PEDAGOGISCH DOSSIER WIE SCHRIJFT, DIE BLIJFT. DE GESCHIEDENIS VAN HET SCHRIFT INHOUDSOPGAVE

PEDAGOGISCH DOSSIER

WIE SCHRIJFT, DIE BLIJFT. DE GESCHIEDENIS VAN HET SCHRIFT

INHOUDSOPGAVE

I. Wat is schrift? II. Wanneer ontstond schrift? 2.1 Van prehistorie naar historie: het ontstaan van het schrift Mesopotamië Egypte Indusvallei 2.2 De verspreiding van het schrift

2 3 3 4 5 5 6

III. De evolutie van het schrift 3.1 Lettertekens 3.2 Schriftdragers 3.3 Schrijfrichtingen 3.4 Nieuwe schriften vandaag

7 7 8 8 9

BIBLIOGRAFIE

10

Educatieve dienst - KBR

1

I.

WAT IS SCHRIFT ?

Schrift is een systeem van grafische tekens waarmee één of meerdere talen worden genoteerd met als doel die ta(a)l(en) te kunnen bewaren en doorgeven. We staan er niet vaak bij stil, maar het schrift dat wij vandaag gebruiken is al eeuwen oud. Dat wil daarom niet zeggen dat het oudste schrift er precies hetzelfde uitzag als vandaag. Evenmin ziet het schrift dat mensen vandaag schrijven er overal hetzelfde uit: hoe wij in Europa schrijven is heel anders dan de manier waarop de mensen in Azië dat doen. Er zijn doorheen tijd en ruimte verschillende soorten schrift ontstaan en of weer verdwenen. De belangrijkste indeling tussen soorten schrift is die tussen beelden klankschrift.

Schrift dient om een bepaalde boodschap over te brengen. Maar die boodschap bestaat daarom niet altijd uit woorden. Schrift kan ook dienen om wiskundige grootheden te noteren, zoals cijfers. Ook muziek kan worden genoteerd. De Grieken waren de eersten die een systeem bedachten om muziek te noteren; zij schreven letters van het alfabet boven de tekst om de noten aan te duiden die moesten worden gezongen. In de middeleeuwen raakte het Griekse systeem in onbruik en kwam een nieuw in de plaats. Boven de noten werden vanaf dan accents aigus of accents graves (neumen) geplaatst om aan te geven of de melodie naar boven of naar beneden ging. Men bedacht ook een notenbalk van 4 regels, waarbij de hoogte van de noten

Beeldschrift is schrift waarbij afbeeldingen taal weergeven. Er zijn tekens die een ding of wezen verbeelden (pictogrammen), tekens die een idee of concept weergeven (ideogrammen) en tekens die een woord voorstellen (logogrammen). Chinees teken voor Beeldschrift bestaat vaak ‘vuur’ uit duizenden tekens. Ieder woord, idee of concept heeft een eigen teken. Bij klankschrift of fonetisch schrift leggen tekens de klanken van woorden vast (fonogrammen), waardoor je er veel minder nodig hebt. Daar waar je bij beeldschrift bijvoorbeeld drie verschillende tekens nodig hebt om de woorden zon, zoon en zone uit te beelden, gebruik je bij beeldschrift grotendeels dezelfde tekens. Beide schriften bestaan al millennia en worden tot op de dag van vandaag gebruikt. Partituur met neumen, © KBR

2


nauwkeurig werd aangegeven, maar niet het ritme waarin deze noten moesten worden gezongen. Met de intrede van de meerstemmige of polyfone muziek in de 13de eeuw veranderde dat laatste en verscheen er een vijfde regel op de

II.

notenbalk. In de 17de eeuw ontstond de moderne muzieknotatie: men voegde een maatstreep en aanwijzingen van nuance en beweging (hoe traag, hoe snel iets moest worden gespeeld) toe. Muzieknoten zijn het alfabet van de muziek.

WANNEER ONTSTOND SCHRIFT?

2.1 VAN PREHISTORIE NAAR HISTORIE: HET ONTSTAAN VAN HET SCHRIFT Ongeveer vijfduizend jaar geleden vond de mens het schrift uit. Voor het eerst ontstond een systeem waarmee non-verbale boodschappen konden worden bijgehouden en doorgegeven. Voorlopers van deze non-verbale manier van communiceren zijn terug te vinden in de grotten van Lascaux (Frankrijk) en Altamira (Spanje). De tekeningen op de rotswanden zijn verhalen die mensen in de prehistorie aan elkaar doorgegeven hebben. Mensen tekenden wat voor hen belangrijk was, zoals jacht- en oorlogstaferelen.

beperkte vorm van communicatie (concrete zaken, niets abstracts). Anderzijds is er geen sprake van een eenduidig systeem. Er werd bijvoorbeeld niet systematisch dezelfde afbeelding voor hetzelfde woord of dezelfde klank gebruikt. Vanaf 3000 v.C. was dat wel het geval. De uitvinding van het schrift kenmerkt de overgang van prehistorie naar historie. De komst van het schrift lokaliseerde zich op hetzelfde ogenblik op drie verschillende plaatsen:

Dat deze tekeningen voorlopers zijn van het schrift en niet het werkelijke begin ervan, heeft twee redenen. Enerzijds gaat het om een heel Grot van Pech Merle, Frankrijk


3

• MESOPOTAMIË Een eerste plek was Mesopotamië, het huidige Irak. Daar vonden de Sumeriërs het spijkerschrift uit. Dat schrift, genoemd naar de bijzondere vorm van het schrift waarvan de tekens in zachte klei werden aangebracht, kreeg 5.000 jaar geleden haar definitieve vorm. Vervolgens gaat het spijkerschrift evolueren. In het begin werd het van boven naar onder gelezen, later van links naar rechts. Uiteindelijk zullen de pictogrammen (een onderwerp = een teken) een kwartslag draaien en verliezen ze hun beeldbetekenis. Het worden klanktekens in plaats van beeldtekens. Vanaf dan verwezen ze naar de klank van de gesproken taal. Het spijkerschrift verspreidde zich vanuit Mesopotamië verder naar het Oude Nabije Oosten, Anatolië en het huidige Iran. Het werd het internationale handelsschrift.

Kleitablet met spijkerschrift, © KBR

Wist je dat… … de letter ‘A’ al heel oud is? Hij ontstond ongeveer 3.500 jaar geleden in het Midden-Oosten. Een rund (of ‘alef ’) was een heel belangrijk dier in de samenleving. Een teken van een runderhoofd werd daarom het eerste teken in hun schrift. De Feniciërs namen de ‘alef ’ over, maar kantelden hem en gebruikten hem als medeklinker; de ‘a’ klonk als een soort keelklank. Na hen namen de Grieken de letter over en bij hen werd het wel een klinker die ze ‘alfa’ doopten. Bij de Romeinen werd de Griekse ‘alfa’ overgenomen als klinker en kreeg ze de vorm zoals wij die vandaag kennen.

4


• EGYPTE In Egypte deed op dat moment het hiërogliefenschrift zijn intrede. Anders dan het Mesopotamisch schrift evolueerde het amper in de ruim 3.000 jaar dat het bestond. Van bij het begin was het geschrift immers geschikt om zowel concrete als abstracte zaken te (be)schrijven. Hiërogliefen gaven spreektaal weer, terwijl het spijkerschrift naar klanken verwijst en zich op die manier sneller kan aanpassen. Een tweede verschil waren de onderwerpen waarover deze twee culturen schreven. Egyptische scribenten of schrijvers schreven religieuze en historische traktaten, maar evengoed medische en juridische literatuur. Het spijkerschrift bij de Sumeriërs had - zeker in de beginperiode - vooral economische doeleinden. Vanuit Egypte verspreidden de hiërogliefen zich in hetzelfde gebied als het spijkerschrift. In beide culturen behoorden de scribenten van de geschriften tot de elite.

• INDUSVALLEI Een derde beschaving waar het schrift 5.000 jaar geleden zijn intrede deed, was nog meer naar het Oosten gelegen. In het huidige Pakistan bloeiden toen de beschavingen Mohenjodaro en Harappa die steden stichtten en handel dreven. Het schrift van de Indusvallei verspreidde zich in dezelfde gebieden als het spijkerschrift en de Egyptische hiërogliefen, maar anders dan deze laatste twee is er verder bitter weinig over dit schrift bekend. Hoewel er enkele duizenden fragmenten van het schrift van de Indusvallei zijn bewaard, bevat dit materiaal zo’n beperkt aantal lettertekens dat ontcijfering op heden is uitgesloten. Specialisten opperen dat het geschrift mogelijk gebruikt werd bij economische transacties of als handtekening.


Steen met hiërogliefen, © KMKG

5

2.2

DE VERSPREIDING VAN HET SCHRIFT

Het spijkerschrift, de Egyptische hiërogliefen en het schrift van de Indusvallei verspreidden zich in de daaropvolgende eeuwen in het Oude Nabije Oosten, Anatolië en het huidige Iran. In de 11de eeuw v.C. namen de Feniciërs, een zeevaarders- en handelaarsvolk, de Egyptische hiërogliefen over. Zij maakten er een klankschrift van dat bestond uit een dertigtal tekens. Hier ontstaat het eerste alfabet. Zij verspreidden hun geschrift onderweg op verschillende handelsroutes rond de Middellandse Zee. Het Fenicisch schrift vormde zo een belangrijke basis voor het latere Arabische, Hebreeuwse en Griekse schrift (dat er klinkers aan toevoegde). De Grieken voegden klinkers toe aan het Fenicisch alfabet dat tot dan toe enkel uit medeklinkers bestond. In de 2de eeuw v.C. maken de Romeinen kennis met het Griekse alfabet, passen het aan en verspreiden het verder over de hen bekende wereld. Zo maakten onze contreien kennis met het Latijnse alfabet dat tot vandaag gebruikt wordt.

manier zorgt ook het Chinese schrift voor eenheid in dit grote land. Aan de overkant van de oceaan, in het Amerika waar de Maya’s leefden, vond men vanaf de 4de eeuw v.C. sporen van het Mayaschrift. Dat schrift, waarmee een dertigtal talen genoteerd werd, werd verspreid in Centraal-Amerika van El Salvador tot Mexico. Het Mayaschrift heeft geen alfabet maar bestaat uit ‘glyfen’, grafische tekens die woorden voorstellen. Ongeveer 80% van de ontdekte glyfen is vandaag ontcijferd.

Fenicisch schrift, © Nationaal museum van Cagliari

In Italië ontstond in de tijd van de Etrusken (voor de Romeinen het land veroverden) het runenschrift. De oudste sporen van dit schrift dateren uit de 2de eeuw n.C. Het schrift verspreidde zich over heel Noord- en Midden-Europa, maar werd vooral in Engeland, Duitsland, Hongarije en Scandinavië gebruikt. Tot in de 11de eeuw gebruikten de Scandinaviërs het runenschrift, daarna kreeg het Latijnse schrift de bovenhand en verdween het runenschrift. Onafhankelijk van deze gebeurtenissen in Europa, vonden in de andere werelddelen eigen schrift-(r)evoluties plaats. In China ontstond in de 14de eeuw v.C. het Chinees schrift, dat tot op heden in gebruik is. Dit schrift bestaat uit Chinese ideogrammen, waarbij één teken één idee voorstelt. De Chinese tekens kunnen gebruikt worden om verschillende Chinese talen (Mandarijns, Kantonees,…) te noteren. Op die Mayaschrift, © KMKG

6


III.

DE EVOLUTIE VAN HET SCHRIFT

3.1 LETTERTEKENS Het schrift evolueerde doorheen de geschiedenis. Lettertekens werden omgedraaid, werden hoekiger of ronder, groter of kleiner. Dit gebeurde meestal spontaan, geleidelijk en op verschillende plaatsen tegelijk. Maar niet alle evoluties waren overal gelijklopend. Op sommige plaatsen zijn bepaalde (tussen)vormen van letters

nooit doorgedrongen. Onder de Romeinse heerschappij kregen letters de vorm die onze hoofdletters vandaag hebben. In de millennia die daarop volgden evolueerden de lettertekens steeds verder: doel was om een steeds beter leesbaarder en universeler schrift te verkrijgen.

Wist je dat… In de 8ste eeuw een nieuw schrift ontstond onder invloed van Karel de Grote? In 768 werd de carolina gecreëerd, een vrij ronde en regelmatige letter die het schrijven en lezen vergemakkelijkte. Een groot verschil met het Merovingisch schrift dat tot dan toe in gebruik was. In de 12de eeuw komt het Karolingisch schrift in verval. Het gotisch schrift, hoekiger en moeilijker leesbaar, neemt de bovenhand. In de 15de eeuw kent het Karolingisch schrift onder invloed van de renaissance een heropleving onder de naam van het humanistisch schrift. Dit oorspronkelijk middeleeuws schrift is het schrift dat we vandaag nog steeds gebruiken.

Merovingische minuskel, © KBR Karolingische minuskel, © KBR


7

3.2 SCHRIFTDRAGERS De evolutie van de lettertekens staat in nauw verband met de evolutie van de schriftdragers. Niet elke ondergrond was even geschikt om op te schrijven, waardoor letters geschreven volgens eenzelfde schrift er op de ene ondergrond hoekiger uitzagen dan op de andere. In de oudheid schreef men aanvankelijk op wastafels. Zo’n wastafel bestond uit een houten plankje waarop men weke was streek. Doordat de weke was opnieuw kon worden gladgestreken nadat men iets had geschreven, hebben wij vandaag weinig voorbeelden van beschreven wastafeltjes. Verder schreef men ook op papyrus, dat Egyptisch van oorsprong was. Hierop was het niet eenvoudig schrijven, omdat papyrus een relatief oneffen oppervlak heeft.

Perkament daarentegen was gladder, duurzamer en gemakkelijker te verkrijgen. Beide zijden ervan waren geschikt om op te schrijven. Daarenboven konden fouten gecorrigeerd worden met een mesje. De techniek om van dierenhuiden perkament te maken werd verspreid vanaf het 2de millennium v.C. vanuit Egypte. Ze bleef tot diep in de middeleeuwen in gebruik in Europa, maar kreeg vanaf de 9de en 10de eeuw geduchte concurrentie van ingevoerd papier. Papier was belangrijk voor de uitvinding van de boekdrukkunst en de gemakkelijke verspreiding van literatuur die daarmee verbonden was. Vandaag blijft papier de belangrijkste schriftdrager, ook al krijgt het papier steeds meer concurrentie in de vorm van nieuwe elektronische dragers.

Wist je dat… … er in de 19de eeuw meer analfabeten leefden in de steden dan dat het geval was in de middeleeuwen?

3.3 SCHRIJFRICHTINGEN Onze schrijfrichting, van boven naar onder en van links naar rechts, is voor ons vanzelfsprekend. Voor andere culturen voelt het echter natuurlijk aan om een blad van onder naar boven te lezen en/of van rechts naar links. Er is een enorme diversiteit aan schrijf- en leesrichtingen doorheen de geschiedenis! Bij de Grieken zien we het ‘boustrophedon’; daar werd van boven naar onder gelezen en wisselde men bovendien per regel van horizontale leesrichting: op de eerste regel van links naar rechts, op de tweede regel

8

Japon schrift, © KBR


van rechts naar links, op de derde weer van links en rechts enzovoort. De inspiratie hiervoor hadden ze gehaald bij de landbouw: het deed hen denken aan de manier waarop een ploeg door ossen geduwd werd op de akkers. De schrijfrichtingen die niet in horizontale of verticale regels te lezen zijn, zijn nóg uitdagender. Ook is het wennen aan teksten waarbij de letters in de vorm van een cirkel of spiraal zijn geplaatst! Maar ook op die manier zijn er teksten geschreven.

Arabisch schrift, © KMKG

3.4 NIEUWE SCHRIFTEN VANDAAG Sinds de Nieuwste Tijd (1789) worden er nog steeds nieuwe schriften uitgevonden. In de negentiende eeuw vond de Fransman Louis Braille het brailleschrift uit, een schrift speciaal voor blinden en slechtzienden. Dit schrift bestaat uit puntencombinaties die elk een letter, cijfer of punctueringsteken voorstellen. Deze punten werden aanvankelijk geschreven maar konden later ook worden gedrukt. Blinden en slechtzienden kunnen lezen door hun vingertoppen over de punten te laten glijden.

Tolkien, auteur van In de Ban van de Ring, die voor zijn boeken verschillende fictieve schriftsystemen uitvond, volledig met ingebeelde woordenschat, etymologische aantekeningen en fictieve spraakkunsten.

Het morseschrift dateert uit diezelfde eeuw, al wordt het vandaag veel minder toegepast dan het brailleschrift. Morse bestaat uit twee soorten impulsies: korte (genoteerd als een punt) en lange impulsies (genoteerd als een streep). Elke letter, elk cijfer en elk punctueringsteken heeft zijn eigen impulsiecombinatie. Ook in de twintigste (en eenentwintigste) eeuw bleven nieuwe geschriften verschijnen. Denk bijvoorbeeld aan de streepjescode, het eerste schrift dat door mensen is ontworpen, maar niet door mensen zelf kan worden gelezen want daarvoor zijn computers nodig. Fictieschrijvers hebben daarnaast ook een belangrijke rol gespeeld in de komst van nieuwe talen en schriften. Zo was er John Ronald Reuel


9

Wist je dat… … de Amerikanen tijdens de Tweede Wereldoorlog een schrift van indianen, het Navajo, gebruikten als geheimschrift? De Amerikanen namen in de jaren veertig Navajo-indianen in dienst om vertrouwelijke boodschappen in hun schrift om te zetten. Navajo-schrift was immers zo’n moeilijk en ingewikkeld schrift, dat niemand (en dus ook de vijand niet) er in slaagde dit te ontcijferen.

BIBLIOGRAFIE BACH, F. en BERKEL, R., A is een koetje (dat staat op zijn kop), Leuven, 2003. GAUR, A., A history of writing, Londen, 1987. SCHNEIDERS, P., Papieren geheugen: boek en schrift in de Westerse wereld, Weesp, 1985. SCHUURMAN, J., Geschiedenis van het schrift, Houten/Groningen, 1998. Bibliothèque nationale de France. Dossier pédagogique sur la naissance des écritures http://classes.bnf.fr/dossiecr/index.htm GEORGES, J., L’écriture, mémoire des hommes, Paris, Gallimard, collection « Découvertes », 1987 .

10


PEDAGOGISCH DOSSIER WIE SCHRIJFT, DIE BLIJFT. DE GESCHIEDENIS VAN HET SCHRIFT INHOUDSOPGAVE

Recommend Documents