Over keileemstratigrafie en ijsbewegingsrichtingen in oostelijk Overijssel

Over keileemstratigrafie en ijsbewegingsrichtingen in oostelijk Overijssel Martin Rappol* Sjoerd Kluiving** en Dick van der Wateren*** Met de aanleg van het nieuwe s n e l w e g t r a c é van de E8 in oostelijk Overijssel kwam door ingravingen in de heuvelrug Oldenzaal-Enschede een aantal ontsluitingen beschikbaar tussen Oldenzaal en De Lutte. De keileemstratigrafie in deze ontsluitingen, zoals die kon worden gereconstrueerd door middel van petrografisch en structureel onderzoek, is de meest complete in Nederland. Op grond van kleur- en textuurverschillen konden in het veld drie verschillende keilemen worden onderscheiden, die bleken te zijn afgezet tijdens drie verschillende bewegingsfasen van het landijs.

hoogtelijnen om de 5 m

Fig. 1: Hoogtelijnenkaartje van het noordelijke Fig. 2: Drie keilemen ontsloten in de noordelijke wand van ontsluiting De Lutte 2. Van keileem 1 is slechts deel van de rug Oldenzaal-Enschede, met ligging het bovenste deel te zien, waarin de steilstaande structuren zijn vlak getrokken tijdens afzetting van keivan de ontsluitingen langs het snelwegtracé. Ont- leem 2 en 3. sluitingen: 1,2,3- De Lutte 1,2,3; 4. Oldenzaal; 5. groeve Osse bij Losser. Zie verder fig. 10 voor s t u w w a l b o o g r o n d het N o r d h o r n e r al d a n niet b e d e k t of geflankeerd d o o r de ligging van enkele andere, in de tekst genoem- b e k k e n (Richter et a l . , 1951; v a n d e n e e n dik k e i l e e m p a k k e t ( M a a r l e v e l d , de topografische aanduidingen. 1953; v a n d e n B e r g & Beets, 1987). LoB e r g & Beets, 1987). Ten n o o r d o o s t e n rié (1887) vermeldt g e s t u w d e l a g e n bij van Oldenzaal duiden de d a g z o m e n E n s c h e d e , d i e naar het n o o r d o o s t e n v a n d e g e s t u w d e formaties o p e e n ijshellen e n M a a r l e v e l d (1953) geeft stuLigging en vroeger onderzoek d r u k vanuit het n o o r d o o s t e n (fig. 2 in w i n g a a n in dit d e e l v a n d e rug, waarbij Alberts, 1979). d e l a a g h e l l i n g naar het o o s t e n is g e Het noordelijke d e e l v a n d e rug O l d e n richt. O o k Krul ( g e n o e m d in Romer, z a a l - E n s c h e d e heeft e e n o p v a l l e n d e Het zuidelijke d e e l v a n d e hoofdrug 1986) b e s c h r e e f vanuit e e n oostelijke morfologie. Het is e e n reliëfrijk g e b i e d heeft e e n vrij vlak reliëf e n e e n n o o r d richting g e s t u w d k e i l e e m bij E n s c h e met, voor N e d e r l a n d s e begrippen, z u i d strekking. O v e r het ontstaan v a n de; R o m e r (1986) verklaart dergelijke steile hellingen e n e e n sterk w i s s e l e n dit d e e l v a n d e rug, dat z i c h laat vervolverschijnselen echter als ontstaan d o o r g e n tot in Duitsland (Alstatte), wordt d e strekkingsrichting v a n d e terreinafglijdingen o n d e r invloed v a n d e verschillend g e d a c h t . V o l g e n s R o m e r r u g g e n (fig. 1). Dit g e b i e d culmineert in zwaartekracht. (1982) g a a t het hier o m e e n p r e g l a c i a a l d e T a n k e n b e r g (85 m) e n P a a s c h b e r g a a n w e z i g e h o o g t e v a n tektonische (80 m), w a a r v a n d e t o p p e n ruim 5 0 m oorsprong. Anderen beschouwen ook b o v e n het o m l i g g e n d e l a a g l a n d uitsteVan d e k e i l e e m in oostelijk Overijssel dit zuidelijke d e e l v a n d e rug, in zijn geken. In het a l g e m e e n wordt dit g e b i e d b e n a d r u k k e n d e m e e s t e auteurs het loheel d a n w e l gedeeltelijk als stuwwal, b e s c h o u w d o n d e r d e e l te zijn v a n e e n kale karakter (de R i d d e r & W i g g e r s , Grondboor en Hamer mei 1991

55

1956; Romer, 1 9 7 2 ; S p a i n k e t a l . 1978). Dit geeft a a n l e i d i n g tot z e e r z a n d i g e keileem, o n d e r a n d e r e bij V a s s e e n O o t m a r s u m , of juist tot extreem kleirijke k e i l e e m (de R i d d e r e n W i g g e r s , 1956). Wat d e erratische c o m p o n e n t e n betreft, valt o p dat d e zwerfsteengezels c h a p p e n in d e n o o r d o o s t p u n t v a n Overijssel e e n groot a a n d e e l Oostbaltische gidsgesteenten bevatten (zie kaart in Z a n d s t r a , 1988), gelijk dit in n o g sterkere mate in het H o n d s r u g g e b i e d het geval is. O o k in a a n g r e n z e n d e d e l e n v a n D u i t s l a n d zijn O o s t b a l t i s c h e c o m p o n e n t e n rijkelijk a a n w e z i g (zie o.a. Richter, 1958; H e s e m a n n , 1975). Daarentegen overheersen in m e e r westelijk g e l e g e n g e b i e d e n zwerfsten e n afkomstig uit Z w e d e n . f

O v e r d e b e w e g i n g s r i c h t i n g v a n het landijs in d e z e streken is niet z o heel veel c o n c r e e t s b e k e n d . O p g r o n d v a n sleurverschijnselen o p d e s t u w w a l v a n O o t m a r s u m leidt B u r c k (1950) af dat het ijs z i c h b e w o o g in e e n zuidwestelijke richting tijdens overrijding v a n d e s t u w w a l . In het m o d e l v a n ter W e e (1962) is d e hoofdrichting naar het z u i d e n , in d e v o r m v a n l a n g g e r e k t e l o b b e n , verantwoordelijk voor zijdelingse stuwing v a n d e S a l l a n d s e e n Twentse h e u v e l r u g g e n . R o m e r (in S p a i n k et a l . , 1978: p. 3) vermeldt d e a a n w e z i g h e i d v a n gletsjerkrassen o p d e Noricum zandsteen onder keileem in d e g r o e v e O s s e bij Losser, d i e 'voor zover w a a r n e e m b a a r e e n met grote waarschijnlijkheid N - Z v e r l o o p h e b b e n (helaas ontbreekt o n s a b s o l u t e zekerh e i d over d e z e richting)'. E e n z u i d w a a r t s e ijsbewegingsrichting tijdens v o r m i n g v a n d e k e i l e e m bij L o s s e r is o o k aannemelijk o p g r o n d v a n e n k e l e steenoriëntatiemetingen (Rappol, 1983). V a n d e n B e r g & B e e t s (1987) veronderstellen e e n zuidelijke ijsbeweg i n g voor oostelijk Overijssel o p g r o n d van d e verbreiding van keileem: dikke keileempakketten b e v i n d e n z i c h vooral in d e ' s c h a d u w ' (zuidzijde) v a n d e eerder gevormde hoge stuwwallen.

Onderzoeksresultaten Van d e in d e l o o p d e r jaren o n d e r z o c h te keileemprofielen in Overijssel e n o m streken, b i e d e n d e ontsluitingen bij d e Lutte d e m e e s t komplete keileemsequentie. O p g r o n d v a n kleur e n textuur k o n d e n in het veld drie k e i l e m e n o n d e r s c h e i d e n w o r d e n (fig. 2 e n 3). D e z e keilemen zijn alle v a n e e n vuursteenrijk type, m a a r in d e o n d e r s t e z o w e l als in d e bovenste keileem zijn l e n z e n v a n vuursteen-arme k e i l e e m t y p e n a a n g e troffen. Structurele k e n m e r k e n v a n het keileemprofiel d u i d e n e r o p dat d e drie kei56

Grondboor en Hamer mei 1991

l e m e n zijn afgezet tijdens v e r s c h i l l e n d e fasen v a n d e i j s b e d e k k i n g , waarbij d e b e w e g i n g s r i c h t i n g v a n het ijs t u s s e n d e fasen sterk verschilde. O p g r o n d van deze bewegingsrichtingen en de petrografische e i g e n s c h a p p e n v a n d e k e i l e m e n (vooral d e a a n w e z i g h e i d v a n

de vuursteen-arme keileemtypen), daarbij w a a r n e m i n g e n in nabij geleg e n ontsluitingen b e t r e k k e n d , k u n n e n d e a a n w e z i g e k e i l e m e n vrij e e n d u i d i g g e c o r r e l e e r d w o r d e n met d e keileemstratigrafie z o a l s d i e voor N o o r d N e d e r l a n d is o p g e s t e l d (fig. 4). Een gemeenschappelijk kenmerk van d e drie k e i l e m e n is dat z e veel lokaal materiaal bevatten, z o w e l in d e matrix van d e k e i l e e m , als in d e v o r m v a n gedeformeerde, m a a r praktisch onverm e n g d e lenzen en lagen van preglaciale Tertiaire e n Kwartaire afzettingen (o.a. klei, g r o e n z a n d , z a n d v a n d e Formatie v a n E n s c h e d e ) . O o k k o m e n z o l e n z e n v a n fluvioglaciale afzettingen in d e k e i l e e m voor. O p e n k e l e plaatsen w e r d pure Tertiaire klei aangetroffen, d i e v o l k o m e n is g e b r e c c i e e r d tot e e n materiaal b e s t a a n d e uit h o e k i g e brokjes klei, gelijk d e ' B r o c k e n m e r g e l ' uit N o o r d - D u i t s l a n d , . Veelvuldig k o m e n s e p t a r i ë n in d e keileem voor, d a a r n a a s t o o k fosforieten, pyrietconcreties, e n dergelijke. D e grote h o e v e e l h e i d lokaal o p g e n o m e n materiaal blijkt verder uit het h o g e relatief kwartsgehalte v a n het fijne g r i n d in d e k e i l e e m .

keileem 1 K e i l e e m 1 omvat het grootste d e e l v a n het totale keileemprofiel. D e b a s i s v a n d e k e i l e e m w a s n e r g e n s ontsloten, Fig. 3: Compilatie van de keileemstratigrafie in de m a a r v o l g e n s e e n profiel in B e e t s et a l . ontsluitingen bij De Lutte. (1986: fig. 8) z o u d e keileemdikte m e e r

Correlatie keileemstratigrafie in Overijssel (De Lutte) met die van Noord Nederland Noord-Nederland Assen groep

Tweede Oostbaltische Keileem

(Hondsrug) Rhenen groep (Gelderse Vallei)

Westbaltische

\

Overijssel keileem 3 (Assen groep)

\

keileem 2 Heerenveen groep

Keileem

(Heerenveen groep, incl. Markelo type)

Eerste Oostbaltische Keileem

Voorst groep

keileem 1

en onbenoemd keileemtype

(Voorst groep en onben. type)

!

Fig. 4: Correlatieschema van de keileemstratigrafie in Noord-Nederland en de keileemstratigrafie bij De Lutte. Pijlen geven de bewegingsrichting van het ijs tijdens vorming van de betreffende keileem. Benaming van keileemtypen en -groepen naar Zandstra (1983a).

d a n 2 0 m zijn (tot m e e r d a n 3 5 m o p het h o o g s t e d e e l v a n d e r u g ten z u i d e n van Oldenzaal), waarvan keileem 2 en 3 m a x i m a a l 6 m uitmaken. V o l g e n s g e n o e m d profiel z o u z i c h t u s s e n d e keileem e n d e preglaciale ondergrond n o g e e n d u n n e l a a g fluvioglaciaal m a teriaal b e v i n d e n . Z o w e l bij O l d e n z a a l als in d e ontsluiting D e Lutte 2 bevat keileem 1 veel steil s t a a n d e structuren als g e v o l g v a n g l a ciotektonische c o m p r e s s i e . D e grote dikte v a n k e i l e e m 1 lijkt d a a r o m ten minste gedeeltelijk e e n g e v o l g v a n verd i k k i n g d o o r s t u w i n g . In d e bovenste 2-4 m v a n k e i l e e m 1 zijn d e steilstaande structuren d o o r latere i j s b e w e g i n g e n u i t g e s m e e r d , e n vertoont d e keileem e e n v l a k l i g g e n d e structuur, gelijk a a n d i e v a n keileem 2 e n 3. H e t is s t e e d s keileem d i e g e s t u w d wordt aangetroffen; n e r g e n s zijn g r o o t s c h a l i g e s c h u b ben van o m h o o g gestuwde preglaciale afzettingen w a a r g e n o m e n .

A keileem

grind

zand

silt

klei

3

1,0-1,4

53,4-61,9

20,1-27,7

14,9-18,3

2

1,6-1,9

51,1-63,5

18,2-35,1

11,4-16,6

1

1,4-1,6

50,5-59,8

30,4-39,4

6,4-11,9

Gegevens hebben betrekking op de fraktie kleiner dan 16 mm, van vier monsters per keileem

Van d e drie o n d e r s c h e i d e n k e i l e m e n is keileem 1 d e minst kleirijke e n o o k d e minst z a n d i g e (fig. 5). D e verschillen zijn echter g e r i n g e n o v e r l a p p e n d . Keil e e m 1 heeft vooral veel glauconiet-rijk z a n d o p g e n o m e n , dat in het a l g e m e e n e e n piek vertoont in d e zeer fijne z a n d fraktie e n b o v e n d i e n veel grof silt bevat. K e i l e e m 1 is v a n e e n vuursteen-rijk typ e (F/C = 0,20-0,30), h e t g e e n overig e n s o o k geldt voor keileem 2 e n 3 (fig. 6). In ontsluiting D e Lutte 2 bevat keil e e m 1 enkele r o n d e tot ovale inschakelingen van e e n rode, zeer steen- e n kalkrijke, v u u r s t e e n a r m e keileem, d i e alle kenmerken van d e z o g e n a a m d e schollenkeileem uit d e N o o r d o o s t p o l d e r (de W a a r d , 1949) bezit e n d o o r Z a n d s t r a (1983b) tot het Voorst-type wordt gerek e n d . E é n v a n d e z e l e n z e n bevatte echter w e l wat vuursteen, m a a r t o c h o o k z e e r veel kalksteen e n h a d b o v e n d i e n d e voor d e s c h o l l e n k e i l e e m kenm e r k e n d e korrelgrootteverdeling in d e zandfraktie (fig. 5 B ) . E e n n o o r d - z u i d voorkeursrichting w e r d g e m e t e n a a n l a n g w e r p i g e s t e n e n in het westelijke d e e l v a n d e ontsluiting D e Lutte 1 (fig. 7), o p e e n plek w a a r d e keileem niet of nauwelijks d o o r stuwing leek b e ï n v l o e d . Eenzelfde richting w e r d m e e r kwalitatief vastgesteld in D e Lutte 2 . D e z e richting komt o v e r e e n met d e richting voor keileem in g r o e v e O s s e bij Losser, w a a r a a n al e e r d e r w e r d gerefereerd, welke k e i l e e m b o v e n d i e n uiterlijk soortgelijke e i g e n s c h a p p e n vertoont als k e i l e e m 1 bij D e Lutte. In d e keileem v a n L o s s e r zijn e c h ter nooit i n s c h a k e l i n g e n v a n e e n vuursteen-arm k e i l e e m t y p e aangetroffen e n het z w e r f s t e e n g e z e l s c h a p wordt

Fig. 5: A. Variatie in de korrelgrootteverdeling voor keileem bij De Lutte. Van elke keileem zijn vier monsters bewerkt. B. Korrelgrootteverdeling van de zandfraktie van enkele keileemmonsters, waarbij de fraktie < 2 mm 100% is. hier overheerst d o o r het Z u i d b a l t i s c h e h e r k o m s t g e b i e d (zie kaart in Z a n d s t r a , 1988).

a a n g e z i e n d e z e laatste niet d o o r d e z e v o r m v a n glaciotektoniek is b e ï n v l o e d .

Keileem 2 W e n e m e n a a n dat d e z e z u i d w a a r t s e ijsbeweging ook d e vroegste Saalien ijsbewegingsrichting voor dit g e b i e d is g e w e e s t . V a n w e g e d e latere stuwing e n het v o o r k o m e n v a n d e insluitsels v a n het Voorst-keileemtype, is keileem 1 te correleren met d e Eerste B a l t i s c h e K e i l e e m v a n N o o r d - N e d e r l a n d , waarvoor e e n zuidwestelijke i j s b e w e g i n g w e r d verondersteld (fig. 4). Oriëntaties van de grootschalige g l a c i o t e k t o n i s c h e strukturen in keileem 1 d u i d e n o p e e n ijsdruk uit het o o s t e n . D e z e s t u w i n g moet h e b b e n plaats g e v o n d e n v ó ó r afzetting v a n keileem 2,

In D e Lutte 2 ligt k e i l e e m 2 als e e n a a n e e n g e s l o t e n d e k o p het v l a k l i g g e n d e d e e l v a n keileem 1, m a a r in D e Lutte 1 e n 3 is keileem 2 d i s c o n t i n u a a n w e z i g . K e i l e e m 2 heeft slechts e e n g e r i n g e dikte (meestal < 1 , 5 m). D e keileem is iets z a n d i g e r e n steenrijker d a n d e beid e a n d e r e k e i l e m e n (fig. 5). K e i l e e m 2 e n het bovenste d e e l v a n d e g e s t u w d e pakketten v a n keileem 1 zijn sterk g e d e f o r m e e r d tijdens afzetting v a n keil e e m 3, z o d a t het meten v a n d e steeno r i ë n t a t i e in keileem 2 w e i n i g zin h a d . Wel w e r d e n o p e n i g e diepte, b e n e d e n Grondboor en Hamer mei 1991

57

m i n g v a n d e g r o o t s c h a l i g e glaciotekton i s c h e strukturen in keileem 1. E e n westelijke b e w e g i n g s r i c h t i n g tijdens v o r m i n g v a n keileem 2 kan w o r d e n o n dersteund op grond van waarneming e n in e e n kleine g r o e v e bij O l d e n z a a l , w a a r e e n profiel z o a l s g e s c h e t s t in fig. 8 w a s ontsloten. In het bovenste d e e l v a n het pakket, w a a r d e k e i l e e m b a n d i n g bijna horizontaal is, w e r d e e n oost-west voorkeursrichting g e m e t e n (fig. 7). Het bovenste monster v a n d e keileem e n het monster v a n e e n grindig e z a n d l e n s vertonen d e k e n m e r k e n v a n het M a r k e l o type, z o a l s dit voorkomt bij M a r k e l o (0,04 < F / C < 0,10), e n w a a r v o o r o o k e e n i j s b e w e g i n g in westelijke richting w e r d a a n g e t o o n d ( R a p p o l , 1985). O p g r o n d v a n d e a a n w i j z i n g e n voor d e ijsbewegingsrichting tijdens v o r m i n g v a n keileem 2 bij D e Lutte e n d e kenm e r k e n v a n d e bovenste k e i l e e m l a g e n bij O l d e n z a a l , correleren w e keileem 2 v a n D e Lutte met het M a r k e l o type. Echter, bij D e Lutte komt dit t y p e niet zuiver voor. S l e c h t s in é é n v a n d e vier m o n s t e r s v a n keileem 2 w e r d e e n met het M a r k e l o t y p e o v e r e e n k o m s t i g l a a g vuursteengehalte g e v o n d e n ; d e a n d e re monsters bevatten e e n gelijke hoev e e l h e i d vuursteen als keileem 1 e n 3 (fig. 6). Het is waarschijnlijk dat omwerking v a n keileem 1 in keileem 2 d e oorz a a k is v a n d e g e r i n g e differentiatie in samenstelling van deze keilemen. Wat d e ligging betreft, komt keileem 2 o v e r e e n met d e o p p e r v l a k t e keileem bij Steenwijk, d i e tot het Heerenveentyp e g e r e k e n d moet w o r d e n , e n vooral e e n Z w e e d s h e r k o m s t g e b i e d heeft. O o k in d e keileem v a n het M a r k e l o t y p e o p d e 'type-locatie' is e e n o v e r w e g e n d Westbaltisch zwerfsteengezelschap vastgesteld (telling S c h u d d e b e u r s e n J a g e r in Z a n d s t r a , 1983a).

Keileem 3 K e i l e e m 3 is in alle ontsluitingen bij D e Lutte aangetroffen e n heeft d a a r e e n m a x i m a l e dikte v a n c a . 4 m , m a a r is afw e z i g in d e ontsluiting bij O l d e n z a a l . K e i l e e m 3 is d e m e e s t kleirijke (15,1-18,5%), m a a r is wel s t e e d s in ontkalkte t o e s t a n d aangetroffen. Ontkal* vuursteen-arm keileem type k i n g zal het kleigehalte iets a a n r e i k e n , # grtndlens in keileem 1 m a a r b o v e n d i e n viel bij d e b e h a n d e ling v a n d e monsters o p dat keileem 3 Fig. 6: Enkele resultaten van grindtellingen in de ontsluitingen bij Oldenzaal en De Lutte. F/C - vuursteeno p v a l l e n d veel kleiballetjes bevat. O o k coëfficiënt, L - % van de kalksteengroep. De vuursteencoëfficiënt is het aantal vuursteen deeltjes in het veld w e r d o p e n k e l e plaatsen gedeeld door het aantal kristallijne gesteentefragmenten. duidelijke b a n d e n met e e n groot aantal d u n n e kleilenzen w a a r g e n o m e n . d e n o p e e n i j s b e w e g i n g vanuit het d e z o n e d i e w e r d g e d e f o r m e e r d tijo o s t e n . Dit is d u s dezelfde richting als d e n s a f z e t t i n g v a n keileem 3, n o g sleurE e n s t e e n o r i ë n t a t i e m e t i n g in keileem 3 d i e verantwoordelijk w a s voor d e vorverschijnselen w a a r g e n o m e n d i e duivan ontsluiting D e Lutte 1 laat e e n 58

Grondboor en Hamer mei 1991

zwerfsteenassociatie voorkomt als in het H o n d s r u g g e b i e d . Het E m m e n keileemtype, dat b e s c h o u w d kan w o r d e n als karakteristiek voor d e z e g e z e l s c h a p p e n , kon tijdens dit o n d e r z o e k a a n g e t o o n d w o r d e n voor d e ontsluiting e n bij W i e l e n , O o t m a r s u m e n D e Lutte 3. O o k in k e i l e e m o p d e stuwwal v a n E m s b ü r e n v o n d M e y e r (1988) e e n zuidzuidoostelijk s t e e n o r i ë n t a t i e .

Fig. 7: Steenoriëntatiemetingen in keileem van de ontsluitingen bij De Lutte en Oldenzaal. De metingen zijn gecontourd volgens de methode van Kamb (1959) op de onderste bolhelft. Eigenvector V geeft de gemiddelde richting en eigenwaarde S is een maat voor de spreiding rond deze richting (0,33 < S < 1,00, waarbij de spreiding groter wordt naarmate de waarde kleiner; zie Mark, 1973).A. De Lutte 1, Keileem 3,2mo.m.;V = 317°/5°, S = 0,72.B. De Lutte 3, vuursteen-arme lens in keileem 3, 2,5 m o.m.; V = 340°/2°, S = 0.65C. De Lutte 1, Keileem 1,7 m o.m.; V = 170°/6°, S = 0.68.D. Oldenzaal, bovenste deel keileemprofiel (ongestuwde keileem), 1,5 m o.m.; V = 90° 17°, S = 0,69. noordwest-zuidoostelijke voorkeur z i e n (fig. 7). Uit deformatiestructuren in e n o n d e r d e z e k e i l e e m kan niet a n d e r s d a n tot e e n b e w e g i n g in zuidoostelijke richting w o r d e n g e c o n c l u d e e r d . D e deformatiestijl is e e n zeer typische, d i e bestaat uit e e n d o o r g a a n d e e n h o g e mate v a n deformatie, waarbij d e l a g e n vele m a l e n h e r p l o o i d e n uitgetrokken w o r d e n in d e richting v a n d e ijsbeweg i n g . D e lengterichting v a n a l d u s ontstane g e ï s o l e e r d e p l o o i k o p p e n l i g g e n alle in dezelfde richting, evenwijdig a a n d e i j s b e w e g i n g . In ontsluitingen met a a n s n e d e n l o o d r e c h t o p d e ijsbeweg i n g s r i c h t i n g resulteert dit in c o n c e n t r i sche, o o g - v o r m i g e strukturen. F i g . 9 geeft e e n s c h e v e d o o r s n e d e v a n e e n dergelijke p l o o i v o r m , d i e in het E n g e l s 'sheath fold' of ' s o c k fold' wordt g e n o e m d (zie Kluiving et a l . , 1991, voor m e e r details over dit o n d e r w e r p ) . S l e c h t s o p é é n plaats, in ontsluiting D e Lutte 3, w e r d in keileem 3 e e n lens kleirijke, vuursteen-arme k e i l e e m a a n g e troffen. D e kleirijkheid v a n d e z e kei-

l e e m komt voor e e n d e e l o p rekening v a n d e o p g e l o s t e kalkstenen, d i e er oorspronkelijk in groten getale a a n w e z i g m o e t e n zijn g e w e e s t , g e z i e n het grote aantal holten ontstaan d o o r o p l o s s i n g v a n d e kalksteenfragmenten. E e n s t e e n o r i ë n t a t i e m e t i n g in d e z e keileem, t e z a m e n met d e a a n w e z i g e deformatiestructuren, d o e t besluiten tot e e n i j s b e w e g i n g in zuidzuidoostelijke richting. G e z i e n het v o o r k o m e n v a n dit vuursteen-arme t y p e in keileem 3 e n de gemeten voorkeursrichting v a n l a n g w e r p i g e steentjes moet keileem 3 tot d e T w e e d e O o s t b a l t i s c h e K e i l e e m (zie fig. 4) w o r d e n g e r e k e n d , w a a r i n in het H o n d s r u g g e b i e d soortgelijke richtingen zijn w a a r g e n o m e n ( R a p p o l , 1984). In feite ligt e e n zuidzuidoostelijke bew e g i n g s r i c h t i n g in dit d e e l v a n Overijssel b i n n e n het v e r w a c h t i n g s p a t r o o n o p g r o n d v a n d e b e s t a a n d e kennis v a n d e v e r s p r e i d i n g d e r zwerfstenen. Uit d e kaart v a n Z a n d s t r a (1988) blijkt dat in dit g e b i e d eenzelfde Oostbaltische

Fig. 8: Karakteristiek van de ontsluiting ten zuiden van Oldenzaal. 1. keileem, 2. lemig zand, 3. zandig grind, 4. monsterplek met monsternummer, 5. plaats van steenoriëntatiemetingen.

Fig. 9: Scheve doorsnede van een geïsoleerde plooi in keileem 1 van De Lutte 1. Typisch voorbeeld van een 'sheath fold' bij een oost-westdoorsnede, onder een hoek van 45° met de bewegingsrichting van het ijs (naar het zuidoosten).

Bespreking D e o p e e n v o l g i n g z o a l s g e v o n d e n bij D e Lutte laat z i c h g o e d correleren met d i e w e l k e voor N o o r d - N e d e r l a n d is o p g e s t e l d (fig. 4). In b e i d e gevallen is het onderste keileempakket gestuwd en komt hierin d e vuursteen-arme, zeer kalkrijke keileem v a n het Voorst t y p e Grondboor en Hamer mei 1991

59

z o e k in oostelijk Overijssel. Er lijkt o n s d a a r o m g e e n e n k e l e r e d e n voor twijfel betreffende e e n zuidzuidoostelijke bew e g i n g s r i c h t i n g v a n het landijs in Noord- en Oost-Nederland. Evenmin kan er twijfel b e s t a a n over het feit dat d e z e richting d e laatste ijsbewegingsrichting v a n betekenis is g e w e e s t , e n niet, z o a l s E h l e r s (1990) o n l a n g s s u g g e r e e r d e , d e o u d s t e b e w e g i n g v a n het Saalien landijs vertegenwoordigt, waarbij d a n d e O o s t b a l t i s c h e k e i l e e m v a n het H o n d s r u g g e b i e d later vanuit het o o s t e n z o u zijn a a n g e v o e r d . Dergelijke opvattingen v l o e i e n voort uit e e n wijdverbreid misverstand, als z o u d e n er c o n c l u s i e s k u n n e n w o r d e n getrokken over d e i j s b e w e g i n g in het afz e t t i n g s g e b i e d o p g r o n d v a n d e samenstelling v a n d e k e i l e e m , e n met nam e o p g r o n d v a n d e herkomst v a n d e zwerfkeien. E e n dergelijke werkwijze is f u n d a m e n t e e l onjuist. D e b e w e g i n g s richting v a n het landijs in N e d e r l a n d e n N o o r d - D u i t s l a n d kan alleen w o r d e n afg e l e i d uit d e r i c h t i n g s k e n m e r k e n v a n deformatiestructuren (inclusief steeno r i ë n t a t i e ) in k e i l e e m , e n w a a r dergelijke richtingen gerelateerd k u n n e n worden aan bepaalde landschapsvormen, kan o o k d e l a n d s c h a p s v o r m als i n d i c a tief voor d e b e w e g i n g s r i c h t i n g v a n het landijs w o r d e n b e s c h o u w d (zoals d e r u g g e n v a n het Fries-Drents keileemplateau). Voor d e g e v o l g d e route v a n zwerfstenen tijdens h u n transport in het ijs geldt: vele w e g e n l e i d e n v a n S c a n d i n a v i ë naar N e d e r l a n d . Fig. 10: Reconstructie van de regionale invloed en richting van ijsbewegingen in Nederland (pijlen, waarbij 1 = oudste). Overige aanduidingen: 1. zuidgrens van de Noordnederlandse keileemvlakte; 2. stuwwallen.Plaatsen: A - Amsterdam; E - Enschede; G - Gaasterland;GV - Gelderse Vallei; M Markelo; O - Oldenzaal; S - Steenwijk; T- Texel; W - Wiehngen. Struwwallen: He - Hellendoornse Berg; Ho - Holterberg;lb - Itterbeck; Ov - oostelijke Veluwe; UI - Uelsen;Wb - Woldberg voor. K e i l e e m 2 ligt d a a r o n g e s t u w d o v e r h e e n ; hetzelfde w e r d bij Steenwijk w a a r g e n o m e n ( R a p p o l et a l . 1989). Bij Steenwijk ontbreekt d e O o s t b a l t i s c h e keileem v a n het H o n d s r u g g e b i e d , gelijk dit in d e ontsluiting v a n O l d e n z a a l het g e v a l is, m a a r bij D e Lutte vertegenw o o r d i g t k e i l e e m 3 d e z e laatste fase van de ijsbedekking. M e t uitzondering v a n d e inschakeling e n v a n vuursteen-arme k e i l e e m , vertonen d e o n d e r s c h e i d e n k e i l e m e n bij D e Lutte o n d e r l i n g g e e n o p v a l l e n d e verschillen in s a m e n s t e l l i n g . D e drie k e i l e m e n bevatten alle vrij veel lokaal o p g e n o m e n materiaal. Het is d a n a a n nemelijk te veronderstellen dat o o k e e r d e r afgezette keileem tijdens volg e n d e fasen ten d e l e sterk w e r d o m g e werkt e n o p g e n o m e n in j o n g e r e keileem. In e e n recent n u m m e r v a n dit tijdschrift 60

Grondboor en Hamer mei 1991

m e e n t S c h u d d e b e u r s (1990) n o g dat er g e e n a a n w i j z i n g e n zijn voor e e n ijsb e w e g i n g in e e n zuidzuidoostelijke richting v o l g e n s d e strekking v a n d e r u g g e n v a n het H o n d s r u g systeem in N o o r d - N e d e r l a n d . Het landijs z o u alleen vanuit het n o o r d o o s t e n N e d e r l a n d zijn b i n n e n g e d r o n g e n . O m tot d e z e c o n c l u s i e te k u n n e n geraken, m o e s t e n wel e n i g e feiten over het hoofd w o r d e n g e z i e n . Directe aanwijz i n g e n voor e e n i j s b e w e g i n g in e e n zuidzuidoostelijke richting, z o w e l in N e d e r l a n d als in het a a n g r e n z e n d d e e l v a n D u i t s l a n d , zijn te v i n d e n in p u b l i c a ties v a n Richter (1950), S c h r o d e r (1978), S c h u d d e b e u r s (1982), R a p p o l (1983, 1984) e n M e y e r (1988). Verder v o n d L e b o n (1980) a a n w i j z i n g e n dat d e stuwwal v a n S i b c u l o in e e n z u i d oostelijke richting is o v e r r e d e n . D e z e bevindingen worden nog eens ond e r s t e u n d d o o r d e resultaten verkreg e n uit het hier g e p r e s e n t e e r d e onder-

D e o p dit m o m e n t b e k e n d e voorkom e n s v a n het vuursteen-arme keileemtype v a n d e Eerste B a l t i s c h e K e i l e e m (schollenkeileem, Voorst-type) lijken g r o t e n d e e l s g e b o n d e n a a n d e reeks van l a g e stuwwallen l a n g s d e zuidzijde v a n het Fries-Drents k e i l e e m p l a t e a u , waarbij w e d a n o o k d e v o o r k o m e n s bij Urk e n K r a g g e n b u r g (N.O.R) m o e t e n b e t r e k k e n . Tevens is dit k e i l e e m t y p e nu a a n g e t o o n d in het oostelijke d e e l v a n d e s t u w w a l z o n e d i e tot d e R e h b u r g e r fase wordt g e r e k e n d . Dit laatste betreft d a n d e ontsluiting bij D e Lutte e n e e n mogelijk v o o r k o m e n bij E m s b ü r e n (Meyer, 1988). M i s s c h i e n is dit e e n a a n wijzing dat d e voortzetting v a n d e R e h b u r g e r fase in N e d e r l a n d g e z o c h t moet w o r d e n in d e stuwwallen reeks van Steenwijk-Gaasterland-Wieringen-Texel (fig. 10), v r o e g e r a a n g e d u i d als het Drenthe S t a d i u m (Brouwer, 1950). T h o m e (1959) e n Z o n n e v e l d (1975) z i n s p e e l d e n al e e r d e r o p e e n dergelijke correlatie. E e n laatste punt betreft d e betekenis v a n d e westelijke i j s b e w e g i n g v a n keil e e m 2 voor het regionale b e e l d v a n d e i j s b e d e k k i n g . B o i s s e v a i n (1946) e n

C r o m m e l i n & M a a r l e v e l d (1949) hebb e n verondersteld dat d e belangrijkste fase v a n s t u w i n g voor d e oostelijke Veluwe frontaal vanuit het oosten plaats v o n d . E e n a r g u m e n t hiervoor w a s o n d e r a n d e r e d e o n e v e n r e d i g e grootte van d e stuwwal v a n d e oostelijke Veluw e in vergelijking met d i e v a n Overijssel e n d e A c h t e r h o e k . Dit i d e e is veelal verlaten in latere publikaties, w a a r i n e e n zijdelingse stuwing vanuit het U s s e l d a l wordt a a n g e n o m e n . B u r c k (1950: p. 35) vat d e kritiek als volgt sam e n : '1e d o o r d e a a n d a c h t te c o n c e n treren o p e e n ijsstroom uit het O o s t e n wordt uit het o o g verloren dat er a a n d e r a n d e n v a n het U s e l d a l ook s t u w i n g e n zijn veroorzaakt d o o r e e n ijstong welke in het d a l heeft g e l e g e n ; 2 e voor d e ijsstroom uit het O o s t e n o n t b r e k e n n o g d e bewijzen'. Dit laatste is niet m e e r het geval e n er is d a a r o m e e n g o e d e r e d e n o m terug te k o m e n o p e e n stuwing v a n d e oostelijke V e l u w e d o o r e e n ijsbeweging vanuit het oosten. Z o n n e v e l d (1975) w e e s er al o p dat d e l a n g w e r p i g e t o n g v o r m i g e ijslobben in oostelijk N e d e r l a n d in het m o d e l v a n ter W e e (1962) e e n o n waarschijnlijk s c h o u w s p e l vertegenw o o r d i g e n . Het ligt veel m e e r voor d e h a n d dat d e z e heuvels, met d e stuwwal van d e oostelijke Veluwe, ten d e l e vanuit het oosten zijn g e s t u w d (met uitzond e r i n g v a n e n k e l e stuwwallen in het noordelijke d e e l v a n het g e b i e d , waaro n d e r het noordelijke d e e l v a n d e stuwwal v a n N ijverdal e n d e stuwwal v a n Sibculo). E e n b e w e g i n g naar het w e s t e n is nu w a a r g e n o m e n in ontsluitingen bij Markelo, O l d e n z a a l e n D e Lutte. B o v e n d i e n heeft d e W a a r d (1952) e e n b e w e g i n g s richting naar het n o o r d w e s t e n gec o n s t a t e e r d o p g r o n d v a n sleurverschijnselen in fijnkorrelige afzettingen o p d e oostelijke V e l u w e stuwwal bij H a t t e m . Verder v e r t e g e n w o o r d i g t d e g e b o g e n v o r m v a n d e oostelijke Veluwe-stuwwal t o c h e e n bijna klassiek v o o r b e e l d v a n e e n frontaal g e v o r m d e s t u w w a l . W a a r m e e niet g e z e g d wil zijn dat d e z e stuwwal tijdens e e n v r o e g e r e of latere fase niet o o k gedeeltelijk g e s t u w d kan zijn d o o r e e n a n d e r ijslic h a a m . Het noordelijk d e e l v a n d e H e l l e n d o o r n s e B e r g bij Nijverdal e n d e A r c h e m e r b e r g zijn z o n d e r twijfel vanuit e e n westelijke of noordwestelijke richting g e s t u w d (Burck, 1950; d e J o n g , 1955). Wij plaatsen d e s t u w i n g v a n dez e heuvels liefst in tijd gelijk met d i e v a n het noordelijke d e e l v a n d e oostelijke Veluwe (Woldberg), d i e M a a r l e v e l d (1981) in e e n late fase vanuit het n o o r d w e s t e n laat o p s t u w e n (fig. 10). D e z e laatste stuwingsfase, w a a r t o e w e o o k d e S t a k e n b e r g e n G e l d e r s e Vallei o m -

r a n d i n g rekenen, g a a t s a m e n met vorm i n g v a n d e Tweede O o s t b a l t i s c h e Keileem. V a n o u d s wordt d e zuidzuidoostelijke i j s b e w e g i n g voor d e G e l d e r s e Vallei in het b e g i n v a n d e l a n d i j s b e d e k k i n g geplaatst ( M a a r l e v e l d , 1953; ter Wee, 1962; Z a n d s t r a , 1986; Ehlers, 1990). O p z i c h zijn er g e e n d o o r s l a g g e v e n d e bewijzen voor v o r m i n g v a n d e G e l d e r s e Vallei in e e n v r o e g e d a n w e l late fase van d e l a n d i j s b e d e k k i n g . Voorstanders van v o r m i n g in e e n v r o e g e fase veronderstellen dat het landijs in eerste instantie d e grote rivierdalen v o l g d e . Vorm i n g in e e n late fase ( R a p p o l , 1985; R a p p o l et al., 1989) d o e t naar o n z e mening echter iets m e e r recht a a n d e wetenschappelijke eis voor e e n v o u d . Het aantal noodzakelijke fasen in d e landi j s b e d e k k i n g v a n N e d e r l a n d wordt er d o o r g e r e d u c e e r d , z o n d e r dat e n i g feit daarbij g e w e l d wordt a a n g e d a a n . D e zuidzuidoostelijke i j s b e w e g i n g in d e G e l d e r s e Vallei valt d a n s a m e n met eenzelfde ijsbewegingsrichting in het H o n d s r u g g e b i e d e n oostelijk Overijssel. B o v e n d i e n zijn d e m e e s t talrijke g i d s g e s t e e n t e n in b e i d e g e b i e d e n afkomstig v a n dicht bij elkaar g e l e g e n herkomstgebieden, respectievelijk U p p l a n d e n d e A l a n d e i l a n d e n e n zijn er o o k a n d e r e o v e r e e n k o m s t e n in d e petrografische o p b o u w v a n d e keileemprofielen.

Dankwoord O n z e d a n k geldt E d v a n d e M e e n e , d i e o n s o p m e r k z a a m m a a k t e o p het feit dat er m e e r d e r e k e i l e m e n a a n w e z i g w a r e n in d e ontsluitingen bij D e Lutte e n Kier v a n Gijssel, M a a r t e n v a n G i n kel, J a a p v a n d e r M e e r e n Frank v a n Tatenhove voor hulp bij m e t i n g e n v a n s t e e n o r i ë n t a t i e s e n voor b e s p r e k i n g e n in het v e l d .

Summary Till s e c t i o n s at D e Lutte, eastern N e therlands, s h o w three s u p e r p o s e d till layers. O n the b a s i s of structural a n d p e t r o g r a p h i c analyses, the tills c a n b e a s s i g n e d to three glacial events with different directions of ice m o v e m e n t . Till 1 (the lowest till) w a s d e p o s i t e d d u ring ice m o v e m e n t in a southerly direction, till 2 by ice m o v e m e n t towards west, a n d d u r i n g formation of till 3 ice m o v e d in a south-southeasterly directio n . O n the b a s i s of t h e s e directional properties a n d b e c a u s e of the presenc e of distinctive flint-poor till t y p e s in till 1 a s well a s in till 3, this till stratigraphy c a n b e correlated quite well with a n earlier e s t a b l i s h e d till stratigraphy for the northern N e t h e r l a n d s (fig. 4).

A d r e s s e n v a n d e auteurs: * P r i n s e n g r a c h t 210c, 1016 H D A m sterdam. ** F y s i s c h - G e o g r a f i s c h e n B o d e m k u n dig L a b o r a t o r i u m , Universiteit v a n A m s t e r d a m , N i e u w e P r i n s e n g r a c h t 130, 1018 V Z A m s t e r d a m . *** Rijks G e o l o g i s c h e Dienst, P o s t b u s 157, 2 0 0 0 A D H a a r l e m .

Literatuur

Alberts, W. 1979. Over de geologie en geomorfologie van de stuwwal van Oldenzaal. Grondb. Hamer 33, p. 163-168. Beets, D.J., Berg, M. van den & Ruegg, G.H.J. 1986. Saalian glacial deposits and morphology in The Netherlands. In: Preprints INQUA Symposium on Tills and endmoraines in The Netherlands and NW Germany. University of Amsterdam, September 1986, 22 pp. Rijks Geologische Dienst, Haarlem. Berg, M.W. van den & Beets, D.J. 1987. Saalian glacial deposits and morphology in The Netherlands. In: J.J.M. van der Meer, ed.: Tills and Glaciotectonics, p. 235-251. Balkema, Rotterdam. Boissevain, H. 1946. De ligging van de stuwwallen in Nederland. Tijdschr. Kon. Ned. Aardr. Gen., 2e R., 63, p. 419-423. Brouwer, A. 1950. De glacigene landschapstypen in Nederland. Tijdschr. Kon. Ned. Aardr. Gen., 2e R., 67, p. 20-32. Burck, H.D.M. 1950. De bewegingsrichting van het landijs in oostelijk Midden Nederland. In: D. de Waard, red.: Sporen der Ijstijd. Ned. Geol. Ver., Publ. 8, p. 34 43. Crommelin R.D. & G . C Maarleveld: 1949. Een nieuwe geologische kaartering van de zuidelijke Veluwe. Tijdschr. Kon. Ned. Aardr. Gen., 2e R., 66, p. 41-56. Ehlers, J. 1990. Reconstructing the dynamics of the North-West European Pleistocene ice sheets. Quat. Sci. Rev. 9, p. 71-83. Hesemann, J. 1975. Geologie Nordrhein-Westfalens. Bochumer Geogr. Arb., Sonderreihe Bd. 2, 416 pp. Schöningh, Paderborn. Jong, J.D. de 1955. Geologische onderzoekingen in de stuwwallen van oostelijk Nederland. Meded. Geol. St., N.S. 8, p. 33-58. Kamb, N.B. 1959. Ice petrofabric observations from Blue Glacier, Washington, in relation to theory and experiment. J. Geoph. Res. 64, p. 1891-1899. Kluiving, S.J., M. Rappol & F.M. van der Wateren 1991. Till stratigraphy and glaciotectonics in eastern Overijssel, The Netherlands. Submitted to Boreas. Lebon, C 1980. Verslag van een geomorfologische kartering in de omgeving van Bergentheim, Noordoost-Overijssel en een onderzoek naar de samenstelling van het grint (5-8 mm) in dit gebied. Doet. scriptie, 70 pp. Fys. Geogr. Bodemk. Lab., Univ. Amsterdam.

Grondboor en Hamer mei 1991

61

Lorié, J. 1887. Beschouwingen over het Diluvium van Nederland. Tijdschr. Kon. Ned. Aardr. Gen. 4, p. 383-453.

Richter, K. 1950. Die Entwicklungsgeschichte der Taler zwischen Lathen und Verden/Aller. Geol. Jb. 65, p. 641-656.

Spaink, G., J.H. Romer en W.F. Anderson, 1978. Het Eoceen in de lokaalmoraine van Losser. Staringia 4, 39 pp.

Maarleveld, G.C. 1953. Standen van het landijs in Nederland. Boor en Spade 6, p. 95-105.

Richter, K. 1958. Geschiebegrenzen und Eisrandlagen in Niedersachsen. Geol. Jb. 76, p. 223-234.

Thome, K.N. 1959. II. Das Inlandeisam Niederrhein. Eisvorstoss und Flussregime an Niederrhein und Zuider See im Jungpleistozan. Fortschr. Geol. Rheinld. u. Westf. 4, p. 197-246.

Maarleveld, G.C. 1981. The sequence of icepushing in the central Netherlands. Meded. Rijks Geol. Dienst 34, p. 2-6. Mark, D.M. 1973. Analysis of axial orientation data, including till fabrics. Geol. Soc. Am. Bull. 84, p. 1369-1374. Meyer, K.-D. 1988. Geologische Karte von Niedersachsen 1:25.000. Erlauterungen zu Blatt Nr. 3609 Schüttorf. 111 pp. Niedersachsisches Landesamt für Bodenforschung, Hannover. Rappol, M. 1983. Glacigenic properties of till. Publ. Fys.-Geogr. Bodemk. Lab. Univ. Amsterdam 34, 225 pp. Rappol, M. 1984. Till in southeast Drente and the origin of the Hondsrug Complex, The Netherlands. Eisz. Gegenwart, 34, p. 7-27. Rappol, M. 1985. Enkele nieuwe resultaten en een overzicht van het onderzoek naar de aard van steenoriëntatie in keileem. Grondb. Hamer 39, p. 88-97. Rappol, M., S. Haldorsen, P. Jörgensen, J.J.M. van der Meer, & H.M.P. Steltenberg, 1989: Composition and origin of petrographically-stratified thick till in the northern Netherlands and a Saalian glaciation model for the North Sea Basin. Meded. Werkgr. Tert. Kwart. Geol. 26, p. 31-64.

Richter, W., H. Schneider & R. Wager 1950: Die Saaleeiszeitliche Stauchzone von Itterbeck-Uelsen (Grafschaft Bentheim). Z. Deutsch. Geol. Ges. 102, p. 60-75. Ridder, N.A. de & A.J. Wiggers 1956: De korrelgrootte-verdeling van de keileem en het proglacialezand. Geol. Mijnbouw N.S. 18, p. 287-311. Romer, J.H. 1972: Waarnemingen over de beweging van het landijs in Overijssel. Grondb. Hamer 26, p. 175-181. Romer, J.H. 1982: Over het ontstaan van de heuvelrug Oldenzaal-Enschede-Altstatte (geen stuwwal, geen verschubbing). Grondb. Hamer 36, p. 2-10. Romer, J.H. 1986. Solifluctie onder Enschede. Grondb. Hamer 40, p. 100-103. Schroder, E. 1978. Geomorphologische Untersuchungen im Hümmling. Gött. Geogr. Abh. 70, 113 pp. Schuddebeurs, A. P. 1982. Zwerfsteentellingen in Noord-Nederland. Meded. Werkgr. Tert. Kwart. Geol. 19, p. 81-108. Schuddebeurs, A. P. 1990. De zwerfstenen van het Drentse Plateau. Grondb. Hamer 44, p. 120-127.

Waard, D. de 1949. Glacigeen Pleistoceen. Een geologisch detailonderzoek in Urkerland (Noordoostpolder). Verh. Ned. Geol.-Mijnb. Gen., Geol. Ser. 15, p. 70-246. Waard, D. de 1952. Direction of the Pleistocene ice-flow as determined by measurements on folds. Geol. Mijnbouw 14, p. 44-45. Wee, M.W. ter 1962. The Saalian glaciation in the Netherlands. Meded. Geol. St., N.S. 15, p. 57-76. Zandstra, J.G. 1983a. A new subdivision of crystalline Fennoscandian erratic pebble assemblages (Saalian) in the central Netherlands. Geol. Mijnbouw 62, p. 455-469. Zandstra, J.G. 1983b. Fine gravel, heavy mineral and grain-size analyses of Pleistocene, mainly glacigenic deposits in the Netherlands. In: J. Ehlers, ed.: Glacial Deposits in North-West Europe, p. 361-377. Balkema, Rotterdam. Zandstra, J.G. 1988. Noordelijke kristallijne gidsgesteenten. 469 pp. Brill, Leiden. Zonneveld, J.I.S. 1975. Zijn de Noordnederlandse stuwwallen overreden of niet? Ber. Fys. Geogr. Afd. Geogr. Inst, der R.U. 9, p. 3-14.

Een reis door Zuid-Scandinavië G. Houtman Eén van de mooiste kampeerreizen die mijn vrouw en ik maakten, was naar het zuiden van Zweden en Noorwegen. Oslo en omgeving was het doel.

We w i l d e n o p o n z e reis d e rotstekening e n z i e n bij T a n u m e n Frederikstad, het O r d o v i c i u m b e s t u d e r e n bij O s l o o m het te vergelijken met wat wij er v a n h a d d e n g e z i e n o p Ö l a n d . Verder wild e n w e in O s l o enkele m u s e a bezoeken. L a n g s G r o n i n g e n , H a m b u r g e n met het veer over d e Elbe, k w a m e n w e d e eerste d a g tot G l ü c k s t a d in D e n e m a r ken e n d e t w e e d e d a g in A a l b o r g . W e m a a k t e n er o n d e r a n d e r e e e n tocht naar d e noordelijkste punt v a n J u t l a n d , K a a p S k a g e n . E e n v r e e m d e ervaring, d i e z a n d t o n g uitstekend tussen het Kattegat e n S k a g e r a k . N a d e vier uur d u r e n d e oversteek v a n F r e d e r i k s h a v e n naar G o t e n b u r g v o n d e n w e bij G r e b De route die wij door Zuid-Hoorwegen hebben ge- b e s t a d e e n prachtige c a m p i n g , w a a r maakt. G= Gotenborg; T= Tanum; F= Frede- w e e n i g e d a g e n bleven e n d e vele riksstad; K= Kinsarvik en H V= Hardanger Vidda. k o r s t m o s s e n z a g e n d i e d e d o o r het 62

Grondboor en Hamer mei 1991

gletsjerijs a f g e r o n d e rotsen wit, g e e l , grijs e n zwart k l e u r d e n .

Rotstekeningen We b e z o c h t e n er alle plaatsen bij Tan u m , F o s s u m , T a n u s h e d e n e n Viltlycke, o m d e rotstekeningen (eigenlijk rotsinscripties) te b e w o n d e r e n . E e n g i d s je v o r m d e e e n g o e d e h a n d l e i d i n g . In het kleine H a l l r i s t n i n g s m u s e u m kreg e n w e n o g wat uitleg, m a a r Z w e e d s is moeilijk te verstaan. Er zijn h o n d e r d e n figuren in d e rotsen gegrift. Ten b e h o e v e v a n d e vele bel a n g s t e l l e n d e n zijn z e met r o d e verf verduidelijkt. Menselijke figuren, s c h e p e n , w e r k t u i g e n , d i e r e n w a p e n s e n tot nu toe o n v e r k l a a r b a r e inscripties zijn er te b e w o n d e r e n . Duidelijk is te z i e n , dat vele m e n s e n in o p v o l g e n d e p e r i o d e n