Paper rekenschap en verantwoording aan burgers Hein Albeda ♦ Atalantahof 1 ♦ 3544 VD Utrecht ♦ T 030 890 3222 ♦
[email protected] ♦ www.heinalbeda.nl ♦ kvk 34240152
Deze paper geeft informatie over het project Rekenschap en verantwoording. In het project wordt onderzocht op welke manieren gemeenten interactie weten te organiseren met burgers over de resultaten van politiek bestuur en over het gedrag van politieke vertegenwoordigers. In het project wordt gewerkt met pilots om succesvolle vormen die interactie bevorderen verder te ontwikkelen.
1
Probleem van de verantwoording..............................................................................................2 Cijfers verzamelen.....................................................................................................................3 Inspirerende voorbeelden..........................................................................................................4 Rotterdam: burgers bespreken resultaten 4 De Ronde Venen: College legt verantwoording af over 4 jaar besturen 5 Leeuwarden: Burgers kijken hoe de gemeenteraad functioneert 5 Publiek functioneringsgesprek in Zeist 5 Meer voorbeelden 6 Onderzoek naar verantwoording en rekenschap.......................................................................6 Van onderzoek naar praktijk 6 Wat levert het project Rekenschap en verantwoording op?.......................................................7 Gemeenten die meer willen en deelnemen in een pilot 7 Pilots voor verbetering van interactie over resultaten................................................................8 Over de initiatiefnemers.............................................................................................................8
Probleem van de verantwoording Sinds 2002 rapporteert de Burgemeester over de kwaliteit van de gemeentelijke dienstverlening in het burgerjaarverslag. Hoewel dit een focus op de kwaliteit van de dienstverlening heeft versterkt lijkt op de langere termijn het effect weg te ebben. De verslagen worden niet systematisch door klantorganisaties gelezen en beoordeeld. Ambtenaren en burgemeesters zien het als een administratieve last. Er moeten gegevens geproduceerd worden, maar geen burger die er in geïnteresseerd is. Uiteindelijk wordt het meer papier voor de eigen organisatie en de gemeenteraad. In de Tweede Kamer is de derde woensdag van mei verantwoordingsdag. Deze dag is geen onverdeeld succes. Zo gaf de minister van Financiën in 2007 aan dat de verantwoording van beleid niet moet leiden tot 'alsmaar meer willen weten en alsmaar meer willen meten'. Professionals in de publieke sector dreigen steeds meer tijd kwijt te zijn aan administratie en rapportages. 'Cijferfetisjisme frustreert de uitvoering van de publieke taken', aldus Bos. Ook constateert hij dat de debatten over de verantwoording steeds minder politiek worden en dat de burger er nauwelijks meer in voorkomt. Dat beeld is niet gekeerd bij de verantwoordingsdag van 2008. Is er geen interesse in de resultaten? Doet het kabinet de dingen wel goed, maar zijn het de verkeerde prioriteiten? Dat zou een buitengewoon nuttig debat kunnen opleveren. Of zijn de doelen zo vaag dat de burger niet overtuigd kan worden met de cijfers? De verantwoording dan maar laten zitten en de cijfers presenteren aan de gemeenteraad en de Tweede Kamer? Ondertussen gaat het vertrouwen omlaag en zijn er steeds meer burgers die menen dat politici meer beloven dan ze kunnen waarmaken. Dat geeft veel mensen in de politiek toch een ongemakkelijk gevoel. Hein Albeda en stichting Agora Europa willen de verantwoording aan burgers verbeteren door proeven met gemeenten te starten en met gemeenten gezamenlijk komen tot betere verantwoording aan burgers.
2
Cijfers verzamelen Het verzamelen van cijfers gaat ondertussen door. Watdoetjegemeente.nl verzamelt vergelijkende informatie en ziet een taak voor zich om standaardisatie van de definities te bevorderen, door bepaalde benchmarks te accorderen. Op de site zijn gegevens over de prestaties van gemeenten te zien. Er wordt wel eens over watdoetjegemeente.nl gezucht dat er veel geadministreerd moet worden, maar weinig mee gebeurt. Belangrijke gegevensleveranciers voor watdoetjegemeente.nl zijn de staat van de gemeente en de Benchmarking-publiekszaken. De website Benchmarking-Publiekszaken.nl heeft een openbaar deel van de informatie over de prestaties van loketten publiekszaken. De prijs en de klanttevredenheid kan iedereen daar vinden van de ruim 80 deelnemers. De deelnemers krijgen meer details te zien en werken samen in vergelijkingsgroepen. De staat van de gemeente is een jaarlijks terugkerend onderzoek. Het combineert meerdere metingen om te komen tot een overzicht. De Staat van de gemeente gaat uit van zes burgerrollen die door middel van eenvoudige onderzoeksinstrumenten in een rapportcijfer worden uitgedrukt. De meting beperkt zich tot tevredenheidsonderzoek. De cijfers kunnen op verschillende manieren worden weergegeven, hieronder als voorbeeld een spindiagram:
Figuur 1Staat van de gemeente De gegevens van de Staat van de Gemeente worden opgenomen op de site watdoetjegemeente.nl. Tegen de 100 gemeenten doen mee. Het gebruik van de uitkomsten valt tegen, zo blijkt uit onderzoek van Freek Compagne, gemeentesecretaris van St Oedenrode. Vaak gebruikt men het eerder als een geruststelling dat men het niet slecht doet.. Dat sluit helaas aan bij ervaringen van de stichting Rekenschap die onderzocht of bepaalde benchmarks ook gebruikt werden door de politiek om beter aan te sturen. (zie Subsidieverlening en waar voor je geld, Rekenschap 2006). De nadruk op de eigen incrowd leidt tot meer details en dus ook meer nadruk op waar het niet goed is gegaan. De resultaten raken uit beeld, zeker buiten het politieke systeem.
3
Inspirerende voorbeelden Verantwoording over resultaten is een principiële zaak. Maar veel gemeenten experimenteren met manieren om een breder publiek te betrekken bij de verantwoording. Zo wist de gemeente Rotterdam een groot publiek te bereiken met zijn verantwoordingsdag. De Ronde Venen trok aandacht met een aan het eind van de collegeperiode uitgebracht politiek testament. Gemeente Leeuwarden liet zich visiteren door een groep burgers die een doorsnede vormden van de bevolking. De burgemeester van Zeist organiseerde een Publiek Functioneringsgesprek een jaar na zijn aantreden als nieuwe burgemeester. Hij kan het elke burgemeester aanbevelen. Het Publiek Functioneringsgesprek gebeurt met een burgerpanel dat een doorsnede vormt van de bevolking. In alle gevallen heeft de verantwoording een relatie met de toekomst. Wat leren we uit de resultaten en welke gevolgen heeft dit voor de politieke prioriteitstelling?
Rotterdam: burgers bespreken resultaten Rotterdam heeft projecten opgezet waarbij actieve bewoners betrokken worden bij de controle op resultaten, heeft enkele keren een verantwoordingsdag georganiseerd waar zo’n 400 a 500 mensen kwamen en heeft een groep actieve burgers verzameld in de Band van Rotterdam. De Roteb, de Rotterdamse reiniging, heeft een groep burgers verzameld om te controleren of de straten schoner werden. Doel was om de straten schoner te maken, van gemiddeld een 2 op een schaal van 5 naar een 3. De vrijwilligers kregen met behulp van foto’s de mogelijkheid om te toetsen welk cijfer passend was. Op basis van deze cijfers verbeterde de aansturing. De straten werden inderdaad schoner. De tevredenheid van burgers hierover nam toe. Tussen 2004 en 2006 organiseerde het college van de gemeente Rotterdam een verantwoordingsdag in juni over behaalde resultaten. Op die dag legde het college verantwoording af aan Rotterdammers over de door hen gestelde doelen en in hoeverre ze bereikt werden. De dagen werden gehouden in de publieksvriendelijke centrale bibliotheek en trokken zo’n 500 mensen. Niet iedereen vond de dagen een succes. Het publiek was geen doorsnee van de bevolking en niet altijd ging het over bereikte resultaten. Toch namen veel mensen de gelegenheid wethouders te spreken. De Band van Rotterdam is een netwerk van actieve Rotterdammers. Eind 2007 hadden zich 220 mensen aangemeld. Via een krantje worden zij op de hoogte gehouden van de stand van zaken in de stad, daarin kunnen ze ook lezen of de wethouders de beloftes uit de gesprekken nakomen. Wethouder Geluk heeft de leden van de Band van Rotterdam in november per mail vier vragen voorgelegd over zijn jongerenbeleid. Daarop heeft ongeveer dertig procent gereageerd. De Band van Rotterdam heeft wat minder het karakter van verantwoording en meer een toetsing aan de mening van actieve en betrokken Rotterdammers. Allemaal activiteiten die burgers opzoeken buiten de gebaande kaders van georganiseerde instellingen. De gemeente heeft niet de indruk een sluitende oplossing te hebben gevonden. Wel is er voor gemeenten die meer interactie willen met burgers over resultaten veel te leren. De gemeente blijft experimenteren om de relatie tussen bestuur en burgers te verbeteren en te bekijken of de werkwijze van het college reputatie van het politieke bestuur versterkt.
4
De Ronde Venen: College legt verantwoording af over 4 jaar besturen Gemeente De Ronde Venen bracht aan het eind van de periode 2002 – 2006 een politiek Testament uit.Het was de tweede keer. Ook van 1998- 2002 werd de balans opgemaakt. Het testament staat tegenover het beleidsplan dat aan het begin van de collegeperiode opgesteld werd. Burgemeester en Wethouders maken in het testament de balans op. Wat is bereikt en wat is niet gehaald? Met het politiek testament legt het college verantwoording af aan de gemeenteraad, de bewoners, maatschappelijke instellingen en bedrijven. “Wij willen immers transparant besturen”. Het testament laat zien wat er is gebeurd, maar is tevens behulpzaam bij de lessen voor de toekomst. Het heeft dan ook invloed op de politieke programma’s voor de volgende raadsperiode. De gemeente organiseerde in 2006 ook een forumdiscussie over het testament. Het instrument bevalt goed, maar men wil meer interactie met de burgers over de bereikte resultaten. Hier wil het bestuur meer mee experimenteren. In 2010 wil men opnieuw een bijdrage hebben geleverd aan de nieuwe prioriteitstelling op basis van wat is bereikt.
Leeuwarden: Burgers kijken hoe de gemeenteraad functioneert In Leeuwarden keek in 2007 een groep burgers naar de werkwijze van de gemeenteraad om daaruit lessen te trekken. De visitatiecommissie bestond uit burgers van de gemeente Leeuwarden die een doorsnede van de Leeuwarder bevolking vertegenwoordigen. De werving van de leden van de visitatiecommissie was open. Elke inwoner kon zich aanmelden om zitting te nemen in de commissie. De inwoners werden benaderd door middel van een interview met toenmalig burgemeester Dales in het blad ‘Huis-aan-Huis’. De Burgervisitatiecommissie van de gemeente Leeuwarden wilde de vraag beantwoorden hoe de lokale politiek aantrekkelijker en begrijpelijker kan worden voor burgers? Om deze vraag te beantwoorden, volgde de visitatiecommissie het functioneren van de gemeenteraad en de raadsleden en keek ze hoe dat alles op gewone burgers overkomt. In een rapport presenteerde de commissie haar bevindingen. Deze leidden ook tot aanbevelingen om het beter te doen. De intentie van de gemeenteraad om gevisiteerd te willen worden is op te vatten als een onderdeel van het gehele proces om het lokale bestuur te verbeteren. De raad was tevreden over het instrument dat wel vraagt om een raad die zich kwetsbaar durft op te stellen. “Oei, ik word beoordeeld! Maar het houdt je scherp”, zo was de reactie van gemeenteraadsleden. Immers, meer dan bij de andere voorbeelden hebben burgers het stuur in handen. Net als Rotterdam en De Ronde Venen heeft ook de gemeente Leeuwarden de indruk dat andere gemeenten kunnen profiteren van hun ervaringen.
Publiek functioneringsgesprek in Zeist De burgemeester van Zeist organiseerde een Publiek Functioneringsgesprek een jaar na zijn aantreden als nieuwe burgemeester. Hij kan het elke burgemeester aanbevelen. Het Publiek Functioneringsgesprek gebeurt met een burgerpanel dat een doorsnede vormt van de bevolking. Aan dat panel worden vragen voorgelegd over het functioneren van de burgemeester. Kent men de burgemeester? Hoe is zijn bestuursstijl? Behaalt hij goede resultaten? Het is een serie vragen die op verschillende manieren weergeeft wat de burgers vinden van de burgemeester.
5
Het pakte goed uit. Ruim 80% van de respondenten kent het wekelijks verslag van de belevenissen van de burgemeester op de gemeentelijke informatiepagina. Ongeveer tweederde van de respondenten vindt de burgemeester vriendelijk en betrokken. 30% kan dat niet beoordelen. Meer dan de helft geeft geen oordeel over zijn betrouwbaarheid en deskundigheid. Circa 40% beoordeelt die eigenschappen positief. Andere oordelen gingen over toegankelijkheid en bestuursstijl. Verder werd aan de respondenten gevraagd om tips te geven aan de burgemeester. Ruim 200 respondenten maakten gebruik van deze mogelijkheid. De tips gaan over de wekelijkse column, over actuele politieke thema’s, over de gemeentelijke organisatie en de relatie tussen de burger en het bestuur, over persoonlijke zaken, over andere, kleine en grote dagelijkse ergernissen.
Meer voorbeelden In het land zullen meer voorbeelden zijn van methoden om interactie te krijgen met burgers over bereikte resultaten. De gemeente Sittard-Geleen organiseerde (eenmalig) een serie van toneelstukken over de gemeentelijke dienstverlening waarna de burgemeester in debat ging met de bewoners van Sittard-Geleen over hun ervaringen met de gemeentelijke dienstverlening. In Utrecht maakten bewoners een toneelstuk over de kracht van hun wijk. Rond burgerjaarverslagen werden videobeelden gemaakt. Een overzicht van deze vormen bestaat nog niet. De stichting Rekenschap moest stoppen toen het organiseren van een aparte dag van de verantwoording in gemeenten startte. Gemeenten zoeken nog door naar passende methoden. Daarbij zoekt iedereen zijn eigen weg.
Onderzoek naar verantwoording en rekenschap Stichting Agora Europa en Hein Albeda, oud-directeur van de succesvolle stichting Rekenschap, willen proeven starten om het instrumentarium voor Rekenschap en Verantwoording verder te verbeteren. Het project is een onderdeel van het Democratisch Boeket. De stichting Agora Europa organiseert samen met de Initiatiefgroep Democratisch Boeket een meerjarig project gericht op vernieuwing van de democratie. Een levende democratie is voortdurend aan verandering onderhevig. De spelregels en de rechten van burgers en bestuurders dienen regelmatig tegen het licht te worden gehouden. Aan het begin van de 21ste eeuw komt daarbij een thema terug dat centraal stond bij het ontstaan van de moderne democratie: Wat kunnen burgers het beste zelf regelen zonder bemoeienis van de overheid of de politiek. Zijn we niet toe aan een nieuw sociaal contract? Een contract dat vrije burgers met elkaar sluiten om vervolgens de daarbij passende bestuursvormen te ontwikkelen. In het project Rekenschap en verantwoording wil Hein Albeda meer zicht krijgen en geven op succesvolle verantwoording waarbij interactie met burgers ontstaat. Welke nieuwe vormen van verantwoording afleggen zijn bedacht? Op welke wijze zijn burgers betrokken in de verantwoording en leidt dit tot rekenschap inclusief interactie tussen kiezer en gekozenen?
Van onderzoek naar praktijk Deze verbeteringen worden vervolgens toegepast in en door gemeenten die te kennen hebben gegeven daadwerkelijk verbeteringen door te willen voeren in de verantwoording aan
6
burgers op lokaal niveau. Enkele gemeenten hebben reeds interesse getoond deel te nemen aan een dergelijke pilot. Voor begeleiding van zo'n pilot en het bij elkaar brengen van de onderzoekende gemeenten kan de stichting Agora Europa een goed vehikel zijn. Van de gemeente die wil deelnemen vragen we een beperkte investering van maximaal 10.000 euro en tijdsbeslag voor deelname aan een klankbordsessie en gesprekken met ambtenaren die betrokken zijn bij verantwoording. Daar krijgen de gemeenten wel wat voor terug! Agora levert wetenschappelijke monitoring in samenwerking met Nederlandse universiteiten. Agora organiseert werkconferenties en symposia om ervaringen met democratische vernieuwing uit te wisselen. Agora zal ook helpen om de mogelijkheden te verkennen om subsidie te krijgen voor de pilot. Agora is in gesprek met mogelijke subsidiegevers om de kosten mee te dragen, waardoor slechts de helft van de investering nodig is. Dit lijkt te gaan lukken. Gemeenten moeten daarvoor zelf een aanvraag doen, maar dit kan voorbereid worden door de stichting Agora.
Wat levert het project Rekenschap en verantwoording op? In het project Rekenschap en verantwoording willen we zien welke nieuwe vormen van verantwoording afleggen zijn bedacht? Op welke wijze zijn burgers betrokken in de verantwoording en leidt dit tot rekenschap inclusief interactie tussen kiezer en gekozenen? We komen dan op de volgende vragen: – Welke doeleinden en welke verhoudingen tussen overheid, maatschappelijke organisaties en burgers worden nagestreefd? – Welke werkvormen en instrumenten worden aangewend? – Hoe kunnen gemeenten leren van elkaar? Bij het afleggen van rekenschap kijken we naar rekenschap over gedrag, keuzen en prestaties. Het project levert diverse resultaten op. – Er ligt een overzicht van de vormen van rekenschap die gehanteerd worden. – Bij dat overzicht komen tips voor betrokkenen om zelf op een goede manier de verantwoording te organiseren. In de eerste fase willen we vooral onderzoeken wat er gebeurt en wat daarin de succesfactoren zijn.
Gemeenten die meer willen en deelnemen in een pilot Gemeenten die meer willen kunnen investeren in de deelname in een van de op te starten pilots. Rendement van de investering is dat de gemeente de voortrekker blijft op het gebied van verantwoording door: - Uitwisseling van praktische ervaringen met andere deelnemers - Wetenschappelijke monitoring van de proeven - Gratis bezoek aan door Agora georganiseerde workshops en conferenties rond democratische vernieuwing - Leveren van een bijdrage aan een publicatie waarmee de gemeente zich kan profileren - Naamsvermelding van de participanten in de publicatie - Uitbouw van het netwerk voor verantwoording - Deelnemen aan de proef voor rekenschap en verantwoording onder begeleiding van Agora - Met Agora zoeken we naar het ontwikkelen van een democratisch keurmerk. De gemeente kan daar wellicht meteen in meeliften
7
Pilots voor verbetering van interactie over resultaten Vooralsnog denken we aan de volgende pilots: - Burgerrecensie / visitatie: gebaseerd op het visitatieproces van woningcorporaties voeren actieve burgers een visitatie uit om te komen tot een burgerrecensie. Deze gaat over de ambities, het gedrag, de resultaten en de openheid van besturen. Leeuwarden heeft ervaringen opgedaan met een visitatie door burgers. De pilot gebruikt de ervaringen uit Leeuwarden. - Dag van verantwoording: een dag waarin de wethouders en de burgemeester met burgers en instellingen in gesprek zijn over de resultaten van het afgelopen jaar. De pilot gebruikt de ervaringen van Rotterdam - Testament: een overzicht van de resultaten die het college van B&W heeft behaald van commentaar voorzien door burgers. De pilot gebruikt de ervaringen van De Ronde Venen en gebruikt ervaringen van anderen om te komen tot meer interactie daarover. De inzet hangt af van de gemeenten die zich aanmelden. Deze drie richtingen zijn mogelijk, ook is het denkbaar dat slechts een of twee proeven starten.
Over de initiatiefnemers Agora Europa is een stichting die zich inzet voor participatie van burgers bij de democratie en daarbij nieuwe vormen entameert. De stichting begeleidt projecten en huurt voor projecten gekwalificeerde deskundigen in. Bij deze opdracht is aangezocht als projectleider: Hein Albeda Hein Albeda is zelfstandig adviseur. Daarvoor was hij directeur van Rekenschap (6 jaar) en verbonden aan adviesbureau Andersson Elffers Felix (2 jaar) en de Consumentenbond (7 jaar). Hij is onder meer medeauteur van het rapport 'Deuren Openen' (advies van de commissie Etty over versterking van de sociale infrastructuur). Hij schreef het boek “Het andere been van de democratie” en diverse rapportages voor Rekenschap over transparantie, prestatiemeting en benchmarking. Hij onderzocht de verantwoording door burgemeesters in het burgerjaarverslag (met stichting Rekenschap) en de verantwoording door zorginstellingen in het jaardocument maatschappelijke verantwoording (in opdracht van de patienten/consumentenfederatie NPCF).
www.agora-europa.nl
www.heinalbeda.nl
8
