ste,!45ste!en!75ste!BTS)!sloten!op!24!september!1918!aan!bij!de!132ste!DI,!die!vanaf!13!oktober! 1918!het!Belgische!leger!kwam!bijstaan!in!de!gevechten!van!het!Bevrijdingsoffensief.!! ! De! succesvolle! eerste! vooruitgang! was! gestopt,! de! Belgen! waren! uitgeput!en!uitgedund!en!de!Fransen!dienden!(andermaal)!ter!hulp! te! komen.! Tussen! 13! en! 18! oktober! werden! onder! andere! de! Senegalese! bataljons! ingezet! voor! de! verovering! van! Marialoop! (Meulebeke)! en! Dentergem.! De! divisie! stootte! verder! door! in! de! richting!van!de!Leie!en!ten!slotte!de!Schelde!(Markegem,!Waregem).!! Vandaag! getuigen! een! 25! graven! op! de! Franse! militaire! begraafplaatsen!van!Machelen!aan!de!Leie,!Roeselare!en!Potijze!van! deze! laatste! WestLAfrikaanse! aanwezigheid! in! de! oorlog! in! Vlaanderen.! ! Koloniale$arbeidskrachten:$Madagaskar,$Annam$ $ Was!de!inzet!van!koloniale!troepen!binnen!het!koloniale!denken!volkomen!gerechtvaardigd,!dan!gold!dat!nog!meer! voor! de! inzet! van! koloniale! arbeidskrachten.! In! het! Franse! parlement! werd! in! 1914! geredeneerd! dat! de! Franse! kolonisering! vrede! en! voorspoed! had! gebracht! bij! de! inheemse! bevolking,! en! dat! daarom! in! een! uur! van! nood! een! wederdienst!van!deze!bevolking!mocht!worden!gevraagd.++ + Nous+avons+apporté+la+prospérité+et+la+paix.+Nous+les+avons+délivrés+des+épidémies+et+des+razzias,+des+famines+ périodiques,+ et+ des+ guerres+ civiles.+ Nous+ avons+ versé+ le+ plus+ précieux+ de+ notre+ sang+ pour+ écarter+ d’elles+ les+ grands+envahisseurs+et+les+marchands+d’esclaves.+Aujourd’hui,+nous+luttons+pour+elles+comme+elles+pour+nous.++ +
! !
!
11!
De!koloniale!troepen!in!Europa!bestonden!zowel!uit!Franse!koloniale!(blanke)!als!uit!inheemse!(gekleurde)!troepen.! De!eerste!groep!zou!in!totaal!oplopen!tot!134.000!eenheden,!de!inheemse!tot!437.000.vi!Dat!was!in!verhouding!maar! heel!weinig.!Waar!ongeveer!20!%!van!alle!Fransen!werd!gemobiliseerd!(7,8!miljoen),!was!dat!voor!de!bevolking!van! de!kolonies!maar!1!%.!Zelfs!in!de!Maghreb,!dat!al!heel!lang!een!rekruteringsbasis!vormde!voor!koloniale!troepen,!lag! het!aantal!gerekruteerden!niet!hoger!dan!4!%.!In!vergelijking!met!de!situatie!voor!de!oorlog!betekende!dit!niettemin! een!tienmaal!grotere!inspanning.!In!het!leger!vertegenwoordigden!de!indigènes!5,3!%!van!de!totale!troepenmacht.!Dat! aandeel!werd!wel!steeds!groter!naarmate!de!oorlog!langer!duurde.! Bij! de! (gemilitariseerde)! arbeiders! zien! we! een! heel! ander! plaatje.! Ruim! 220.000! mannen! werden! gerekruteerd,! waarvan! 190.000! in! Europa! werden! ingezet.! Daartegenover! staat! een! vergelijkbaar! aantal! (225.000)! Europese! arbeiders! (vooral! Spanjaarden,! Portugezen! en! Italianen).! In! het! geheel! van! de! werkkrachten! in! Frankrijk! vertegenwoordigden!de!kolonialen!4!%.!In!de!wapensector!liep!hun!aandeel!zelfs!op!tot!8!%.!In!het!leger!tot!20!%.! Ook!al!waren!ze!in!absolute!cijfers!minder!talrijk,!als!werkkracht!leverde!de!koloniale!bevolking!(plus!China)!dus!een! grotere!bijdrage!aan!de!Franse!oorlogsinspanning.! ! Bekijken! we! de! onderlinge! verhoudingen! tussen! troepen! en! arbeiders,! dan! valt! op! dat! sommige! landen! veel! meer! arbeiders,!andere!veel!meer!soldaten!leverden.!Het!onafhankelijke!China!leverde!geen!troepen,!wel!ongeveer!40.000! arbeidskrachten! voor! het! Franse! leger.! De! Chinezen! die! in! Vlaanderen! werkten,! deden! dat! echter! hoofdzakelijk! in! opdracht!van!het!Britse!leger.!! ! Uit!Indochina!kwamen!zowel!soldaten!als!arbeidskrachten!(43.000!soldaten!en!49.000!arbeiders).!Maar!de!tirailleurs+ tonkinois! kwamen! nooit! op! het! front! in! Vlaanderen.! Dat! gebeurde! wel! met! travailleurs+ annamites,! Vietnamese! arbeiders,!die!onder!meer!in!de!haven!van!Duinkerke!en!het!achterland!langs!de!FransLBelgische!grens!actief!waren.!! ! Op! weg! naar! Quadypre! (Nord)! zag! de! Franse! soldaat! Frédéric! Branche,! met! zijn! regiment! op! weg! naar! de! aflossing! van!de!Britten!op!de!Kemmelberg!(99ste!RI,!39ste!DI),!op!14!april!1918!een!groep!Vietnamezen!voorbijkomen:!+ + Nous+sommes+en+arrière+de+Bailleul.+En+route,+nous+croisons+tout+un+convoi+de+travailleurs+annamites,+encadrés+ d’Anglais+:+ ce+ sont+ d’affreux+ petits+ bouts+ d’hommes,+ sales+ et+ pouilleux+;+ ils+ portent+ sur+ leur+ dos+ un+ énorme+ sac+ sous+lequel+ils+plient+et+qui+renferme+leurs+hardes+et+les+objets+les+plus+hétéroclites+qui+soient.+Ils+excitent+notre+ hilarité…+ !! Deze!denigrerende!toon!was!niet!ongewoon,!al!realiseerde!soldaat!Branche!zich!wellicht!niet!wat!zo’n!arbeiderskorps! voor!hem!betekende.!Arbeiders!waren!nodig!overal!waar!er!troepen!aanwezig!waren,!maar!vaak!werden!troepen!op! halve!rust!of!met!piket!ingezet!voor!het!uitvoeren!van!allerhande!werken.!Zonder!speciale!arbeiderskorpsen!kon!de! infanteriesoldaat! dus! zelf! voor! het! werk! opdraaien.! Voor! veel! structurele! werken! (transport,! wegenbouw,! aanvoer! van! materialen! en! munitie)! waren! er! gemilitariseerde! eenheden! van! arbeiders.! In! de! Westhoek! waren! deze! permanente!arbeidskrachten!voor!het!Franse!leger!vooral!aanwezig!bij!de!haven!van!Duinkerke!en!in!het!achterland! van!het!front!bij!Nieuwpoort!en!van!het!front!langs!het!Kanaal!IeperLIJzer.!Het!hoofdkwartier!van!dat!achterland!lag!in! Roesbrugge.! Daar! waren! allerhande! arbeidskrachten! aan! het! werk,! vaak! Franse! soldaten! op! rust,! soms! Duitse! krijgsgevangenen,! Belgische! vluchtelingen,! hulptroepen! uit! NoordLAfrika! en! in! september! 1917! ook! een! groep! werkers! uit! Madagaskar.! Er! bestaat! zelfs! een! foto! van! deze! Travailleurs+Malgaches! die! hun! potje! koken! in! het! veld! langs!een!heg.!Het!beeld!mag!uitzonderlijk!worden!genoemd,!want!uiteindelijk!zouden!niet!meer!dan!5500!arbeiders! uit! Madagaskar! in! Europa! worden! ingezet.! De! Tirailleurs+ Malgaches! kwamen! met! 34.000! naar! het! front! in! Europa,! maar!werden!enkel!in!Frankrijk!ingezet.!! ! Britse$koloniale$troepen$ $ Ook!in!GrootLBrittannië!werd!veel!over!de!kwestie!van!de!koloniale!troepen!gepraat.!Al!op!5!augustus!1914,!een!dag! na!de!Britse!oorlogsverklaring!aan!Duitsland,!besloot!de!door!premier!Asquith!voorgezeten!krijgsraad!een!Indische! divisie! naar! Egypte! te! sturen! en! een! cavaleriebrigade! plus! een! extra! divisie! paraat! te! houden! voor! een! inzetting! overzee.!Drie!weken!later,!op!28!augustus,!besliste!de!regering!deze!eenheden!naar!Marseille!te!verplaatsen.! In!december!1915!werden!de!meeste!Indische!troepen!uit!de!Europese!oorlog!teruggetrokken!en!richtte!de!aandacht! van! de! Britten! zich! nu! in! toenemende! mate! op! de! Afrikanen.! In! tegenstelling! tot! Frankrijk! had! GrootLBrittannië! tot! dan! toe! wel! al! Afrikaanse! troepen! op! de! buitenLEuropese! oorlogstonelen! ingezet,! maar! nog! niet! aan! het! westelijk! front.! In!mei!1916!eiste!Winston!Churchill!in!het!Lagerhuis!de!opleiding!van!Afrikaanse!eenheden!en!tien!tot!twaalf!Indische! divisies!om!te!worden!ingezet!in!Europa.!Churchill!beredeneerde!zijn!voorstel!als!volgt:!! ! Wij+moeten+ons+[…]+indenken+wat+de+toekomstige+historici+zouden+schrijven+als+ze+de+geschiedenis+van+onze+tijd+zouden+ schrijven,+wat+ze+zouden+moeten+noteren+indien+GrootJBrittannië+een+halfslachtige+vrede+zou+moeten+aanvaarden+omdat+ het+Afrika+had+vergeten;+indien+in+een+tijd+waarin+elke+man+telde+[…]+de+Regering+van+GrootJBrittannië+niet+bij+machte+ zou+zijn+geweest+om+gebruik+te+maken+van+dat+machtige+continent.+[…]+Dat+zou+toch+ongelooflijk+zijn.+En+toch+is+het+nu+ aan+ het+ gebeuren.+ […]+ Want+ wat+ gebeurt+ er+ terwijl+ wij+ hier+ zitten,+ straks+ opstaan+ om+ te+ gaan+ eten,+ of+ naar+ huis+ om+ te+ slapen?+ Elke+ vierentwintig+ uur+ worden+ bijna+ 1000+ mannen+ –+ Engelsen,+ Britten,+ mannen+ van+ ons+ ras+ –+ tot+ een+ hoopje+ bloederige+ flarden+ herleid.+ […]+ Wij+ moeten+ alle+ mogelijke+ maatregelen+ bestuderen,+ geen+ enkele+ mag+ zomaar+ terzijde+ worden+geschoven+zolang+er+enige+hoop+bestaat+dat+hij+ons+iets+zou+kunnen+opleveren.+
! !
!
12!
! In!oktober!van!datzelfde!jaar!publiceerde!majoor!StuartLStephens!in!de!English+Review!het!artikel!‘Our!Million!Black! Army!’.! Daarin! werd! een! oproep! gedaan! om,! net! zoals! de! Fransen,! in! wier! gelederen! ‘thousands! of! fanatic! Moors’! hadden!gestreden,!het!reservoir!aan!‘black!fighting!material’!in!Afrika!uit!te!putten!en!een!half!miljoen!‘big,!lusty,!coalL black!devils’!aan!het!westelijk!front!in!te!zetten.!Net!zoals!bij!de!Europeanen!en!NoordLAmerikanen!spookte!ook!bij!de! Britten!een!hiërarchie!van!‘rassen’!door!het!hoofd,!waarbij!de!‘blanken’!zich!aan!de!top!van!de!mensheid!situeerden,! de!‘zwarten’!helemaal!onderaan!en!de!Indiërs!ergens!daartussenin.! ! Militairen,! koloniale! autoriteiten,! vertegenwoordigers! van! de! linkse! partijen! en! de! ZuidLAfrikaanse! kolonisten! verzetten! zich! echter! tegen! het! plan! om! Afrikaanse! troepen! in! Europa! te! laten! vechten.! De! argumenten! van! de! tegenstanders!kwamen!uit!drie!richtingen,!namelijk!een!humanitaire,!die!het!inzetten!van!Afrikanen!in!Europa!voor! onmenselijk! hield,! een! imperialistische,! die! vreesde! voor! opstanden! van! veteranen! in! de! kolonies! tijdens! de! naoorlogse! periode! als! er! op! grote! schaal! Afrikanen! zouden! worden! opgeleid,! en! een! militairLpolitieke,! die! aan! de! militaire!waarde!van!WestLAfrikaanse!troepen!in!een!Europese!oorlog!twijfelde.! ! Belgisch$koloniale$troepen$ $ In! tegenstelling! tot! de! Fransen! en! Britten! heeft! België! geen! koloniale! troepen! ingezet,! althans! niet! aan! de! IJzer.! De! Congolese!Force!Publique!was!wel!–!en!vrij!succesvol!–!actief!in!de!campagne!tegen!Duits!OostLAfrika.!In!het!Belgisch! Leger!aan!het!westelijk!front!dienden!alles!samen!slechts!27!kleurlingen,!op!twee!na!allen!volbloed!Congolezen.!De! meesten!onder!hen!woonden!al!in!1914!in!België!of!werkten!op!de!Congoboten.!! !
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! ! !
!
! !
$ $ $ $
! !
!
1!
3:#Multicultureel#België# #
3.1#Inleiding# ! De! inwoners! van! België! bestaan! uit! verschillende! nationaliteiten,!culturen!en!godsdiensten.!Vanuit!verschillende! delen! van! de! wereld! streken! mensen! hier! neer.! Migranten! vormen!een!grote!groep!in!België.!Voor!velen!van!hen!gaat!de! komst!naar!België!gepaard!met!een!cultuurschok.!Tevens!is!er! vaak! sprake! van! een! wederzijds! onbegrip! tussen! autochtonen! en! allochtonen.! In! het! verhaal! van! ‘De! zwarte! schande’! vertellen!we!het!verhaal!van!twee!verschillenden!generaties,!en! hoe!ze!omgaan!met!hun!kleurtje,!met!hoe!de!wereld!naar!hun! kijkt.!! ! We! hebben! nog! een! lange! weg! af! te! leggen.! Migratie! komt! vaak! op! een! negatieve! manier! in! het! nieuws:! hongerstakingen,!uitwijzingen,!racisme,!mensenhandel!...!Deze!berichten!werken!wantrouwen!en!angst!in!de!hand.!De! gevolgen! van! migratie! worden! in! de! media! breed! uitgesmeerd,! maar! naar! de! oorzaken! en! redenen! wordt! niet! of! nauwelijks!gepeild.!Migratie!maakt!nochtans!onlosmakelijk!deel!uit!van!de!geschiedenis!van!de!mensheid.!Het!is!niet! omdat!internationale!migratie!de!afgelopen!jaren!steevast!in!het!nieuws!komt!en!op!de!politieke!agenda!staat,!dat!dit! een!recent!fenomeen!is.!Misschien!moeten!we!de!mensen!hiervan!meer!bewust!maken!om!de!vrees!en!de!spanningen! die!ermee!gepaard!gaan!weg!te!nemen.!Dat!is!ook!een!van!de!opdrachten!die!Bleeding!Bulls!zich!heeft!gesteld.! ! Waarom!hebben!mensen!zich!vroeger!verplaatst?!Waarom!doen!ze!het!nu?!De!mens!heeft!zich!steeds!verplaatst,!om! te! overleven! of! simpelweg! om! beter! te! leven.! De! geschiedenis! van! onze! migraties! kan! ons! helpen! om! de! huidige! migraties!beter!te!kaderen.!Migraties!hoeven!niet!enkel!als!een!probleem!benaderd!te!worden.!Ze!zijn!gewoonweg!een! historisch!gegeven.!In!dit!dossier!ontdek!je!niet!alleen!hoe!vaak!de!mens!zich!altijd!heeft!verplaatst,!maar!ook!dat!zijn! motieven!om!te!migreren!gisteren!vaak!dezelfde!zijn!als!die!van!gisteren,!vandaag!en!wellicht!ook!die!van!morgen!!! ! Hieronder!staat!een!kort!overzicht!van!verschillende!migratiegolven.!Daarna!wordt!dieper!ingegaan!op!vooroordelen! doorheen!de!tijd!en!op!migratie!in!het!algemeen.!! !
3.2#geschiedenis#van#migratie#in#België# # Kolonisatie# #
De! ontdekkingsreizen! gaven! het! startschot! voor! een! nieuw! hoofdstuk! in! de! geschiedenis!van!de!migratie.!De!landen!die!de!ontdekkingsreizen!hadden!betaald,! wilden!ook!waar!voor!hun!geld.!Daarom!eigenden!ze!zich!grote!stukken!land!toe!in! de! nieuw! ontdekte! gebieden.! Deze! kolonies! moesten! bestuurd! worden.! Daarom! verhuisden!vanuit!die!landen!heel!wat!mensen!naar!de!kolonies.!Ook!arbeiders!en! boeren! trokken! naar! de! kolonies.! Spanje! en! Portugal! bezetten! bijna! gans! ZuidN Amerika! terwijl! Engeland! en! Frankrijk! zich! meer! op! NoordNAmerika! richtten.! Vandaar!dat!ook!in!ZuidNAmerika!Spaans!en!Portugees!de!belangrijkste!talen!zijn! en!Engels!(VS)!en!Frans!(Canada)!in!NoordNAmerika.!Ook!ons!land!had!een!kolonie! in! CentraalNAfrika,! namelijk! BelgischNKongo! (nu! de! Democratische! Republiek! Congo).!Dat!er!nu!veel!Congolezen!in!België!wonen!is!daar!nog!steeds!een!gevolg! van.! ! ! ! ! Vertrek#vanuit#België## We! kennen! België! als! een! land! waar! veel! migranten! wonen.! Maar! in! de! loop! van! de! laatste! eeuwen! zijn! ook! honderdduizenden!Belgen!naar!andere!landen!gemigreerd.!Niet!alleen!naar! BelgischNKongo,!de!toenmalige!kolonie,!maar!ook!naar!Amerika,!Nederland! en! Frankrijk.! Na! 1850! vormden! de! Belgen! zelfs! de! grootste! groep! vreemdelingen! in! Frankrijk.! In! de! 19de! en! het! begin! van! de! 20ste! eeuw! trokken! massaal! veel! Belgen! naar! de! Verenigde! Staten! en! Canada.! Tussen! 1901! en! 1930! trokken! alleen! al! 32.000! Belgen! naar! Canada! om! daar! een! nieuw!leven!op!te!bouwen.!# ! De! landbouwvernieuwingen! (betere! werktuigen,! machines...)! en! de! bevolkingsgroei!zorgen!er!op!het!platteland!voor!dat!velen!geen!werk!meer!
! !
!
2!
vinden.!Grote!boeren!in!Frankrijk!en!Wallonië!kunnen!bij!het!oogsten!wel!wat!extra!hulp!gebruiken.!Werkloze!boeren! werken! dan! voor! hen! als! “seizoenarbeiders”.! Anderen! trekken! naar! grote! steden! zoals! Gent! en! Charleroi! omdat! ze! hopen!werk!te!vinden!in!de!beginnende!industrie.!Nog!anderen!hopen!op!een!betere!toekomst!in!Amerika.!Vooral!na! de! eerste! berichten! over! de! vondst! van! goud! in! Californië! komt! de! emigratiebeweging! op! gang.! Tienduizenden! Vlamingen! en! Walen! wagen! de! overtocht! naar! NoordNAmerika.! Handige! ronselaars! trekken! van! dorp! tot! dorp! om! mensen! naar! het! ‘beloofde! land’! te! lokken.! Zij! vertellen! de! mensen! dat! in! Amerika! snel! en! makkelijk! geld! zou! te! verdienen!zijn.!Je!zou!er!zelfs!onbeperkt!en!gratis!grond!kunnen!krijgen!!Vanaf!het!einde!van!de!19e!eeuw!verkiezen! Belgische! migranten! vooral! Canada.! De! Canadese! regering! stelt! dan! ook! alles! in! het! werk! om! vanuit! Europa! een! emigratiebeweging! op! gang! te! brengen.! Ze! proberen! vooral! Belgen! te! lokken! omdat! die! bekend! staan! als! goede! werkers! en! bekwame! boeren.! Canada! stuurt! immigratievertegenwoordigers! om! mensen! te! overtuigen! om! te! verhuizen.!Men!betaalt!zelfs!een!deel!van!de!reisonkosten.!Ook!de!grote!rederijen!beschrijven!Canada!in!hun!folders! als! een! waar! paradijs.! Vaak! komen! de! landverhuizers! bedrogen! uit.! Voor! arbeiders! zijn! de! werkomstandigheden! dikwijls! nog! slechter! dan! in! België.! Sommigen! keren! dan! ook! terug.! Voor! diegenen! die! in! hun! nieuwe! land! een! boerderij!opstarten,!is!de!toestand!iets!beter.!Maar!ook!zij!worden!vaak!bedrogen!door!de!grondverkopers.! ! In! tegenstelling! tot! andere! migrantengroepen! vormen! de! “Amerikaanse! Belgen”! geen! afzonderlijke! gemeenschap.! Toch!hechten!vooral!de!Vlamingen!belang!aan!het!behoud!van!een!eigen!Vlaamse!identiteit.!Zo!verschijnt!er!in!Detroit! (USA)!nog!steeds!‘De!Gazette!van!Detroit’,!een!Vlaamse!krant.!De!Walen!sluiten!zich!aan!bij!de!plaatselijke!Franstalige! organisaties!en!lezen!de!Canadese!Franstalige!kranten.!De!integratie!verloopt!echter!vrij!vlot.! In! 1856! vertrekt! Jozef! Ronsmans! uit! Sterrebeek! naar! Amerika.! Vanuit! Antwerpen! maakt! hij! met! andere! landverhuizers!(o.a.!een!familie!die!naar!Australië!vertrekt)!de!overtocht!naar!Engeland.!Vanuit!Liverpool!gaat!de!reis! verder!naar!New!York.!Jozef!houdt!een!dagboek!bij!van!zijn!wedervaren.! “den% negentienden% Meij% waren% wij% met% onze% kisten% naar% de% stoomboot% Washington% gereden% om% ’s% anderendaags% te% vertrekken.%...al%mijn%kameraden%(waren)%weg%die%met%mij%gekomen%waren.%Daar%stond%ik%dan%te%kijken,%met%niemand%geen% woord%kunnen%spreken.%Gelukkiglijk%had%ik%een%kaart%van%de%hotel.%Ik%had%ze%overal%laten%zien.%Niemand%verstond%wat%ik%er% wilde%mede%zeggen.%(...)%Er%was%eenen%Brusselaar%in%dienst%op%den%boot,%den%eenigste%die%ik%gevonden%heb%die%Fransch%kon% spreken%en%waar%ik%nog%al%wel%mede%geweest%ben.%Het%Vlaamsch%had%ik%niet%meer%gehoord%sedert%ik%Antwerpen%verlaten% had.”% Wereldoorlogen# # Het! oorlogsgeweld! van! WOI! dreef! heel! wat! mensen! op! de! vlucht.! Tijdens! de! Eerste! Wereldoorlog! vluchtten! zowat! 1.300.000! Belgen! weg! uit! ons! land,! voornamelijk! naar! Frankrijk! en! Nederland.! Tussen! de! twee! wereldoorlogen! waren! er! in! ons! land! arbeidskrachten! te! weinig.! Daarom! werden!mensen!uit!andere!landen!aangetrokken!om!vooral! in!de!bloeiende!koolmijnindustrie!te!komen!werken.!Vooral! Italianen!en!OostNEuropeanen!kwamen!naar!ons!land!om!te! werken!in!de!mijnen.!! ! In! de! Tweede! Wereldoorlog! werden! veel! Joodse! immigranten,!die!in!het!begin!van!de!20ste!eeuw!en!vooral! tussen! de! twee! wereldoorlogen! naar! België! waren! gekomen,! door! de! Duitse! bezetters! gedeporteerd.! Vanuit! België!alleen!al!werden!32.000!joden!gedeporteerd!naar!de! krijgsgevangenkampen.! 6.000.000! mensen! werden! er! vermoord.! De! Tweede! Wereldoorlog! en! haar! nasleep! zorgden! opnieuw! voor! massale! migratiestromen.! Totalitaire! regimes!(fascistische!en!communistische)!hadden!miljoenen!mensen!op!de!vlucht!gejaagd.!De!nieuwe!hertekening!van! nationale!grenzen!en!de!Koude!Oorlog!die!zich!begon!af!te!tekenen!(zeker!met!de!oprukkende!USSR!in!OostNEuropa)! bracht! nieuwe! migratiestromen! op! gang,! net! zoals! de! politiek! van! wederopbouw! in! veel! Europese! landen! die! bij! gebrek!aan!voldoende!arbeidskrachten!economische!immigratie!bevorderde.!! ! Gastarbeiders# ! Vanaf!de!jaren!1920!zijn!het!vooral!Italianen!en!OostNEuropeanen! die!als!gastarbeider!in!ons!land!komen!werken.!België!heeft!op!dat! moment! een! grote! nood! aan! arbeiders! voor! de! industrie! en! de! mijnbouw.!Na!de!economische!crisis!van!1930!verstrengt!men!de! migratiewetgeving.! De! regering! bepaalt! welke! industrietakken! nog! een! beroep! mogen! doen! op! vreemde! werkkrachten.! In! het! begin! is! dat! enkel! de! mijnbouw.! Na! de! Tweede! Wereldoorlog! komen!daar!de!bouw!en!de!zware!industrie!bij.!Elke!gastarbeider!
! !
!
3!
moet!bovendien!over!een!‘arbeidsvergunning’!beschikken,!verleend!door!het!Ministerie!van!Arbeid.!Een!aantal!NoordN Afrikaanse!gastarbeiders!wordt!ten!gevolge!van!de!crisis!teruggestuurd.! Na!de!Tweede!Wereldoorlog!komen!de!OostNEuropese!landen!onder!communistisch!bestuur.!De!regeringen!van!die! landen!vragen!hun!arbeiders!in!het!buitenland!uit!te!maken!welke!nationaliteit!ze!willen!aannemen.!De!meeste!OostN Europeanen!keren!terug!naar!hun!land!van!herkomst.!De!Belgische!industrie!moet!nu!elders!arbeidskrachten!zoeken.! In!de!jaren!1950!zoekt!de!industrie!vooral!arbeiders!in!Italië!en!Griekenland.!Affiches!met!beloftes!van!hoge!salarissen! en! pensioenen! moeten! arbeiders! lokken.! De! grootste! aantallen! vreemdelingen! treft! men! aan! rond! de! steenkoolbekkens! (Wallonië! en! de! Kempen)! en! in! grote! industriesteden! als! Antwerpen,! Brussel! en! Gent.! De! leefomstandigheden!zijn!erbarmelijk:!de!arbeiders!leven!in!houten!barakken!en!krijgen!vaak!te!maken!met!racisme.! Het!werk!is!zeer!zwaar!en!onveilig.!Wie!protesteert,!wordt!door!de!vreemdelingenpolitie!opgepakt!en!zonder!pardon! teruggestuurd!naar!Italië.!Na!een!zware!mijnramp!in!Marcinelle!stelt!de!Italiaanse!regering!hogere!eisen.!De!Belgische! industrie!begint!daarom!arbeiders!te!rekruteren!uit!Spanje,!Marokko!en!Turkije.!De!‘golden!sixties’!(jaren!1960)!zijn! bovendien! een! periode! van! economische! bloei.! Niet! alleen! de! mijnbouw! en! de! industrie,! maar! ook! de! verwerkende! nijverheid!en!de!dienstensector!stellen!gastarbeiders!aan!het!werk.!Economische!problemen!in!de!jaren!1970!doet!bij! veel!Belgen!de!verwachting!rijzen!dat!de!migranten!terugkeren!naar!hun!land!van!herkomst.!Dat!gebeurt!echter!niet.! Economische! verschillen! tussen! landen! zorgden! ervoor! dat! Italië,! Spanje,! Griekenland! en! Portugal,! gevolgd! door! Turkije! en! Joegoslavië! emigratielanden! werden! qua! arbeidskrachten,! Duitsland,! België,! Frankrijk,! Zwitserland,! Nederland! en! Zweden! immigratielanden.! Daarnaast! speelde! ook! de! dekolonisatie! een! rol! van! betekenis.! Europese! koloniale! mogendheden! werden! geconfronteerd! met! immigratie! –! van! Europeanen! die! zich! in! de! kolonies! hadden! gevestigd!als!van!autochtonen!uit!de!kolonies!–!als!gevolg!van!dekolonisatieprocessen.!Ondanks!de!honderdduizenden!! arbeidskrachten!!die!België!binnenstroomden,!heeft!ons!land!tot!1989!nooit!iets!gedaan!om!ervoor!te!zorgen!dat!de! migranten!goed!konden!integreren!in!ons!land.!Pas!nadien!is!er!sprake!van!een!echt!integratiebeleid.!! ! Elarbi!kwam!in!1974!naar!België.!Na!zijn!studies!aan!Franstalige!ULB!begon!hij!als!arts!te!werken.!! “Ik% sprak% al% Nederlands,% woonde% in% Antwerpen% en% was% er% getrouwd% met% een% Belgische% vrouw.% (...)% De% eerste% generatie% Marokkanen% is% hierheen% gekomen% in% het% begin% van% de% jaren% zestig% en% is% niet% of% nauwelijks% geschoold:% men% schrijft% niet% eens%Arabisch%en%spreekt%zelfs%slecht%Marokkaans.%Verwacht%van%hen%dan%ook%niet%dat%ze%Nederlands%kennen.%Ze%hebben% zich%goed%geïntegreerd%op%het%vlak%van%werken,%maar%niet%op%andere%gebieden.%Dat%werd%hen%destijds%ook%niet%gevraagd.”%% Congo:#Een#tweede#zwarte#schande# # Tijdens! de! koloniale! periode! rond! de! Tweede! Wereldoorlog! werden! heel! wat! kinderen! geboren! tussen! koloniale! blanke! vaders! en! zwarte! moeders.! In! de! meeste! gevallen! was! de! verwekking! van! de! kinderen! een! zonde! buiten! het! huwelijk! om.! Wat! moesten! ze! doen! met! ‘halve’! Europeanen,! de! bastaards?! Kon! men! hen! overlaten! aan! de! ‘wilde! autochtonen’! zonder! degelijke! opleiding! en! onderwijs?! Of! moest!de!koloniale!overheid!zich!over!hen!ontfermen!en!dus! erkennen?!! ! Daarom! werden! ze! door! de! koloniale! overheden! massaal! weggehaald! van! hun! moeders! en! in! zogenaamde! ‘katholieke! weeshuizen’!ondergebracht.!Deze!kinderen!werden!voor!een! tweede! keer! uit! hun! leefwereld! weggehaald! na! de! onafhankelijkheid.!Vanaf!1959!werden!meer!dan!vijfhonderd! kinderen! verspreid! over! Belgische! gezinnen.! Deze! ‘kinderen’,! die! nu! vijftig! à! zeventig! jaar! oud! zijn,! brengen! in! het! boek!‘Bastaards!van!onze!kolonie’!getuigenissen!over!dit!verzwegen!verhaal.! ! %“Ik%herinner%mij%een%documentaire%van%olifanten.%Er%waren%jonge%olifanten%die%een%vreemd%gedrag%vertoonden.%Ze%vielen% mensen% aan% zonder% reden% en% waren% heel% agressief.% Onderzoek% wees% uit% dat% het% olifanten% waren% die% als% wees% waren% opgegroeid.% Hun% moeders% waren% gedood% door% stropers,% maar% zij% overleefden% het.% Ze% hadden% echter% een% traumatische% ervaring%opgelopen.%Men%heeft%toen%die%agressieve%olifanten%laten%opnemen%in%een%nieuwe%groep%met%oudere%olifanten%en% toen%gedroegen%ze%zich%weer%rustig.%Dat%verhaal%deed%mij%erg%denken%aan%de%ervaring%van%veel%metissen.”%1%%% # # # # # # # #
! !
!
4!
Migratie#sinds#1970# Heel! wat! significante! gebeurtenissen! hadden! een! belangrijk! effect! op! migratiestromen! sinds! 1973.! Zo! is! er! de! oliecrisis! die! in! 1973! in! alle! hevigheid! losbarstte! en! tot! gevolg! had! dat! de! WestNEuropese! landen! hun! beleid!van!de!rekrutering!van!vreemde!arbeidskrachten!stop!gingen!zetten.! Daarnaast!was!er!de!opkomst!van!militaristische!en!totalitaire!dictaturen!in! heel! wat! Derde! Wereldlanden! (voormalige! Westerse! kolonies),! dit! werkte! de! vluchtelingenstromen! in! de! hand.! Ook! vanuit! de! communistische! dictaturen!in!Europa!vluchtte!veel!mensen!naar!het!westen.!! # # De#jaren#Negentig# Op! het! einde! van! de! jaren! ’80! was! er! de! val! van! het! communisme! in! OostNEuropa! en! de! implosie! van! de! USSR.! Dit! zorgde! voor! ! de! herlokalisatie!van!hele!bevolkingsgroepen.!Ook!de!burgeroorlog!in!exN Joegoslavië! zorgde! voor! immense! vluchtelingenstromen.! Miljoenen! mensen! gingen! op! de! dool,! en! bijna! 700! 000! vluchtten! naar! WestN Europa.! Gezinshereniging! met! de! al! in! België! verblijvende! arbeidsmigranten! (vooral! Italianen,! Grieken,! Turken! en! Marokkanen)! zorgde!daarnaast!voor!een!blijvende!instroom!van!nieuwe!Belgen.!! “Er%is%hier%ook%altijd%heibel%rond%de%moskeeën.%Een%moskee%die%niet%mag% uitbreiden,% een% andere% die% niet% mag% verhuizen:% het% al% aangekocht% pand% moest% onder% druk% van% het% stadsbestuur% weer% verkocht% worden...% Elarbi:% “Ik%begrijp%die%heibel%niet%goed.%Als%iemand%hier%een%café%opent,%wordt%er%niet%geprotesteerd,%hoewel%zoiets%toch%veel%meer% lawaai%met%zich%meebrengt,%soms%zelfs%baldadigheden...%Een%moskee%is%een%plaats%waar%gebeden%wordt,%trouwens%ook%door% Belgen.% Er% wordt% gepredikt,% maar% wat?% Buiten% de% typische% Islampunten,% zoals% de% Ramadan,% zijn% het% de% universele% waarden% die% er% verkondigd% worden.% In% Marokko% staan% verschillende% katholieke% kerken% en% niemand% heeft% er% ooit% tegen% geprotesteerd.%Een%moskee%of%een%kerk%of%een%synagoge:%dat%zijn%allemaal%heilige%plaatsen%waar%men%komt%om%te%bidden.% Niemand%mag%dat%recht%afnemen.%Natuurlijk%moet%je%uitkijken%waar%je%zoiets%plant,%maar%heb%je%al%gezien%hoeveel%kerken% er%hier%staan,%hoeveel%plaats%die%innemen%en%hoe%weinig%die%bezocht%worden?%De%moskeeën%zijn%daarentegen%te%klein%voor% het%aantal%gelovigen.”% Uit:% een% interview% met% de% in% Borgerhout% actieve% Marokkaanse% arts% Zouhaïr% Elarbi.%’Van% Adamo% tot% Zamouri,% Belgische% migranten%over%Belgische%migranten’%van%Ruud%Martens. Vandaag## Ook! vandaag! blijven! uitbarstingen! van! geweld! mensen! op! de! vlucht! drijven.!Recente!cijfers!geven!aan!dat!er!in!2008!meer!dan!60!miljoen! mensen! op! de! vlucht! waren! in! de! wereld.! De! meeste! vluchtelingen! komen! uit! Palestina,! Irak,! Afghanistan,! Soedan,! Colombia! en! Congo.! Daarnaast! neemt! het! aantal! economische! immigranten! de! voorbije! jaren! opnieuw! toe.! Werkgevers! zijn! steeds! op! zoek! naar! goedkope! arbeidskrachten!voor!zware!jobs!die!anders!niet!ingevuld!geraken.!Zo! kwamen!veel!arbeiders!uit!OostNEuropa!de!voorbije!jaren!naar!hier!om! bijvoorbeeld!als!poetsvrouw!of!in!de!fruitteelt!te!werken.!Ook!LatijnsN Amerikaanse! arbeiders! vinden! trouwens! steeds! vaker! hun! weg! naar! ons!land.!Mensen!zijn!de!voorbije!eeuw!dus!om!verschillende!redenen! naar! België! gekomen.! In! 2006! verbleven! er! 1.003.437! buitenlanders! in! ons! land.! Dat! is! ongeveer! 10%! van! de! bevolking.! Veel! mensen! denken! dan! in! de! eerste! plaats! aan! de! Marokkaanse! en! Turkse! bevolking,! maar! in! werkelijkheid!is!het!plaatje!heel!divers.!! #
3.3#De#cijfers##
! Het! woord! allochtoon! komt! van! het! Grieks! en! betekent! letterlijk! ‘van! een! ander! land’.! Wanneer! het! om! bevolkingsgroepen!gaat,!hanteren!verschillende!instanties!echter!verschillende!definities!van!het!begrip! ! ‘Allochtoon! zijn’! staat! alleszins! niet! gelijk! aan! ‘nietNBelg! zijn’:! een! groot! deel! onder! hen! is! genaturaliseerd.! Vooral! jonge! allochtonen! nemen! de! Belgische! nationaliteit! aan.! De! wetgeving! rond! het! verwerven! van! de! Belgische! nationaliteit!is!de!laatste!jaren!dan!ook!aanzienlijk!soepeler!geworden.!Heel!wat!kinderen!van!allochtone!afkomst!zijn! automatisch!Belg!van!bij!de!geboorte.! ! Het!aantal!personen!van!niet!Belgische!origine!in!ons!land!neemt!elk!jaar!toe.!Intussen!is!al!een!kwart!(24,7%)!van!de! Belgische!inwoners!van!niet!Belgische!afkomst!en!bijna!één!op!acht!(11,8%)!is!allochtoon,!d.w.z.!afkomstig!van!buiten!
! !
!
5!
de! Europese! Unie! of! EvaNlanden! (gegevens! 2012).! Bij! de! allochtonen! is! meer! dan! de! helft! afkomstig! uit! Marokko,! Turkije!of!CongoNKinshasa.! ! Migranten!trekken!om!uiteenlopende!redenen!naar!een!Westers!land:!om!er!te!werken,!om!een!gezin!te!vormen!of!er! zich!mee!te!herenigen,!om!te!studeren!of!om!asiel!aan!te!vragen.!Het!aantal!personen!van!nietNBelgische!origine!is!de! laatste! 20! jaar! bijna! onafgebroken! gestegen,! volgens! recente! berekeningen! is! zowat! een! kwart! van! de! Belgische! bevolking!(meer!dan!2,7!miljoen!inwoners)!van!vreemde!afkomst!en!bijna!de!helft!daarvan!van!buiten!de!EU.! ! De! ‘top! vijf’! van! best! vertegenwoordigde! bevolkingsgroepen! in! ons! land! wordt! aangevoerd! door! de! Italianen! (+/N! 176.000),! gevolgd! door! de! Fransen! (+/N! 123.000)! en! de! Nederlanders! (+/N! 113.000).! Marokkanen! (+/N! 81.000)! en! Spanjaarden!(+/N!43.000)!komen!respectievelijk!op!de!vierde!en!de!vijfde!plaats.!Met!42.733!burgers!valt!Turkije!zelfs! buiten! dit! lijstje.! Daarbij! moet! evenwel! rekening! gehouden! worden! met! het! feit! dat! veel! Turken! en! Marokkanen! de! voorbije! jaren! de! Belgische! nationaliteit! hebben! verkregen! waardoor! ze! niet! langer! in! deze! telling! worden! opgenomen.!! ! Dat!de!integratie!van!al!die!‘nieuwe!inwoners’!in!onze!(intussen!multiculturele)!samenleving!een!enorme!en!blijvende! uitdaging!is,!hoeft!geen!betoog.!Dat!de!arbeidsmarkt!zich!steeds!meer!moet!aanpassen!aan!de!toenemende!diversiteit! is!ook!zonder!meer!duidelijk.! !
! ! *Bron:%www.npdata.be% ! De! sterke! mate! waarin! de! bevolking! van! nietNBelgische! afkomst! is! toegenomen,! blijkt! overduidelijk! uit! figuur! 2.! In! 1995!waren!er!al!1,5!miljoen!nietNBelgen,!in!2008!was!dit!gestegen!tot!2,3!miljoen!(+52%).!Vooral!het!aantal!inwoners! van!nietNEuropese!afkomst!(+97%)!en!het!aantal!Europeanen!van!buiten!de!EU!(+144%)!is!zeer!sterk!toegenomen.! !
*Bevolking%van%nietXBelgische%afkomst,%evolutie%1995X2008!
!
! !
!
6!
Bron:%www.npdata.be% % In!Vlaanderen!woont!de!allochtone!bevolking!geconcentreerd!in!de!driehoek!AntwerpenNGentNBrussel!en!MiddenN!Limburg,!! met!de!hoogste!aandelen!in!de!steden!Antwerpen!(26,9%),!Mechelen!(22,9%),!Gent!(18,8%)!en!Lokeren!(17,3%).!! In!grote!delen!van!WestNVlaanderen!daarentegen!is!minder!dan!1%!van!de!bevolking!van!nietN!EU!origine!(gegevens!2008).! ! Figuur!3.!Aandeel!bevolking!van!nietNEU!afkomst,!Vlaams!Gewest,!1/1/2008! !
! *%Bron:%www.npdata.be% ! Een!aantal!steden!kampt!recent!eveneens!met!een!sterke!toevloed!van!EUNburgers!uit!OostNEuropa.!! Zo!is!bv.!het!aantal!Slovaken!en!Bulgaren!in!Gent!bijzonder!sterk!toegenomen!de!laatste!jaren.! ! *%bron:%VDAB%studiedienst:%artikel%“allochtonen%op%de%arbeidsmarkt%“% ! # Leerlingen#van#allochtone#origine.# Omdat! de! nationaliteit! van! de! leerling! niet! de! beste! parameter! is! om! de! etnische! afkomst! te! bepalen,! kijken! we! hiervoor! naar! de! herkomst! van! de! ouders.! Iets! minder! dan! de! helft! (45%)! van! de! Antwerpse! jongeren! heeft! een! moeder!en/of!een!vader!die!van!Belgische!origine!is!(zie!tabel!1.1).!Bij!de!jongeren!die!een!andere!culturele!oorsprong! hebben,! vormen! de! jongeren! van! Marokkaanse! origine! de! grootste! groep! (20%).! De! tweede! grootste! culturele! gemeenschap!bij!de!Antwerpse!jongeren!wordt!gevormd!door!de!Turken!(7%).! Bij! de! Gentse! jongeren! liggen! de! etnische! verhoudingen! anders.! Daar! heeft! 68%! van! de! bevraagde! jongeren! een! moeder!van!Belgische!afkomst!en!66%!een!vader!van!Belgische!afkomst.!De!grootste!migrantengroep!in!Gent!komt!uit! Turkije,! ongeveer! 15%! van! de! jongeren! geeft! aan! een! moeder! en/of! vader! te! hebben! van! Turkse! origine.! In! tegenstelling!tot!Antwerpen!is!de!Marokkaanse!gemeenschap!hier!relatief!klein,!slechts!2%!van!de!jongeren!geeft!aan! van!Marokkaanse!komaf!te!zijn.! De%Gentse%en%Antwerpse%jeugd%onderzocht.# Afkomst! van! de! ouders! van! de! leerlingen! uit! het! secundair! onderwijs! uit! Antwerpen!en!Gent! (N!Antwerpen!=!2156;!N!Gent!=!1711).!
!
! !
!
7!
! Om! tot! een! duidelijke! afbakening! te! komen! van! wat! allochtoon! en! autochtoon! is,! nemen! we! de! informatie! van! de! vader!en!de!moeder!samen.!Jongeren!die!minstens!één!ouder!hebben!die!niet!van!Belgische!afkomst!is,!beschouwen! we!als!allochtoon.!In!Antwerpen!gaat!dit!over!60%!van!de!jongeren,!in!Gent!over!39%!(zie!tabel!1.2).!
# # # # # # # # # # # # # #
#
! !
!
8!
3.4#De#verhalen# # De#Mijnwerkers! Grazia%Franchini%(42),%kinderen%van%Italiaanse%mijnwerkers.% “De!interesse!voor!het!verleden!ontbreekt!bij!de!huidige!generatie,!omdat!zij!het!niet! bewust!meemaakten.!Ik!zie!mijn!vader!nog!altijd!thuiskomen!met!zwarte!ogen!van!het! stof.! Hij! overleed! toen! hij! 47! was! aan! stoflong.! Mijn! moeder! bleef! over! met! zes! kinderen.! Ik! werd! dus! rechtstreeks! geconfronteerd! met! de! gevolgen! van! het! harde! mijnwerk.!Voor!mij!lijkt!het!niet!zo!lang!geleden”.! Franek% is% een% Poolse% mijnarbeider! die% van% 1938% tot% 1966% in% de% mijn% van% Houthalen% werkte.%% !“Onder!in!de!mijn!was!je!allemaal!gelijk,!in!de!mijn!was!er!geen!verschil.!Nu!kunt!ge! op! de! dag! iemand! hebben! die! u! liever! niet! ziet! dan! wel.! Maar! daar! onder! in! de! mijn! hadt! ge! elkaar! nodig.! Er! was! een! schacht! waar! de! lucht! in! ging! en! ene! waar! de! lucht! uit! ging.! Die! lucht! ademde! iedereen!in:!ingenieur,!directeur,!sleper,!chefNporion,!porion![ploegbaas],!ieder!mens!die!onder!zat.”! ! Enzo%is%een%Italiaan.%Hij%ging%in%1935%aan%de%slag%in%de%mijn%van%Winterslag.%% # “Onder!ging!dat!goed.!Er!is!meer!vriendschap!omdat!ge!van!mekaar!afhangt.!Bijzonder!samen!met!het!eten!om!tien! uur,!in!de!morgenpost.!Dan!werden!moppen!verteld,!gelachen.!Maar!ene!keer!boven!was!dat!weeral!anders.!De!Polen! en!de!vreemdelingen!gingen!dan!samen!en!de!Belgen!gingen!ook!samen!weg.”! ! Janek% is% een% mijnwerker% van% Poolse% afkomst.! Hij% werkte% vanaf% 1938,% toen% hij% met% zijn% ouders% naar% België̈% kwam,% tot% in% 1968%in%de%mijn%van%Winterslag.%% ! “Het!was!wel!een!moeilijke!tijd,!ook!onder!in!de!mijn.!Hoewel!de!Polen!werden!geteld!als!de!beste!mijnwerkers!van! Europa.! We! werden! slecht! aanvaard.! Ik! ben! begonnen! in! 1938.! Ik! heb! dikwijls! gezien! dat! ze! spuwden! op! ons.! Bijvoorbeeld! als! de! lift! omhoogkwam! met! de! mijnwerkers! van! de! nachtpost.! We! stonden! dan! in! de! lift,! als! zij! eruit! waren,! moesten! wij! erin.! Dat! ze! op! ons! spuwden.! Waarom?! Ze! verweten! ons! dat! wij! hun! brood! kwamen! opeten.! Mensen!waren!toen!lomper!als!nu.! Mijn! kameraad! heeft! zijn! vakschool! volledig! afgedaan! en! hij! kwam! uit! met! de! hoogste! onderscheiding.! Hij! heeft! geleerd!voor!metaalbewerker.!Hij!kreeg!geen!werk!op!de!bovengrond,!omdat!hij!Pool!was.!Hij!moest!onder!gaan,!hij! werd!niet!aanvaard!als!mechanieker.!De!bovengrond!was!meestal!voor!de!Belgen!en!voor!de!beteren!zogezegd.!Een! Pool!die!bovengronds!werk!kreeg,!dat!was!een!die!in!de!mijn!zwaargewond!was!geraakt!en!die!niet!meer!bekwaam! was!om!onder!te!gaan.”! ! *Bron:%Italiaanse%vereniging%blaast%stof%van%mijnverleden%http://www.cosimo.be/eindwerk2/?q=node/% Andere#Gastarbeiders# Ali:%Marokkaanse%immigrant%In%Nederland% “Geloof! mij,! je! zult! versteld! staan! als! je! hoort! wat! ik! allemaal! heb! moeten! meemaken! om! in! Nederland! een! bestaan!voor!mijn!kinderen!op!te!kunnen!bouwen.!Ik!zette! mijn!eerste!voetstappen!hier!1971.!Daar!moest!ik!eerst!een! lange!reis!voor!maken.!Ik!hoorde!in!dat!jaar!in!Marokko!dat! je! een! werkcontract! kon! kopen! bij! bepaalde! mensen.! Ze! kwamen! om! de! zoveel! tijd! naar! Marokko! om! arbeiders! te! werven.! Niet! via! de! officiële! manier! natuurlijk.! Zo! iemand! kon! je! dan! zogenaamd! legaal! laten! werken.! Toen! ik! dat! hoorde,!heb!ik!het!kleine!beetje!grond!dat!ik!bezat!meteen! verkocht.! Het! stukje! grond! wat! ik! van! mijn! moeder! heb! geërfd!was!mijn!ticket!naar!een!beter!leven.!Ik!reisde!dus!af! naar! Frankrijk:! Orange! om! precies! te! zijn.! Ik! heb! daar! slechts! één! dag! gewerkt!! Daarna! besloot! ik! om! verder! te! reizen,! ik! zag! wel! waar! ik! terechtkwam.! Ik! kwam! in! aanraking!met!een!boer!waarbij!ik!vervolgens!zeventien!dagen!heb!gewerkt.!Toen!had!ik!er!genoeg!van!en!wilde!naar! Nederland.!Ik!vertrok!in!mijn!eentje!naar!Parijs!en!van!daaruit!pakte!ik!de!trein!naar!Nederland.!Ik!kende!de!taal!niet,! kende!de!weg!niet!en!wist!niets.!Het!was!oktober!1971!toen!ik!in!Wateringen!terecht!kwam.!Het!was!een!wonder!dat! ik!dit!voor!elkaar!had!gekregen.!Ik!heb!daar!gewoond!en!gewerkt.!Ik!plukte!tomaten!voor!150!gulden!per!week.!Dat! salaris!kreeg!ik!als!ik!dubbele!diensten!draaide.!Ik!huurde!een!klein!kamertje!in!Pension!9.!Later!ben!ik!vertrokken! naar!Leidschendam.!Daar!had!ik!niet!een!eigen!kamertje,!maar!sliep!ik!in!de!schuur!vlakbij!de!tuin!waar!ik!werkte.!Ik! ben!daar!gebleven!totdat!ik!mijn!papieren!kreeg!op!17!maart!1975.!Voordat!ik!mijn!papieren!echter!kreeg,!heb!ik!nog! vele!reisjes!terug!naar!Marokko!moeten!maken.!In!1973!ben!ik!namelijk!opgepakt!door!de!politie!en!teruggestuurd!
! !
!
9!
naar! Marokko.! Maar! iedereen! die! mij! kent! weet! dat! ik! mij! niet! zomaar! uit! de! weg! laat! slaan.! Ik! ben! meteen! teruggekomen!met!de!auto,!samen!met!een!familielid.!Ik!ben!teruggegaan!naar!dezelfde!plek,!Leidschendam.!Het!jaar! daarop!hoorde!ik!dat!mijn!vrouw!was!bevallen.!Ik!ben!direct!teruggegaan!naar!Marokko!om!hen!te!zien.!Dit!ging!veel! gemakkelijker!natuurlijk,!aangezien!ik!Nederland!uitging!in!plaats!van!binnenkwam.!Na!een!kort!verblijf!ben!ik!weer,! zonder!papieren,!teruggegaan.!Maar!helaas!werd!ik!al!snel!in!Spanje!opgepakt!en!weer!naar!Marokko!teruggestuurd.! Na!een!maand!ben!ik!weer!de!grens!van!Nederland!overgestoken.!Sindsdien!ben!ik!hier!gebleven,!heb!ik!mijn!papieren! gekregen!en!ben!ik!oud!geworden.!Wie!weet!waar!ik!mijn!laatste!dagen!door!zal!brengen.!In!het!land!waaruit!ik!weg! ben!gevlucht,!of!het!land!waar!ik!naartoe!ben!gevlucht.!God!zal!het!weten.”! *Bron:%http://www.geschiedenis24.nl/grenzeloosXverleden/ingezondenXverhalen/verhaalX4Xali.html% Turkse%Gastarbeiders%in%Antwerpen,%verzamelde%citaten:% ! “In%1964%hoorde%mijn%vader%over%Europa.%Het%was%een%land%van%melk%en%honing.%Het%verhaal%werd%verteld%dat%er%in%Europa% toekomst% was.% Je% had% twee% dingen% nodig% om% naar% Europa% te% gaan:% een% kruiwagen% en% een% schop.% Je% gaat% er% met% de% kruiwagen%naar%de%fabriek%om%hem%te%vullen%met%geld%en%weer%terug%te%komen.%Met%dat%geld%kon%je%veel%grond%en%huizen% kopen%en%‘dorpsleider’%worden.%Voor%hij%vertrok%had%hij%aan%zijn%vrienden%verteld%dat%hij%rijk%zou%terugkeren%en%als%koning% zou%leven.!We%hebben%het%geprobeerd,%hier%tien,%vijftien%jaar%geld%verdienen%–%beetje%kapitalistisch%denken%–%(lacht)%en%dan% terug%te%keren.”! !! “We%zaten%met%een%vijventwintigtal%mensen%op%de%bus.%Verschillende%waren%Turkse%Grieken%die%in%Istanbul%woonden.%Er% waren%ook%twee%Armeniërs,%die%in%Istanbul%woonden.%De%rest%was%afkomstig%van%het%platteland.%Nog%één%iemand%was%er% van%Istanbul,%een%21Xjarige%jongeman,%in%feite%een%cowboy,%een%echte%avonturier,%zonder%doel.%In%feite%is%iedereen%die%de% stap%zet%om%naar%Europa%te%gaan%een%avonturier%maar%er%zijn%twee%soorten%avonturiers,%diegenen%met%en%diegenen%zonder% een%vooropgesteld%doel.%(…)%Er%was%bijvoorbeeld%een%oudere%man%mee%die%zelf%ook%niet%goed%wist%wat%hij%in%Europa%kwam% zoeken.%Hoewel%hij%weinig%geld%had%begon%hij%meteen%dure%spullen%te%kopen.”! !! “Een%huis%huren%was%heel%moeilijk.%Dikwijls%was%er%onderaan%bij%geschreven%“geen%vreemdelingen”.%Ik%liep%vele%straten%af,% telkens%stond%er%“geen%vreemdelingen”,%“geen%vreemdelingen”.! Vreemdelingen%wilden%ze%vroeger%niet%als%huurders.%Door% het% Vlaams% Blok% is% het% gebeterd,% nu% krijgen% we% wel% huizen.% Mijn% dochter% bijvoorbeeld% heeft% zonder% problemen% een% huis% gehuurd.%Vroeger%gooiden%ze%de%deur%gewoon%dicht%voor%je%neus.”! !! “We%voelden%ons%verbonden%met%elkaar:%we%kwamen%uit%eenzelfde%cultuur,%we%kenden%de%taal%niet.%We%waren%familie%voor% elkaar.%We%ondersteunden%elkaar,%bijvoorbeeld%bij%geldproblemen.%Nu%is%die%verbondenheid%er%veel%minder.”! !! “Wat% mij% opviel% was% dat% het% allemaal% familie% was% van% elkaar,% broers,% neven,% schoonbroers.% Iedereen% kende% elkaar.% De% instap% naar% de% vreemde% omgeving% was% zo% kleiner.% Klassiek% gekend% is% ook% dat% alle% Turken% in% Berchem% komen% uit% de% ruimere%omgeving%van%Emirdag.”! ! *Bron:% Een% Turkse% droom% die% geschiedenis% werd.% De% historische% ervaring% van% Turkse% arbeidsmigranten% in% Antwerpen.% (Ann%Goossens)% # Asielzoekers# Afghaanse%vluchteling,%Abdullah:% % “Onze! families! weten! niet! waar! we! zijn.! We! kunnen! ze! ook! moeilijk!bereiken.!Wij!zochten!veiligheid,!een!beetje!zekerheid.! Maar!nu!we!hier!zijn,!maken!we!ons!heel!ongerust!maken!over! onze! toekomst.! We! hebben! ons! in! geen! twee! weken! kunnen! wassen! of! onze! klederen! kunnen! verversen.! Er! zijn! zieken! onder!ons,!infecties!opgelopen!tijdens!de!reis.!En!wij!slapen!hier! allemaal!op!een!hoop,!misschien!met!een!besmettelijke!ziekte...! In! het! station! kwam! een! man! ons! medicijnen! verkopen,! waarvan! de! gebruiksdatum! is! overschreden.! Dat! is! gevaarlijk.! Wij! voelen! ons! in! gevaar.! Hier! slapen! meisjes! van! 12! jaar,! zomaar! naast! mannen,! die! van! overal! komen.! Dit! is! onverantwoord.! We! krijgen! alleen! wat! hulp! van! mensen! die! dekens!brengen,!die!soep!brengen!‘s!avonds.”! ! Michel,%vluchteling%uit%Mali:% % “Ik!kan!er!niet!bij,!zei!Michel!toen,!het!is!één!lange!vreselijke!nachtmerrie.!Mijn!dorp!is!van!de!ene!dag!op!de!andere! veranderd.!Van!een!veilige!plek,!waar!iedereen!iedereen!kende,!waar!je!praatte!met!wie!je!maar!wilde!op!straat,!waar! jongens!en!meisjes!samen!naar!school!gingen!–!naar!een!dorp!waar!iedereen!in!angst!leeft,!waar!mannen!niets!meer! durven!zeggen!tegen!elkaar,!waar!vrouwen!gesluierd!rondlopen!en!zich!opsluiten!in!hun!huizen.!Hoe!kan!dat!nu?!En!
! !
!
10!
waarom!helpt!niemand!ons?!Maandenlang!al!nemen!de!moslimfundamentalisten!dorp!na!dorp!in!en!verspreiden!hun! terreur.!Ze!vermoorden!onze!vaders!en!zonen,!en!verkrachtten!onze!vrouwen!en!dochters.!En!niemand,!niemand!die! iets! doet.! De! regering,! de! politie:! niets.! Algerije,! Frankrijk,! de!internationale!gemeenschap:! niets.! En! ook! God:! niets,! helemaal!niets.”!Oorlog,!wanhoop,!onmacht,!onrechtvaardigheid!–!hoe!help!je!iemand!zoiets!dragen?! ! T.%uit%Sierra%Leone%% % “Ik!heb!enkele!kennissen!N!geen!vrienden!N!met!wie!!ik!kan!praten.!De!omgang!met!Vlamingen!verloopt!niet!altijd!goed,! ik! weet! niet! hoe! het! verloopt! op! andere! plaatsen! in! België,! maar! in! SintNTruiden! is! de! gemeenschap! zeer! gesloten.! Vooral!Afrikanen!hebben!het!zeer!moeilijk!omwille!van!hun!huidskleur.!Mensen!zien!onmiddellijk!dat!we!Afrikanen! zijn.!Op!de!bus!bijvoorbeeld!zullen!mensen!nooit!naast!mij!plaatsnemen.”! ! V.%uit%Iran:% !! “Ik!heb!enkele!Belgische!vriendinnen.!Wel!zijn!het!niet!echt!goede!vriendinnen.!Het!contact!blijft!eerder!oppervlakkig.! Ik! heb! ook! enkele! Iranese! vriendinnen.! Zij! zijn! ook! asielzoekers! en! spreken! mijn! taal.! Dit! maakt! alles! wat! gemakkelijker.!Er!zijn!niet!veel!Iraniërs!in!de!streek!van!Leuven.”!! # P.%uit%Angola:% ! “Het!!is!!moeilijk!om!!zwart!!te!!werken!!in!!België̈! als!men!geen!papieren!heeft.!Omdat!ik!zelf!“zwart”!ben,!wordt!alles! nog!moeilijker.!Als!ze!mij!zouden!oppakken,!dan!zou!ik!grote!problemen!krijgen.“! ! #
3.5#Didactische#suggesties#
# N!Brainstorm:!wat!bieden!de!media,!wat!ondervinden!we!zelf!i.v.m.!migratie/multiculturaliteit# ! N! ! Mogelijke! items:! de! federale! minister! en! het! asielbeleid;! in! Vlaanderen! en! Wallonië! verschillende! visies! over! dat! asielbeleid;!nieuwe!regulariseringsronde!of!niet?! ! "!Europa!en!het!Schengenverdrag!;!‘Fort!Europa’:!nodig/wenselijk/!verwerpelijk?!! ! N! Wat! hebben! we! geleerd,! wat! was! verassend,! waar! zijn! we! van! mening! veranderd?! Discussie! eventueel! op! gang! trekken!met!een!stellingenspel.!! ! N!Zoek!op!door!wie!volgende!landen!werden!gekoloniseerd!en!wanneer!ze!afhankelijk!werden:!Brazilië,!ZuidNAfrika,! Peru,!India,!Suriname,!Congo.!! ! N! Je! kunt! leerlingen! ook! zelf! op! zoek! laten! gaan! naar! actuele! redenen/oorzaken/motieven! voor! migratie! via! krantenonderzoek.! ! N!Eigen!ervaringen!met!vooroordelen! % Films!om!te!bespreken!in!de!les:!! ! ‘All!white!in!Barking’!–!Marc!Isaacs!(Documentaire)! ! ‘Colour!Bar’!N!Roland!Gunst!(Documentaire)! ! ‘Mississippi!Burning’!–!Alan!Parker!(speelfilm)! ! ‘This!Is!England’!–!Shane!Meadows!(speelfilm)! ! ‘Skin’!N!!Anthony!Fabian!(speelfilm)! # Literatuur!om!aan!te!reiken:!! ! ‘De!bastaards!van!onze!kolonie’!–!Kathleen!Ghequière!en!Sibo!Kanobana! ! ‘Vaderland!in!de!Verbeelding’!–!Salman!Rushdie! ! ‘De!Zwarte!met!het!witte!hart’!–!Arthur!Japin!! ! ‘Vroeger!is!een!ander!land’!–!Cathérine!Vuylsteke#
! !
!
! ‘Abdou’s!oorlog’!N!Geert!Spillebeen! ! ‘Wereldoorlog!I.!Vijf!Continenten’!N!Piet!Chielens!en!Dendooven!Dominiek! !
11!
!
‘De$Zwarte$Schande’$ Marktliederen+ Nota:"voor"de"input"van"dit"gegeven"konden"we"putten"uit"het"boek"van"Roger)Hessel"‘Marktliederen,over,de,Grooten, Oorlog,–,De,Eerste,Wereldoorlog,gezien,door,de,ogen,van,onze,marktzangers’."(MI"8390)" Ter"verduidelijking"geven"we"hierbij"ook"wat"duiding"bij"het"gegeven"van"‘de"marktzangers’." Marktzangers"waren"mensen"die"met"hun"‘gebeurtenisliederen’"hun"toehoorders"informeerden"over"het" reilen"en"zeilen"van"de"maatschappij."In"een"tijd"waarin"het"analfabetisme"nog"gigantisch"was,"bleven"de" meeste"mensen"onwetend"over"wat"er"zich"in"het"land"en"in"de"wereld"afspeelde."De"liedjeszanger"was"met" andere"woorden"een"welgekomen"gast."De"liederen"op"zich"kan"je"dus"als"een"ware"weerspiegeling"van"de" maatschappij"beschouwen."Door"middel"van"zijn"‘vliegende"blaadjes’,"waar"de"liedteksten"stonden"op" afgedrukt"en"die"hij"verkocht"om"in"zijn"levensbehoeften"te"voorzien,"informeerde"hij"de"toehoorders."Daarbij" maakte"hij"dikwijls"gebruik"van"een"rolprent"of"plakkaat"waarop"het"liedverhaal"stond"afgebeeld." Liedjeszangers"werden"om"die"reden"ook"vaak"‘rolprentzanger’"of"‘plakkaatzanger’"genoemd."Liederen"met" ‘moorden,"rampen"en"oorlogen’"als"thema"zorgden"telkens"voor"het"nodige"succes."Door"een"snellere" informatie"via"tijdschriften"en"een"verbeterde"mobiliteit,"werden"de"zangers"genoodzaakt"zich"aan"te"passen." De"tijd"dat"ze"met"één"gebeurtenislied"soms"maanden"lang"het"Vlaamse"land"doorkruisten,"was"voorbij."Ook" hun"tochten"werden"drastisch"ingekort."Ze"zochten"steeds"vaker"en"op"vastgestelde"dagen,"de"druk"bezochte" markten"op."Vandaar"dat"woorden"als"liedjeszanger,"rolprentzanger"en"plakkaatzanger"stilaan"uit"circulatie" geraakten"om"plaats"te"ruimen"voor"het"woord"‘marktzanger’."
Het)Duitse)Ruhrgebied)bezet) Op"11"januari"1923"drongen"zwaarbewapende"Franse"en"Belgische"troepen,"ongeveer"60.000"sterk,"het" Duitse"Ruhrgebied"binnen."Hiermee"voerden"zowel"Frankrijk"als"België"het"dreigement"uit"dat"ze"de"dag" voordien"hadden"geuit"om"productieve"onderpanden"in"het"industrierijke"Ruhrgebied"te"bezetten."" De"bezetting"volgde"nadat"er"werd"vastgesteld"dat"Duitsland"in"gebreke"bleef"bij"het"naleven"van"de" reparatieverplichting."In"december"1922"was"al"een"leverantie"van"houten"telegraafpalen"door"Duitsland"niet" uitgevoerd."Begin"januari"1923"waren"ook"Duitse"kolentransporten"naar"Frankrijk"uitgebleven."Met" dergelijke"nalatigheden"had"Duitsland,"volgens"Frankrijk,"het"Verdrag"van"Versailles"opzettelijk"geschonden." Hoewel"de"Britten"weigerden"om"hun"stem"aan"deze"constatering"te"verbinden,"voelden"de"Fransen"zich"toch" gerechtigd"om"het"Ruhrgebied"te"bezetten."" De"Duitse"rijksregering"protesteerde"krachtig"tegen"deze"bezetting"en"sprak"in"een"verklaring"over"een" schending"van"het"volkenrecht"door"zowel"Frankrijk"als"België."" Maar"onze"jongens"trekken"zich"maar"weinig"aan"van"al"deze"spanningen."Terwijl"in"Duitsland"alles"nog" gerantsoeneerd"was,"genoot"men"in"België"al"volop"van"allerlei"luxeartikelen."Het"was"dus"vanzelfsprekend" dat"onze"soldaten"in"het"Ruhrgebied"dergelijke"koopwaar"mee"smokkelden."Strikt"genomen"mocht"dat" wettelijk"niet"maar"er"werd"aan"de"grens"door"sommige"douaniers"al"eens"een"oog"dichtgeknepen."" Zo"kregen"soldaten"in"ruil"voor"gebrande"koffie"en"later"ook"voor"nylonkousen,"geld"en"liefde"van"de"Duitse" vrouwen."In"die"tijd"was"het"gezegde"Einmal,fiegeln,für,zwei,kaffeebohnen,heel"populair."Ook"Duitse"mannen" waren"verslingerd"op"onze"sigaretten."Kortom,"de"Belgische"soldaten"in"Duitsland"deden"gouden"zaken."" Zo"fel"de"marktzangers"zich"in"hun"liederen"tegen"de"bezetting"van"België"door"de"Duitse"troepen"in"1914" hadden"verzet,"zo"mild"waren"ze"gestemd"toen"de"Belgische"troepen"in"1923"het"Duitse"Ruhrgebied"hielpen" bezetten."Met"ronkende"namen"als"Elkeen,zijn,toer,of"Van,’t,zelfde,laken,een,broek"bezongen"ze"het"liederlijk" leven"van"onze"soldaten"in"het"bezette"gebied." Toch"is"er"één"marktlied"waarin"marktzanger"Tamboer"zo"eerlijk"was"te"eisen"dat"onze"soldaten"die"in"bezet"
! Duitsland"met"de"Duitse"vrouwen"aanpapten,"evengoed"hun"haren"moesten"worden"afgeknipt."Misschien"was" het"van"zijnentwege"wel"ironisch"bedoeld."Laten"we"met"dit"lied"beginnen."" Poets)wederom)Poets)of)de)Piotten)hun)haar)af) (zangwijze:"Quand"Madelon"–"muziek"p"207)" Uitgegeven,door,Lionel,Bauwens,en,Engels,,volksF,en,komiekzangers,uit,Eeklo, " Nu"wil"ik"eindelijk"keer"de"waarheid"nen"keer""zingen" ’t"Verschil"is"groot"buiten"over"een"half"jaar"" En"let"wel"op"want"het"zijn"aardige"dingen" ’t"Geen"ik"zing"in"mijn"liedje"dat"is"waar" Al"die"mee"nen"Duitschman"had"gevreen" En"die"bevonden"in"hun"huis" Werden"hulder"haar"afgesneden"" Of"te"wel"sloegen"zij"den"boel"in"gruis" Maar"ons"soldaatje"fijn" Die"vrijen"aan"den"Rijn" Met"duitsche"wijven,"‘k"zeg"het"vrij" zoo"moet"het"zijn" " Refrein"" Maar"laat"ze"nu"maar"komen"in"congè" Van"’t"vrouwken"krijgen"zij"hun"pakske"mee" Ook"ontkomen"zij"niet"hunne"straf" Gelijk"ons"wijven,"hulder"haar"moet"af" En"de"piotten"hen"d’er"’t"handje"van"" Zij"zeggen:"nein"das"kan"ich"niet"verstaan"" En"ze"roepen"dan"nog"g’heel"verblijd" Liebe"meid,"liebe"meid,"liebe"meid" " Hoort"ge"vele"zeggen,"ge"hoort"ook"vele"liegen" Maar"’t"schijnt"dat"er"al"van"onze"soldaatjes"zijn" Die"in"het"kort"zullen"zitten"aan"de"wiege" Als"zij"’t"zwijntje"niet"versmooren"in"den"Rijn" De"Duitse"vrouwen"zijn"tevreden" En"zeggen"alzoo"moet"het"gaan" Elk"zijnen"toer"is"niet"te"vele" Onze"mannen"he’n"’t"in"België"ook"zoo"gedaan"" Dus"ieder"grijze"jas"die"in"ons"land"hier"was" Wordt"door"de"Belgen"aan"den"Rijn"ook"wat"gepast" " Gelijk"ge"ziet"moet"ik"nu"niet"vertellen"" Hoe"de"piotten"ginder"hun"deevoren"doen"" De"duitsche"wijven"moeten"hunne"taten"schellen" En"is"het"spekske"ze"kuischen"hunne"schoenen" Voor"een"kaartje"brood"die"kunt"ge"karven" ’t"Is"juist"in"duitschland"gelijk"hier" ’t"Zijn"er"allen"van"de"beste"soorte" Op"een,"twee,"drie"hebt"ge"ne"souvenir" Dus"ginder"aan"de"Rijn" Die"moeten"’t"allen"schijn" De"Belgen"wel"de"grootste"uitveizers"zijn" " Elkeen)zijn)Toer) Zangwijze:"It’s"a"long"way"to"Tiperary"–"muziek"p"222" Uit,een,liedschrift,dat,toebehoorde,aan,Victorine,De,Brabander, , Hoe"maakten"‘t"onze"Belgen"als"ze"kwamen"aan"den"Rijn" Met"Duitsche"vrouwen"praten"en"dat"kon"niet"beter"zijn" Al"was"het"soms"niet"klaar" Zij"vreesden"geen"gevaar" Toch"vonden"zij"de"beste"soorte"daar" " Refrein" ,
! Al"kapoenen,"die"pioenen" Onze"mannen"ver"van"hier" Dat"zij"hun"maar"goed"vermaken" Want"die"zijn"voor"het"plezier" Maak"daarvan"geen"bezwaren" Zij"hebben"’t"ook"gedaan" En"zoo"g’raken"wij"nog"weder"goed"akkoord" Terwijl"’t"muziek"speelt"zachtjes"voort" " ‘k"Was"laatst"op"wacht"getreden"met"" waarachtig"vast"gedacht" Ik"wierd"opeens"verlegen,"’t"was"zoo"duister"in"dien"nacht" Opeens"een"stemme"fijn" Sprak:"wilt"zoo"bang"niet"zijn" Een"schoonen"engel"kwam"in’t"maneschijn" " Het"was"een"schoone"boerinne,"maar"ik"was"al"in"kwartier" En"na"wat"getreuzel"kwam"ze"recht"in"mijn"vizier" Zij"sprak:"lieve"kapoen" Toe"geef"mij"zacht"een"zoen" Met"gij"alleen"op"wacht"hier"in"het"groen" " Om"gansch"normaal"te"spreken,"ieder"heeft"zijn"best"gedaan" ‘k"zal"nimmer"zijn"vergeten"wat"zij"hebben"onderstaan" Want"ieder"vrouw"of"man" Elk"trok"er"zijne"plan" Zeg"vrienden"en"wat"zegde"gij"daarvan" " Het)zomerleven)bij)onze)Piotten)aan)den)Rhijn) Zangwijze:"Den"keizer"aan"den"IJzer"–"muziek"zie"p."209" " ‘k"Heb"hooren"zeggen"van"onze"soldaten" Dat"z’aan"den"Rhijn"ginder"hun"beste"doen" Maar"daar"die"valt"er"niet"over"te"praten" Want"ne"piot"is"ne"kapoen" Het"zomerleven"die"zij"daar"genieten" Schijnt"aan"den"Rhijn"zoo"vroolijk"en"plezant" En"zij"en"laten"’t"hulder"niet"verdrieten" Maar"z’h’en"gelijk"van"mijnen"kant" Piot,"chasseur,"geef"maar"vapeur" " Refrein"" Vrouwkens"die"vroeger"tijd" Wijl"de"man"aan"het"front"was"aan"’t"strijden" Gij"zat"in"’t"volle"plezier" En"’s"avonds"met"nen"Duitsch"op"zwier" Nu"past"de"man"u"fijn" van"dezelfde"stoffacie"een"hoedje" Met"ezeloorkens"op"" Ze"rijden"in"volle"galop" " En"ons"soldaten"zeggen"voor"hun"reden" ’t"Is"juist"gepast"het"kan"niet"beter"gaan" Wijl"aan"den"IJzer"dapper"werd"gestreden" Die"he’n"’t"ons"wijven"ook"gedaan" Het"zomerleven"is"toch"zoo"plezierig" Hier"aan"den"Rhijn""’t"kan"niet"beter"zijn" De"Duitsche"meisjes"zijn"toch"zoo"nieuwsgierig" En"zoeken"ons"soldaatjes"fijn" Allé"piot,"geef"van"uw"kot" " Zo"fijn"gekleed"ziet"men"de"Duitsche"vrouwen" Langs"boulevards"zij"gaan"op"rendezevous" Met"nen"piot"in"fijne"kakiekleeren" Want"dat"die"wordt"hij"nooit"niet"moe"
! Onze"soldaten"worden"goed"geziene" De"duitsche"wijven"zijn"op"hun"verzot" ’t"Is"’t"zelfde"wie","’t"zij"Manche,"Treeze"of"Triene." Ze"vrijen"al"met"ne"piot" Maar"geen"traan,"laat"julder"gaan." " ’t"Is"nu"genoeg"ik"zal"er"maar"van"zwijgen" ‘k"Zou"van"de"wijven"die"hier"rond"mij"staan" Somtijds"mijn"lijf"vol"slagen"kunnen"krijgen" Dan"was"het"zingen"wel"gedaan" Maar"‘k"zeg"het"nog,"gij"mag"het"niet"vergeten" Dat"is"een"les"voor"ieder"vrouwken"hier" Die"met"nen"Duitsch"in"’t"donker"had"gezeten" En"maakte"met"die"knuls"plezier" Tot"spot"zing"ik"nu"voor"het"slot" " De)kleine)Belgen)in)Duitschland) zangwijze:"La"Madelon"de"la"Victoire"–"muziek"p."357" Gezongen"en"verkocht"door"Jan"Nolf"–"Gedicht"en"gezongen"dor"weduwe"Lameire"–"Degryse" " Weet"gij"al"wat"ons"soldaatjes" Die"kleine"Belgen"aan"den"Rijn" Z’hebben"daar"reeds"kameraadjes" Schoon"zij"het"duitsche"meedels"fijn" Maar"ze"denken"in"hun"eigen" Wat"die"knullen"hèn"gedaan" Wij"zullen"’t"nooit"vergeten" ’t"Zelfde"moeten"wij"begaan" Thans"zijn"wij"baas,"’t"is"onze"kaas" " Refrein" Zijn"wij"schachtjes"ondereen}"" Hier"vinden"wij"het"gemeen}" Want"hier"dichte"bij"den"Rijn}"bis" Kan’t"voor"ons"nog"beter"zijn"}"bis" " Laatst"maal"naar"een"bal"getreden" ’t"Muziek"speelde"eene"wals" ‘k"Was"daar"content"en"gansch"tevreden" ‘k"Scheerde"een"poesje"rond"den"hals" Kleine"Belg"nu"gaan"w’eens"draaien" Rond"dees"schoon"versierde"zaal" Mijne"man"weet"ik"te"paaien" Zo"treft"gij"mij"overal" Samen"op"zwier,"niet"voor’t"plezier" " Als"wij"de"zaal"kwamen"verlaten" Trokken"wij"naar"den"boulvard" ’t"Waren"al"wijven"met"soldaten" Die"waren"samen"op"tramar" Wijl"de"knul"t’huis"zat"te"wiegen" Op"haar"wachtte"met"geduld" Kwam"den"Belg"hem"hier"bedriegen" Zoo"was"hij"nog"meer"gekuld" Zij"was"verzot,"op"dien"piot" " Nu"zullen"wij"ons"liedje"sluiten" Maar"al"te"samen"doen"ons"best" De"Keizer"heeft"niet"meer"te"fluiten" Hij"zit"gevangen"op"den"nest" En"zijn"helden"met"hun"pinnen" Met"die"marmeladepot" Weten"niet"meer"wat"te"verzinnen" ’t"Vrouwvolk"komt"van"ons"hier"zot" Hun"vroeger"spel,"past"ons"hier"wel" "
! Van)’t)zelfde)laken)een)broek) Zangwijze:"onbekend" " ‘k"Heb"gehoord"van"nen"soldaat"die"hielp"verdrijven" De"zwijnenloeders"tot"over"hunnen"Rhijn" Dat"ons"alliees"daar"bij"die"Duitsche"wijven" Goed"gekomen"en"wel"aanvaard"zijn" Ginder"spreken"zij"niet"van"haar"afsnijden" Want"velen"hên"wel"een"lief"of"vier" Zij"koken"die"duitschers"dezelfde"keien" Die"zoveel"oorkens"zetten"hier" Rechtuit"gezeid,"’t"doet"mij"plezier" " Refrein" Al"die"grijze"gasten" Die"ons"een"koppel"ezelooren"pasten" Hên"nu"’t"zelfde"vaste,"hun"liebe"schatz" Klagen"nu"lijk"d’honden" Met"drij"en"vier"aan"’t"been"van"ne"verbonden" En"’t"schijnt"dat"de"Belgen"klein" Daar"aan"den"Rhijn"de"grootst’uitvijvers"zijn" " Dat"moet"die"zwijnhonden"hun"poepken"varen" Zij"die"hier"hebben"zooveel"gefrankenteerd" Die"van"veel"vrouwen"hier"den"afgod"waren" Nu"zijn"de"kaarten"gansch"omgekeerd" Zij"doen"langs"alle"kanten"hun"devooren" Om"mee"ons"mannen"goed"te"staan" Binst"draaien"ons"piotten"hun"een"oore" Maar"z’hen"gelijk,"z’hen"’t"ook"gedaan" In"elk"geval"’t"moet"hun"niet"gaan" " Wie"had"dat"van"de"duitschers"kunnen"peinzen" Zij"die"zoo"braaf"zijn"en"ook"zoo"kristelijk" God"is"met"ons,"zoo"klinkt"hunne"spreekwijze" En"die"zijn"leer"volgt"krijgt"’t"hemelrijk" Zij"mogen"geen"verboden"vruchten"eten" In"duitschland"wordt"daar"goed"op"gepast"" Maar"menig"wijf"heeft"zoo"wreed"hard"gebeten" In"den"bloedworst"van"een"belgischen"kwast"" Dat"nu"heur"maagsk’"is"overlast" " ’t"Schijnt"dat"ginder"waarachtig"wat"moet"wezen" En"dat"’t"duitsch"vrouwvolk"nog"algauw"is"tevree" Des"avonds"aan"den"Rhijn"is"’t"een"cortege" Elke"soldaat"trekt"met"eene"op"ree" Voor"een"beschuit"tonen"z’hunne"witte"rokken" En"krijgt"g’een""fotje"dat"is"plezant" Voor"een"stuk"Kwatta"slaapt"ge"bij"een"mokke" Al"was’t"de"schoonste"van"g’heel""Duitschland" De"Volkerenbond"komt"daar"tot"stand" " Het)zomerleven)bij)onze)schachten)aan)den)Rhijn) Zangwijze:"It’s"a"long"way"to"Tiperary"–"muziek"p."232" Gezongen"door"Aloïs"De"Bruyne"" " Vrienden"‘k"wil"u"zingen"onze"schachten"aan"den"Rhijn"" Hoe"dat"ze"ginder"volop"van"de"wijven"meester"zijn"" En"zij"zeggen"charmant" Hier"is"het"zoo"plezant" Daar"vinden"onze"soldaten"het"galant" " Refrein"" Zij"floreeren"in"kaki"kleeren" Met"de"meisjes"aan"den"Rhijn" ’t"Is"de"mode"van"de"soldaten"
! Om"van"eenieder"zot"te"zijn" En"zij"die"draaien"onze"vrouwen"’t"zelfde"spel" Van"binst"den"oorlog"dat"is"wel" " En"die"Duitsche"vrouwen"nemen"dat"voor"hun"plezier" Zij"trekken"met"ons"schachten"’s"avonds"ferm"op"den"zwier" Hun"baasken"saperlot" Moet"blijven"in"zijn"kot" En"’t"schachtjen"zet"hem"nog"een"oorken"op" Er"zijn"ook"soldaten"van"de"klasse"van"16" Die"met"de"Duitsche"vrouwen"vrijen,"’t"was"" te"zien" Zij"zullen"naar"den"schijn" In’t"korte"papa"zijn" Als’t"zwijntje"niet"versmoord"is"in"den"Rhijn" " En"’s"avonds"voor"het"sluiten"is"’t"concert"in" hulder"huis" De"man"door"zijn"kolère"slaat"den"boel"" Subiet"in"gruis" Omdat"zijn"vrouwken,"god"" Daarvan"wordt"hij"haast"zot" Al"7"maanden"vrijt"mee"nen"piot" " De)jonge)soldaten)aan)de)Rhijn) Zangwijze:"La"Madelon"de"la"Victoire"–"muziek"p"359" Gedicht"gezongen"door"Lionel"Bauwens" " Vast"is"er"niet"aan"te"praten" Vele"meiskens"in’t"verdriet" ’t"Liefken"moet"bij"de"soldaten" En"gelijk"men"verder"ziet" Al"die"jongens"hebben"chanse"" Want"zij"trekken"naar"den"Rhijn"" Ja"daar"hebben"zij"veel"kanse" En"gij"ziet"int"refrein" Dat"elke"schacht,"tot"zijne"maagd" " Refrein" Zeg"vaarwel"mijn"liefste"zoet" Ik"vertrek,"kom"schep"maar"moed" ’t"Is"toch"voor"ons"leven"niet" Maakt"daarin"toch"geen"verdriet" Maar"ons"schachten"aan"den"Rhijn" Laten"zien"we"dat"zij"zijn" Ja"dat"kan"ik"goed"verstaan" Want"ons"vrouwen"h’en"hier"ook"gedaan" " Meiskens"gij"mee"uwe"liefde" Moet"nu"scheiden"dat"is"waar" Aan"de"eene"die"u"griefde" En"met"wie"u"zijt"te"gaar" U"verdriet"is"overdreven"" Wijl"de"jongen"heeft"veel"plezier" En"hij"denkt"‘k"zal"er"van"leven" Als"ik"ben"zo"ver"van"hier" Mee"valsch"gepacht,"die"klinkt"het"zacht" " Maar"ik"kan"dat"niet"verdragen" Meiskens"ik"geef"u"nen"raad" Laat"u"ook"niet"langer"plagen" En"vergeet"uwen"soldaat" Schrijf"nen"brief"en"laat"hem"weten"" Dat"gij"droomt"van"hem"zoo"zacht" En"hem"nooit"meer"zult"vergeten" Maar"gij"doet"toch"uw"gedacht"
! Gij"denkt"thans"fijn,"aan"de"refrein" " Düren"is"een"mooie"stad"maar"blijven"duren"is"wat"anders,"luidt"het"gezegde."En"dat"het"gevaar"voor"onze" jongens"niet"denkbeeldig"was,"zou"algauw"blijken."De"Belgische"en"Franse"bezettingstroepen"bleven"in" Duitsland"voor"commotie"zorgen."Hoge"gezagsdragers"met"kanselier"Cuno"op"kop"riepen"hun"landgenoten"op" tot"passief"verzet."Dit"had"tot"gevolg"dat"de"inwoners"van"het"bezette"gebied"alle"productieve" werkzaamheden"voor"onbepaalde"tijd"stop"zetten."" Bepaalde"politieke"kopstukken"in"Duitsland"bleven"maar"opruiende"taal"spuwen."" Dat"zorgde"er"voor"dat"de"inwoners"van"het"Ruhrgebied"tegenover"de"bezetters"met"de"dag"een"vijandiger" houding"aannamen,"die"ook"steeds"grimmiger"werd."Dat"moest"dus"tot"onregelmatigheden"leiden."En"het" verbeterde"er"niet"op"toen"de"Fransen"zich"genoodzaakt"zagen"om"de"plaatselijke"arbeiders"tot"werken"te" dwingen."Maar"ook"in"Frankrijk"en"België"zelf,"werd"er"bezwaar"gemaakt"tegen"de"bezetting"van"het" Ruhrgebied."De"leider"van"de"Franse"socialisten"gaf"in"de"Kamer"van"Afgevaardigden"uiting"aan"zijn" verontwaardiging"en"dit"onder"luid"gejoel"van"zijn"tegenstanders."De"Franse"communistische"partij"sprak" zelfs"van"een"Poincaréelaeguerre"verwijzend"naar"de"Franse"eerste"minister." Niettegenstaande"het"protest"vanwege"de"linkse"partijen,"werd"er"besloten"om"verscheidene"lichtingen" dienstplichtigen,"ook"Belgische,"naar"het"bezet"gebied"te"sturen"om"het"passief"verzet"te"breken."Dat" wakkerde"de"haat"tegenover"de"Belgische"en"Franse"bezetters"nog"aan,"en"het"onvermijdelijke"waarvoor" velen"vreesden"gebeurde"op"30"juni"1923."Het"doelwit"van"het"Duitse"verzet"was"een"trein"met"Belgische" militairen."In"de"Roeselaerse"Bode"van"7"juli"1923"lezen"we"over"de"aanslag"volgende"berichtgeving:"" "
Vreselijke)bomaanslag)in)Duitschland)) " Zaterdagnacht"omstreeks"1.30"ure,"is"in"de"reizigerstrein"die"van"Duisburg"kwam"ter"hoogte"van"de"brug"van" Hochfeld"op"den"Rijn"een"bom"ontploft."Negen"soldaten"werden"gedood:"twee"korporaals,"zes"verlofgangers" van"het"14e"en"23e"linieregiment"en"een"schildwacht"die"dienst"deed"op"de"brug."Zes"soldaten"werden" gekwetst"waaronder"vier"zwaar."" Een"eerste"onderzoek"heeft"uitgewezen"dat"de"bom"in"de"WC"van"een"wagon"was"neergelegd."De"stoffelijke" schade"is"groot."Een"wagon"is"geheel"vernield"terwijl"andere"wagens"werden"beschadigd."Volgens"een" treinwachter"van"dienst"op"den"trein"waarop"de"aanslag"gepleegd"werd,"zouden"er"wel"veertig"gekwetsten" zijn""en"zeventien"ervan"zullen"waarschijnlijk"blind"blijven." Men"ziet"nu"duidelijk"wat"de"Duitschers"door"‘lijdelijk"verzet’"verstaan."Men"wordt"van"dag"tot"dag"meer" bewust"dat"men"nog"altijd"te"doen"heeft"met"de"moordzuchtige"barbaren"die"in"ons"land"op"zulke"helsche" wijze"huis"gehouden"hebben.""Zou"men"willen"vergeten"wat"de"Duitschers"in"ons"ongelukkig"landje"vier"jaren" lang"uitrichtten,"men"zou"het"niet"kunnen,"nu"dat"men"ziet"dat"zij"niets"van"hunne"moordenaarspraktijken" afgeleerd"hebben."Het"ras"dat"hier,"in"België"priesters,"vrouwen,"kinderen,"grijsaards"en"andere"weerloze" lieden"gemarteld,"gefolterd"en"lafhartig"vermoord"heeft,"vermoordt"nu"in"bezet"Duitschland"op"even"laffe" wijze"onze"jongens,"onze"soldaten." Deze"afschuwelijke"aanslag"heeft"overal"in"België,"eene"grote"verontweerdiging"en"tevens"een"diepe" verslagenheid"verwerkt." Onder"de"militairen"heerscht"grote"opwinding."Maandag"is"er"nog"een"der"zwaar"gekwetste"in"het"hospitaal" overleden."Strenge"maatregelen"werden"door"de"bezettende"overheid"genomen."De"lijkplechtigheden"der" ongelukkige"slachtoffers"hebben"dinsdag"morgend"te"Crefeld"plaats"gehad."Meer"dan"2000"Belgen"en" Fransche"militaire"overheids"personen"namen"er"deel"aan."Verscheiden"redevoeringen"werden"uitgesproken." Men"hechtte"het"eerekruis"aan"elk"der"slachtoffers"toegekend,"op"de"lijkkisten."" Na"den"dienst"in"de"kerk"werden"lijkkisten""naar"de"statie"vervoerd"om"de"voor"het"vaderland"gestorven" soldaten"naar"hun"geboorteplaats"over"te"brengen."" " Over"de"bomaanslag"bracht"Achille"Coppenolle"een"lied"op"de"markt."" " Vreeselijke)Moordaanslag)in)Duitsland)op)onze)soldaten))11)dooden)–)40)gekwetsten) Zangwijze:"ne"rendez"pas"les"hommes"fou"–"muziek"p."129" Uitgegeven"door"Achille"Coppenolle" " Ach"vrienden"het"is"toch"zo"wreed"welaan"" Wat"den"vijand"nu"komt"weer"te"begaan" Ja"om"te"moorden"het"is"ongehoord" Doen"zij"nog"dagelijks"zoo"ongestoord" Bedenk"eens"vrienden"hoe"laf"het"moet"zijn" Zoo"vreselijk"te"moorden"op"een"trein" Met"ons"soldaten"die"mochten"naar"huis"gaan" Ach"wat"een"wreedheid"is"het"niet"voortaan" O"die"ontploffing"die"was"toch"zo"wreed" Denkt"eens"wat"een"groote"smarte"en"leed" " Refrein"
! Men"hoorde"een"kreet"vol"smart"en"pijn"" Wijl"den"bandiet"vlucht"over"den"Rijn" Stierven"zij"vol"smarten"en"pijnen" Denkt"eens"hoe"wreed"het"toch"moet"zijn" Men"hoorde"roepen"vol"geween" Vader,"moeder"of"vrouw"wel"heer" Wij"moeten"door"den"vijand"sterven" Onschuldig"het"leven"derven" " Den"vrijdagnacht"om"twee"uren"voortaan" Dacht"er"iemand"aan"een"gevaar"welaan" Maar"op"eene"brug"daar"over"den"Rijn" Onploft"een"bom"in"een"Belgischen"trein" Met"ons"soldaten"die"in"verlof"voortaan" Gansch"verheugd"gingen"naar"huis"toe"gaan" Maar"al"met"eens"vloog"gansch"de"trein"vaneen" Ach"denkt"toch"eens"wat"een"droef"geween" Men"hoorde"roepen"vol"smarte"welaan" Moeten"wij"sterven"zoals"martelaar" " Ach"welk"eene"groote"smarte"en"pijn"" Voor"die"ouders"die"’t"hun"kinders"zijn" Zij"die"dachten"ook"niet"aan"het"gevaar" Dat"hun"zoon"moest"sterven"als"martelaar" Maar"al"met"eens"kregen"zij"het"bericht" Dat"hunnen"zoon"was"ontnomen"het"licht" Dat"hij"gestorven"door"een"booze"hand" Ginds"bij"den"Rijn"in"een"vreemde"land" Ach"denkt"toch"eens"wat"een"groot"verdriet" Als"men"zooiets"van"ons"kinders"ziet" " Zij"hebben"dan"al"de"lijken"voortaan" Met"kroonen,"kransen"en"bloemen"belaan" En"dan"met"smart"al"naar"hun"huis"gebracht" En"dan"begraven"heel"stil"en"zacht" Het"verdriet"van"de"ouders"was"zo"wreed" Vermoorden"hun"zoon"die"niemand"misdeed" Ach"wreede"barbaar"uw"straffe"voortaan" Zult"gij"bij"God"toch"niet"ontgaan" Gij"verdient"de"strengste"straffen"voortaan" Voor"die"lafhertige"moord"te"begaan." " !
!
