parcours thématique
Femmes Vrouwen themawandeling
oldmasters
A brilliant climax in Art history.
Représentations des femmes dans le MuséeOldMastersMuseum Afbeeldingen van vrouwen in het MuséeOldMastersMuseum
Introduction
Les œuvres d’art suscitent émerveillements et questionnements tout en témoignant de l’évolution des mœurs et de la pensée. Du XVe au XVIIIe siècle, les peintres et sculpteurs travaillent pour des mécènes avertis et exigeants. A cette époque, les artistes restituent la réalité avec une telle précision qu’elle reste perceptible de nos jours. Par ailleurs, certaines œuvres réfléchissent une réalité déformée et fascinante, inspirée par les idéaux véhiculés par les textes religieux ou poétiques. Tout l’art consiste alors à rendre les frayeurs plus délirantes et les rêves plus suaves.
Notre sujet d’approche, les femmes représentées dans des œuvres réalisées entre 1473 et 1880, expose cela avec évidence. D’une part, les arts visuels prouvent que les femmes ont intégralement participé avec les hommes à l’énigme de l’histoire, tout en étant exclues des prises de décisions. D’autre part, comme l’art a longtemps été produit par des hommes et principalement pour des hommes, les représentations des femmes suivent des normes qui les transforment en objets de rêve, en « canons » ou en sujets outrageusement maléfiques.
Notre approche pédagogique est évidemment calquée sur la pensée sensible et critique contemporaine qui interroge l’institutionnalisation des rapports de genres asymétriques. Les œuvres commentées dans ce document n’ont pas été réalisées pour un musée ni pour ce type de commentaire critique. Elles étaient destinées à être accrochées aux murs de salons, chambres, galeries de palais, riches demeures ou encore aux murs d’une chapelle, d’une église ou d’une cathédrale.
Inleiding
Kunstwerken wekken bewondering en doen vragen rijzen. Maar ze getuigen ook van de evolutie van zeden en ideeën. Van de XVde tot de XVIIIde eeuw werken schilders en beeldhouwers voor oordeelkundige en veeleisende mecenassen. Tijdens die periode stellen kunstenaars de realiteit met zodanige nauwkeurigheid voor dat men er zich tot op heden een getrouw beeld van kan vormen. Sommige werken geven echter een fascinerende, vervormde werkelijkheid weer, geïnspireerd door religieuze of poëtische idealen waarbij de kunst
erin bestaat de angsten buitensporiger en de dromen lieflijker weer te geven. Ons thema, vrouwen afgebeeld in kunstwerken tussen 1473 en 1880, maakt dit heel duidelijk. Enerzijds tonen de visuele kunsten aan dat de vrouwen met de mannen hebben samengewerkt aan het mysterie van de geschiedenis, weliswaar zonder beslissingsrecht. Anderzijds, gezien de kunst lange tijd geproduceerd werd door en veelal voor mannen, worden vrouwen in de kunst omgetoverd tot droomobjecten, schoonheden of extreem kwaadaardige wezens.
Onze pedagogische aanpak gaat uit van de gevoelige en kritische denkwijze van vandaag, waarbij de institutionalisering van de asymmetrische verhouding tussen man en vrouw in vraag wordt gesteld. De in dit document becommentarieerde werken werden niet gemaakt voor een museum, noch voor dit type kritiek. Ze waren bedoeld om de muren van salons, kamers en galerijen van paleizen of rijke woningen te versieren of een kapel, kerk of kathedraal van beelden te voorzien.
Le livret suit le sens d’une promenade dans le musée.
Volg het parcours in het museum met de thematische aanduiding. 2
3
1
Jan Verhas
La revue des écoles en 1878 (1880)
célibataire / ongehuwde vrouw
1
De optocht van de scholen in 1878 (1880)
Des balcons et parterres du Palais Royal, une foule enthousiaste acclame la première école laïque pour filles en Belgique. Les petites écolières sont endimanchées : robes blanches immaculées, chapeaux de paille, élégantes chaussures à brides ou bottines cirées pour parader devant le roi, les belles dames de sa cour et les importants messieurs du gouvernement. Au premier plan, la maîtresse d’école est attentive au bon comportement de ses élèves. C’est une « demoiselle », comme les deux collègues qui la suivent. En effet, ces femmes, contrairement aux maîtres d’école, n’avaient pas droit à l’institution du
mariage. Leur engagement professionnel ne leur permettait pas de se dédier à l’enseignement tout en tenant un ménage. La lecture anecdotique de l’œuvre révèle comment le peintre, tout en atténuant l’austérité de l’uniforme gris, insinue la félicité d’un avenir marqué par la libre pensée : les gants couleur beurre, les bas turquoise, la guipure soulignant le décolleté, les poignets et les froufrous dans la longue jupe relevée, transforment la demoiselle modèle en adorable poupée. Si en 1834 Jan Verhas était né Anne Verhas, dans la même société prospère, aurions-nous cette œuvre sous les yeux ?
Vanaf de balkons en de bloembedden van het Koninklijk Paleis, juicht een enthousiaste menigte de eerste openbare school voor meisjes in België toe. De jonge scholieren hebben hun zondagse kleren aan: smetteloos witte kleedjes, strooien hoeden, elegante schoenen met bandjes of gepoetste laarsjes, om te paraderen voor de koning, de mooie hofdames en de belangrijke heren van de regering. Op de voorgrond let de onderwijzeres op het goede gedrag van de leerlingen. Het is een ‘juffrouw’, net zoals de twee collega’s die haar volgen. In tegenstelling tot de schoolmeesters hadden deze vrouwen geen recht op een huwelijk. Hun professioneel engagement
liet hen niet toe om zich tegelijk te wijden aan het onderwijs en het huishouden. Een anekdotische lectuur van het werk leert ons hoe de schilder de strengheid van het grijze uniform weet te verzwakken door het weergeven van boterkleurige handschoenen, turkooizen kousen, en kantwerk dat het decolleté, de polsen en de froufrous van de opgetilde lange jurk accentueert. Zo tovert de schilder de modeljuffrouw om in een schattige pop en verwijst hij naar een toekomst van de vrije gedachte. Moest Jan Verhas in 1834 geboren zijn als Anne Verhas, in dezelfde welvarende maatschappij, kregen we dan dit werk te zien?
7
Gabriel Grupello
Diane
Diana
(± 1680/85)
(± 1680/85)
protectrice / beschermster
22
L’effigie de Diane, déesse de la chasse, a été taillée dans le marbre pour être placée dans un jardin palatial. Grupello a muni l’altière figure d’un carquois, d’un chien de chasse et de bons mollets pour galoper dans les forêts. Être déesse de la chasse signifie faire régner l’ordre et l’équilibre entre les animaux, les végétaux, les sources d’eau, afin que la vie se perpétue sans discontinuité. C’est la raison pour laquelle le sein gauche de la Diane est dénudé. Telle une mère nourricière, elle prend soin de la nature et de l’humanité, tout en s’adonnant aux plaisirs de la chasse. Les trois autres caractéristiques de la déesse sont :
> Sa volonté extrême – aux yeux des autres dieux – de ne jamais avoir d’enfants. C’est pour cela qu’elle n’aura ni mari, ni amant. > Être la protectrice des femmes en couches, développant les mêmes rapports vie/mort qu’à la chasse. > Être la divinité de la lumière lunaire, ce qui est commode pour chasser et pour assister les accouchements nocturnes. Voilà pourquoi un croissant de lune, un peu effrité, lui orne le front. Les fluctuations de l’astre rappellent le cycle menstruel des jeunes filles et des femmes non fécondées.
De afbeelding van Diana, godin van de jacht, werd uit marmer gehouwen om in de tuin van een paleis te staan. Grupello heeft de trotse figuur uitgerust met een pijlkoker, een jachthond en gezonde kuiten om door de bossen te rennen. Godin van de jacht zijn, betekent orde en evenwicht scheppen onder de dieren, de gewassen, de waterbronnen, opdat het leven harmonisch zou verlopen. Daarom is de linkerborst van Diana ontbloot. Zij is de voedster van natuur en mensheid terwijl ze zich wijdt aan de geneugten van de jacht. De drie andere kenmerken van de godin zijn:
> haar buitengewone wens – in de ogen van andere goden – om kinderloos te blijven. Daarom heeft ze nooit een echtgenoot of een minnaar gehad. > vrouwen in het kraambed te beschermen, volgens dezelfde wetten van leven en dood als in de jachtwereld. > godin van het maanlicht te zijn, wat handig is voor de jacht en bij het begeleiden van nachtelijke bevallingen. Daarom is haar voorhoofd getooid met een wat verweerde maansikkel. De fluctuaties van het hemellichaam herinneren aan de menstruatiecyclus van jonge meisjes en niet bevruchte vrouwen.
9
Carlo Maratta
nymphe / nimf
3
Apollon à la poursuite de Daphné
Apollo achtervolgt Daphne
(1681)
(1681)
La nymphe Daphné est sur le point de se faire violer par Apollon. Aussi terrible que soit la situation, le mythe induit malignement le pardon de cet acte criminel : Apollon a perdu la raison à cause d’une peccadille transformée en vengeance. Suite à une moquerie d’Apollon, Cupidon se venge en lui envoyant une flèche d’or en plein cœur, le rendant fou amoureux du premier être qu’il croise, Daphné, à qui Cupidon donne par contre l’envie de fuir Apollon. Au moment où le dieu affolé va attraper la nymphe et briser son destin, elle est métamorphosée en laurier par son père, le dieu du fleuve. Maratta rend le « sauvetage » de Daphné visible
en prolongeant les doigts de la victime par des branches et ses orteils par des racines. Ainsi, ce récit fantaisiste transcrit par le poète Ovide au premier siècle de notre ère, prescrit en toutes lettres qu’il est préférable d’être métamorphosée en arbre que d’être abusée. Reste à comprendre pourquoi est-ce Daphné qui doit être punie et transformée en arbre?
De nimf Daphne staat op het punt om verkracht te worden door Apollo. Hoe erg de situatie ook is, de mythe geeft gemakkelijk aanleiding tot de vergeving van deze criminele daad: Apollo is namelijk zijn verstand verloren door een kleine misstap die leidt tot de wraak van Cupido. Nadat Apollo de spot heeft gedreven met Cupido, schiet die hem een pijl door het hart. Daardoor wordt hij smoorverliefd op het eerste wezen dat hij tegenkomt, Daphne, die door Cupido’s pijl enkel wil vluchten voor Apollo. Op het moment dat de ontredderde god op het punt staat de nimf te vangen, wordt
ze in een laurierboom veranderd door haar vader, een riviergod. Maratta maakt de ‘ redding ’ van Daphne zichtbaar door de vingers van het slachtoffer in takken te doen overvloeien, haar tenen in wortels. Dit in de eerste eeuw van onze jaartelling door Ovidius opgetekend relaas bepaalt letterlijk dat het wenselijker is om in een boom veranderd te worden dan om misbruikt te worden. Blijft de vraag waarom Daphne gestraft moet worden en veranderd in een boom?
11
Maître de la Légende de sainte Lucie
Virgo inter virgines
Meester van de Lucialegende
(La Vierge parmi les (De Maagd onder vierges) de maagden) (In 1489 op het altaar van de OnzeLieve-Vrouwekerk te Brugge geplaatst)
Telle une propagande bien ficelée, le panneau du mariage de sainte Catherine certifie qu’on ne s’ennuie pas au paradis. Tant pis si, pour y arriver, les filles doivent parcourir des chemins semés d’embûches aussi violentes que le martyre. Les légendes relatant le sort de ces onze beautés gothiques se résument comme suit.
Au début du christianisme, chacune d’elles va éprouver une vocation d’une telle intensité pour cette religion prohibée dans la société romaine qu’elles refusent catégoriquement « d’épouser » les hommes qui les remarquent ou que leur père leur impose par intérêt. Rien ne détournera ces jeunes filles de leur amour pour la jeune Église. Les hommes
Als goede propaganda verzekert dit paneel over het huwelijk van Sint Catharina dat men zich niet verveelt in het paradijs, zelfs als het pad daarnaartoe langs gewelddadige hinderlagen en het martelaarschap leidt. Men kan de legendes over het lot van deze elf gotische schoonheden als volgt samenvatten. Ten tijde van het vroege christendom worden zij geroepen tot het christelijke geloof dat verboden was in de Romeinse samenleving. Ze weigeren om te ‘huwen’ met de mannen die hen op het oog hadden of die hun vaders hen uit eigenbelang opleggen. Niets zal deze jonge meisjes afleiden van hun liefde
voor de jonge Kerk. Geërgerd door de brutale onverschilligheid en weerstand van deze broze schepsels, laten de mannen met macht – koningen, hoogwaardigheidsbekleders, militairen – hun beestachtigheid de vrije loop: uittrekken van tanden (Apollonia), borsten (Agatha), ogen (Lucia)… Eens doodgemarteld, kregen ze het eeuwige leven. De schilder heeft zijn best gedaan om deze modelmeisjes uit de XVde eeuw samen te brengen. Van Noord tot Zuid, van Oost tot West, in alle Europese families werden meisjes met de naam Catharina (die de ring van Jezus ontvangt), Agnes (met het lam), Barbara (met de
12
martyre / martelares
4
(Placé en 1489 sur l’autel de l’église Notre-Dame à Bruges)
Virgo inter virgines
13
martyre / martelares 14
de pouvoir – rois, dignitaires, militaires – offusqués de l’insolente indifférence ou résistance de ces frêles créatures, laisseront libre cours à leur monstruosité : arrachage de dents (Apolline), de seins (Agathe), d’yeux (Lucie)… Torturées à mort, elles entrent dans la vie éternelle. Le peintre s’est évertué à réunir ces filles modèles du XVe siècle. Du nord au sud, d’est en ouest, dans toutes les familles d’Europe on baptisait des Catherine (qui reçoit l’anneau de Jésus), Agnès (avec l’agneau), Barbara (avec la tour), Cécile (avec la cloche), Ursule (avec le petit berceau) ou Marie-Madeleine (pieds nus).
Leurs somptueux atours et airs ravis, les fleurs et fruits du jardin clos, la proximité du trône de la Madone et de leur bien-aimé font rêver, soulèvent même l’envie de les imiter. A-moralité : lorsque le christianisme est bien établi, les hommes de pouvoir, dignitaires religieux et civils, persécutent et brûlent des centaines de milliers de femmes qui leur déplaisent ou leur résistent. Dédaignant leur prénom de baptême ils les surnomment sorcières.
toren), Cecilia (met de klok), Ursula (met de kleine wieg) of Maria-Magdalena (blote voeten) gedoopt. Hun luxueuze voorkomen en blije gezichten, de bloemen en het fruit in de besloten tuin, de nabijheid van de troon van de Madonna en van hun geliefde Christus zetten aan tot dromen, geven zelfs zin om hen te volgen.
A-moraliteit : wanneer het christendom stevig gevestigd is, vervolgen en verbranden de mannen met macht, de religieuze en burgerlijke hoogwaardigheidsbekleders, honderdduizenden vrouwen die hen ergeren of tegenwerken. Ze verachten hun voornaam en noemen ze heksen.
15
Maître de 1473 Meester van 1473
Triptyque de Jan de Witte
Triptiek van Jan de Witte
Peu importe la catégorie sociale de naissance des jeunes filles (noblesse – bourgeoisie – paysannerie), le mariage est l’acte suprême de leur vie. Dans le temps, la vie ne peut pas se concevoir en dehors de deux possibilités : le couvent ou le mariage. En se mariant, les filles passent de l’autorité du père à celle du mari et prennent, dès lors, le nom de celui-ci. Sur le panneau de droite du Triptyque de Jan de Witte, une jeune fille nubile – l’inscription sur le cadre informe qu’elle est âgée de seize ans – récite des prières. Elle est subrepticement placée un peu plus bas que l’homme et la Madone, représentés sur les deux autres panneaux. Uit welke sociale groep de jonge meisjes ook komen (adel, burgerij, boerenstand), de hoogste daad in hun leven is het huwelijk. Vroeger was een zelfstandig maatschappelijk leven voor een vrouw ondenkbaar. Er waren maar twee mogelijkheden: het klooster of het huwelijk. Door te trouwen ruilen de meisjes het gezag van hun vader voor dat van hun echtgenoot en dragen diens naam. Op het rechterpaneel van de Triptiek van Jan de Witte, bidt een huwbaar meisje; het opschrift op de lijst geeft aan dat ze zestien jaar oud is. Zij wordt ongemerkt iets lager afgebeeld dan de man en de Madonna op de twee andere panelen. Dit onderstreept haar
16
mariée / gehuwde vrouw
5
Ceci renforce son air docile et fragile qui contraste avec l’air assuré de son époux, trente ans, bourgmestre de la ville de Bruges. La peinture aurait été réalisée pour célébrer leur union. Pour l’occasion, la jeune fille a couronné sa tête d’un hennin brodé de perles et paré son corps svelte d’un luxueux manteau noir, fendu jusqu’au pubis, ourlé de fourrure blanche et retenu par une large ceinture rouge. A côté de la mariée un minuscule chien blanc
symbolise à la fois sa fidélité et sa virginité juvénile. Le mariage signifie la constitution d’une famille. Celle-ci représente la réussite existentielle des femmes comme la garantie d’un futur fort et prospère pour la société. Pourquoi Monsieur De Witte n’a-t-il pas de chien à ses côtés?
deemoed en kwetsbaarheid en staat in contrast met de zelfzekere houding van haar echtgenoot, dertig jaar oud en burgemeester van de stad Brugge. Het schilderij zou gemaakt zijn als aandenken aan hun huwelijk. Voor de gelegenheid is het hoofd van het meisje getooid met een hennin geborduurd met parels en is haar ranke lichaam gehuld in een rijkelijk zwart gewaad met een split tot aan de pubis, met wit bont omrand en samen-
gehouden door een brede rode band. Naast de bruid symboliseert een kleine witte hond tegelijkertijd haar trouw en jeugdelijke maagdelijkheid. Het huwelijk betekent een familie stichten en staat synoniem voor het existentiële succes van de vrouw. De familie verzekert een sterke en voorspoedige toekomst voor de maatschappij. Waarom heeft Dhr. De Witte geen hond bij zich?
17
Maerten de Vos
mère de famille modèle / modelhuismoeder
6
18
Portraits d’Antonius Anselmus, de son épouse Joanna Hooftmans et de leurs enfants Gillis et Joanna
Portretten van Antonius Anselmus, zijn echtgenote Joanna Hooftmans en hun kinderen Gillis en Joanna
(1577)
(1577)
En 1577, le peintre Martin De Vos représente les Anselme, une famille anversoise harmonieuse. Père et fils sont à droite dans la composition alors que mère et fille sont assises à gauche. À la fin du XVIe siècle, personne ne s’étonne de voir que la plume, l’encrier et le message écrit sur un petit bout de papier, sont rassemblés d’un seul côté : celui des hommes. Ce détail dans la composition souligne que même si des femmes savent lire et écrire, elles sont malgré tout un peu privées du plaisir et du pouvoir que procurent la lecture et
l’expression. Pourtant, les signes de plaisir et de pouvoir ne manquent pas : dentelles, bijoux, meubles et bouquet composé de fleurs rares affichent les saveurs et les savoirs que la famille peut s’offrir et étudier. Sur le bord de la table une rose symbolise l’amour et semble magnétiser les mains des parents et du fils aîné. Tant que le génie des couturières n’invente pas les pressions, fermetures éclairs et scratchs et que la lessive ne se pratique pas en hiver, les petits garçons sont habillés en robe.
In 1577 maakt Maerten De Vos het harmonieuze portret van de Antwerpse familie Anselmus. Vader en zoon bevinden zich rechts in de compositie terwijl moeder en dochter aan de linkerkant zitten. Aan het einde van de XVIde eeuw verwondert het niemand dat pen, inktpot en stukje papier allemaal aan één kant liggen: die van de mannen. Dit detail onderstreept dat, zelfs al kunnen sommige vrouwen lezen en schrijven, zij niet echt de vreugde en de macht van het lezen en het schrijven gegund zijn. De tekenen van vreugde en macht zijn nochtans heel aanwezig: kant, juwelen, meubels en het
boeket zeldzame bloemen getuigen van de bekoorlijkheden en de kennis waarover het gezin beschikt. Een roos op de rand van de tafel symboliseert de liefde en lijkt de handen van de ouders en de oudste zoon te betoveren. Zolang geniale naaisters geen druk knopen, ritsen en velcro hebben uitgevonden, en zolang de was niet in de winter gebeurt, dragen kleine jongens jurken.
19
Bernard van Orley
Triptyque Haneton
Triptiek Haneton
(XVIe siècle)
(XVIde eeuw)
L’association vie/mort, douleur de l’existence et espoir d’une vie éternelle digne et réconfortante, s’observent dans le choix des scènes religieuses (crucifixion et mise au tombeau) flanquées du portrait de famille des donateurs. Ces panneaux étaient des objets de culte devant lesquels les croyants récitaient des prières agenouillés, au bénéfice des familles représentées. Le triptyque de la famille Haneton – hébergé autrefois dans la cathédrale Saint-Michel – présente les parents et leur saint protecteur ainsi que les douze enfants mis au monde par Marguerite Haneton. Être enceinte était perçu comme une grâce divine. Quant à De associatie leven-dood, het existen tiële lijden en de hoop op een waardig en bemoedigend eeuwig leven, vinden we terug in de keuze van kerkelijke scenes (kruisiging en graflegging) naast het portret van de schenkersfamilie. Deze panelen werden vereerd en aanbeden tot heil van de afgebeelde families. Deze triptiek van De familie Haneton – vroeger opgesteld in de Sint-Michielskathedraal – stelt de ouders en hun patroonheiligen voor, alsook de twaalf kinderen die Marguerite Haneton op de wereld heeft gezet. Zwanger zijn werd beschouwd als een hemelse genade. De bevalling gebeurde in de beste omstandigheden dankzij de hulp van vrouwen
20
mère de famille nombreuse / moeder van een groot gezin
7
l’accouchement, il se pratiquait dans les meilleures conditions possibles grâce à l’assistance des femmes d’expérience, dites sages-femmes, et le soutien des femmes de la famille et/ou de la bellefamille. Sainte Marguerite, la protectrice de la donatrice, vient également à la rescousse des femmes parturientes. Sa popularité se fonde sur l’exploit qui la sanctifia au IIIe siècle : elle est parvenue à s’échapper du ventre du dragon qui l’avait dévorée en le lui perçant avec la pointe de son crucifix. On raconte qu’au MoyenÂge les femmes venaient dans les églises,
après l’accouchement, offrir le cordon ombilical à la statue de la sainte. Cependant, le peintre Van Orley use du code courant pour indiquer que certains enfants n’ont pas survécu à l’événement ou n’ont pas vécu longtemps ensuite: il les peint en retrait et munis d’une petite croix. Les vertueuses filles, épouses et sœurs, apparaissent systématiquement du côté gauche de la scène centrale – religieuse – c’est-à-dire à droite ou à la fin du sens de lecture pour les spectateurs. Pourquoi?
met ervaring, de vroedvrouwen, en de steun van vrouwen uit de familie of schoonfamilie. De Heilige Margaretha, de beschermvrouw van de schenkster, staat ook barende vrouwen bij. Haar populariteit steunt op een gebeurtenis die haar in de IIIde eeuw heilig maakt. Zij kon zich redden uit de buik van een draak door hem te doorboren met de punt van haar kruisbeeld. Volgens de legende gingen vrouwen in de middeleeuwen na een bevalling naar de kerk om haar de navelstreng te offeren. De schilder Van
Orley gebruikt echter de gebruikelijke voorstellingswijze om aan te duiden dat sommige kinderen de bevalling niet overleefd hebben of vroeg zijn gestorven: hij schildert ze op de achtergrond en met een kruisje. De deugdzame dochters, echt genotes en zusters bevinden zich systematisch links van de centrale scene – met andere woorden, rechts of aan het einde van de leesrichting voor de toeschouwers, waarom?
21
Peter Paul Rubens et atelier
L’adoration des mages
Peter Paul Rubens en atelier
(XVIIe siècle)
De aanbidding der wijzen (XVIIde eeuw)
mère divine / goddelijke moeder
18
22
En pleine crise religieuse due à l’arrivée du protestantisme, le statut de la Vierge est fortement discuté. Les protestants remettent notamment en cause la conception virginale de Jésus et refusent la vénération des images de la Vierge, contrairement aux catholiques qui érigent la Vierge en grande figure protectrice de l’humanité. Rubens, lui, démontre l’humanité et l’exemplarité de cette jeune mère. D’une part, elle apprend à son nourrisson
à dire merci. D’autre part, prévoyante, elle vient de nourrir l’enfant pour qu’il se comporte convenablement durant la visite des mages. Le petit Jésus, nu et repu, illumine littéralement la grande toile, tandis que son universelle maman n’a pas eu le temps de rajuster le corsage de sa robe. Cette grande toile, réalisée pour l’église des Capucins à Tournai, souligne que la mère du Christ est également le siège de l’Église.
In volle godsdienstcrisis door de komst van het protestantisme wordt het statuut van de Maagd Maria sterk betwist. De protestanten stellen de maagdelijke conceptie van Christus in vraag en weigeren om de afbeeldingen van Maria te vereren, in tegenstelling tot de katholieken die haar verheffen tot grote beschermster van de mensheid. Rubens toont de menselijkheid en de voorbeeldigheid van deze jonge moeder. Zo leert ze haar zuigeling om dank u te zeggen.
Ook is ze vooruitziend en heeft het kind net gevoed opdat hij zich zou gedragen tijdens het bezoek van de wijzen. De kleine Jezus, naakt en voldaan, verlicht letterlijk het grote doek terwijl zijn universele moeder niet de tijd heeft gehad om het bovenlijf van haar jurk te fatsoeneren. Dit schilderij werd gemaakt voor de kapucijnenkerk van Doornik en benadrukt dat de moeder van Christus tevens de zetel van de Kerk is.
23
Lucas I Cranach
Jan Massys
sensuelle / sensuele vrouw
8
8
24
Vénus et l’Amour
Venus en Amor
(1531)
(1531)
Loth et ses filles
Lot en zijn dochters
(1565)
(1565)
9
Au XVIe siècle, le nu envahit la scène artistique des pays du nord, qu’ils soient catholiques ou protestants. Cette mode troublante, d’inspiration italienne, éveille la conscience et titille la sensualité. Suivant un consensus culturel, ce sont les « femmes » – de préférence dépeintes en nymphes, déesses ou sorcières – qui mènent les jeux de la séduction; stratégie habile, puisque les plaisirs sexuels sont considérés comme des péchés. Par
ailleurs, cela rend les hommes attractifs et innocents, aussi fades, répugnants ou lubriques soient-ils. Le peintre de cour allemand Lucas Cranach et son atelier produisent quantité de peintures de Vénus, déesse de l’amour et de la beauté. Assurée de son pouvoir illimité de subjuguer, la déesse contorsionne son éclatante nudité tout en nous interpellant du regard. Ainsi, aussitôt que votre regard rencontre le sien, elle l’accroche et ne le
In de XVIde eeuw verschijnt de naaktfiguur op de artistieke scene van de noordelijke landen, zowel de katholieke als de protestantse. Deze uit Italië overgewaaide opwindende mode doet een nieuw bewustzijn ontstaan en prikkelt de zinnen. Volgens een culturele consensus zijn het de “vrouwen” – het liefst verbeeld als nimfen, godinnen of heksen – die het verleidingsspel initiëren, een handige strategie, aangezien het seksuele genot als een zonde wordt beschouwd. Anderzijds zien de mannen
er steeds aantrekkelijk en onschuldig uit, hoe saai, weerzinwekkend of geil ze ook zijn. De Duitse hofschilder Lucas Cranach en zijn atelier produceerden een groot aantal schilderijen van Venus, godin van de liefde en van de schoonheid. De godin, uitgerust met een onbeperkt vermogen tot verleiden, toont haar kronkelende naakte lichaam terwijl haar blik de onze vangt. Zodra onze blik de hare kruist, laat ze die niet meer los, waar we ons ook bevinden. Dit optisch effect verwijst
25
lache plus, peu importe où vous vous placez. Cet effet d’optique convoque la promesse ou la réminiscence des ardeurs et des délices charnels. La scène de Loth et ses filles de Jan Massys développe un jeu de regard similaire avec les spectateurs.
Le pouvoir conquérant et stimulant d’un regard dans une image est largement exploité par les photographes et les cinéastes aujourd‘hui.
sensuelle / sensuele vrouw
naar of herinnert aan de hartstocht en het Het stimulerend vermogen van de vleselijk genot. In de scene met Lot en zijn veroverende blik in een beeld wordt dochters van Jan Massys speelt zich een vandaag veelvuldig gebruikt door fotogelijkaardig spel met de toeschouwer af. grafen en cineasten.
26
27
9
Cornelis Massys (attribué à) Cornelis Massys (toegeschreven aan)
La tentation de saint Antoine (XVIe siècle)
De bekoring van de Heilige Antonius (XVIde eeuw)
tentatrice / verleidster
10
28
Le nu féminin comme piège fatal – pour les hommes – explique pourquoi le diable envoie deux belles nudités extirper saint Antoine de ses méditations. Comme ses collègues, Cornelis Massys représente des femmes stigmatisées par les insignes de l’attraction : jeunesse et richesse. Isolées dans un paysage, ces femmes au corps lisse et diaphane ressemblent aux sculptures qui ornent les palais. Insinuant le pouvoir de résistance de l’ermite, et probablement des deux
jeunes femmes, le peintre introduit une vieille femme dans la scène. Ses seins pendent sur son corsage et son attitude évoque une maquerelle commandant de jeunes prostituées et appâtant le client.
Het vrouwelijk naakt als dodelijke hinderlaag – voor mannen – verklaart waarom de duivel twee mooie naakt figuren uitstuurt om de heilige Antonius uit zijn beschouwingen te halen. Net zoals zijn collega’s beeldt Cornelis Massys vrouwen af die gestigmatiseerd zijn door jeugd en rijkdom, de tekens voor aantrekkelijkheid. Deze volledig in het landschap geïsoleerde vrouwen met hun gladde en teerbleke lichamen
lijken op sculpturen die vaak paleizen verfraaien. De schilder suggereert het weerstandsvermogen van de kluizenaar en waarschijnlijk van de twee jonge vrouwen door een oude vrouw in beeld te brengen. Haar borsten hangen op haar lijf en haar houding doet denken aan een koppelaarster die het bevel voert over jonge prostituees en de klanten poogt te lokken.
29
11
La chute des anges rebelles
De val van de opstandige engelen
(XVIe siècle)
(XVIde eeuw)
Pieter II Brueghel
Danse de noce en plein air
Bruiloftsdans in openlucht (XVIde eeuw)
(XVIe siècle)
Pieter II Brueghel (ou atelier) Pieter II Brueghel (of atelier) 12
maléfique / kwaadaardige vrouw
Pieter I Bruegel
Kermesse Kermis met avec théâtre toneel en et procession processie (XVIe siècle)
13
(XVIde eeuw)
La chute des anges rebelles de Pierre Bruegel l’Ancien regorge de figures cryptées. Une foule d’hybrides constitue l’enfer, sous les épées et les trompettes des anges tentant de protéger les cieux. Au centre, tout en bas dans la composition, l’artiste illustre une variété de méfaits associés aux « femmes ». L’une, la bouche écartée par ses cris stridents, armée d’une masse cloutée, le vêtement couvert d’yeux, incarne l’omniprésence angoissante de la guerre. L’autre, représentée de
dos, a perdu son unité à force de vouloir être légère comme un papillon, belle comme une fleur, savoureuse comme un fruit. La troisième, une grenouille aux pattes et au ventre écartés, donne impunément naissance à des milliers d’œufs. Cette vision de cauchemar ne souligne pas uniquement le potentiel néfaste des femmes, elle se réfère à une situation politique et à une révolution culturelle, dans une zone et à un moment précis de l’histoire.
De val van de opstandige engelen van Pieter Bruegel de Oude bevat tal van cryptische figuren. Een menigte hybriden vormt samen de hel, onder de zwaarden en trompetten van de engelen die de hemelen proberen te beschermen. Midden onderaan de compositie verbeeldt de kunstenaar een verscheidenheid aan wandaden die met ‘vrouwen’ geassocieerd worden. Zo heb je de vrouw met open mond door het schelle schreeuwen, gewapend met een moker met spijkers, het gewaad vol ogen, die de belichaming vormt van de beklemmende
alomtegenwoordigheid van de oorlog. Een andere vrouw, met de rug naar de toeschouwer, is haar eigenheid kwijt omdat ze zo licht als een vlinder, zo mooi als een bloem en zo lekker als een vrucht wilde zijn. De derde, een kikker met gespreide poten en opengereten buik, baart ongestraft duizenden eieren. Dit schrikbeeld zet niet alleen het schadelijk potentieel van vrouwen in de verf, het zinspeelt bovendien op een politieke situatie en culturele revolutie in een specifieke regio en op een bepaald moment in de geschiedenis.
31
12
32
33
13
Marché aux chevaux 14
Néanmoins, Brueghel et ses suiveurs représentent régulièrement les femmes du peuple dignes et rieuses aux bras de leurs partenaires. Sur la place du village,
Paardenmarkt
Nicolaes Maes
(1616-1618)
(1616-1618)
David III Ryckaert
à l’auberge, sur les chemins ou dans les jardins, elles sont loin d’être des victimes, même si aucune d’elles ne vend, n’achète ou ne conduit un cheval.
Brueghel en zijn navolgers beelden noch- langs de weg of in de tuin, zijn zij verre tans regelmatig waardige en goedlachse van slachtoffers ook al koopt, verkoopt of volksvrouwen af, aan de arm van hun part- ment geen van hen een paard. ner. Op het dorpsplein, in de herberg,
15
femme âgée / oude vrouw
Sebastien Vrancx
Dame âgée assoupie
Ingedutte oude vrouw
(XVIIe siècle)
(XVIIde eeuw)
Alchimiste dans son laboratoire
Alchemist in zijn laboratorium
(XVIIe siècle)
(XVIIde eeuw)
16
La représentation des femmes et dames âgées semble gagner en importance lors du développement de la peinture de genre et du portrait bourgeois au XVIIe siècle. Le temps, les saisons, le travail, les maternités, les deuils, et parfois les guerres et la précarité, usent et fragilisent les corps. Les femmes les plus robustes se maintiennent à coups d’efforts gestuels et de patience spirituelle. Car pendant que toutes leurs capacités ralentissent, le monde continue son mouvement incessant. Jacques Jordaens, dans Le roi
boit, peint une grand-mère au sein de sa famille, qui, malgré la perte de ses dents et peut-être d’une partie de la vue et de l’ouïe, manifeste son désir de vivre et de participer joyeusement au festin. David Ryckaert III rend hommage aux innombrables anonymes dont le labeur quotidien mais non reconnu a contribué au développement de la société. La vieille épouse du vieil alchimiste guide ce dernier dans sa recherche. En pointant une formule dans le grand almanach qu’elle tient sur ses genoux, la complice du maître
De afbeelding van oude vrouwen en dames blijkt toe te nemen met de ontwikkeling van het genreschilderij en het burgerportret in de XVIIde eeuw. De tijd, de seizoenen, het werk, zwangerschappen, rouw en soms oorlogen en instabiliteit verzwakken en ondermijnen het lichaam. De sterkste vrouwen houden zich staande dankzij lichamelijke inspanningen en geestelijk geduld. Want terwijl hun capaciteiten afnemen, gaat het leven onophoudelijk verder. In De koning drinkt schildert Jacques Jordaens een groot-
moeder in familiekring die haar levenslust en feestzin toont ondanks het feit dat ze haar tanden kwijt is en waarschijnlijk niet meer zo goed hoort en ziet. David Ryckaert III brengt hulde aan de talrijke onbekenden wier dagelijks maar niet erkend labeur bijgedragen heeft aan de ontwikkeling van de maatschappij. De bejaarde echtgenote van de oude alchemist begeleidt hem in zijn onderzoek. De assistente van de meester toont een formule in de grote almanak op haar schoot en onthult zo haar vakkennis ter-
35
15
36
37
16
wijl de vriendelijke en geconcentreerde houding haar mentale bekwaamheid benadrukt.
Jan Siberechts
Franchement, rien de plus pratique pour un artiste qu’un modèle profondément assoupi sur sa lecture. Et si cette dame rouvrait les yeux, que raconterait-elle ? La manière dont elle a acquis sa couverture en fourrure, sa passion pour le savoir (les livres) et le savoir-faire (la dentelle), une interprétation de ses lectures, son souhait de comprendre quelque chose de l’époque dans laquelle elle s’inscrit ? Er is echt niets praktischer voor een kunstenaar dan een model ingedut over haar boek. Wat zou deze dame vertellen, moest ze haar ogen openen? De manier waarop ze haar deken van bont heeft verworven, haar passie voor kennis (de boeken) en vakkenis (het kantwerk), een interpretatie van haar lectuur, haar wens om iets te begrijpen van het tijdperk waarin ze leeft?
38
Ferme de maraîchers
Warmoezeniershof
(1664)
(1664)
17
paysanne / boerin
dévoile ses connaissances en la matière tandis que son attitude bienveillante et concentrée souligne son aptitude psychologique.
Éduquer, nourrir, coudre, prier, prendre soin, autant que séduire, distraire, se montrer et se maintenir belle, constitue une partie du travail imposé aux femmes, qu’elles soient ou non douées pour le réaliser. La première partie d’activités participe indéniablement au développement économique d’un clan, d’une région et d’une nation, tandis que la deuxième la confirme. Pendant longtemps cet apport a tout simplement été nié. Le labeur des femmes était considéré comme inférieur et subalterne. Lorsqu’une toile documente le travail en équipe de femmes, le titre de
l’œuvre les nie et les englobe dans l’activité tel cette Ferme de maraîchers. Pourtant, mis à part le gars dans la charrette, Siberechts représente ostensiblement la bonne organisation des maraîchères pour que les légumes arrivent au marché. Au second plan à gauche, l’une pousse une brouette, tandis qu’une autre invective le bétail à sortir de l’étable. Assise au centre de la basse-cour, une aïeule noue vaillamment des bouquets de légumes. Elle dit quelque chose d’important, car les deux jeunes femmes qui l’encadrent l’écoutent tout en continuant leur travail.
Opvoeden, voeden, naaien, bidden, verzorgen maar ook verleiden, vermaken, mooi zijn en blijven, maken deel uit van het werk dat vrouwen wordt opgelegd, ongeacht of ze ervoor in de wieg zijn gelegd. Het eerste deel van de activiteiten draagt ontegenzeglijk bij tot de economische ontwikkeling van een clan, een regio en een natie, terwijl de laatsten haar persoonlijk versterken. Lange tijd werd deze bijdrage gewoonweg genegeerd. Het harde werk van vrouwen werd aanzien als ondergeschikt. Wanneer een schilderij het groepswerk van vrouwen documenteert, worden
ze door de titel genegeerd en in de activiteit opgenomen, zoals hier in Warmoezeniershof. Nochtans, de man in de kar terzijde gelaten, verbeeldt Siberechts uitdrukkelijk de goede organisatie van de warmoezeniersters die de groenten naar de markt brengen. Op de achtergrond links duwt de ene een kruiwagen en maant een andere het vee aan uit de stal te komen. Een oudere vrouw zit in het midden van de hoenderhof onvermoeibaar bosjes groenten te binden. Ze zegt blijkbaar iets belangrijks want twee jonge vrouwen luisteren naar haar terwijl ze verder werken.
39
17
Philippe Van Brée
femmes artistes / kunstenaressen
19
42
L’atelier des femmes peintres
Het atelier van de schilderessen
(1831)
(1831)
L’industrialisation introduit de nouvelles manières d’être, de faire et, bientôt, de communiquer. L’abondance matérielle croissante permet aux privilégiées de s’adonner à d’instructifs loisirs urbains. Les apprenties artistes représentées par Van Brée associent l’expérimentation de la coquetterie fantaisiste avec un début d’aspiration professionnelle. En modélisant toutes les femmes sur le même modèle (unifiant l’âge, l’ethnie et la classe) le peintre accorde l’idée de la jolie femme et de l’art. Par ailleurs, en les habillant de vêtements colorés et diversifiés, il édifie ces dames,
non pas en collègues potentielles, mais en catalogue miniature de l’histoire de l’art. La cigarette aux lèvres de la peintre et d’une dessinatrice leur confère néanmoins une allure authentiquement bohême. Dans cet atelier sans maître, où règne la concorde, une subtile hiérarchie distingue la peintre et la lectrice du journal La Femme Libre des autres. Cette vision de Van Brée réfléchit une intuition phénoménale. Les âpres revendications des femmes leur permettront d’entrer à l’Académie à la fin du siècle, soixante-dix ans plus tard. Et après encore plus d’un demi-siècle de luttes et de
De industrialisatie brengt nieuwe manieren van zijn, van doen en, weldra, van communiceren met zich mee. De toenemende materiële overvloed laat de bevoorrechten toe zich te wijden aan leerrijke, stedelijke vrijetijdsbestedingen. De aankomende kunstenaressen die Van Brée afbeeldt, associëren het experiment van onconventionele behaagzucht met een beginnende professionele aspiratie. Door alle vrouwen op hetzelfde model te baseren (en leeftijd, etnische afkomst en klasse eenvormig te maken), creëert de schilder het harmonieuze beeld van de mooie vrouw en de kunst. Door hen kleurige en gevarieerde kle-
ding aan te meten, toont hij deze dames niet als mogelijke collega’s, maar als een minicatalogus van de kunstgeschiedenis. De sigaret in de mond van een schilderes en tekenares geeft hen desalniettemin de uitstraling van authentieke bohémiennes. In dit harmonieuze atelier zonder meester is echter een subtiele hiërarchie leesbaar tussen de schilderes en de lezeres van de krant La Femme Libre enerzijds en de rest van de vrouwen anderzijds. Deze visie van Van Brée weerspiegelt een fenomenaal voorgevoel. De scherpe eisen van vrouwen zullen zeventig jaar later leiden tot hun toegang tot de Academie, eind 19de eeuw. En na nog eens meer dan een
43
négociations, les mentalités transformées accepteront que des auteures émergent de la nouvelle génération féminine et participent au façonnage de la sphère publique. La coalition des femmes contribue à l’obtention de changements de conditions. Avez-vous détecté cet indice dans certains tableaux du XVe ou du XVIIe siècle ?
femmes artistes / kunstenaressen
halve eeuw strijden en onderhandelen, verschijnen vanuit de nieuwe mentaliteit schrijfsters uit die nieuwe vrouwelijke generatie die meewerken aan de vormgeving van de publieke ruimte. Het verbond tussen vrouwen draagt bij tot het veranderen van de omstandigheden. Hebt u dit opgemerkt in bepaalde schilderijen van de XVde of XVIIde eeuw?
44
45
Baron Gustaf Wappers
Épisode des Journées de septembre 1830 sur la Place de l’Hôtel de Ville de Bruxelles
Tafereel van de Septemberdagen 1830 op de Grote Markt te Brussel
(1835)
(1835)
femmes dans l’Histoire / vrouwen in de Geschiedenis
20
46
Gustaf Wappers orchestre Les Journées de septembre d’après un fait historique : une révolution menant à la conquête de l’indépendance. Les clivages sociaux et l’inégalité des genres ne s’évanouissent pas instantanément pour autant. Dans la foule, les femmes sont en minorité mais présentes. Pas de révolution sans elles.
Mais la manière dont le forgeron au grand tablier de cuir s’érige en héros en s’appuyant de tout son poids sur sa femme et son enfant – qu’il semble plus repousser que protéger – garantit encore de nombreuses remises en question. Par qui, à votre avis ?
Gustaf Wappers ensceneert in De septemberdagen een historisch gebeuren: een revolutie die leidt tot de onafhankelijkheid. De sociale kloof en de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen zijn natuurlijk niet meteen verleden tijd. In de menigte zijn de vrouwen in de minderheid maar ze zijn aanwezig. Geen revolu-
tie zonder hen. Maar de manier waarop de smid met leren schort zich als held opwerpt door met zijn volle gewicht op vrouw en kind te steunen – die hij meer wegduwt dan beschermt – maakt zeker geen einde aan verdere discussies. Door wie, volgens u?
47
Document réalisé par Educateam des Musées royaux des Beaux-Arts de Belgique / Document gerealiseerd door Educateam, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België Rédaction / Redactie Véronique Danneels, Docteur en histoire de l’art, guide-conférencière Educateam / Doctor in de kunstgeschiedenis, gids Educateam Coordination Educateam / Coördinatie Educateam Myriam Dom Coordination programme Sésame / Coördinatie programma Sésame Chloé Despax Graphisme / Vormgeving www.gestalte.be Service photographique / Fotografische dienst Catherine Bourgeois Traduction / Vertaling Lieve Coene Remerciements / Met dank aan Valérie Legrand & les formatrices et les apprenant(e)s en alphabétisation de l’asbl Le G.A.F.F.I / & de docenten en leerlingen alfabetisering van de vzw Le G.A.F.F.I Claire Bléhaut, stagiaire Educateam Les Amis des MRBAB / De Vrienden van de KMSKB Isabelle Vanhoonacker, Responsable des services aux publics / Verantwoordelijke Publiekswerking Réalisé grâce au soutien du Fonds d’Impulsion à la Politique des Immigrés / Gerealiseerd met de steun van het Impulsfonds voor het Migrantenbeleid Editeur responsable / Verantwoordelijk uitgever Michel Draguet, Directeur général / Algemeen Directeur 9 Rue du Musée, 1000 Bruxelles / Museumstraat 9, 1000 Brussel
www.extra-edu.be www.fine-arts-museum.be
Ce parcours thématique ‘Représentations des femmes dans le MuséeOldMastersMuseum’ a vu le jour grâce à la collaboration du programme Sésame / Musée sur Mesure / Educateam avec le Groupe d’Animation et de Formation des Femmes Immigrées (G.A.F.F.I), association d’éducation permanente bruxelloise. Deux classes de femmes apprenantes en alphabétisation ont suivi un cycle d’ateliers créatifs et de visites guidées pour découvrir le musée grâce à ce thème. Quatre bénévoles issues de l’équipe des Amis des Musées ont également participé à cette aventure. Notre démarche reposait sur un travail d’observation en profondeur, l’animation d’un débat libre et spontané réveillant un écho dans la vie des participantes. Educateam souhaite partager avec l’ensemble des publics des Musées royaux des Beaux-Arts ce travail de réflexion, d’appropriation et de médiation culturelle de l’art. Dit thematische parcours ‘Afbeeldingen van vrouwen in het MuséeOldMastersMuseum’ is tot stand gekomen dankzij de medewerking van het programma [Sésame / Museum op Maat / Educateam met de Groupe d’Animation et de Formation des Femmes Immigrées (G.A.F.F.I), Brusselse vereniging van permanente opvoeding. Twee klassen vrouwen in alfabetisering hebben een cyclus creatieve ateliers en rondleidingen gevolgd en ontdekten het museum aan de hand van dit thema. Vier vrijwilligers uit het team Vrienden van de Musea hebben zich ook in dit avontuur gestort. Onze aanpak ging uit van een grondige observatie en een vrij en spontaan debat in aansluiting met het leven van de deelneemsters. Educateam wenst dit denkwerk, aanpassingswerk en cultureel bemiddelingswerk van de kunst te delen met het voltallige publiek van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten.
2
20
1
tickets
entrée principale | hoofdingang
info
shop >
rez-de-chaussée | gelijkvloers
museumcafé
13
11
12
8
4
9 10
7
5
6
3
17
18
premier étage | eerste verdieping
16
15
14
19
