Interventie
Pedagogisch adviseren
Samenvatting Doel Doelstelling van pedagogisch adviseren is het bevorderen van opvoedingscompetentie en het zelfvertrouwen van ouders. Doelgroep Pedagogisch Adviseren richt zich op ouders met vragen en problemen in de opvoeding. Meer specifiek richt Pedagogisch Adviseren zich op ouders die opvoedspanning ervaren, die zich zorgen maken over de ontwikkeling of het gedrag van hun kind en daarbij in hun eigen omgeving onvoldoende steun ervaren. Pedagogisch adviseren is geschikt voor ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot 19 jaar. Aanpak Pedagogisch Adviseren is een kortdurende vorm van individuele begeleiding van ouders bij (milde) problemen in de opvoeding en ontwikkeling van kinderen. Pedagogisch Adviseren bestaat uit vier fasen, die afhankelijk van de variatie in de vraag of het probleem van de ouder(s), in 1 tot 5 gesprekken doorlopen worden: Fase 1: Kennismaking en afstemming Fase 2: Vraag- of probleemverkenning Fase 3: Doelen stellen, plan van aanpak ontwikkelen en uitvoeren Fase 4: Begeleiding bij uitvoering en nazorg. De methodiek van pedagogisch adviseren omvat een aantal onderdelen die, afhankelijk van de vraag of het probleem van ouders, meer of minder uitgebreid aan bod kunnen komen: 1 informatie en voorlichting 2 advies en begeleiding 3 praktische / instrumentele steun 4 5 6 7
emotionele steun en feedback modeling of voorbeeldleren mobiliseren van sociale steun signaleren en verwijzen
Materiaal Er is een uitgebreid methodiekboek beschikbaar (Blokland, 2010), een praktisch werkboek (Oomen, R., Albeda, M. & Hoogenboezem, G., 2011) en een training met bijbehorende trainingshandleiding. Onderzoek effectiviteit Onderzoek naar de effecten van kortdurende pedagogische advisering heeft aangetoond dat ouders meer vertrouwen hebben gekregen in hun rol als opvoeder en zich competenter voelen (Zwiep, 1998). Een recente quasi-experimentele effectevaluatie in Vlaanderen, waarbij een Triple P niveau 3 interventie werd vergeleken met Pedagogisch Adviseren middels bestaande opvoedspreekuren toont aan dat beide interventies resulteren in een afname van de gedrags- en emotionele problemen van kinderen en een toename van het welbevinden en de competentiegevoelens van ouders inzake de opvoeding. Bovendien resulteert de advisering aan ouders in een toename van ondersteunend opvoedgedrag (Van den Berg, Vanderfaeille & Grietens, 2009).
Ontwikkeld door JSO Expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding Postbus 540 2800 AM Gouda Email:
[email protected] Telefoon: 0182 547 888 Contactpersoon: Dr. G.E. Hoogenboezem Email:
[email protected] Erkenning Erkend door Deelcommissie jeugdzorg en psychosociale/pedagogische preventie d.d 15-06-2012 Oordeel: Goed onderbouwd Toelichting: Pedagogisch adviseren is een laagdrempelige, breed inzetbare interventie die degelijk in elkaar zit. Door de brede insteek worden professionals goed voorbereid op de verschillende soorten opvoedingsvraagstukken die zij tegen kunnen komen in gezinnen. De interventie is praktisch goed toepasbaar. De referentie naar dit document is: Geeske Hoogenboezem (Maart 2012). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving 'Pedagogisch adviseren'.Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van www.nji.nl/jeugdinterventies
1. Toelichting naam van de interventie Pedagogisch Adviseren betreft individuele ondersteuning van ouders bij opvoedingsvragen en -problemen. De pedagogisch adviseur is geen opvoedkundige die ouders vertelt hoe zij hun kinderen moeten aanpakken, maar adviseert ouders door hun eigen deskundigheid en inzet aan te spreken en hen te begeleiden bij het vinden van een aanpak die bij hun situatie past. Pedagogisch Adviseren wordt op lokaal niveau veelal aangeboden onder namen als 'Opvoedbureau', 'Opvoedsteunpunt' of 'Opvoedwinkel'.
2. Risico en/of probleem waar de interventie zich op richt Pedagogisch Adviseren richt zich op beginnende opvoedingsproblematiek in samenhang met psychosociale problemen en/of faseproblematiek van kinderen. Als opvoedingsproblemen ontstaan, is er sprake van de verstoring van de balans tussen draaglast en draagkracht van ouders. De draaglast is het geheel van taken dat ouders te vervullen hebben. De draagkracht wordt bepaald door de vaardigheden waar ouders over beschikken, hun veerkracht en de steun die ze ervaren bij het opvoeden. Bij opvoedingsvragen en -problemen waarvoor ouders professionele hulp zoeken, is de balans tussen draaglast en draagkracht verstoord. Dit leidt bij ouders tot negatieve ervaringen met opvoeden. Deze negatieve ervaringen doen afbreuk aan het competentiegevoel en zelfvertrouwen van ouders (Blokland, 2010; Van der Pas, 2009). Als ouders met opvoedingsvragen en -problemen geen passende ondersteuning krijgen, nemen risicofactoren op het gebied van problematisch opgroeien toe. Beleving van de opvoeding door ouders vormt een belangrijke voorspeller van opvoedgedrag. Een minder positieve beleving van opvoeding kan leiden tot risicovol opvoedgedrag (Rispens, Hermanns & Meeuws, 1996). Opvoedspanning bij ouders kan leiden tot autoritaire of inconsistente opvoedstijlen, vooral als er sprake is van meerdere risicofactoren tegelijk. Dit heeft negatieve invloed op kinderen en kan een optimale ontwikkeling van kinderen in de weg staan (Maccoby, 1994). Zonder pedagogische ondersteuning kan opvoedspanning voortbestaan, kan het voor ouders moeilijk zijn een warme, steunende relatie te ontwikkelen met hun kinderen, kunnen ouders het opvoeden minder positief beleven en risicovol opvoedgedrag gaan vertonen. De kans op psychosociale problemen bij kinderen neemt hierdoor toe. Recent onderzoek (De Jongh & Vlek, 2009) wijst uit dat 70% van de ouders zich met de opvoedingssituatie soms geen raad weet. Uit de Landelijke Jeugdmonitor blijkt dat in 2007 36% van de ouders met thuiswonende kinderen van 0 tot 18 jaar zich zorgen heeft gemaakt over een of meerdere van hun kinderen of over de opvoeding. Van de ouders die zich zorgen maakten over de opvoeding, heeft 61% professionele hulp of advies gezocht. In 2010 is per leeftijdscategorie de volgende top 3 opgesteld van vragen en problemen waarmee ouders de pedagogisch adviseurs bezochten (JSO 2011; zie voor vergelijkbare lijsten ook Speetjens, Van der Linden &
Goossens, 2009; Ince, 2008; Snijders, 2006; Ligtermoet & Pennings, 2006): 0 en 1 jarigen: ouderlijke onzekerheid, slaapproblemen en koppig/dwars/opstandig gedrag. 2 en 3 jarigen: ouderlijke onzekerheid, bezorgdheid om de ontwikkeling van het kind, straf geven/grenzen stellen. 4 en 5 jarigen: ouderlijke onzekerheid, straf geven/grenzen stellen, niet luisteren/ongehoorzaamheid. Basisschoolleeftijd (6 -11 jaar): ouderlijke onzekerheid, sociale vaardigheden, omgaan met emoties.Pubers (12 - 19 jaar): puberteitsconflicten, ouderlijke onzekerheid, straf geven/grenzen stellen.
3. Doel van de interventie Doelstelling van Pedagogisch Adviseren is toename van de opvoedingscompetentie en het zelfvertrouwen van ouders. De subdoelen van Pedagogisch Adviseren zijn, dat: l
ouders moeilijkheden in de opvoeding (weer) zelfstandig kunnen hanteren;
l
ouders in de opvoeding (weer) gebruik maken van positieve gedragsbeïnvloeding; positieve veranderingen optreden in welbevinden en gedrag van kin-deren;
l
ouders zo nodig zijn gemotiveerd om intensievere hulp te accepteren.
l
Afhankelijk van de vraag of het probleem van ouders, gelden een of meerdere subdoelen van de interventie.
4. Doelgroep van de interventie Voor wie is de interventie bedoeld Pedagogisch Adviseren richt zich op ouders met vragen en problemen in de opvoeding. Meer specifiek richt Pedagogisch Adviseren zich op ouders die opvoedspanning ervaren, ouders die zichzelf niet als competent ervaren, ouders die zich zorgen maken over de ontwikkeling of het gedrag van hun kind en/of ouders die in hun eigen omgeving onvoldoende steun ervaren. Pedagogisch Adviseren is geschikt voor ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot 19 jaar.Uitgezet op een continuüm dat opklimt van de gewone opvoedingssituatie naar een situatie van opvoedingsnood, richt Pedagogisch Adviseren zich op ouders met opvoedingsvragen en ouders die opvoedingsspanning ervaren (Kousemaker & Timmers-Huigens, 1985). Bij opvoedingsvragen ervaren ouders hun eigen handelen als minder effectief en hebben zij behoefte aan informatie en het uitwisselen van ervaringen. Ouders die opvoedingsspanning ervaren twijfelen aan hun eigen competentie en hebben behoefte aan advies. De steun die het eigen netwerk kan bieden, schiet in veel gevallen tekort. Pedagogisch Adviseren richt zich niet op opvoedingscrisis en opvoedingsnood. Indicatie- en contra-indicatiecriteria Pedagogisch Adviseren is een passend aanbod bij: l
l l l l l l l l l l
vragen van ouders die betrekking hebben op een veelvoorkomend opvoedingsprobleem (slaapprobleem, overmatig huilen, driftbuien, ongehoorzaamheid, ruzies tussen kinderen); 'lastig gedrag' van kinderen dat past bij de 'normale' ontwikkeling; 'lastig gedrag' dat een logische reactie is op bepaalde gebeurtenissen; enkelvoudige problemen die nog niet zo lang bestaan (max ca. 6 maanden); tijdelijk verminderd maar potentieel aanwezig plezier in opvoeden; ouders die (met een steuntje in de rug) zelf in staat zijn sturing te geven aan het gedrag van hun kind; ouders die, ondanks opvoedspanning, in staat zijn ook positieve aspecten van hun kind te noemen; eventuele lacunes in opvoedvaardigheden die in een kort tijdsbestek kunnen worden aangevuld; ouders die kunnen reflecteren op hun gedrag en open staan voor suggesties; (enige) bereidheid om problemen in de opvoeding aan te pakken; ouders die geloven dat zij zelf invloed kunnen uitoefenen op het gedrag van kinderen (Blokland, 2010).
Pedagogisch Adviseren is een geschikte interventie voor opvoedvragen, en opvoedingsspanning (Kousemaker & Timmers, 1985). Daarom gelden de volgende contra-indicaties (Blokland, 2010): l l l
het probleem heeft een duidelijke medische oorzaak; het probleem heeft een kinderpsychiatrisch karakter; de opvoedings- en gezinssituatie zijn te gecompliceerd voor kortdurende pedagogische hulp; waarschijnlijk
l l l
is langdurige en intensieve hulpverlening noodzakelijk; het kind heeft duidelijke leerproblemen; psychopathologie of ernstige relatieproblematiek bij (één van de) ouders; zeer beperkte verstandelijke vermogens bij (één van de) ouders;
In het eerste gesprek inventariseert de pedagogisch adviseur welke problemen in het gezin spelen met behulp van de lijst Aandachtpunten Probleeminventarisatie (Blokland, 2010). Aan de hand van de items in deze lijst stelt de pedagogisch adviseur vast of ouders voldoen aan de indicatiecriteria of dat er contra-indicaties gelden. In dat geval kunnen pedagogisch adviseurs ouders ondersteuning bieden bij het zoeken naar beter passende en mogelijk geïndiceerde hulp. Pedagogisch adviseurs streven naar een warme overdracht en kunnen overbruggingshulp bieden bij wachtlijsten (Blokland, 2010). Toepassing bij migranten Pedagogisch Adviseren is eveneens geschikt voor toepassing bij migranten. Dit vraagt wel om een goed toeleidingstraject, flexibele aanbiedingsvormen en hulp bij gespreksvoering. In de praktijk zijn goede ervaringen opgedaan met toeleiding door VETC-ers, oudercontactpersonen verbonden aan basisscholen en allochtoon baliepersoneel. Indien noodzakelijk kunnen pedagogisch adviseurs op huisbezoek gaan en gebruik maken van een tolk of ondersteunende materialen. Pedagogisch adviseurs hebben geen eigen materialen voor de ondersteuning van migrantenouders, maar kunnen indien gewenst gebruik maken van algemeen beschikbare informatiematerialen in het Nederlands en andere talen. Ook voor (al dan niet allochtone) ouders die moeite hebben met het verwoorden van hun probleem/vraag en voor wie talige adviezen soms ontoereikend zijn, is Pedagogisch Adviseren een geschikte interventie (zie bv Van Beers, 2008). Pedagogisch adviseurs zijn getraind in het omgaan met diversiteit. Zij zijn in staat om open met ouders te communiceren over achterliggende kennis, waarden en cognities die vaak geworteld zijn in westerse theorieën en onderzoek. Zij stellen migrantenouders in staat om zelf te beslissen of de aangereikte suggesties van toepassing zijn binnen hun specifieke cultuur en zoeken samen naar passende oplossingen.Recent onderzoek (Van Beers, 2008; Hoogenboezem, Maurits & Roozen, 2010) en actuele jaarverslagen (Roozen, 2010; 2011; JSO, 2010) laten zien dat Pedagogisch Adviseren een groot bereik kent onder migranten.
5. Aanpak Opzet van de interventie Pedagogisch Adviseren bestaat uit maximaal 5 adviesgesprekken van één uur in een periode van ongeveer 10 weken. Als ouders meer steun nodig hebben bij de uitvoering van een andere opvoedaanpak, is er meestal ruimte om een of enkele gesprekken extra aan te bieden. De begeleiding bestaat uit de volgende fases: Fase 1: kennismaking en afstemming Stappen: begroeting en contact maken; personalia; achtergrond toeleiding; uitleg werkwijze. Fase 2: wat is de vraag, het probleem? Stappen: probleem inventariseren (wat is er aan de hand? SGG-schema; zie Blokland 2010); probleemanalyse (lijst Aandachtspunten probleeminventarisatie); hypothesen vormen en toetsen met ouders; inschatting zwaarte op basis van criteria en besluit m.b.t. doorverwijzing. Fase 3: wat te doen? Stappen: afweging en keuzes maken; haalbare doelen stellen; uitwerking opvoed aanpak; afspraken doornemen (samenvatten en gevoel van competentie en motivatie toetsen). Fase 4: begeleiding en nazorg Stappen: toepassing en resultaten bespreken (benadrukken successen, verbeterpunten zoeken); uitvoering ondersteunen/bijsturen (aanpak volhouden, uitbreiden, aanpassen, veranderen of verwijzen naar andere hulp); volhouden bespreken (motiveren); evalueren en afronden (vorderingen benadrukken, hulpbronnen en informele steun onderzoeken). Hoe uitgebreid elke fase aan bod komt, is afhankelijk van de vraag of het probleem van de ouder. In de tweede fase van Pedagogisch Adviseren inventariseert de pedagogisch adviseur samen met de ouder wat de vraag of het probleem is en welke factoren bijdragen aan het ontstaan en de instandhouding van het probleem. Door open vragen te stellen en ouders de gelegenheid te geven hun eigen verhaal te doen, verkrijgt de pedagogisch adviseur inzicht in kind- ouder en omgevingsfactoren die van invloed zijn op het gedrag van ouders en kinderen en de aanwezigheid van risicofactoren. Door de geboden ruimte wordt inzicht van ouders in het eigen handelen gestimuleerd. Er wordt onderzocht waarom ouders bepaald gedrag moeilijk
hanteerbaar vinden en of het opvoedingsgedrag afgestemd is op het ontwikkelingsniveau van het kind. Een hulpmiddel hierbij is het op de leertheorie gebaseerde SGG-schema (Situatie-Gevolg-Gedrag). Dit schema kan inzicht bieden in:
l
wat precies het probleem is; welke factoren het ongewenste gedrag uitlokken en in stand houden; wat het aandeel is van de ouders (en eventuele andere personen);
l
welke mogelijkheden tot verandering er zijn.
l l
Als duidelijk is wat de vraag of het probleem is en wat de achtergronden zijn, bepaalt de pedagogisch adviseur in overleg met de ouder hoeveel gesprekken er nodig zullen zijn. Opvoedvraag (vraag over lastig gedrag): 1 gesprek l l l
fase 1 beknopt accent op fase 2 en 3 fase 4 beperkt (alleen evalueren en afronden)
Opvoedingsspanning (beginnend opvoedprobleem, bijvoorbeeld koppigheid bij peuters of brutaal gedrag bij schoolkinderen): 2 gesprekken l l
1e contact: fase 1 t/m 3 2e contact: fase 4 (kan ook telefonisch)
Opvoedingsspanning (mild opvoedprobleem, bijvoorbeeld slaapproblemen bij peuters of overmatig huilen bij baby's): 3 tot 5 gesprekken l l l
1e contact: fase 1 en 2 2e contact: fase 3 3e t/m 5e contact: fase 4
Eventueel: begeleiden bij verwijzenOpvoedcrisis/opvoednood (hardnekkig probleem bij kind en gezin en escalatie): 1 tot 2 gesprekken l l
1e contact: fase 1 en 2 2e contact: motiveren tot verwijzing.
Indien nodig meer gesprekken voor motiveren en warme overdracht. Pedagogisch Adviseren kan uitgevoerd worden binnen verschillende settings. Recent hebben veel spreekuren van pedagogisch adviseurs een plek gekregen binnen het CJG. Pedagogische advisering vindt plaats in een rustige spreekkamer, waar ook speelgelegenheid is voor (eventueel) meegebrachte (jonge) kinderen, of tijdens huisbezoeken. Pedagogisch Adviseren sluit aan bij de leerstijl van (allochtone en autochtone) ouders. Als ouders moeite hebben hun probleem of vraag te verwoorden, biedt de pedagogisch adviseur aan om thuis te komen kijken. Als er sprake is van een taal- of culturele barrière, kan de pedagogisch adviseur er voor kiezen om samen met een VETC-er op huisbezoek te gaan. Als ouders er moeite mee hebben om adviezen toe te passen in hun eigen omgeving, bezoekt de pedagogisch adviseur hen thuis om vaardigheden in de eigen leefomgeving te oefenen en te leren van voorbeeldgedrag (modeling). Indien noodzakelijk vinden alle gesprekken plaats bij de ouders thuis. Ook kan de pedagogisch adviseur in overleg met de betrokkenen het sociale netwerk van ouders activeren door familieleden of buren in te schakelen of ouders te stimuleren deel te nemen aan activiteiten als oudercursussen, ouderkamers, voorleesochtenden, koffieochtenden op het CJG.. Opvoedprogramma's die op televisie uitgezonden worden (bijvoorbeeld het programma Schatjes van de EO) bieden materiaal om adviezen te illustreren en concretiseren.Tenslotte kan de pedagogisch adviseur ook zelf video-opnames maken en nabespreken met de ouders. De pedagogisch adviseur kan dit doen bij de probleemanalyse, om inzichtelijk te maken wat er precies gebeurt tussen ouders en kinderen maar ook om het resultaat van een veranderde opvoedingsaanpak te laten zien. Het voordeel van werken met video is dat de pedagogisch adviseur situaties samen met de ouder(s) kan terugkijken en analyseren (Blokland, 2010). Inhoud van de interventie
De achtergronden van vragen en problemen die ouders naar voren brengen, vallen uiteen in drie categorieën die zich afzonderlijk of tegelijk kunnen voordoen. Deze categorieën dienen als basis voor de toepassing van een of meer kernelementen van Pedagogisch Adviseren: 1 gebrek aan inzicht; 2 gebrek aan relevante opvoedvaardigheden; 3 gebrek aan zelfvertrouwen. Als de pedagogisch adviseur samen met de ouders heeft vastgesteld welke achtergrond(en) hun vraag of probleem kent, kan een aanbod op maat plaats vinden.Pedagogisch Adviseren omvat een aantal elementen die, afhankelijk van de vraag of het probleem van ouders, meer of minder uitgebreid aan bod kunnen komen (Blokland 2010; Van der Meer & Albeda, 2011; Oomen, Albeda & Hoogenboezem, 2011): 1 2 3 4 5
informatie en voorlichting advies en begeleiding praktische / instrumentele steun emotionele steun en feedback modeling of voorbeeldleren
6 mobiliseren van sociale steun 7 signaleren en verwijzen Ad 1. Ouders zoeken dikwijls ondersteuning bij problemen die te maken hebben met een bepaalde fase in de ontwikkeling, zoals slaapproblemen bij peuters, moeilijkheden met vriendjes bij schoolkinderen of conflicten over zakgeld bij pubers. Informatie over de ontwikkeling die kinderen op een bepaalde leeftijd doormaken of gerichte informatie over een bepaald onderwerp sluit aan bij deze behoefte. Informatie en voorlichting kan ouders helpen om hun verwachtingen beter af te stemmen op de leeftijd, het temperament of de beperkingen van een kind. De pedagogisch adviseur stimuleert ouders om zelf informatie te zoeken en te benutten en hun eigen oordeelsvorming te versterken door hen te wijzen op oudercursussen, boeken of websites en geeft indien nodig gerichte suggesties. Een ouderpaar bezoekt de pedagogisch adviseur omdat hun peuter zo slecht eet. In het gesprek wordt duidelijk dat de ouders geen idee hebben van hoe veel, hoe vaak en wat een peuter moet eten om gezond te blijven. De pedagogisch adviseur laat ouders aan de hand van informatiebrochures ontdekken wat hun kind zou moeten eten om goed te kunnen groeien. De ouders trekken zelf de conclusie dat zij te veel van hun kind verwachten. De pedagogisch adviseur legt uit dat dwars gedrag bij de peuterleeftijd hoort en geeft informatie over de wilsontwikkeling die kenmerkend is voor de peuterfase. Met deze informatie bedenken de ouders dat hun kind zelf zijn eten mag opschep-pen. Zij gaan naar huis en proberen de nieuwe inzichten in praktijk te brengen. Na twee weken blijkt dat het kind normale porties eet, de ouders opgelucht en ontspannen zijn en de sfeer aan tafel is verbeterd. Op eetgebied is het dwarse gedrag van het kind verdwenen. Ad 2. De meeste ouders wenden zich tot een pedagogisch adviseur omdat zij advies of begeleiding wensen bij de aanpak van bepaald probleemgedrag of het hanteren van een lastige situatie. De aanpak richt zich op probleemverheldering en zicht krijgen op de factoren die invloed hebben op het probleem en dat mogelijk in stand houden. Concrete instrumenten hiervoor zijn o.a.: prioriteitenlijst laten maken, gedrag beschrijven en SGG-schema invullen. Ook kan de pedagogisch adviseur het gedrag van kinderen en ouders thuis observeren. Vervolgens ontwikkelen de pedagogisch adviseur en de ouders samen een bepaalde aanpak. De pedagogisch adviseur geeft praktische sug-gesties voor de aanpak van het probleem vanuit een gedragsmatige invalshoek. Bij eenmalige gesprekken, blijft het hierbij. Als ouders daar behoefte aan hebben, biedt de pedagogisch adviseur gedurende meer-dere contacten steun en begeleiding bij de uitvoering van een bepaald advies. In deze fase kan de pedagogisch adviseur ouders vragen een dagboek bij te houden waarin zij op het eigen gedrag reflecteren en de voortgang bijhouden. De pedagogisch adviseur helpt ouders met concrete instrumenten om gewenst gedrag bij hun kinderen te stimuleren, zoals de versterkerslijst, een beloningsprogramma of een stappenplan voor het corrigeren van ongewenst gedrag (Blokland 2010; Van der Meer & Albeda, 2011). Bij het uitwerken van een alternatieve aanpak gericht op het verminderen van probleemgedrag ligt veel nadruk op het versterken van vaardigheden. Het gaat dan om vaardigheden als het versterken van gewenst gedrag door positieve aandacht, gerichte complimenten en beloningen (toepassen beloningsprogramma en versterkers) en het stoppen van ongewenst gedrag door grenzen te stellen, aandachtvragend gedrag te negeren, time-out en negatieve consequenties te verbinden aan regelovertreding of ongewenst gedrag (toepassen stappenplan voor het corrigeren van ongewenst gedrag). Een overzicht hiervan is te vinden in de lijst opvoedvaardigheden voor ouders (Blokland, 2010).
Een ouderpaar bezoekt de pedagogisch adviseur omdat hun peuter zo slecht eet. De ouders vertellen dat zij erg gespannen raken van het eetgedrag van hun kind. Tijdens de maaltijd proberen zij hun kind tot eten te dwingen met dreigementen.. Deze dreigementen werken alleen maar averechts en keer op keer zwichten de ouders.. De pedagogisch adviseur legt de ouders uit dat het heel belangrijk is om aandacht te geven aan positief gedrag in plaats van negatief. Samen met de ouders maakt zij een stappenplan om de pedagogische vaardigheden thuis te gaan toepassen. De ouders komen terug om te bespreken hoe het is gegaan. Met kleine stapjes leert de pedagogisch adviseur de ouders hoe zij positief gedrag bij hun kind kunnen uitlokken. Na een aantal weken eet het kind veel beter. Ad 3. Moeilijkheden met kinderen zijn niet altijd op te lossen door informatie of advies. Ouders kunnen pedagogische adviezen niet uitvoeren als hun draaglast de draagkracht overstijgt. Soms moeten de taken van ouders eerst worden verlicht. Voorbeelden van praktische en/of instrumentele steun kunnen zijn: het regelen van opvang voor de kinderen, zoeken naar passende daginvulling, financiële kwesties (bv boekengeld, kinderbijslag), helpen bij schoolse zaken (bv meegaan naar gesprekken), verlichten van taken in het huishouden door inschakeling van derden of het verschaffen van hulpmiddelen (bv troostkoffer). Pedagogisch adviseurs maken hierbij gebruik van de sociale kaart van hun werkgebied. De praktische steun van pedagogisch adviseurs is echter beperkt. Als het gaat om complexe praktische problemen, wordt doorverwezen naar maatschappelijk werk of bijvoorbeeld ReSet (zie de contra-indicaties van Pedagogisch Adviseren). Door ondersteuning op praktisch/instrumenteel gebied wordt de draagkracht van ouders groter en kunnen zij geactiveerd worden om ook zelf praktische op-voedingszaken te regelen, waardoor het competentiegevoel toeneemt. Ad 4 Pedagogische advisering vindt plaats in situaties waarin ouders onzeker zijn over hun eigen aanpak en, als er sprake is van opvoedingsspanning, het gevoel hebben te falen. In die gevallen is het belangrijk het vertrouwen van ouders in hun eigen opvoedingshandelen te herstellen en hen te bevestigen in wat ze goed doen. Immers, schuldgevoelens, schaamte en stress zorgen ervoor dat ouders zich niet goed open kunnen stellen voor nieuwe suggesties of zich daardoor bedreigd voelen. Pas als ouders zich gehoord en begrepen voelen, ontstaat ruimte om na te denken over gerichte verandering. Als er (vervolgens) aan een andere aanpak wordt gewerkt, blijft erkenning van de inzet en bezorgdheid van ouders, bevestiging van geslaagde pedagogische handelingen en ondersteunende feedback een belangrijk aspect van Pedagogisch Adviseren. Als hulpmiddel kan de pedagogisch adviseur ouders vragen om een dagboek bij te houden. Een dagboek biedt een veilige uitlaatklep voor negatieve gevoelens en helpt ouders inzicht te verkrijgen in de opvoedingssituatie. Een ouderpaar bezoekt de pedagogisch adviseur omdat hun peuter zo slecht eet. De pedagogisch adviseur vraagt halverwege het gesprek: 'In hoeverre vindt u het zelf een probleem?' De moeder vertelt aarzelend dat ze het aanvankelijk niet als een groot probleem zag, totdat de consultatiebureauarts het als zodanig benoemde. De moeder heeft een moeilijke start gemaakt vanwege een postnatale depressie, maar begint net wat meer van haar kind te genieten. Ook de vader vertelt dat hij het vaderschap leuker vindt nu zijn zoon wat groter wordt en het met zijn vrouw beter gaat. De pedagogisch adviseur bevestigt hoe belangrijk het is dat ouders nu plezier in hun ouderschap beleven en dat hun aanvankelijk ontspannen houding ten opzichte van het eten een goede aanpak is. De ouders geven aan toch graag advies te krijgen over de problemen met eten. De pedagogisch adviseur bespreekt verschillende suggesties en geeft aanvullende informatie mee. Aan het eind geeft de moeder de adviseur spontaan een zoen. 'Ik zag zo op tegen dit gesprek, ik voel me enorm opgelucht en heb er ontzettend veel aan gehad.' Ad 5. Door op huisbezoek te gaan, door op meegebrachte kinderen te reageren of in rollenspelen kan de pedagogisch adviseur zelf als model fungeren en bepaalde vaardigheden voordoen (zie Blokland 2010). Het gaat dan om vaardigheden op het gebied van het versterken van gewenst gedrag door positieve aandacht, gerichte complimenten en beloningen (toepassen beloningsprogramma en versterkers) en het stoppen van ongewenst gedrag door grenzen te stellen, negeren, time-out en het verbinden van negatieve consequenties aan regelovertreding of ongewenst gedrag (toepassen stappenplan voor het corrigeren van ongewenst gedrag). Het voordeel is dat ouders heel concreet zien hoe gereageerd kan worden in een bepaalde situatie, ervaren wat het effect is en zo ontdekken welke aanpak bij hen past. Zij kunnen nieuw gedrag onder begeleiding van de pedagogisch adviseur oefenen. De overdracht van voorbeeldgedrag naar ouders is een belangrijk aandachtspunt. De pedagogisch adviseur benoemt eerst de belangrijkste stappen van de te oefenen vaardigheid of aanpak, doet het zelf voor, waarna de ouders kunnen oefenen. Daarna wordt besproken wat de ouders goed deden of wat nog lastig is. Het competentiegevoel van ouders wordt opgebouwd door ouders eerst zelf te laten vertellen hoe ze het vonden en in de feed-back vooral de goede punten te benadrukken. Soms wordt hierbij gebruik gemaakt van de videocamera of vraagt de pedagogisch adviseur ondersteuning
van een programma voor videohometraining. Als ouders behoefte hebben aan intensieve modeling wordt verwezen naar ReSet. Ad 6. Het in kaart brengen en versterken van sociale steun is een essentieel onderdeel van Pedagogisch Adviseren. Bij sociale steun gaat het om contacten met de partner, familie, vrienden en kennissen, maar ook om andere informele hulpbronnen in de buurt. De beschikbaarheid van sociale steun is voor kinderen en ouders een beschermende factor in tijden van spanning of stress. Bij pedagogische adviesgesprekken wordt zo nodig geïnventariseerd hoe het netwerk van de ouders er uitziet, wat het voor ouders betekent en hoe het gemobiliseerd kan worden. Als een sociaal netwerk ontbreekt, bespreekt de pedagogisch adviseur met ouders hoe zij deze kunnen uitbreiden en van welke voorzieningen zij gebruik kunnen maken. Bijvoorbeeld door te wijzen op beschikbare voorzieningen in de buurt (sociale kaart) en door met ouders te oefenen hoe zij in hun eigen netwerk om hulp kunnen vragen. Ad 7. De aard en de ernst van de problematiek van de ouders verschilt sterk. Het behoort tot de kerntaak van een pedagogisch adviseur om te bepalen waar een probleem thuishoort. Soms is al bij het eerste contact duidelijk dat ouders op een andere plek beter geholpen kunnen worden. Soms blijkt pas na enkele gesprekken dat een gezin beter af is met een andere vorm van hulp. In weer andere gevallen hebben ouders tijd nodig om aan het idee te wennen dat zij intensieve hulp nodig hebben. Pedagogisch adviseurs kunnen ouders in dat proces begeleiden en zorgen voor een warme overdracht. De stappen die de pedagogisch adviseur zet om te komen tot een goede verwijzing en overdracht zijn beschreven (Blokland, 2010). Pedagogisch adviseurs zijn alert op signalen die duiden op onveilige situaties voor kinderen of kindermishandeling. Indien nodig maken zij risicovol opvoedgedrag en/of onveiligheid van het kind bespreekbaar met ouders.
6. Materialen en links G. Blokland (2010). Over opvoeden gesproken. Methodiekboek pedagogisch adviseren. Utrecht/Amsterdam: NJi/Uitgeverij SWP. Meer, M., van de, Pelders, M. & Albeda, M. (2009). Kwaliteitsbewaking pedagogische advisering. Gouda: JSO. Meer, M. & Albeda, M. (2011). Training Pedagogisch Adviseren. Den Bosch/Gouda: K2/JSO. Oomen, R., Albeda, M. & Hoogenboezem, G. (2011). Werkboek Pedagogisch Adviseren. Een praktische handleiding. Gouda: JSO.Zwaard J., van der & Pannebakker M. (1999). Pedagogische advisering aan Marokkaanse ouders. Drempels en kansen. Utrecht: NIZW.
7. Verantwoording van de doelen, de doelgroep en de aanpak 1.Probleemanalyse Pedagogisch Adviseren gaat uit van het transactioneel ontwikkelingsmodel (Sameroff & Chandler, 1975; Sameroff e.a., 1999): zowel kindfactoren, ouderfactoren als omgevingsfactoren hebben invloed op het ontstaan van opvoedingsproblemen. Wanneer ouders opvoedingsondersteuning zoeken, vormen de ontwikkeling en het gedrag van het kind de concrete aanleiding voor de hulpvraag. Draagkracht en beleving van ouders zorgen er, in samenhang met het gedrag van het kind, voor dat ontwikkeling en bepaald gedrag van kinderen ervaren wordt als een probleem waarbij ondersteuning nodig is. De ervaringen die ouders opdoen in hun ouderschap, bepalen voor een groot deel hun zelfvertrouwen. Goede ouderervaringen geven ouders meer vertrouwen in zichzelf als opvoeder. Negatieve ervaringen doen afbreuk aan het competentiegevoel (Van der Pas, 2009). Als ouders dan geen passende ondersteuning krijgen, nemen risicofactoren (bijvoorbeeld negatieve beleving van het ouderschap en instabiliteit in de partnerrelatie (Belsky, 1994, 2005; Van der Pas, 2009)) op het gebied van problematisch opgroeien toe. Pedagogisch Adviseren biedt daarom ouder-ondersteuning, gericht op het vergroten van de opvoedcompetentie en het zelfvertrouwen van ouders. Vanuit het oogpunt van preventie is het terugdringen van risicofactoren en het versterken van beschermende factoren een belangrijk aangrijpingspunt (Aalbers-Leeuwen, Van Hees & Hermanns, 2002). Bekende risicofactoren voor het ontstaan van opvoedingsproblemen zijn geboortecomplicaties, een moeilijk temperament, ouders die zelf een traumatische jeugd hadden, gebrekkige opvoedingscompetentie van ouders, conflictueuze gezinsrelaties, psychopathologie, middelengebruik, delinquentie van ouders, leven onder de armoedegrens, wonen in een afbraakbuurt. Beschermende factoren versterken de draagkracht of veerkracht van ouders en kinderen en zijn onder meer: een goede gezondheid, intelligentie, gemakkelijk temperament van het kind, een affectieve band tussen ouders en kinderen, pedagogische competentie van ouders, een stabiele partnerrelatie en sociale steun uit de omgeving. Voor de ontwikkeling van kinderen geldt een warme, steunende relatie met ten minste één ouder/verzorger als een van de belangrijkste beschermende factoren. Andere beschermende factoren zijn een ondersteunende en flexibele structuur van regels en grenzen; realistische verwachtingen, afgestemd op leeftijd en type kind en gebruik maken van
adequate en positieve vormen van disciplinering (Bartels & Heiner, 1994). Pedagogisch Adviseren grijpt in op deze ouderfactoren en is daarmee bovendien een effectieve aanpak om problemen bij kinderen te verminderen (Brezinka, 2002, Kazdin, 1997, Sanders, 2002, Webster-Stratton, 1997). 2. Beïnvloedbare factoren Bij Pedagogisch Adviseren ligt het accent op beïnvloeding van ouderfactoren. Pedagogisch Adviseren stimuleert ouderfactoren door inzicht, relevante vaardigheden en zelfvertrouwen te versterken (zie ook Van der Pas, 2009). Ouders krijgen praktische handreikingen om positief te reageren op initiatieven van hun kind, oog te hebben voor hun belevenissen en gevoelens, genegenheid te uiten, samen tijd door te brengen, structuur te bieden en ongewenst gedrag tijdig te corrigeren (Patterson, 1995, 1982). Op welke ouderfactoren pedagogische advisering zich richt verschilt van situatie tot situatie. Op basis van de probleeminventarisatie kan gekozen worden voor diverse elementen van advisering. De achtergronden van vragen die ouders stellen aan de pedagogisch adviseur, vallen uiteen in drie categorieën, die als basis dienen voor de praktische kernbestanddelen van Pedagogisch Adviseren: 1 gebrek aan inzicht; 2 gebrek aan relevante vaardigheden; 3 gebrek aan zelfvertrouwen. Hier worden de genoemde categorieën verantwoord en onderbouwd. Gebrek aan inzicht Kinderen worden in hun ontwikkelingsproces steeds met nieuwe opgaven geconfronteerd. Een ontwikkelingsopgave (Blokland, 2010; Van den Boom, 1999; Riksen-Walraven,1989; Rispens, Goudena & Groenendaal, 1994) omvat een geheel van gedragingen of een bepaald niveau van functioneren dat kinderen zich in een bepaalde periode eigen moeten maken. Het gunstig doorlopen van een bepaalde fase in de ontwikkeling, maakt de kans op succes in volgende fasen groter. Problemen bij het vervullen van een ontwikkelingsopgave die niet op een bevredigende manier worden opgelost, kunnen een optimale ontwikkeling van kinderen in de weg staan en aanleiding geven tot opvoedingsmoeilijkheden. De ontwikkeling die kinderen doormaken, vraagt bovendien steeds om aanpassing van de ouders in de vorm van ander opvoedingsgedrag. In elke ontwikkelingsfase moeten ouders afstemmen op wat hun kind al kan of nog moet leren. Per leeftijdsfase van een kind, gelden daarom specifieke opvoedingsopgaven voor ouders (Blokland, 2010; Van den Boom, 1999, Riksen-Walraven, 1989). Het hebben van een baby vraagt ouders om een soepele verzorging, responsiviteit en het bieden van een voorspelbare omgeving. Dreumesen en peuters vragen van hun ouders dat zij de veiligheid in huis bewaken, een emotionele basis bieden, regels introduceren, gedrag benoemen en taal en spel stimuleren. Bij schoolkinderen is het nodig dat ouders positieve stimulans bieden, omgang met leeftijdgenoten bevorderen, sociaal gedrag stimuleren, onderwijs ondersteunen, uitleg en instructie bieden en eigen taken geven. Met betrekking tot pubers dienen ouders enige tolerantie voor experimenten te hebben, toezicht te houden, emotionele steun te bieden, leeftijdsadequate grenzen te stellen en onderhandelingsvaardigheden te hebben. Een belangrijk aandachtspunt voor Pedagogisch Adviseren is om ouders te ondersteunen bij hun specifieke opvoedingsopgave door informatie te geven over de verschillende ontwikkelingsfasen van kinderen en wat zij daarbij kunnen tegenkomen. Het kan ouders inzicht geven in de achtergronden van een bepaald gedrag. Dit kan helpen om er beter mee om te gaan (Blokland, 2010). Als de achtergrond van de vraag of het probleem van ouders (onder meer) ligt in een gebrek aan inzicht en/of informatie geeft de pedagogisch adviseur informatie en voorlichting (element 1). In veel gevallen kan een vraag die te maken heeft met gebrek aan inzicht in één gesprek afdoende worden beantwoord. Het gaat dan om opvoedvragen. Als gebrek aan informatie slechts onderdeel is van de vraag, of als ouders moeite hebben met het verwerken van de informatie, kunnen meerdere gesprekken gepland worden waarin de pedagogisch adviseur en ouders werken aan het versterken van concrete vaardigheden om het gedrag te kunnen hanteren. De ouder(s) krijgt 1 of 2 gesprekken aangeboden. Gebrek aan relevante vaardigheden Kennis over ontwikkelings- en opvoedingsopgaven kan inzicht geven in de mate waarin het gedrag van kinderen leeftijdspecifiek is en ouders adequaat invulling laten geven aan hun opvoedingsopgaven. Niet altijd biedt deze kennis voldoende aanknopingspunten om het gedrag van ouders in de praktijk te veranderen. Dan is het belangrijk dat ouders aanvullende vaardigheden aanleren. Het aanleren van relevante vaardigheden is gebaseerd op de sociale leertheorie die stelt dat gedrag van kinderen een functie heeft en met name wordt aangeleerd in sociale interacties (Bandura, 1977). Kinderen leren welk gedrag gewenst is door wat er op volgt. Positieve gevolgen versterken het gedrag. Het uitblijven van enig gevolg of negatieve consequenties zullen het
gedrag doen afnemen. Als ongewenst gedrag blijft voortbestaan is dat vaak omdat het onbedoeld wordt versterkt, bijvoorbeeld doordat een kind zijn zin krijgt. De pedagogisch adviseur leert ouders het gedrag van hun kinderen effectief te beïnvloeden door gewenst gedrag te versterken middels positieve aandacht, gerichte complimenten en beloningen en door ongewenst gedrag te stoppen door grenzen te stellen, negeren, time-out en het verbinden van negatieve consequenties aan regelovertreding of ongewenst gedrag (zie bijvoorbeeld Patterson, 1995, 1982; Webster-Stratton, 2007). Zo leren ouders gebruik te maken van positieve gedragsbeïnvloeding. Hulpmiddelen hierbij zijn rollenspelen, werken met versterkerslijsten en beloningsprogramma's (zie Webster-Stratton, 2007; Bakker & Husman, 2008; Boost, 2006). Als de achtergrond van de vraag of het probleem van ouders (onder meer) ligt in een gebrek aan relevante vaardigheden, biedt de pedagogisch adviseur advies en begeleiding (element 2), praktische en/of emotionele steun (element 3) en/of modeling en voorbeeldleren (element 5) en/of mobiliseren van sociale steun (element 6). De pedagogisch adviseur werkt met de ouders aan bewustzijn en begrip van het gedrag van hun kind. De ouder(s) krijgt 2 tot 5 gesprekken aangeboden. Gebrek aan zelfvertrouwen Goed ouderschap wordt bepaald door persoonlijke kenmerken, de ontwikkelgeschiedenis van ouders, hun huidige staat van welbevinden, de manier waarop zij de zorg voor kinderen kunnen inpassen in hun dagelijks leven en de steun of stress die ouders uit de omgeving ervaren (Belsky, 1984). Daarnaast is er sprake van een voortdurende wisselwerking met het kind, wiens temperament en ontwikkelingsfase mede bepalen hoe ouders functioneren. Negatieve ervaringen met opvoeden doen afbreuk aan het zelfvertrouwen van ouders, terwijl positieve ervaringen zelfvertrouwen juist bevorderen (Van der Pas, 2009). De opvoedervaringen die ouders opdoen, kunnen zij niet altijd zelf beïnvloeden. Ouders kunnen wel bepalen wat zij met hun ervaringen doen. Dergelijke zelfregulatie maakt dat ouders zich sterker voelen in de opvoeding (Blokland, 2010). Pedagogisch Adviseren kan ouders door toepassing van praktische instrumenten helpen om tot de noodzakelijke zelfreflectie en zelfregulatie te komen (bijvoorbeeld: een dagboek bijhouden, SGG-schema toepassen, oefenen met positief labellen). Aan de hand van het plan van aanpak moedigt de Pedagogisch Adviseur ouders aan om kleine stappen te zetten in de richting van hun doel, zodat zelfvertrouwen en gevoel van competentie kan groeien. Zij doen goede ouderervaringen op en krijgen zo weer vertrouwen in zichzelf als opvoeder. De sociale leertheorie leert verder dat negatieve gevoelens niet het directe gevolg hoeven te zijn van een bepaalde gebeurtenis, maar van de interpretatie van deze gebeurtenis (Bandura, 1986). Ouders kunnen negatieve gedachten hebben over hun kind of over zichzelf als opvoeder (Bugental & Johnston, 2000). Deze storende gedachten kunnen hardnekkig zijn en automatisch optreden als gevolg van bepaald gedrag. Pedagogisch adviseurs leren ouders deze automatische en storende gedachten te onderkennen, ze ter discussie te stellen en te bestrijden. Samen met ouders formuleren zij 'helpende gedachten'. Zij leren ouders deze positieve gedachten in de plaats te zetten van de storende gedachten en hen zo een andere kijk op de werkelijkheid te geven. Ouders leren zo zich (weer) open te stellen voor hun kind, waardoor de relatie verbetert (Beck, 1995).De werkwijze om slaapproblemen bij jonge kinderen te begeleiden, is een goed voorbeeld hierbij (zie Schregardus, 1990). In deze werkwijze is eerst aandacht voor de tegenstrijdige gevoelens die een huilend kind bij ouders oproept. Vervolgens wordt geoefend met nieuwe of helpende gedachten. Ouders leren tegen zichzelf zeggen dat huilen niet per definitie betekent dat het kind ongelukkig is, maar ook een uiting kan zijn van woede of drift. Ouders leren dat een goede ouder niet eindeloos beschikbaar hoeft te zijn, maar ook grenzen mag stellen. Als hun gedachten over het slaapprobleem veranderen, lukt het ouders beter om standvastig te zijn in de nieuwe aanpak (Blokland, 2010). 3. Verbinding probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Ouders met onbeantwoorde opvoedingsvragen en opvoedingsspanning kunnen last hebben van gebrek aan zelfvertrouwen en het gevoel niet competent te zijn als opvoeder. Pedagogisch Adviseren biedt ouderondersteuning, en werkt (afhankelijk van de vraag) aan het vergroten van inzicht, het stimuleren van relevante vaardigheden en het versterken van zelfvertrouwen van ouders. Veel opvoedingsvragen en -problemen hebben te maken met fasespecifieke problemen (zie bv Ligtermoet & Pennings, 2006). Het ontbreekt ouders dan aan inzicht in ontwikkeling van kinderen (Civitas, 2001; Paradis, Montes & Szilagyi, 2008). De pedagogisch adviseur ondersteunt ouders bij hun specifieke opvoedingsopgave door informatie te geven over de verschillende ontwikkelingsfasen van kinderen. Zo krijgen ouders inzicht in de achtergronden van een bepaald gedrag. Dit kan hen helpen om er beter mee om te gaan en moeilijkheden in de opvoeding weer zelfstandig te hanteren. Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat het aanleren van ouderlijke vaardigheden in het algemeen een effectieve aanpak is om psychosociale problematiek bij kinderen te verminderen (Brezinka, 2002; Kazdin, 1997; Sanders, 2002; Webster-Stratton, 1997; Kane, Wood & Barlow, 2007; Kaminsky, Valle, Filene & Boyle,
2008; zie ook Foolen, 2011). Het versterken van het zelfvertrouwen van ouders leidt tot een groter gevoel van welbevinden en competentie. Ouders gaan weer meer plezier beleven in het opvoeden (Van der Pas, 2009). Een positieve beleving van opvoeding gaat gepaard met meer steun en minder strenge controle (Rispens ea 1996). Dit faciliteert de ontwikkeling van een warme, steunende relatie tussen ouder en kind; een van de belangrijkste beschermende factoren tegen een problematische ontwikkeling (zie oa Loeber, 2010). Pedagogisch Adviseren bereikt dit door ouders emotionele steun te bieden en ouders te helpen alternatieve interpretaties toe te passen, opdat zij adequaat reageren op het gedrag van hun kinderen. Concrete hulpmiddelen hierbij zijn ouders een dagboek bij te laten houden, het SGG-schema toepassen en oefenen met positief labelen. Hoewel de interventie zich richt op ouders, profiteert het kind uiteindelijk vooral. Pedagogisch Adviseren baseert zich op verschillende theoretische inzichten en sluit aan bij het inzicht dat pedagogisch advies rekening moet houden met persoonlijke voorkeuren van ouders, culturele conventies en tal van praktische overwegingen (Van der Veer, 2011). Dit illustreert dat er geen eenduidig antwoord is op de vraag hoe ouders om moeten gaan met een bepaald opvoedprobleem (Blokland 2010, 2011). Een geschikte benadering van een opvoedprobleem wordt gevonden door de achtergrond van de vragen van ouders te analyseren. Pedagogisch Adviseren beschouwt problemen met opvoeden in een bredere context waarin kind, ouder en omgevingsfactoren elkaar beïnvloeden (het transactionele ontwikkelingsmodel). Prioriteit ligt bij het versterken van beschermende factoren (Aalbers e.a., 2002). Pedagogisch Adviseren richt zich vooral op ouderlijke competenties en vaardigheden. Doordat opvoedingscompetentie en zelfvertrouwen toenemen, zijn ouders (weer) in staat moeilijkheden in de opvoeding zelfstandig te hanteren. Doordat ouders gebruikmaken van positieve gedragsbeïnvloeding wordt gewenst gedrag van kinderen versterkt. Op deze manier versterkt Pedagogisch Adviseren een warme en steunende relatie tussen ouders en kinderen. Als het gaat om de inhoud van Pedagogisch Adviseren is de ontwikkeling die kinderen doormaken en de aanpassing die dit van ouders vraagt een belangrijke invalshoek, evenals de kwaliteit van ouder-kindrelaties. Voor de aanpak van opvoedingsproblemen levert het werken aan concrete opvoedingsvaardigheden van ouders goede resultaten op, zoals het versterken van ondersteunende en stimulerende vaardigheden, maar ook vaardigheden die ouders kunnen gebruiken bij het hanteren van lastig of ongewenst gedrag (Blokland, 2010). Uitbreiding van opvoedingsvaardigheden kan de autonomie en het competentiegevoel versterken, vooral als er, zoals bij Pedagogisch Adviseren, ruimte is voor diversiteit van opvoeden en voor de eigen opvattingen en beleving van ouders. Onderzoek wijst uit dat Pedagogisch Adviseren bij 65% van de ouders de opvoedvraag of het opvoedprobleem grotendeels of volledig heeft verholpen (Zwiep, 1998). 5. Werkzame factoren In het rapport van de Inventgroep (Hermanns, Öry & Schrijvers, 2005) worden 7 criteria voor een effectieve interventie beschreven. Hier worden deze algemene werkzame factoren samengevat en beschreven op welke manier Pedagogisch Adviseren er invulling aan geeft. Vervolgens worden specifieke werkzame factoren van Pedagogisch Adviseren beschreven. Algemeen werkzame factoren Een interventie is effectiever: l
naarmate er een beter evenwicht bestaat tussen de omvang van de problematiek en de omvang van de beschikbare inzet: Pedagogisch Adviseren inventariseert in het eerste gesprek wat het probleem van ouders is en welke achterliggende beschermende en risicofactoren er spelen. Afhankelijk van de aard en de omvang van het probleem, wordt gekozen hoe veel gesprekken ouders nodig hebben en of Pedagogisch
l
l
l
Adviseren het juiste aanbod is of dat doorverwijzing en/of doorgeleiding wenselijk is. naarmate de interventie meer aansluit bij de wijze waarop ouders zelf hun problemen ervaren: bij Pedagogisch Adviseren staat juist de beleving van ouders centraal. naarmate de interventie meer gericht is op het weer greep krijgen op het eigen leven van ouders: het bevorderen van opvoedingscompetentie en zelfvertrouwen staan in de doelstelling van Pedagogisch Adviseren. naarmate deze beschikbaar is in de verschillende leefsituaties van ouders: Pedagogisch Adviseren stelt de beleving van ouders centraal en sluit daarbij aan. Pedagogisch adviseurs oordelen niet, maar versterken vaardigheden van ouders vanuit de bestaande situaties en sluiten zo aan bij concrete leefsituaties. Pedagogisch Adviseren wordt uitgevoerd op locaties die laagdrempelig zijn voor ouders (CJG, school, consultatiebureau, etc.). Pedagogisch adviseurs gaan ook op huisbezoek.
l
naarmate deze meer werkt met overeengekomen concrete doelen: in de derde fase van Pedagogisch Adviseren stellen de pedagogisch adviseur en de ouders gezamenlijk haalbare doelen vast en werken deze vervolgens praktisch uit. In de vierde fase worden ouders begeleid bij het werken aan de gestelde doelen.
l
naarmate de interventie sociale netwerken rond ouders, kinderen en jongeren meer activeert: het in kaart brengen en versterken van sociale steun is een essentieel onderdeel van Pedagogisch Adviseren.
Specifieke werkzame factoren l
l
l
Pedagogisch Adviseren richt zich op beïnvloeding van een belangrijke risico- en beschermende factor in de ontwikkeling van kinderen, te weten de opvoedingscompetentie van ouders. Voor de preventie van psychosociale problemen van kinderen leveren interventies die zich baseren op een gedragsmatige aanpak de beste resultaten op (Moran, Ghate & van der Merwe, 2004). Pedagogisch Adviseren gaat uit van een gedragsmatige aanpak (Blokland, 2010). Betere resultaten worden geboekt met interventies die gebruik maken van diverse leerstijlen en methoden, waarbij niet alleen probleembeleving centraal staat of bewustzijn en begrip van het probleemgedrag van kinderen, maar dit ook gecombineerd wordt met het versterken van concrete vaardigheden (Moran ea, 2004). Binnen Pedagogisch Adviseren komen beide aspecten aan de orde.
l
Een werkzame factor in succesvolle interventies is de mate waarin professionals erin slagen om een goede samenwerkingsrelatie met ouders te realiseren (Fowler, McMahon & Barnett, 2002). Pedagogisch adviseurs zijn vanuit het gehanteerde samenwerkingsmodel zeer goed in staat om op een methodische wijze tot een goede relatie te komen met ouders, omdat zij de vraag van de ouder centraal stellen, de ouders zien als degenen die hun kind het beste kennen en het beste in staat zijn moeilijkheden in de opvoeding te overwinnen en omdat zij erkennen dat ouders het beste met hun kind voor hebben en zich verantwoordelijk voelen (Blokland, 2010; Duncan, 2000).
Praktische voorwaarde voor het realiseren van een goede samenwerkingsrelatie met ouders, is de praktische laagdrempeligheid van Pedagogisch Adviseren. Pedagogisch adviseurs zijn zonder verwijzing en desgewenst anoniem te benaderen. Pedagogisch Adviseren maakt veelal deel uit van het basisaanbod van het CJG. Brede toegankelijkheid, zowel praktisch als inhoudelijk, is hiervoor een noodzakelijke voorwaarde (Hoogenboezem ea, 2010). l
Omdat Pedagogisch Adviseren de vraag van de ouder centraal stelt en het perspectief van de ouder als uitgangspunt neemt, kan de interventie inspelen op diversiteit van opvoedingssituaties. Vanwege haar flexibele en open karakter in de bejegening van ouders, is de interventie relevant voor ouders met diverse culturele achtergronden.
l
Interventies moeten rekening houden met belangrijke fasen en overgangsmomenten in de ontwikkeling van kinderen (Moran e.a., 2004). Voorlichting over ontwikkelingsopgaven en de daarbij behorende opvoedingsopgaven is een van de centrale elementen van Pedagogisch Adviseren.
8. Samenvatting van de onderbouwing Als ouders met opvoedingsvragen en opvoedingsspanning geen passende ondersteuning krijgen, nemen risicofactoren op het gebied van problematisch opgroeien toe. Pedagogisch Adviseren versterkt de opvoedingscompetentie en zelfvertrouwen van ouders door hen te bevestigen in de dingen die ze goed doen, door reflectie op eigen opvoedingsgedrag te stimuleren en door ouders inzichten en vaardigheden aan te reiken waarmee ze het gedrag van hun kinderen beter begrijpen en effectief kunnen beïnvloeden.
9. Randvoorwaarden voor uitvoering en kwaliteitsbewaking Eisen ten aanzien van opleiding Als ouders met opvoedingsvragen en opvoedingsspanning geen passende ondersteuning krijgen, nemen risicofactoren op het gebied van problematisch opgroeien toe. Pedagogisch Adviseren versterkt de opvoedingscompetentie en zelfvertrouwen van ouders door hen te bevestigen in de dingen die ze goed doen, door reflectie op eigen opvoe-dingsgedrag te stimuleren en door ouders inzichten en vaardigheden aan te reiken waarmee ze het gedrag van hun kinderen beter begrijpen en effectief kunnen beïnvloeden. Protocol / handleiding Methodiekboek In het methodiekboek Pedagogisch Adviseren (Blokland, 2010) is een inhoudelijke en methodische beschrijving van de interventie uitgewerkt. Werkboek In het werkboek worden de praktische aspecten rondom het opzetten van een voorziening voor Pedagogisch
Adviseren uitgewerkt (financiering, inrichting, PR etc.) TrainingAankomende pedagogisch adviseurs volgen een training Pedagogisch Adviseren. De training is erop gericht dat deelnemers inzicht verwerven in doelstelling, werkwijze, beleid en organisatie van pedagogische advisering. Daarnaast is belangrijk dat deelnemers na afloop van de training over vaardigheden beschikken om pedagogische advies-gesprekken vorm te geven in overeenstemming met de gestelde uitgangs-punten voor Pedagogisch Adviseren. Eisen ten aanzien van kwaliteitsbewaking In 2009 heeft JSO een notitie gepubliceerd waarin de kwaliteitseisen ten aanzien pedagogische advisering zijn vastgelegd. Deze notitie omvat kwaliteitseisen ten aanzien van pedagogisch adviseurs, functieprofiel, een inwerkprogramma, informatie over de training Pedagogisch Adviseren, handleiding voor de organisatie en invulling van een intervisieaanbod voor pedagogisch adviseurs. Registratie en verslaglegging zijn nodig om zicht te krijgen op de inhoud en de uitvoering van het werk en bieden een beleidsinstrument aan lokale overheden (Van der Meer, 2009). Ten behoeve van Pedagogisch Adviseren is het registratiesysteem ROTS ontwikkeld (Blokland & Post, 2005). Pedagogisch adviseurs registreren hun werkzaamheden in dit geanonimiseerde en geautomatiseerde systeem. De registratie in ROTS betreft geen dossiervorming.In de regio's Haaglanden en Midden Holland voert JSO kwaliteitszorg rondom Pedagogisch Adviseren uit. JSO biedt werkbegeleiding en intervisie aan de pedagogisch adviseurs, verwerkt de ROTS-gegevens en schrijft het jaarverslag. Daarnaast adviseert JSO gemeenten en instellingen over inhoudelijke en organisatorische zaken betreffende Pedagogisch Adviseren. Daar waar wenselijk komen ook beleidsmatige zaken aan de orde. In de gehele provincie Zuid Holland biedt JSO scholing en vakinhoudelijke begeleiding voor de pedagogisch adviseurs. Bovendien wordt er divers materiaal ontwikkeld en ter beschikking gesteld voor ondersteuning van het werk van de pedagogisch adviseurs. Kosten In 2012 kost een spreekuur per week 21.000 euro op jaarbasis. Een spreekuur behelst een dagdeel, waarin meerdere ouders gezien worden. De jaarprijs per spreekuur omvat, naast personeelskosten voor de pedagogisch adviseur: deskundigheidsbevordering, coördinatie, overhead, accommodatiekosten, locatiehuur, activiteitenkosten, apparaatskosten en accountantskosten). Een wekelijks spreekuur voorziet op jaarbasis 40 ouders/ouderparen van pedagogisch advies (er wordt uitgegaan van een gemiddelde van 3 gesprekken per ou-der/ouderpaar).
10. Onderzoek naar de uitvoering van de interventies Resultaten van Pedagogisch Adviseren Er is een promotieonderzoek verricht naar Pedagogisch Adviseren (Zwiep, 1998). Het onderzoek bestond uit een procesevaluatie middels interviews met en vragenlijsten voor professionals en een productevaluatie bestaande uit een tevredenheids- en een effect-onderzoek. 127 ouders die gebruik hebben gemaakt van Pedagogisch Adviseren vulden een vragenlijst in en werden vergeleken met 102 vergelijkbare ouders die geen gebruik maakten van het aanbod. Voor 65%van de geraadpleegde ouders is het probleem waarmee zij de pedagogisch adviseur bezochten opgelost. Ouders die om advies vroegen, hebben dat in vrijwel alle gevallen gekregen en konden het toepassen in de opvoedingssituatie. Meer dan de helft van de ouders (59%) verwacht ook in de toekomst beter om te kunnen gaan met opvoedingsproblemen, of meent dat door Pedagogisch Adviseren erger is voorkomen. Ouders hebben meer vertrouwen gekregen in hun rol als opvoeder en voelen zich competenter. Ouders waarderen de praktische adviezen, het begrip en de steun het meest. In een Belgisch promotieonderzoek is de effectiviteit van Pedagogisch Adviseren vergeleken met de effectiviteit van Triple P niveau 3. Beide vormen van opvoedingsondersteuning zijn vergelijkbaar effectief op korte en op langere termijn. Pedagogisch Adviseren en Triple P resulteren in een afname van de gedrags- en emotionele problemen en een toename van het welbevinden en de competentiegevoelens inzake opvoeding. Beide vormen van opvoedingsondersteuning resulteren ook in meer ondersteunend opvoedgedrag en met name in een grotere gerichtheid op het aanleren van regels (Van den Berg ea, 2009). Tevredenheidsonderzoeken In 2010 is Pedagogisch Adviseren in Den Haag geëvalueerd onder ouders en verwijzers (Hoogenboezem e.a., 2010). Van de 120 uitgezette vragenlijsten zijn 56 ingevulde vragenlijsten retour ontvangen. De respons lag daarmee op 47%. Uit dit onderzoek bleek dat ouders zeer positief zijn over de manier waarop zij door de
pedagogisch adviseur zijn bejegend. De tevredenheid over Pedagogisch Adviseren in zijn algemeenheid is groot. Meer dan driekwart van de ouders geeft aan dat door hun gesprekken met de pedagogisch adviseur hun empowerment is toegenomen. In 2004 heeft JSO een breed tevredenheidsonderzoek uitgevoerd naar Pedagogisch Adviseren in de provincie Zuid-Holland en in Haaglanden (Van Staalduinen, 2004). Er zijn in totaal 346 vragenlijsten onder ouders uitgezet, en hiervan zijn er 227 teruggekomen. De respons was daarmee 66%. Voor zowel Zuid-Holland (alle regio's) als Haaglanden vond het me-rendeel van de ouders de hulp die ze op het opvoedbureau kregen goed en ze voelden zich op hun gemak bij de medewerker. Het belangrijkste van het gesprek vonden de ouders het deskundig advies, de mogelijkheid tot praten, dat er naar hen geluisterd werd en dat ze zich gesteund voelden. In 2009 is een klein tevredenheidsonderzoek uitgevoerd in Zuid Holland Zuid (Van den Steenhoven, 2009). In dit onderzoek zijn 155 vragenlijst onder ouders verspreid, waarop 31 ingevulde vragenlijsten retour kwamen (respons van 20%). Ouders zijn over het algemeen tevreden tot zeer tevreden over de organisatie van Pedagogisch Adviseren. Alle respondenten kunnen de opvoeding na de gesprekken met de pedagogisch adviseur beter hanteren en alle respondenten hebben de adviezen en tips toegepast. Ook geven alle ouders aan na de gesprekken met de pedagogisch adviseur meer controle over het gedrag van het kind te hebben. In Utrecht is onderzoek gedaan naar de tevredenheid van cliënten, de mate waarin zij zich empowered voelen en of demografische gegevens daarbij een rol spelen (Van Beers, 2008). De respons was 71%, er zijn 55 ingevulde vragenlijsten geanalyseerd. Ouders zijn zeer tevreden. De kracht van dit onderzoek is het hoge percentage allochtone respondenten (60%). Het onderzoek laat zien dat ook allochtone ouders bereikt worden en dat Pedagogisch Adviseren aansluit op hun behoeften. In 2004 werd in de regio Zaanstreek en Waterland een onderzoek gedaan naar de tevredenheid van ouders die gebruik maken van Pedagogisch Adviseren (BJAA, 2004). Van de 64 respondenten hadden dertien ouders een andere culturele achtergrond, voornamelijk Turks. Allochtone ouders waren minder tevreden over de informatie dan Nederlandse ouders, maar meer tevreden over de deskundigheid van de medewerkers en de gesprekken. Er is niet gekeken naar overige de-mografische gegevens.In Den Bosch is door studenten van de Radboud Universiteit Nijmegen een tevredenheidsonderzoek uitgevoerd (Schouten & Jansen, 2004). De 387 respondenten waren verdeeld in acht groepen afhankelijk van de vorm van ondersteuning (variërend van contact door middel van een spreekuur tot e-mailcontact). Ouders zijn tevreden over de naam, de laagdrempeligheid en de inrichting van de ruimte waar zij pedagogisch advies krijgen. Minder tevreden zijn ouders over de locatie en ope-ningstijden. In het onderzoek wordt niets vermeld over tevredenheid in samenhang met demografische gegevens.
11. Nederlandse effectstudies Studies naar de effectiviteit van de interventie in Nederland Er is geen Nederlands onderzoek naar de effectiviteit van de interventie.
12. Buitenlandse effectstudies Er zijn geen studies die de effectiviteit van buitenlandse versies van de interventie aantonen.
13. Uitvoering van de interventies Pedagogisch Adviseren wordt in verschillende varianten uitgevoerd in heel Nederland. In principe hanteren deze verschillende varianten dezelfde methodiek gebaseerd op Blokland (2010) en hebben de betrokken pedagogisch adviseurs de landelijke training gevolgd die ontwikkeld is door JSO en K2 (Van der Meer, 2011). Verschillen tussen de diverse varianten van Pedagogisch Adviseren liggen met name in de kwalificatie van medewerkers (HBO of WO-opgeleide pedagogen) en de mate waarin diagnostiek wordt bedreven (soms verwijst een pedagogisch adviseur voor diagnostiek door naar Bureau Jeugdzorg, soms nemen wetenschappelijk opgeleide pedagogisch adviseurs de diagnostische taak over van BJz). In deze beschrijving concentreren wij ons op het Zuid Hollandse model, waarin gewerkt wordt met Hboopgeleide pedagogen. In Zuid Holland bevinden zich ruim 90 opvoedbureaus, van Alphen aan den Rijn tot Zuidland (zie http://www.jso.nl/1/Links/opvoedbureauszh.html). Pedagogisch Adviseren wordt uitgevoerd door verschillende organisaties: welzijnsorganisaties, organisaties voor jeugdgezondheidszorg, thuiszorgorganisaties, organisaties voor jeugd en opvoedhulp, schooladviesdiensten, expertisecentra of samenwer-kingsverbanden tussen meerdere organisaties. Pedagogisch Adviseren vindt plaats op locaties die ouders als laagdrempelig ervaren. Dit past bij de
outreachende werkwijze. Locaties zijn in toenemende mate te vinden in lokale CJG's, maar ook in gezondheidscentra en -winkels, consultatiebureaus, wijkcentra, buurthuizen, ouder&kindcentra, JGZ-centra, peuterspeelzalen, bij ouders thuis, welzijnsorganisaties, educatiecentra, servicepunten, woonzorgcentra, huisartsenpraktijken, BSO's, basisscholen en schooladviesdiensten. In veel regio's maakt Pedagogisch Adviseren deel uit van het basisaanbod van het CJG. De pedagogisch adviseur is dan een kernpartner in het CJG.
14. Overeenkomsten met andere interventies Stap-voor-stapprogramma Dit programma is een methodiek voor kortdurende pedagogische advisering aan ouders met vragen over en/of problemen met de opvoeding van hun kind. Er zijn versies voor ouders met kinderen in diverse leeftijdscategorieën. De interventie is ontwikkeld voor eenmalige contacten met ouders. Triple P (Positief Pedagogisch Programma) Triple P is een programma voor opvoedingsondersteuning aan ouders met kinderen in de leeftijd van 0 tot 16 jaar. Triple P onderscheidt vijf niveaus van ondersteuning afgestemd op de verschillende behoefte van gezinnen. Niveau 3 komt het meest overeen met Pedagogisch Adviseren. Beiden bouwen voort op de principes van empowerment. Een belangrijk verschil met Pedagogisch Adviseren is dat de interventies van Triple P gestandaardiseerd zijn en de wijze van uitvoering gedetailleerd beschreven is. Daardoor is Triple P minder flexibel en kan het minder goed inspelen op de unieke behoeften van ouders. Ook is er minder aandacht voor de beleving van ouders en het versterken van wat al goed gaat. Kortdurende videohometraining (K-VTH)Deze interventie is gebaseerd op de principes van videohometraining en is ontwikkeld om ouders van jonge kinderen vroegtijdig hulp te bieden bij problemen in de interactie met hun kind. Er wordt onderling verwezen tussen K-VTH en Pedagogisch Adviseren. K-VTH onderscheidt zich van pedagogische advisering door een sterk accent op interactie en communicatie. Pedagogische advisering richt zich meer op opvoedingsvaardigheden van ouders, waarbij ook het hanteren van ongewenst gedrag de nodige aandacht krijgt.
15. Lijst met aangehaalde literatuur Aalbers-Leeuwen, M., Hees, L. van & Hermanns, J.M.A. (2002). Risico- en protectieve factoren in moderne gezinnen: reden tot optimisme of reden tot pessimisme? Pedagogiek, 22, (1), 41-54. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall. Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: a social cognitive theory. New York: Freeman & Company. Bartels, A. & Heiner, H. (1994). De condities voor een optimale ontwikkeling. Het kind in de hulpverlening, preventie en beleid. Jeugd en Samenleving, 24 (5), 282-296. Beers, M van (2008). Het Opvoedbureau in Utrecht: cliënttevredenheid en empowerment binnen opvoedingsondersteuning. Masterthesis Orthopedagogiek, Universiteit Utrecht. Belsky, J. (1984). The determinants of parenting: A process model. Child Development, 55 (1), 83-96. Berg, M. van der, Vanderfaeillie, J. & Grietens, H. (2009). Effectevaluatie. Spreekuur volgens de methodiek van Triple P en vergelijking met het huidige Spreekuur opvoedingsondersteuning. Leuven: Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Bergen, A. van, Geus, G. de & Ameijden, E. van (2005). Behoefte aan opvoedingsondersteuning bij Utrechtse ouders en verzorgers. Utrecht: GGD Utrecht. BJAA (2004). Onderzoek naar de tevredenheid over het opvoedspreekuur in de regio Zaanstreek/Waterland. Amsterdam: Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Amsterdam. Blokland, G. (2010). Over opvoeden gesproken. Methodiekboek pedagogisch adviseren. Utrecht: NJi. Blokland, G. & Post, W. (2005). Registratieprogramma opvoedingsondersteuning. Utrecht: NJi. Brezinka, V. (2002). Effectonderzoek naar preventieprogramma's voor kinderen met gedragsproblemen. Kind en Adolescent, 23 (1), 4-23. Boom, D. van den (1999). Ouders op de voorgrond. Een educatieve lijn voor 0 - 18 jaar. Utrecht: Sardes. Civitas (2001). What grown-ups understand about child development: A national benchmark survey. Washington: Civitas, Zero tot Three. Cyr, C., E.M. Euser, M.J. Bakermans-Kranenburg en M.H. Van IJzendoorn (2010), Attachment security and disorganization in maltreating and high-risk families: A series of meta-analyses. Development and Psychopathology, 22, p.87-108. Duncan, S., Miller, S. (2000). The client's theory of change: consulting the client in the integrative process.
Journal of Psychotherapy Integration, 10 (2), 169-187. Egten, C. van, Zeijl, E., Hoog, S. de, Nankoe, C. en Petronia, E. (2008). Gezinnen van de toekomst. Opvoeding en opvoedingsondersteuning. Den Haag: E-Quality. Foolen, N. (2011). Wat werkt bij oudertrainingen? Utrecht: NJi. Fowler, C., McMahon, C. & Barnett, B. (2002). Working with families: a relationship based approach. The journal of the Child and Family Healt Nurses Association (NSW), 13 (2), 1-6. Geenen, G. (2007). Intergenerationele overdracht van gehechtheid bij Belgische moeders en kinderen die in extreme armoede leven: een meervoudige gevalsstudie. Proefschrift. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Groot, R. de, Albeda, M. & Hoogenboezem, G. (2010). De kracht van pedagogisch adviseren. Gouda: JSO. Heerwaarden, Y. van (2007). Het Opvoedbureau: een methodiekbeschrijving. Utrecht: Gemeente Utrecht (Interne publicatie). Hermanns, J., Öry, F. & Schrijvers, G. (2005). Helpen bij opgroeien en opvoeden: eerder, sneller en beter. Een advies over vroegtijdige signalering en interventies bij opvoed- en opgroeiproblemen. Utrecht: Inventgroep. Hoogenboezem, G., Maurits, R., & Roozen, A. (2010). Opvoedsteunpunten in Den Haag. Een eigen plek in het CJG. Gouda: JSO. Jongh, J. de & Vlek, O. (2009). Opvoeden kun je leren. Amsterdam: Bureau Ruigrok/Netpanel (in opdracht van het ministerie voor Jeugd en Gezin). JSO (2010). Opvoedbureau Midden-Holland Jaarlijkse rapportage 2009. Gouda: JSO. JSO (2011). Cijfers Opvoedbureaus Midden Holland. Gouda: JSO. Kaminsky, J., Valle, L., Filene, J. & Boyle, C. (2008). A meta-analytic review of components associated with parent training program effectiveness. Journal of Abnormal Child Psychology, 36, 567-589. Kane, G., Wood, V. & Barlow, J. (2007). Parenting Programmes: A systematic review and synthesis of qualitative research. Child, Care, Health and Development, 33 (6), 784-793. Katz, I., J. Corlyon, V., La Place en S. Hunter (2007). The relationship between parenting and poverty. York: Policy Research Bureau. Kazdin, A.E. (1997). Practitioner review: psychosocial treatments for conduct disorder in children. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2, 161-182. Kok, M. de (2005). Begeleiden van ouders en jongeren, een vak apart. Methodiekbeschrijving pedagogisch adviseren aan ouders en pubers. Gouda: JSO. Kousemaker, N.P.J. & Timmers-Huigens, D. (1985). Pedagogische hulpverlening in de eerste lijn. 'Primaire ambulante jeugdhulpverlening' in pedagogisch perspectief. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, XXIV, 549-565. Lee, C., J. Anderson, J. Horowitz en G. August (2009). Family income and parenting: the role of parental depression and social support. Family Relations, interdisciplinary journal of applied family studies, 58(4), 417430. Leseman, P., Fahrenfort, M., Hermanns, J. & Klaver, A. (1998). De Experimenten Opvoedingsondersteuning: leermomenten en toekomstperspectieven. Samenvatting van de onderzoeksresultaten en aanbevelingen. Amsterdam/Den Haag: SCO-Kohnstamm Instituut/B&A groep beleidsonderzoek en -advies. Levering, B. (2011), 'We zien armoede te weinig als psychologisch probleem: Interview Dr. Erik Snel, socioloog en armoedeonderzoeker aan de Rotterdamse Erasmusuniversiteit',. Pedagogiek in Praktijk(PIP), nr. 11, februari 2011. Ligtermoet, I. & Pennings, T. (2006). Registratie van Opvoedingsondersteuning: ROTS-cijfers 2002-2005. Utrecht: NIZW/NJi. Loeber, R., Slot, W., Laan, P. van der, Hoeve, M. & Graas, D. (red.) (2010). Misdadigers van morgen? Over de ontwikkeling en effectieve aanpak van jeugddelinquentie onder twaalfminners. Amsterdam: Uitgeverij SWP. Mathijssen, J. & Bus, A. (2006). Opvoeding en opvoedingsondersteuning. Infokaart Brabantse jeugdmonitor. Enquête 0 t/m 11-jarigen 2005. 's Herthogenbosch: GGD Hart voor Brabant. Meer, M., van de, Pelders, M. & Albeda, M. (2009). Kwaliteitsbewaking pedagogische advisering. Gouda: JSO. Meer, M. & Albeda, M. (2011). Training Pedagogisch Adviseren. Den Bosch/Gouda: K2/JSO. Meer, J. van der (2010). Positionering van het opvoedbureau in het CJG. Gouda: JSO. Oomen, R., Albeda, M. & Hoogenboezem, G. (2011). Werkboek Pedagogisch Adviseren. Een praktische handleiding. Gouda: JSO. Opvoedbureau Midden Holland (2010). Jaarverslag Opvoedbureau Midden Holland. Gouda: JSO. Paradis, H., Montes, G. & Szilagyi, P. G. (2008). A National Perspective on Parents' Knowlegde on Child Development, its relation to parent-child interaction and associated parenting charachteristic. Rochester: University of Rochester and Children's Institute. Pas, A., van der (2003). A serious case of neglect: the parental experience of child rearing. Outline for a
Psychological Theory of Parenting. Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit. Pas, A. van der (2009). Handboek methodische ouderbegeleiding. Deel 6: De interventiefase. Keuzes en Kansen. Rotterdam: Ad Donker. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling & Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (2009). Investeren rondom kinderen. Den Haag: RMO & RvVZ. Riksen-Walraven, J.M.A. (1989). Meten in perspectief. Een levensloopmodel als achtergrond bij het meten en beïnvloeden van gedrag en interacties. Tijdschrift orthopedagogiek, 28, 16-33. Rispens, J., Goudena, P. & J. Groenendaal (1994). Preventie van psychosociale problemen bij kinderen en jeugdigen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Rispens, J., Hermans, J.M.A. & Meeus, W.H.J. (eds.) (1996). Opvoeden in Nederland. Assen: Van Gorcum. Roozen, A. (2011). Jaarverslag 2010 Opvoedsteunpunten Den Haag. Gouda: JSO. Roozen, A. (2010). Jaarverslag 2009 Opvoedsteunpunten Den Haag. Gouda: JSO. Sanders, M.R., Turner, K.M.T. & Markie-Dadds, C. (2002). The development and dissemination of the Triple P Positive Parenting Programm: A multilevel evidence-based system of parenting and family support. Prevention Science 3, 173-189. Schouten, A. & Jansen, M. (2004). Tevredenheidsonderzoek Opvoedingswinkel 's Hertogenbosch. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen. Staalduinen, I. van (2004). Verslag tevredenheidsonderzoek bij de opvoedbureaus in Zuid-Holland. Gouda: JSO. Steenhoven, E van den (2009). Verslag tevredenheidsonderzoek Zuid-Holland Zuid. Gouda: JSO. Vanhee, L. (2007). Weerbaar en broos: mensen in armoede over ouderschap: een verkennende kwalitatieve studie in psychologisch perspectief. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Webster-Stratton, C. & Hammond, M. (1997). Treating children with early onset conduct problems: a comparison of child and parent training interventions. Journal of Consulting and Clinical Psychology 65, 93-109. Ypeij, A. (2009). Single motherhood and poverty. The case of the Netherlands. Amsterdam: Aksant Zeijl, E., Crone, M., Wiefferink, K., Keuzekamp, S. & Reijneveld, M. (2005). Kinderen in Nederland. Den Haag/Leiden: Sociaal Cultureel Planbureau/TNO Kwaliteit van Leven. Zwaard J., van der & Pannebakker M. (1999). Pedagogische advisering aan Marokkaanse ouders. Drempels en kansen. Utrecht: NIZW.Zwiep, C.S. (1998). De steunpunten voor Opvoeding: van beleid naar praktijk. Een onderzoek vanuit het perspectief van de overheid, de professional en de cliënt. Proefschrift faculteit der Pedagogische Wetenschappen. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam.
Deze informatie is op 16 juni 2016 gedownload van www.nji.nl.
Samenwerking erkenningstraject Het erkenningstraject wordt in samenwerking uitgevoerd door het Nederlands Jeugdinstituut (NJi), het RIVM Centrum Gezond Leven (CGL), het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ), het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB) en MOVISIE. Door samen te werken aan het beoordelen van interventies volgens eenduidige criteria streven wij naar kwaliteitsverbetering in de betrokken werkvelden.
