OUTLOOK METAMORFOSE EEN NIEUWE TOEKOMST VOOR DE INDUSTRIE SPECIAL MAAK DE BV NEDERLAND KLAAR VOOR DE TOEKOMST DEEL IV

DE MAAK LAND R DE BV NE VOOR DE R A KLA KOMST TOE IV DEEL

SPECIAL

OUTLOOK METAMORFOSE EEN NIEUWE TOEKOMST VOOR DE INDUSTRIE

Deze speciale uitgave van FD Outlook is mede mogelijk gemaakt door

OLvr-17051311001.indd 1

07-05-13 13:28

Special 01 BV Nederland Vestigingsklimaat FD Outlook Special: 9 november 2012 l BNR livedebat: 15 november 2012 l

Een nieuwe serie Specials van FD Outlook kijkt vooruit naar het land van onze kinderen. Zijn we klaar voor de sprong? Hoe zorgen we ervoor dat BV Nederland ook in 2040 een welvarende samenleving is met een sterk bedrijfsleven? Onder het label De Nieuwe Wereld presenteren we vier magazines en vier publieksdebatten, georganiseerd door BNR Nieuwsradio. Vierde aflevering: transformatie naar een nieuwe industrie De Nieuwe Wereld is een debatreeks van Het Financieele Dagblad en BNR over de grote vraagstukken van onze toekomst. Het initiatief wordt mede mogelijk gemaakt door:

Special 02 BV Nederland Innovatiekracht FD Outlook Special: 7 december 2012 l BNR livedebat: 13 december 2012 l

Special 03 BV Nederland Kenniseconomie FD Outlook Special: 19 april 2013 l BNR livedebat: 25 april 2013 l

Special 04 BV Nederland Transformatie FD Outlook Special: 17 mei 2013 l BNR livedebat: 23 mei 2013 l

Debat bijwonen? Meld je aan op www.fd.nl/denieuwewereld

Verantwoording SPECIAL MEI 2013

02

Deze speciale editie van FD Outlook, een magazine van Het Financieele Dagblad, is mede mogelijk gemaakt door accountants- en adviesorganisatie KPMG. De redactie is onafhankelijk. Zij steunt op een eigen ‘denktank’ van externe deskundigen, onder wie André Knottnerus, voorzitter Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Henk Volberda, hoogleraar strategisch management en industriebeleid (Rotterdam), Frank van Oort, hoogleraar stedelijke economie (Utrecht). Op aparte advertentiepagina's licht KPMG zijn relatie tot het thema toe.

OLvr-17051311002.indd 2

08-05-13 15:52

Langer doorwerken. Weinig op kantoor. Sneller innoveren. Minder produceren. Online studeren. Flexibel werken. Lege dorpen. Volle steden. Rijke bejaarden. Arme dertigers. Nederland staat voor stevige veranderingen die zich binnen één generatie voordoen. In de eerste drie nummers van het vierluik ‘Nederland in 2040’ zijn speciale kenmerken van de economie eruitgelicht (zie pagina links). In dit vierde nummer komt alles samen. We schetsen de contouren van een samenleving, een economie en een industrie die vorm krijgt in de komende 25 jaar: G Innovatie gebeurt steeds meer op het grensvlak van technologieën. Zie de voorbeelden die Yuri van Geest geeft (pag. 36) van bedrijfjes die experimenteren met nieuwe combinaties. G De beroepsbevolking wordt ook kleiner. Nederland komt op zwart zaad te zitten, met veel te hoge zorgen ouderenkosten. Maar dat probleem verdwijnt weer als ons pensioengeld, inclusief de overwaarde van afbetaalde huizen, zo goed wordt belegd dat we Zuid-Europanen voor ons

kunnen laten werken. Lees de scenario's van Paul de Ruijter op pag. 4. G Problemen verdwijnen sowieso veel makkelijker, als je ze niet overlaat aan de mensen die ze hebben gecreëerd. Een nieuwe generatie vindt altijd betere oplossingen, zo laat Harry Starren zien in zijn essay op pag. 30. G Terwijl we ons gedrag aanpassen aan een nieuwe economie, verandert die economie ook weer ons gedrag. Paul Schnabel, net afgezwaaid als directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau, laat zien dat we met de sociaal-economische trends die hij eind vorige eeuw introduceerde, nog steeds de komende jaren kunnen begrijpen (zie pag. 23). G Veranderen gaat soms beter als je lawaai maakt. Geef Jan Rotmans vijf geestverwanten, zegt hij in het interview op pag. 8, en hij ‘kantelt’ Nederland een nieuwe fase in. En zet de hoogleraar transitiekunde ook maar in het kabinet, want dan kan hij het verschil echt maken, ‘maar niet langer dan vier jaar’. Jan Fred van Wijnen

› KRIMPENDE BEROEPSBEVOLKING › NIEUWE MIX VAN TECHNOLOGIEËN

VOORWOORD

METAMORFOSE VAN NEDERLAND

‘Als we innovatie zien als denkwerk, als beter en anders kijken, dan is filosofie de meest praktische studie’ Essay Harry Starren pag. 30

› VERMOGENS SLIMMER BELEGGEN › ROLMODELLEN VOOR TRANSITIE

Colofon Redactie Jan Fred van Wijnen (chef), Marieke van Twillert (eindredactie), Féri Roseboom (correctie) Vorm & beeld Mick Peet (art director), Antoine Hamers (vormgeving), Hans Spoelman (productie) Aan dit nummer werkten mee Yuri van Geest, Gaby de Groot, Zef Hemel, Paul van Liempt, Paul Schnabel, Harry Starren, Wim de Ridder, Paul de Ruijter, Ilse Zeemeijer Fotografie Friso Keuris, Kato Tan, Binh Tran, Getty Images, Hollandse Hoogte Algemeen Directeur Jacques Kuyf Uitgever Eugenie van Wiechen Hoofdredacteur Jan Bonjer Lithografie Colorset, Amsterdam Druk Dijkman, Amsterdam Reacties op artikelen [email protected]

OLvr-17051311002.indd 3

FD Outlook is een uitgave van FD Mediagroep. In het kader van de dienstverlening worden gegevens vastgelegd van abonnees. FD Mediagroep gebruikt deze gegevens voor het kunnen uitvoeren van de (abonnee) overeenkomst, om te voldoen aan informatieverzoeken en om u op de hoogte te houden van voor u relevante (nieuwe) producten, diensten, evenementen en overige activiteiten van de FD Mediagroep en haar bedrijfsonderdelen, en van producten en diensten van zorgvuldig geselecteerde partners. Wanneer u geen prijs stelt op deze informatie, dan kunt u dit kenbaar maken door een brief te sturen naar: FD Mediagroep o.v.v. Klantenservice, Postbus 216, 1000 AE Amsterdam, of via e-mail: [email protected] of bel: 0800-6666667. Zie voor meer informatie over het privacystatement: http://www.fd.nl/4592086/Privacystatement

© HET FINANCIEELE DAGBLAD

SPECIAL MEI 2013

03 08-05-13 15:53

SCENARIO’S

ARBEIDERS OF RENTENIERS investeren in hernieuwbare bronnen

inkomen uit arbeid

inkomen uit vermogen

SPECIAL MEI 2013

investeren in fossiele bronnen

04 004-007_FDOS1303_SCENARIO.indd 4

08-05-13 16:44

Tussen 2010 en 2040 verdubbelt in Nederland de ‘grijze druk’. Straks staan 44 gepensioneerden tegenover elke 100 mensen in de werkzame leeftijd. Tegelijkertijd zal in 2040 het Groningse gas op zijn, tenzij we onconventioneel energie gaan winnen. Hoe vangen we deze dubbele transformatie op? door

PAUL DE RUIJTER

e energietransitie is voor velen een grote, en misschien wel de grootste uitdaging voor de komende decennia. Immers, het klimaat warmt op, de overstromingsrisico’s nemen daardoor toe en uiteindelijk raakt fossiele brandstof op. We moeten dus overstag. Nederland heeft zelf nog zo’n 1200 miljard m3 aan aardgas onder de grond. Momenteel maken we daar zo’n 50 miljard m3 per jaar van op, dus tegen 2040 is het echt op. Hoe moeten we dan koken en warm blijven? Tegelijkertijd raken ook de mensen op. Nederland kent in 2040 een vergrijzingpiek. Een steeds kleinere beroepsbevolking zal het geld moeten verdienen voor de AOW-premies en de zorg. Er zullen minder mensen beschikbaar zijn om diezelfde zorg te leveren. En de extra inkomsten uit onze aardgasbaten vallen tegen die tijd weg. Ondertussen moeten de scholieren van nu, die in 2040 ergens in de veertig zijn, de nog immer oplopende staatsschulden aflossen. Zijn we op dit doemscenario voorbereid?

D

Maar misschien hebben we geluk. Er wordt geschat dat er in de Nederlandse bodem zo’n 200 tot 500 miljard m3 schaliegas te halen valt. Hiermee zouden we het probleem weer zo’n vier tot tien jaar voor ons uit kunnen schuiven. En er staan tal van andere onconventionele bronnen klaar om het nog lang uit te houden. De schaliereserves in de VS zijn veel groter, en alle olie en kolen die – als gevolg daarvan – nu niet naar de VS hoeven, zouden wij kunnen importeren. Wereldwijd is er overigens een zeer grote kolenreserve, die omgezet kan worden in olie en gas. Ook ligt er in de ijslagen op zee bevroren gas (gashydraten), waarmee we 3000 jaar verder zouden kunnen. En hoe sneller landen als Duitsland en zelfs Qatar overschakelen naar duurzame energie, hoe meer er voor Nederland overblijft om vooral door te gaan

OLvr-17051311004.indd 5

op de bestaande weg. We hoeven ons dus als alles goed gaat geen zorgen te maken over een tekort aan energie. Als het een beetje meezit, is er in 2040 nog genoeg traditionele energie voor ons over. Ook wat betreft de mensen hebben we misschien geluk. Het lijkt alsof Nederland een grote staatsschuld heeft, nu zo’n € 423 mrd, of € 51.000 per werkzame inwoner. Maar daar staat € 1000 mrd aan pensioenvermogen tegenover en daarnaast zo’n € 450 mrd aan gegarandeerd spaarvermogen. We zijn, kortom, collectief veel rijker dan we ons wellicht voelen. Het is alleen niet helemaal gelijk verdeeld. Steeds meer Nederlanders staan met hun huis ‘onder water’, maar er zijn ook miljoenen mensen met grote overwaarde op hun eigen woning. En als we blijven werken, aflossen, pensioenpremie betalen en sparen zoals we nu doen, en als we daarbij ook slim beleggen, dan zijn de gepensioneerden in 2040 met elkaar zo rijk, dat ze wel eens een enorme stroom aan Spaanse, Franse of Italiaanse werkers zouden kunnen betalen die voor ons komen zorgen. Denk maar aan de thuiszorg, de horeca of de persoonlijke dienstverlening. Spanje, Frankrijk en Italië hebben naast een grote staatsschuld ook nog eens een niet-gerapporteerde pensioenschuld in plaats van pensioenvermogen. De omslagsystemen in die landen, waar het ambtenarenpensioen wordt betaald

door de belastingbetalers, zullen maken dat die landen in de toekomst dieper in het rood komen te staan. De belastingdruk wordt voor hen ondraaglijk. Het gevolg zal zijn dat de jonge, slimme Zuid-Europeanen maar al te graag werken voor vermogende Nederlanders. En met deze immigratie zullen er dus vanzelf meer mensen komen die in Nederland belasting betalen. De vergrijzing waarvoor we zo bang zijn, zal weleens nooit kunnen komen. Dus ook daarover hoeven we ons eigenlijk geen zorgen te maken. De vraag is: áls we dan zo vermogend zijn, zowel in geld als in grondstoffen, waarom maken we ons dan zo druk? Het lijkt er wel op dat hoe meer we hebben, hoe banger we zijn om te verliezen. En dat klopt ook. Uit het beroemde onderzoek van de psychologen Amos Tversky en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman blijkt dat mensen die op winst staan bang worden te verliezen, en zij die op verlies staan juist meer risico zoeken. Deze angst te verliezen, maakt dat we steeds minder ondernemen, en steeds meer vasthouden aan het bestaande. We zijn risicomijdend geworden, dat zie je overal. Want hoeveel beursgangen van echte ondernemers hebben we de afgelopen jaren op onze Amsterdamse beurs gehad? Durft Nederland echt te kiezen voor de toekomst, en over te schakelen op duurzame energie, ook al gaat dat ogenschijnlijk ten koste van onze kortetermijnbelangen? Als we ons spaar-

DE GEPENSIONEERDEN ZIJN IN 2040 ZO RIJK DAT ZE ARBEIDERS UIT HET BUITENLAND BETALEN

SPECIAL MEI 2013

05 08-05-13 15:42

SCENARIO’S

Uitkomst: Nederland tranformeert tot een duurzame renteniersnatie

1

SCENARIO 1

SCENARIO 2

DUURZAME ARBEIDERS

GROENE RENTENIERS

Om zorg, pensioen en woonlasten te kunnen betalen, moeten de werkende tot 2040 hard aan het werk. Om de concurrentie aan te kunnen met voorheen lagelonenlanden, waar de bevolking tegen die tijd gemiddeld hoger opgeleid is dan in Nederland, zullen we meer uren per week en meer jaren per mensenleven moeten werken. Ook de baten uit fossiele energie zijn weggevallen. Goedkope energie-import uit Zuid-Europa maken de ‘gasrotonde’ tot een molensteen. Er is wel veel werk in het opruimen van oude, stilstaande gas- en kolencentrales, het verwijderen van oude olie- en gasplatforms op de Noordzee en het schoonmaken van de grond bij voormalige olie-opslagterreinen.

3

SPECIAL MEI 2013

2

Nederlanders hoeven zelf niet meer te werken. Als Saoedische sjeiks laten we ons verzorgen door arbeidsmigranten uit Zuid-Europa. Het vermogen van onze pensioenfondsen (€ 1000 mrd in 2013) is gegroeid tot € 13.000 mrd in 2040. Ook de huizenkopers tijdens het dieptepunt in 2015 hebben hun vermogens flink zien stijgen. We verkochten op tijd onze fossiele energiecentrales. Samen met Qatar is Nederland de grootste aandeelhouder in patenten van duurzame technologieën. Zingeving (een eufemisme voor verveling) is eigenlijk het grootste probleem voor de gemiddelde Nederlander in 2040. Maar natuurlijk zijn er de mensen zonder goed pensioen en zonder eigen huis, die werken voor de nieuwe rijken.

SCENARIO 3

SCENARIO 4

BANGE WERKERS

ZUINIGE BELEGGERS

4

TNO en de energieraad hadden ons in 2013 al gewaarschuwd. We hebben de € 12 mrd uit fossiele energie hard nodig, en laten we vooral niets doen om die inkomsten te verliezen. Nederland is bang om olie- en gasrijke landen te bruuskeren. We hebben vooral banen nodig. Door concurrentie van goedkoop schaliegas, olie uit teerzanden en ijsgas is ons eigen aardgas steeds minder waard geworden.

Nederlanders waren altijd al zuinig. Door sterk te bezuinigen is Nederland in 2040 het rijkste land van Europa. Onze pensioenen hebben goed gerendeerd. Investeringen in schaliegas en gashydraten hebben ons, samen met Rusland, erg vermogend gemaakt. 2013, het Ruslandjaar, bleek het kantelpunt. Veel Russische miljarden stroomden van Cyprus naar ons belastingparadijs aan de Zuid-as.

Tal van innovatieve bedrijven konden het conservatisme van de rijksoverheid niet aan. De overheidsschuld per inwoner in de EU is in 2040 opgelopen van € 20.000 in 2013 tot ruim € 90.000. Via solidariteitsheffingen en inflatie zijn de Nederlandse pensioenen ‘geconvergeerd’ naar een Europees gemiddelde.

Door CO2 te injecteren in oude olie- en gasvelden konden deze nog veel langer mee. Ook onze leningen aan Griekenland, Cyprus en andere zwakke EU-landen hebben ons geen windeieren gelegd. Tot op de laatste cent kregen we alles terug. Met rente!

06 OLvr-17051311004.indd 6

08-05-13 15:42

geld zouden inzetten om onze huizen te verduurzamen, dan verdwijnt niet alleen de werkloosheid (we hebben dan wel heel veel extra installateurs nodig!), het levert vaak meer op dan een spaarrekening. Dus wat houdt ons tegen? Angst houdt ons tegen. We mijden alle risico’s. Maar als we dan toch zo risicomijdend zijn, dan helpt het waarschijnlijk evenmin om de grote kansen te benadrukken van de grote transformatie. Zoals voorstanders van de transitie, zoals Jan Rotmans (zie interview, pag. 8), telkens doen. Transformatie voelt vaak als iets nieuws, en zolang we het goed hebben, kan verandering eigenlijk alleen maar risico betekenen. En dat willen we nu juist vermijden. Dus ‘transformeren’ we niet. De ‘grote transformatie’ zal helaas in Nederland niet komen van de politiek. Want ook al was Diederik Samsom ooit Greenpeace-actievoerder en schreef Mark Rutte ooit het GroenRechts-pamflet, nu ze aan de macht zijn, blijken ook zij, net als de gemiddelde Nederlander, zeer risicomijdend. Toch zou de risicomijdendheid ons uiteindelijk kunnen gaan helpen. De grote transformatie zou namelijk haast ongemerkt kunnen voortkomen uit de angst om te verliezen. Immers, met het stijgen van de gemiddelde temperatuur, neemt het aantal extreme weersomstandigheden de komende jaren alleen maar toe. De angst voor het wassende water, de angst voor de risico’s voor ons drinkwater en voor aardbevingen bij het boren naar schaliegas weerhoudt ons te investeren in fossiele energie. En de angst om ons geld te verliezen door het te steken in onze staatsschuld of onze woningmarkt, zal maken dat we uit risicomijdendheid juist wereldwijd zullen investeren in snelgroeiende bedrijven. Want waar kunnen we veilig ons pensioenvermogen beleggen? Niet in Nederland, zo veel zelfkennis hebben we ook wel weer. Ondernemers in de rest van de wereld zien wel de kansen van de exponentieel groeiende zonnecellenmarkt, of de kansen van het verduurzamen van vastgoed of transportmiddelen. Op die manier zullen wij niet transformeren naar een toekomst met energie uit hernieuwbare bronnen, maar de wereld

OLvr-17051311004.indd 7

DE ANGST VOOR RISICO’S KAN ONS WEERHOUDEN OM TE INVESTEREN IN FOSSIELE ENERGIE wel. En zo zullen we automatisch meeliften naar een economie waar we ons inkomen halen uit vermogen. De toekomst is niet te voorspellen. Natuurlijk kunnen de ‘grote transformaties’ tot ver na 2040 worden uitgesteld. We kunnen blijven werken voor ons geld, en we kunnen ons vermogen blijven steken in energietechnologie van het verleden. Maar stil blijven staan is heel erg risicovol. Zelfs met heel hard werken kunnen we de concurrentie van honderdduizenden slimme wetenschappers en ingenieurs uit India en China niet aan. En op de lange termijn kunnen we met ons (schalie)gas niet blijven concurreren met de steeds goedkopere energie van steeds efficiëntere en goedkopere zonnepanelen en waterkrachtcentrales. Meer en meer zal het duidelijk worden dat het uiterst risicovol is om eige-

naar te zijn van raffinaderijen, gasvelden en olieopslagterminals. Op een keer zal de rekening komen van alle vervuiling die daarmee gepaard is gegaan. Blijven werken op de oude manier, en blijven investeren in oude technologie is gevaarlijk. Eens komt de rekening voor het opruimen van de raffinaderijen, de olieplatforms en de kolencentrales, boven op de rekening voor het veronachtzamen van ons milieu. Om deze risico’s te voorkomen, zal Nederland langzaam maar zeker vanzelf transformeren. De risico’s van stilstand zijn simpelweg te groot. n

Paul de Ruijter is directeur van De Ruijter Strategie en auteur van ‘Klaar om te wenden. Handboek voor de Strateeg’

SPECIAL MEI 2013

07 08-05-13 15:42

INTERVIEW

KANTELAARS

PROFESSOR OP DE ZEEPKIST Geef hem vijf mensen die het snappen, vijf ‘kantelaars’, en hij bezorgt Nederland een nieuwe, schone economie, zegt de Rotterdamse hoogleraar Jan Rotmans. De wetenschapper-met-een-missie is de ‘polder’ zat. door

PAUL VAN LIEMPT

08

KATO TAN

e politiek ziet het nog niet, maar de tijd is rijp voor een omwenteling. We zitten in een systeemcrisis en het moet anders. Dat gebeurt nu ook. Er zijn veranderingen gaande, dat zie je in de energievoorziening en de voedselproductie.’ Volgens Jan Rotmans, hoogleraar in een vak dat fundamentele veranderingen in de samenleving onderzoekt, maar dat kortweg ‘transitiekunde’ heet, staan we aan de vooravond van een revolutie. Hij voorspelt transities die onze welvaart en ons welzijn op alle fronten raken: zorg, bouw, de energiesector, voedselindustrie, onderwijs en sociale zekerheid. Alles gaat op de schop.

D SPECIAL MEI 2013

fotografie

OLvr-17051311008.indd 8

De verandering komt van onderop, stelt hij. Er ontstaat een samenleving waarin kleine gemeenschappen eendrachtig samenwerken. ‘De centrale, bureaucratisch en hiërarchisch geordende samenleving wordt vervangen door decentrale, horizontaal geordende netwerken,’ zegt Rotmans (1961, opgeleid als wiskundig ingenieur). Uiteindelijk komt er een economie uit de strijd, die is gebaseerd op biologische grond- en brandstoffen, niet op fossiele, en die zo veel mogelijk materiaal hergebruikt (een ‘bio-based, circulaire economie’). Kortom, we gaan elektrisch rijden, we bouwen alleen wat we nodig hebben, en de gezondheidszorg komt in handen van kleine teams zonder managers.

Op zijn elektrische fiets (‘practise what you preach’) komt de drukbezette hoogleraar naar het Rotterdamse café Engels. Hij heeft een kwartiertje vertraging opgelopen, doordat hij onderweg een paar keer is aangesproken op de tv-uitzending van Tegenlicht van de VPRO, waarin hij zijn ideeën uit de doeken deed aan de hand van praktijkvoorbeelden. Ook tijdens het interview wordt hij een paar keer aangeschoten door ‘fans’, die hem complimenteren met zijn optreden. Nee, zegt hij, hij is geen rock-‘n-rollprofessor, ‘ik ben hier in de omgeving nu eenmaal bekend.’ Rotmans kijkt met een wetenschappelijke blik naar de maatschappelijke ontwikkelingen, maar ijvert ook aan

08-05-13 15:05

‘DOOR POLDEREN IS NOG NOOIT EEN TRANSITIE TOT STAND GEBRACHT’

OLvr-17051311008.indd 9

08-05-13 15:05

INTERVIEW

veranderingen met de door hem en Marjan Minnesma opgerichte actiegroep Urgenda – een samentrekking van urgent en agenda. En in zijn boek In het oog van de orkaan (2012) presenteert hij zich als een ‘friskijker’ en dwarsdenker. Zijn algemene boodschap: de komende stapeling van crises is een zegen. Crises vormen de ideale voedingsbodem voor transities. U noemt crises een onvermijdelijke noodzaak, u schroomt niet wetenschap en activisme te verbinden. Naast lof krijgt u er ook van langs als ‘activistisch hoogleraar met marxistische inslag’.

‘Marx had een blauwdruk van de ideale maatschappij voor ogen, die je maar via één weg kon bereiken. Ik heb geen blauwdruk, ik kan niet precies zeggen waar het heen gaat. Ik ga juist uit van het principe “zoeken, leren en experimenteren”. En er zijn tientallen wegen die je kunt bewandelen om de komende transities door te maken. Ik vind het logisch om zowel wetenschappelijk als activistisch te werken. Ik ben ook adviseur van een aantal ministeries in binnen- en buitenland, waaronder de Finse regering. Je hebt collega’s die dat niets vinden, maar ik houd er juist van om niet in een hokje geplaatst te kunnen worden.’ Waarop baseert u dat juist nu de tijd rijp is voor een transitie?

‘Ik ben al ruim twintig jaar in betrek-

CV JAN ROTMANS 1961 1986 1992 2003

2003

2004

2004

SPECIAL MEI 2013

2005

10 OLvr-17051311008.indd 10

Geboren in Rotterdam Studie wiskunde in Delft Hoogleraar Wiskunde Universiteit Maastricht Vicepresident van The Integrated Assesment Society (TIAS) Oprichter van The European Sustainability Network (Matissen) Hoogleraar transitiekunde Erasmus Universiteit Rotterdam Oprichter Drift: Dutch Research Institute For Transitions Medeoprichter Urgenda

kelijke rust met dit onderwerp bezig, maar de laatste tijd krijgt het erg veel aandacht. De politiek ziet het nog niet, maar we staan op een kantelmoment. Wél constateerde de Raad van State onlangs in zijn jaarrapport dat Nederland in transitie is. Twintig jaar geleden zag ik de kiem al, maar werd niet gehoord. Het stond niet op de radar. Een paar jaar geleden bood ik mijn boekje Van onderstroom tot draaggolf aan toenmalig minister-president Jan Peter Balkende aan. Ik voorzag een beweging van onderop, hij zag het toen niet. De politiek-bestuurlijke elite is er nog steeds niet rijp voor, het wil de crisis met controle en regie bezweren. Maar met uitspraken als “binnenkort gaat het wel beter”, red je het niet. Het is een holle frase, bezweringsretoriek die gratuit klinkt. We zitten in een systeemcrisis, die diepgeworteld is in alles wat we produceren en consumeren. We moeten daarom een fundamenteel andere weg inslaan.’ Voelt u zich een roepende in de woestijn?

‘Nee, allang niet meer, dat is juist aan het veranderen. Historici zeggen dat je om de honderd- tot honderdvijftig jaar een kantelmoment meemaakt en dat er nu weer zo’n moment aankomt. Het is niet heel scherp te markeren, maar er zijn genoeg indicatoren die er op wijzen dat we er dichtbij zijn. De vakbonden vertonen een laatste stuiptrekking, over twintig jaar bestaan ze waarschijnlijk niet meer. Oude instituties brokkelen af, nieuwe komen ervoor in de plaats. De inrichting van de zorg moet anders, de energievoorziening en de voedselproductie gaan een andere kant op.’ Waar zie je nu al voorbeelden van die andere weg?

‘Jos de Blok van Buurtzorg is een goed voorbeeld. Hij zag om zich heen dat het er in de zorg te traag en te bureaucratisch aan toe ging. Toen hij met zijn kritiek bij zijn baas geen gehoor vond, stapte hij uit het systeem en ging zelf aan de slag met zijn eigen bedrijf. Van onderop ontstonden zelfsturende, multidisciplinaire teams, die klantgericht en zonder managers alles zelf organiseren. Aanvankelijk werd hij weggehoond, daarna doodgezwegen en ge-

brandmerkt, tot er verbazing en nervositeit over het succes opkwam. De grote zorgorganisaties probeerden het te imiteren en plantten het model over in bestaande bedrijfsculturen. Maar dat het werkte niet, omdat het van bovenaf werd aangestuurd. Je moet een transitie in zijn geheel doormaken. Dat leidt in het begin tot chaos, maar creëert uiteindelijk een wezenlijk andere structuur in de zorg.’ De bouw is ook een belangrijke sector. Wat ziet u daar veranderen?

‘Heel lang ging het bij de aanbestedingsprocedure om de laagste kosten. Dan leek het of je goedkoop en efficient kon bouwen, maar er werd niet gelet op wat een klant nou eigenlijk wilde. Na de aannemer, de onderaannemer, de architect en de opdrachtgever kwam de klant pas aan bod. Dat proces moet je omdraaien. De klant kan zelf heel goed bepalen wat hij wil, in de nabije toekomst kan hij thuis met 3D-printers het bouwontwerp ontwikkelen. Ik adviseer grote bedrijven als BAM, die zijn al aan het omschakelen. Ze denken na over de vraag hoe de klant van de toekomst werkt en woont. Je moet die klant volledig faciliteren: geen geld meer verdienen met het bouwproces zelf, maar met alle diensten er omheen, zoals telecommunicatie en energie. In Rotterdam gebeurt het nu al in de zogenaamde klushuizen. Leegstaande panden die verloederen, worden door de gemeente voor bijna niets ter beschikking gesteld. Mensen die er gaan wonen, moeten het zelf verbouwen en daarbij aan duurzaamheidseisen voldoen. Die mensen doen het in kleine gemeenschappen, lenen spullen en expertise van elkaar en zijn al doende medeontwikkelaar. Op termijn kunnen die huizen weer verkocht worden, de gemeente spint er ook garen bij. Die trend heet “glokalisering”, een samentrekking van globalisering en lokalisering. De wereld wordt groter en om grip op de menselijke maat te houden, is er behoefte om saamhorigheid dichtbij te zoeken. We willen weer ons eigen voedsel verbouwen en in buurtgemeenschappen samenwerken. Glokalisering is door mij en anderen al jaren terug voorzien. Ik had het toen ook over samenredzaamheid.’

08-05-13 15:05

‘In het volgend kabinet komt een minister van energie en grondstoffen. Ja, die taak wil ik wel op me nemen.’

Nog meer transities in de bouw?

‘De erkende verhuizers verhuizen nog maar de helft van voor de crisis. Die gaan nu faciliteren, niet langer verhuizen. Ze bieden aan voorzieningen op het gebied van telecommunicatie en energie te regelen. In Finland heb ik de kracht van transities voor het eerst ervaren. Nokia was een zieltogend landbouwbedrijf dat zich op internet en mobiele telefonie ging richten. In Finland zijn ze op zoek naar nieuwe motoren van groei. Het Finse succes is vooral gebaseerd op de verknoping van onderzoek, onderwijs en bedrijfsleven. Wij zijn nog lang niet zo ver.’ Wij hebben het topsectorenbeleid, zegt de politiek.

‘Hou toch op zeg! De topsector energie werd aangevoerd door Jeroen van der Veer (ex-topman van Shell). Dat is echt

OLvr-17051311008.indd 11

de laatste die ik zou kiezen. Typisch een representant van de fossiele bestaande orde.’ (Met aanzwellend volume): “Je maakt een pyromaan toch ook geen directeur van de brandweer?” Authenticiteit is belangrijk. Balkenende ging direct na zijn premierschap met duurzaamheid aan de slag. Zoiets maakt

geen sterke indruk. Je moet het juist laten zien als je aan de macht bent.’ Van de politiek moeten we het niet hebben, vindt u. Toch blijft het duurzaamheidsverhaal ook moeilijk te verkopen aan ondernemers. Hebt u het idee dat ze er op zitten te wachten?

‘CHINA GAAT NIET AAN DE LOODVRIJE BENZINE, MAAR METEEN AAN DE ELEKTRISCHE AUTO. HET SLAAT EEN FASE OVER’

SPECIAL MEI 2013

11 08-05-13 15:05

INTERVIEW

‘De meeste entrepreneurs koppelen duurzaamheid aan innovatie. Die willen producten of diensten leveren die schoon en groen zijn en zijn op die manier al onderdeel van de circulaire economie. Zo was ik op de stadsboerderij in Rotterdam. Je moet bij die ondernemers niet aankomen met truttige verhalen over gefrituurde sprinkhanen. Overal waar ik kom, krijg ik biologisch eten voorgezet, terwijl een minder verantwoord kroketje op z’n tijd er ook wel ingaat. Die ondernemers willen gewoon lokaal voedsel kunnen verbouwen dat ze lokaal kunnen afzetten. Daar gaat het mij ook om, om het hele groene, circulaire proces.’ En de politiek speelt geen rol meer?

‘Je kunt niet op die polderaars blijven wachten. Door polderen is nog nooit een transitie tot stand gebracht. We moeten hier zo snel mogelijk met een bio-based economy beginnen. Met onze infrastructuur, energiesector, landbouwgrond, chemie en havens zijn we daar heel geschikt voor. Zo’n economie gaat dwars door alle topsectoren heen. Met vijf “kantelaars”, mensen die als motor voor verandering fungeren, wil ik een plan ontwikkelen voor een nieuwe, schone economie. In dat plan geven we aan waarmee we ons geld gaan verdienen in de toekomst. Onder economen ken ik eigenlijk geen kantelaars: hun past slechts bescheidenheid. Als je de grootste economische crisis ooit niet ziet aankomen, dan zou ik me de eerstkomende jaren gedeisd houden. Hetzelfde geldt voor trendwatchers, die vooral stapsgewijs denken en niet schoksgewijs, de goeden niet te na gesproken. Schrikbarend aan de politiek vind ik dat we in Nederland geen plan B hebben. Ik was laatst in Abu Dhabi. Daar hebben ze nog voor

4X JAN ROTMANS BIO-BASED ECONOMY ·‘Nederland is, met zijn uitgekiende infrastructuur, heel geschikt voor een bio-based economy. Zo’n economie gaat dwars door alle topsectoren heen.’

WAAR BLIJFT PLAN B? ·‘Schrikbarend aan de politiek vind ik dat Nederland geen plan B heeft. We hebben nog voor vijftien tot twintig jaar aardgas en geen plan B.’

·‘DeGLOKALISERING wereld wordt groter en om grip op de menselijke maat te houden, is er behoefte om saamhorigheid dichtbij te zoeken.’

GRONDSTOFFEN ·‘Onderwerp nummer één met stip komende jaren is de grondstoffenproblematiek.’

ning. Nederland is per hoofd bevolking een van de grootste CO2-uitstoters ter wereld. Schone energie wint altijd, dat heeft vooral te maken met de spectaculaire prijsdaling gedurende de laatste tien jaar. Zonne-energie en windenergie zijn uiteindelijk het goedkoopst, samen met duurzame warmte. Ja, China hoort ook in het rijtje. In de grote steden hangt nu smog, maar ze zijn er ook al met elektrische auto’s bezig. De infrastructuur is er al. Ik reed door kilometerslange tunnels, speciaal gebouwd voor elektrische auto’s, zonder een auto tegen te komen. Er komen daar een miljard auto’s bij de komende tien tot vijftien jaar, ze doen ons niet na, ze slaan een fase over. Ze gaan niet eerst aan de loodvrije benzine, ze gaan op grote schaal aan de elektrische auto. Maar alleen daarmee komen ze er niet. Wat is er dan nog meer nodig?

honderd jaar olie, maar toch al een plan B. Ze hebben de grootste zonneenergiecentrale ter wereld. Wij hebben nog voor vijftien tot twintig jaar gas en geen plan B. We dobberen hier maar wat rond en hebben geen kompas, we zijn visieloos.’ Welke landen gaan voor de troepen uit?

‘China, Amerika, Japan en Duitsland. Daar wordt grootschalig in de “schone” technologie-industrie geïnvesteerd, zoals brandstofcellen, zonnepanelen en windmolens. Een nieuwe maakindustrie is in opkomst: kleinschalig, schoon en circulair. Lees hierover het interessante boek De Makers van Chris Anderson (2013). Wij zitten hier nog in een fossiele lock-in: we zitten gevangen in de oude energiebehoefte en -voorzie-

‘Onderwerp nummer één met stip komende jaren is de grondstoffenproblematiek. Het einde van de makkelijk winbare grondstoffen is nabij. Ook Nederland moet heel snel een duurzaam grondstoffenbeleid ontwikkelen. In het volgend kabinet komt er een minister van energie en grondstoffen, daar ben ik van overtuigd. Ja, die taak zou ik wel op me willen nemen. Aan Winsemius en Wijers zag je dat een goede minister het verschil kan maken. Maar langer dan vier jaar doe ik het niet, anders word je vanzelf door het systeem ingekapseld.’

Paul van Liempt is journalist en presentator van het radioprogramma ‘BNR Paul van Liempt’

Omwentelaars à la Rotmans SPECIAL MEI 2013

12

1

Jos de Blok Oprichter en enig manager van de grootste buurtzorgorganisatie, die is opgebouwd uit kleine, zelfsturende teams. Zie Sandra Olsthoorns portret van Jos de Blok in FD Outlook september 2012.

OLvr-17051311008.indd 12

2

De Makers Naam voor de ‘beweging’ van kleine ondernemers die produceren met opensourceontwerpen en met 3D-printtechniek. Populiar dankzij gelijknamig boek van Wiredredacteur Chris Anderson.

3

Marjan Minnesma Directeur van organisatie Urgenda die Nederland van ‘onderop’ én via bedrijfsleven duurzamer wil maken. Begon Dag van de Duurzaamheid. Voert ‘Duurzame 100’ van Trouw aan.

08-05-13 15:06

'!(#' '! +< /!!; 0 ;!3;!;!0 #!'! !! 0**! ## ! #$ ! *'!(#' * # ' *' ! * ($! #$ (*' +*!! -! '*% * '(+** ( (* $#-' ! * ( ! ## ##(* * -##' ! !' !$% '( #*! ! #'!(* #+.! .'! * -'0**! -! !( ! !(*! '#+*! (% (*& '% ' * # !+.( ( * ' # +$ ! 0!% +$ ! *#* -##' #'* #!!' .'!% ! ((/ -! #' -! ! +-%

FDO tl k A tik l1 M i 13/14/15 d f i dd 1 OLvr-17051311008.indd 13

03 05 13 15 43 08-05-13 15:06

!!00+.0( E!;!0 (;1@! 1;(0+<@+!< +0 /0(!/!0@.+@!;@CC; (!@G3!!; .< 1.+!@0-!;<6 !0 -1!; ); +0D.1!= ! @;+@+10!.! );-,!< E;/!! !!0 1;(0+<@+! E1;@ C+@(!@!-!0 /-!0 3.@< D11; </!0E!;-+0(!0 13 <+< D0 910+0(: !0 D- +< 0+!@ !!0< C+!.+,- E; ! (;!0H!0 /!@ ! C+@!0E!;!. 3;!+!< .13!06 0 +! 0+!CE! ;!.+@!+@ +< (!!0 3.@< /!!; D11; 1.+!* @0-!;<6 !. D11; HE!;/!0 D1(!.< +! H+) <0!. !0 '!F+!. 03<
* -(*# ! #! (*(! /; ! ,C+<@! ;+)@+0( .@!0 H+!0

# ! @;0<%1;/!;!0 1;(0+<@+!< !)@!; 01( <@!!< D- .<1% E! !!0 1.+!@0-!; 0<@C;!06 ! H+!0 @ ! 1/(!D+0( D!;0!;@ !0 @ ! 1;(0+<@+! H+) ;0 /1!@ 03<
OLvr-17051311008.indd 14

10@+0C ! 10D!0@+!< C+@(@ !0 ;/!! C< !<@0 +< @!(!0 !.-! D1;/ D0 @1!-1/<@+(! 10D11;<3!.;)!+6 !0 1;(0+<@+! +! H+)H!.% 10@+0C @;0<%1;/!!;@ +0 3.@< D0 1/ ! H1D!!. ,; ;@1! E1;@ (!3;+--!. D0 1D!0%6

'# !0 D0 ! H-!0 +! ;D11; 01+( +< +< !!0 )!.!; H+)@ 13 )!@ (;1* @!;! 1!.6 0 D!!. @;0<%1;/@+!3;1,!@!0 <@@ @;+@+10!!. )!@ C;0+0( 3.@%1;/ !0@;. .< ;+D!; D0 D!;0!;+0(6 ! (!)@! .< ! ;C13 ! 1;(0+<@+! /; (;11@ (!01!( +< 0 E1;@ ! 011H- @1@ D!;0!;!0 D1.1!0! (!D1!.6 1! !(;+,3!.+,- +! ;!!0!;+0( 11- +< @1) E1;@ ! D!;0!;-;)@ D0 H1:0 C;0+0( 3.@%1;/ 1D!;<)@6 !!. !.0(;+,-!; +< @ /!!E!;-!;< $ !0 3;@0!;< $ E!@!0 E@ )!@ )1(!;! 1!. +< D0 !!0 1;(0+<@+!6 C+<@ @ 3!;<3!@+!% 10@;!!-@ D- H1.< +/10 +0!- 11- C+!.+,- /-@! +0 H+,0 1!- @;@ E+@) )G6 +, 10!;<)!+@ ;+! 9(1.!0 +;.!<: )@ 1E !0 )G6 !!. !;+,D!0 E!@!0 !+(!0.+,- ..!!0 /; E@ H! ! /;-@ 0+!!0 !0 )1! H! @ 1!06 ; E!+0+( !;+,D!0 -C00!0 )!.!; !01!/!0 E;1/ H! ! +0(!0 1!0 +! H! 1!06 ! !;+,D!0 +! @ E!. )!.!; )!!0 H+,0 +0 <@@ 1/ -.0@!0 !)@ 0 @! <3;!-!0 !0 !!0 D!;+0+0( @! /-!06 C!< $ 11- &00+!!. $ D1.(@ 0 )<@ .< D0H!.%6

$#*! # !* !H! !0-;+)@+0( )!!%@ !!0 !.0(;+,-! .!< D11; .!+!;< +! * E!;-!.+,- !!0 @;0<+@+! +0 (0( E+..!0 H!@@!06 +, /1!@!0 ! 9E;1/:* D;( -C00!0 !0@E11;!06 11+ D11;!!. )+!;+, +< )1! )!@ /;@ +()EG<*10!3@ D0 !+,/0< $ H+! !.!;< +0 !H! 3C.+@+! $ )!@ E!H!0 D0 !H! 1CE!; D!;0!;@6 !0 .!(@ (!!0 E!(!0 /!!; 0 /; (@ D11; .0<)3
+*#!#

.''(

1- ! ;1. D0 @!)01.1(+! +0 !!0 @;0<%1;/@+! +< (;11@6 @ !; (!!0 /+
08-05-13 15:06

#!*!+ #!-!*( +*! 1/ !<@0 @! H+,0 @!(!0 10D11;<3!.;)!+

+< 11;(!;10(!0 +< )!@ E!. !!0 (!E!.+( +0<@;C/!0@ (!E1;!0 1/ <0!. !0 '!F+!. +0 @! <3!.!0 13 ! C+@(+0(!0 D0 !.-! (6 ;(0+<@+!< ;+0(!0 ! @!)01.1(+! !)@!; /!!<@. 13 0 )C0 /!!E!;-!;< E;11; @ E1;@ !;D;!0 .< !!0 <@;- -!C;<.+,%6 !@ !%%!@ /!0
+(!(( # !)01.1(+! <3!!.@ 11- 13 )!@ D.- D0 +0%1;* /@+!D11;H+!0+0( !!0 <.!C@!.;1. +0 !!0 0+!CE! /0+!; D0 @;0<%1;/!;!06 0!;0!/+0(!0 -1/!0 )+<@1;+<) (!H+!0 D11;. +0 3;1.!/!0 11;@ ! .!++0( D0 ! 10!;0!/+0( 10* D1.1!0!
%1;/@+!6 @CC;.+,- +< @ !.0(;+,- /; 01( !.0(;+,-!; +< )!@ 1/ ! 1/(!D+0( D11;@C* ;!0 @! <00!0 !0 ;!.!D0@! 10@E+--!.+0(!0 @! +!0@+&!;!0 .< +03C@ D11; <@;@!(+<)! ;!<310<6 ; +< %0@<@+<)! @!)01.1(+! D11; !<)+-; $ 13 )!@ <0+,D.- D0 C<+0!<< +0@!..+(!0! !0 +( @ $ +! 11- !01;/! )1!D!!.)!!0 10(!<@;C@C;!!;! @ D!;* E!;-@ @1@ -!00+<6 .!;< +0 !H! [email protected](!D!0 E! !!0 +0-+,-,! +0 E@ !; /1(!.+,- +< 13 +@ @!;;!+06 ;(0+<@+!< /1!@!0 /!@ ! +0%1;/@+! +! H! -;+,(!0 !+(!0.+,- D11;@C;!0 )C0 C<+0!<
/1!@ 0+!@ .0(!; E!!;<@0 +0 ! 1;(0+<@+! D!;0!;+0( -1/@ C+@ ! 1;(0+<@+! H!.%6 10.C<+! .!+!;< D0 0C /1!@!0 +! /+* !.!0 1/;/!06 ; !!;<@ !0 D11;. /1!@!0 H! 11- )!@ .!% )!!0 1/ +0(!0 .1< @! .@!06 ! /1!@!0 0+!@ .0(!; D<@1/.+,0! 1!.!0 <)!@ 1% !F@!;0! 1/<@0+()!!0 ;1/ D;(!06

#' -! ! +- ;@0!; !0 ! 1% 3!;@+10< @;@!(G ;1C3

#* (#* ;0<%1;/!;!0 +0 @;+@+10!.! H+0 D!;(@ D!!. !0!;(+! !0 .!+@ @1@ @!.!C;<@!..+0(6 !@ +< @+, 1/ 1;(0+<@+!< 9%C@C;! 3;11%: @! /-!0 +0 3.@< D0 <@!!< E!!; !!0 (;11@ @;0<%1;* /@+!@;,!@ +0 @! (06 ; +< !!0 <. 0 )C.3/+!.!0 1/ @ /!@ -;)@ @!; )0 @! 0!/!06 +! )C.3/+!.!0 /-!0 )!@ /1(!* .+,- 1/ 3@;10!0 +00!0 !0 C+@!0 ! 1;(* 0+<@+! @! +0@!;3;!@!;!0 !0 !; +;!@ 13 @! @!;!06 ! )C.3/+!.!0 (!D!0 /!!E!;* -!;< 11- ! /1(!.+,-)!+ 1/ 13 !!0 D1.<@;!-@ 0@CC;.+,-! !0 C@101/! E+,H! @! E!;-!0 H10!; +0 )!@ -!C;<.+,% D0
# , ! (+((' * "!+..'

BI2A 66 ..! ;!)@!0 D11;!)1C!06

OLvr-17051311008.indd 15

08-05-13 15:06

RESEARCH

GENERATIE ONDER DE LOEP

WERKEN Waar wordt het meest verdiend? BESTEEDBAAR INKOMEN IN € PER HUISHOUDEN, 2011

De cijfers op deze pagina’s leiden tot één onvermijdelijke conclusie: volgende generaties zullen héél hard moeten werken om de welvaart van hun ouders in stand te houden. In heel Nederland wordt de groep 65-plussers groter. Hun pensioenen en zorgkosten moeten opgebracht worden door een beroepsbevolking die kleiner wordt. Tegelijk wonen steeds meer mensen alleen, waardoor het aantal eengezinshuishoudens stijgt. Dat zet de woningmarkt in populaire gebieden zwaar onder druk.

Bron: CBS

Legenda SPECIAL MEI 2013

16 OLvr-17051311016.indd 16

BESTEEDBAAR INKOMEN PER HUISHOUDEN boven € 36.000

€ 33.000 tot € 34.000

€ 30.000 tot € 31.000

€ 35.000 tot € 36.000

€ 32.000 tot € 33.000

€ 29.000 tot € 30.000

€ 34.000 tot € 35.000

€ 31.000 tot € 32.000

€ 28.000 tot € 29.000

08-05-13 16:33

En waar slaat de vergrijzing het hardst toe? 65-PLUSSERS EN BEROEPSBEVOLKING ALS % BEVOLKING, 2012-2040, STIJGING EN DALING IN PROCENTPUNTEN

Groningen

Friesland

Drenthe

Overijssel

BEVOLKING (IN 2012): 582.161

BEVOLKING: 647.239

BEVOLKING: 489.912

BEVOLKING: 1.138.571

-8,5

-8,8

-9,5

-7,9 60

60

60

60 50

50

50

50

40

40

40

40

30

30

30

30

20

20

20

20

+10,2

10

2040

2012

+11,7

10

2040

2012

+11,9

10

2040

2012

+10,5

10

2040

2012

Flevoland

Gelderland

Utrecht

Noord-Holland

BEVOLKING: 397.772




-9,0

-9,5

-7,9

-7,8 60

60

60

60 50

50

50

50

40

40

40

40

30

30

30

30

20

20

20

20

+13,2

10

2040

2012

+11,6

10

2040

2012

+9,1

10

2040

2012

+8,8

10

2040

2012

Zuid-Holland

Zeeland

Noord-Brabant

Limburg


BEVOLKING: 381.202



-6,8

-7,8

-7,8

-8,8 60

60

60

60 50

50

50

50

40

40

40

40

30

30

30

30

20

20

20

20

2012

2040

65-PLUS ALS % HELE BEVOLKING

+9,4

10 2012

2040

2040

2012

+10,6

10

2040

2012

BEROEPSBEVOLKING ALS % HELE BEVOLKING

Extra beroepsbevolking 65-PLUSSERS OP DE ARBEIDSMARKT Bovenstaande grafieken veranderen als de AOW-leeftijd stijgt. Die gaat in kleine stappen omhoog van 65 jaar nu naar 67 jaar in 2021, en daarna verder als ook de levensverwachting stijgt. Zie grafiek rechts:

OLvr-17051311016.indd 17

+10,1

10

Bron: CBS

1,0 mln 0,8 0,6 0,4 0,2 0

Bron: CBS

+8,2

10

2015

2020

2025

2030

2035

2040

SPECIAL MEI 2013

17 08-05-13 16:33

RESEARCH

GENERATIE ONDER DE LOEP

WONEN

De totale bevolking groeit nog licht, de komende generatie, maar niet overal. Aan de randen van Nederland slaat de krimp hard toe. Tegelijk komen er steeds meer eenpersoonshuishoudens bij, doordat steeds meer mensen alleen wonen. Die laatste trend is overal zichtbaar, maar vooral in provincies met een relatief snelgroeiende bevolking als Flevoland, Utrecht en Zuid-Holland. Gecombineerd met de andere grafieken geeft dat het volgende vooruitzicht voor de provincie Drenthe: de beroepsbevolking krimpt fors, de vergrijzing is sterk, de dorpen rondom Assen lopen leeg en tegelijk zijn er steeds meer kleine woningen nodig.

Groningen

Steeds meer huishoudens STIJGING IN %, 2012 - 2040

6,1 19,9 10,3

Friesland

34,3 4,8

Drenthe

35,4 12,2

Overijssel

32,0 42,5

Flevoland

87,3 11,4

Gelderland

36,2 18,6

Utrecht

33,2 13,7

Noord-Holland

25,9 14,6

Zuid-Holland

29,1 3,7

Zeeland

25,7 14,3

Noord-Brabant

41,3 1,7

Limburg

26,3 0%

100%


18 OLvr-17051311016.indd 18

AANTAL HUISHOUDENS totaal aantal huishoudens

eenpersoonshuishoudens

Bron: CBS

08-05-13 16:33

Krimp is ongelijk verdeeld BEVOLKINGSGROEI PER GEMEENTE IN %, 2012 - 2040

Legenda BEVOLKINGSGROEI IN % -30 tot -35

-15 tot -20

0 tot -5

10 tot 15

25 tot 30

-25 tot -30

-10 tot -15

0 tot 5

15 tot 20

30 tot 40

-20 tot -25

-5 tot -10

5 tot 10

20 tot 25

40 tot 60

OLvr-17051311016.indd 19

SPECIAL MEI 2013

Bron: CBS

19 08-05-13 16:33

RESEARCH

GENERATIE ONDER DE LOEP Is het alleen een probleem voor de dorpen dat de werkende jongeren vertrekken en de ouderen achterblijven? Nee, heel Nederland moet hier een antwoord op vinden. De meeste kosten van veroudering worden collectief betaald: de gezondheidszorg en de AOW. Die uitgaven stijgen spectaculair. Zonder radicale bezuinigingen of belastingverhogingen klimt de staatsschuld tot ongekende hoogte. We zullen de oplossing moeten zoeken in óf een groei van de beroepsbevolking (langer doorwerken, immigranten aantrekken), óf een groei van de arbeidsproductiviteit. Kortom, innovatie.

BETALEN Gezondheidszorg COLLECTIEVE EN PARTICULIERE UITGAVEN IN % BBP

35

31,0 30

25

19,0

20

15

13,2

10

5

0 2010

2040 (laag)

2040 (hoog)


20 OLvr-17051311016.indd 20

ZORGUITGAVEN 2040 (laag). In dit scenario zorgt kostenbesparende technologie voor efficiënte zorg 2040 (hoog). In dit scenario is de best denkbare zorg voor iedereen doorgerekend Bron: CPB

08-05-13 16:33

Sociale zekerheid

Onderwijs

Staatsschuld

COLLECTIEVE UITGAVEN IN % BBP

COLLECTIEVE UITGAVEN IN % BBP

BIJ ONGEWIJZIGDE KOSTENSTIJGING IN % BBP

35

35

30

30

132

125

100

25

25

74 75 20

20

15,3 15

15

8,5 12,4

50

AOW

5,4 AOW

5

10

7,0

6,8

OVERIGE SOCIALE ZAKEN

OVERIGE SOCIALE ZAKEN

2015

2040

0

5,5

2015

2040

MEER VERDIENEN MET MINDER MENSEN

25

5

0

De simpele opdracht

OLvr-17051311016.indd 21

5,3

0

De CPB-scenario’s laten zien dat ons uitgavenniveau onhoudbaar is. Het leidt tot exorbitante staatsschulden en wurgende belastingverhogingen. Oplossingen: een spectaculaire stijging

2015

2040

van de arbeidsproductiviteit (meer verdienen met minder mensen), een hoger rendement op onze beleggingen en slimmere spaarvormen voor zorg, woonlasten en oude dag.

Bron: CPB

10

SPECIAL MEI 2013

21 08-05-13 16:34

.

!

OLvr-17051311016.indd 22

08-05-13 16:34

HET LEVEN IS EEN PROJECT

MENSEN

COMMUNITY LIGHT

Een klasseloze, informele samenleving waarin we 24/7 bereikbaar en mobiel zijn. Paul Schnabel beschrijft hoe de samenleving ons gedrag verandert, en ons gedrag de samenleving. Vijf trends voor de komende generatie. door

PAUL SCHNABEL

interviews

ILSE ZEEMEIJER

remier Wim Kok wilde in 1999 van de directeuren van de planbureaus weten wat de nieuwe eeuw aan ontwikkelingen zou brengen. Altijd voorzichtig met voorspellingen wilde ik me daar – met achteraf gezien een vooruitziende blik! – niet aan wagen. Wel kon ik enkele grote maatschappelijke ontwikkelingen laten zien die ook bepalend zouden zijn voor de eerste decennia van de 21ste eeuw. Het waren er vijf en ze begonnen allemaal met een ‘i’. Dat maakte ze gemakkelijker te onthouden en zo is het ook gegaan. De vijf ‘i’s zijn een eigen leven gaan leiden. Meer dan tien jaar na hun introductie helpen ze ook het verhaal van de huidige tijd en van de nabije toekomst te vertellen.

P

OLvr-17051311023.indd 23

fotografie

FRISO KEURIS

1

Individualisering Individualisering is te zien en te meten. In de grote steden bestaat al meer dan de helft van de huishoudens uit nog maar één persoon. In weinig meer dan vijftig jaar tijd is het gemiddelde aantal leden van een huishouden gehalveerd tot 2,2 personen. Apart wonen en alles voor jezelf hebben, van de auto tot de wasmachine, is een dure vorm van leven. Als de welvaart minder wordt, zoals nu het geval is, zal het moeilijker worden dat vol te houden. We zien nu al een daling van het aantal echtscheidingen, jongeren

blijven weer langer thuis wonen en zonder thuiszorg zullen ook ouderen minder lang zelfstandig kunnen blijven. Toch ziet het er niet naar uit dat het grote huishouden met inwonende kinderen of grootouders een echte comeback zal maken. Mensen hechten minder aan een ruim vrij besteedbaar inkomen dan aan hun privacy en persoonlijke vrijheid. Ook in gezinnen neemt de individualisering toe. Man en vrouw hebben steeds vaker ieder hun eigen werk, hun eigen inkomen, hun eigen vriendenkring en hun eigen auto. Ieder kind heeft een eigen kamer, een eigen mobieltje en een eigen budget voor kleding. Men doet overigens in gezinsverband nog wel veel samen, zelfs meer dan vroeger, maar het gebeurt wel op afspraak en vooral in de vrije tijd.

SPECIAL MEI 2013

23 07-05-13 17:26

MENSEN

Individualisering is ook een norm. Van kleins af aan wordt kinderen voorgehouden dat ze zelf moeten kiezen hoe ze hun leven vorm willen geven. Wat wil je worden? Met wie wil je je leven delen? De twee grote vragen die het leven meer tot een project dan tot een traject maken. Behalve voor de nieuwe kroonprinses ligt normaal gesproken voor geen jongen of meisje de loop van het leven al bij de geboorte vast. Dat willen we ook niet, de toekomst hoort open te zijn met ook gelijke kansen voor iedereen. In de praktijk is het natuurlijk allemaal wat minder mooi. Zeker in de komende jaren zal met een groeiende werkloosheid onder jongeren en meer eigen verantwoordelijkheid voor de studiefinanciering het ideaal van de vrije keuze minder gemakkelijk te realiseren zijn. Dat kan tot teleurstelling en bitterheid leiden, maar het geloof in het recht van ieder individu op zelfontplooiing wordt er niet door aangetast.

2

Informalisering Vakbonden, politieke partijen, omroepen en kerken, allemaal hebben ze problemen om hun leden vast te houden. Vooral grote organisaties met een duidelijk hiërarchische structuur hebben het moeilijk. Veel mensen doen vrijwilligerswerk, nog meer mensen steunen met geld goede doelen en als het nodig is, weet men elkaar te vinden, maar het is allemaal ‘community light’ geworden. Contacten en samenwerkingsverbanden worden steeds meer horizontaal tussen gelijken georganiseerd of krijgen het karakter van een netwerk rond een be-

SPECIAL MEI 2013

24

paalde persoon. Dat past ook beter bij het proces van individualisering dan de zware uit de negentiende eeuw afkomstige verenigings- en stichtingsstructuren. Ook op het werk is er duidelijk sprake van informalisering. Er wordt meer in teams en projecten gewerkt, de onderlinge omgang en meestal ook de kleding zijn minder formeel geworden. Door het nieuwe werken met veel minder vaste werkplekken verliezen ook de statussymbolen van het traditionele kantoor aan betekenis. Foto’s van een kantoor of werkplaats in 1963 vergeleken met de situatie nu laten meteen zien hoe groot de verschillen zijn. De sfeer is nu veel ontspannener, maar het onderscheid tussen werktijd en vrije tijd vervaagt nu ook heel snel. De informalisering is ook te zien in de omgangsvormen. Het is misschien niet zo’n goed idee om als nieuwe koning te zeggen dat iedere burger hem naar believen mag aanspreken, maar het laat wel zien hoezeer ook WillemAlexander kind van zijn tijd is. In de dagelijkse omgang is de voornaam en de jij-vorm vrijwel overal gebruikelijk geworden. Historici zal ooit opvallen dat in de kleding in relatief korte tijd status en functie plaats hebben moeten maken voor gemak, sportiviteit, jeugdigheid en seksualiteit. De hoed is bij mannen vrijwel verdwenen en bij vrouwen tot een vrolijke uitzondering geworden. Informalisering kennen we in de ‘kameraadsvorm’ ook uit de communistische wereld. Daar ging het om de benadrukking van de gelijkheid van iedereen in een klasseloze maatschappij. Allemaal hetzelfde. In Nederland is de erkenning van gelijkheid juist de basis voor de erkenning en waardering van het verschil tussen individuen, los van hun maatschappelijke positie. Het gaat om het

IN DE DAGELIJKSE OMGANG IS DE VOORNAAM EN DE JIJVORM GEBRUIKELIJK

OLvr-17051311023.indd 24

Informatisering & informalisering

INGRID PLUGGE Leeftijd: 30 Functie: waarnemend huisarts

‘M

ijn eigen huisarts was vroeger erg autoritair. Hij droeg een witte jas en gebruikte moeilijke woorden. Toen ik twee jaar geleden zelf als huisarts begon, wilde ik dat anders gaan doen. Ik wil een laagdrempelig adviespunt zijn en een gelijkwaardige overlegpartner. Per dag spreek ik zo’n 36 patiënten. Je hebt mensen die hele pakken papier meenemen: uitgeprinte informatie van Google of patiëntenfora. Een van mijn eerste vragen is daarom vaak: ‘Heeft u er zelf al iets over opgezocht op internet?’ Dat vraag ik uiteraard niet aan mensen van tachtig. Ik heb liever dat mensen hun eigen ideeen meteen op tafel leggen, dan dat ik aan het eind hoor: “Ja, maar ik heb op internet gelezen dat…” Als het echt een gigantische stapel papier is met hele specifieke informatie bij een patiënt die van alles mankeert, dan neem ik dat serieus en ga ik dat uitzoeken. Ik ben ook niet altijd op de hoogte van hele complexe ziektebeelden. Ik kan gemakkelijker betrouwbare wetenschappelijke bronnen raadplegen dan een patiënt. Ik zoek natuurlijk niet op Google. Ik merk dat je als arts meer “gewoon” bent geworden. Sommige mensen hebben het idee dat ze bij je op de thee zijn en dat je hun roddelbuurvrouw bent. Ik vind het prettig dat ik geen witte jas aan heb en met ‘je’ wordt aangesproken, maar ik houd er niet van als mensen me privévragen gaan stellen. Of ik weleens een blowtje heb gerookt, is niet relevant voor de relatie met mijn patiënt.’

07-05-13 17:26

‘EEN VAN MIJN EERSTE VRAGEN IS VAAK: “HEEFT U ER AL IETS OVER OPGEZOCHT OP INTERNET?’”

OLvr-17051311023.indd 25

07-05-13 17:26

MENSEN

verschil dat mensen zelf willen maken in hun kleding, haardracht, tatoeages en meer algemeen levensstijl. Het persoonlijke wordt publiek gemaakt en daarmee wordt het publieke ook steeds meer bepaald door het persoonlijke. Niets wijst erop dat dit in de komende jaren minder zal worden, integendeel zelfs.

3

Informatisering Individualisering en informalisering hebben krachtig ondersteuning gekregen van de informatisering. Dat was niet zo bedoeld. De informatisering was gericht op de zakelijke wereld, de overheid, het leger en de wetenschap. Pas toen duidelijk werd dat de toekomst niet lag in steeds grotere, maar juist steeds kleinere computers en dat software uiteindelijk belangrijker is dan hardware, ontstond er ook een consumentenmarkt. Wie even niet 27 jaar vooruitdenkt aan 2040, maar terug aan 1986, realiseert zich dat er toen geen mobieltjes waren en ook e-mail en internet nog maar net in de kinderschoenen stonden. Nu zijn er meer mobieltjes dan Nederlanders en heeft meer dan 95 procent van de huishoudens toegang tot het internet. Bijna iedereen kan altijd en overal met iedereen verbonden zijn en heeft ook permanent toegang tot vrijwel alle informatie. Geografisch speelt distantie geen enkele rol meer en daar past het dan kennelijk ook niet bij sociaal wel afstand te houden. De omgangsvorm in de wereld van de informatisering is altijd heel informeel geweest. Ten dele is dat nog steeds zo, zeker waar het de particuliere com-

SPECIAL MEI 2013

26

municatie in e-mails en tweets of op Facebook en YouTube betreft, maar ook de e-commerce is opvallend informeel en individueel van toon. Steeds meer vindt de interactie ook met de iPad of iPhone zelf plaats. Nergens is de functie van de robot als deel van het menselijk verkeer al zo ver gerealiseerd als juist hier. Gezien de korte geschiedenis staan we waarschijnlijk nog maar aan het begin van de informatisering van de samenleving en het dagelijkse leven. Voor vliegtuigen geldt het al, maar ook auto’s zullen in de nabije toekomst beter bestuurd worden zonder een mens achter het stuurwiel. Elke grote nieuwe vinding heeft tijd nodig om de eigen mogelijkheden te laten ontdekken. De mobiele telefoon werd van een terugkoppelingsmogelijkheid voor de zakenman het meest geliefde communicatiemiddel. Inmiddels zijn er ongeveer alle denkbare functies op het gebied van beeld, geluid, informatie en communicatie in opgenomen. De mogelijkheden van de driedimensionale informatica, het printen van objecten, kunnen nu nog maar beperkt gezien en benut worden, maar al spoedig zullen we gewoon vinden wat we nu zelfs nog niet kunnen bedenken.

4

Internationalisering De informatisering heeft de wereld kleiner gemaakt, al zou het beter zijn te zeggen dat de informatisering de wereld van de meeste mensen oneindig veel groter heeft gemaakt. Behalve virtueel heeft de internationalisering ook een reëel karakter. Gemiddeld is er nu één

ALS HET NIET LEUK MEER IS, MOET DAAR AAN GEWERKT WORDEN

OLvr-17051311023.indd 26

Individualisering

CÀROLA RIETDIJK Leeftijd: 44 Functie: zelfstandig communicatieadviseur

‘I

k werk nu vierenhalf jaar als zelfstandig communicatieadviseur. Daarvoor rolde ik van de ene in de andere baan. Daar kregen mijn ouders weleens slapeloze nachten van. Mijn moeder snapt ook nu niets mijn vrije zzp-bestaan. Zij vindt het doodeng dat ik geen vastigheid heb. Ik zie mijn leven als een project. Ik wil me op persoonlijk en professioneel vlak blijven ontwikkelen. Daar ben ik zelf verantwoordelijk voor. Ik ben 24/7 bereikbaar en op alle sociale media te vinden. Werk en privé lopen in elkaar over. Zodra ik het gevoel heb dat ik mijn werk op de automatische piloot doe, dan pak ik mijzelf bij de kladden en kom ik in beweging. Nu ik een aantal jaren zzp’er ben, sta ik op een kruispunt. Waar wil ik naartoe met mijn loopbaan, hoe kom ik daar? Sinds een half jaar heb ik een eigen profiel met een online loopbaanportfolio op de website van Zooomeee. Daarmee kan ik mij onderscheiden van andere communicatieadviseurs. Via Zooomeee heb ik verschillende tests gedaan om mezelf beter te leren kennen. Ik weet nu waar ik goed in ben. Als ik straks potentiele opdrachtgevers ga uitnodigen, dan zien zij niet alleen mijn cv, maar ook mijn talenten, een persoonlijke toelichting en de belangrijkste uitkomsten van de verschillende tests. Dit portfolio blijft zich uitbreiden en kan ik de rest van mijn loopbaan meenemen. Het is mijn manier om potentiële opdrachtgevers te laten zien wie ik ben. Niet alleen als professional, maar ook als mens. Dit is niet zomaar een cv’tje, nee, dit is Càrola Rietdijk.’

07-05-13 17:26

‘IK BEN 24/7 BEREIKBAAR EN OP ALLE SOCIALE MEDIA TE VINDEN. WERK EN PRIVÉ LOPEN IN ELKAAR OVER’

OLvr-17051311023.indd 27

07-05-13 17:27

MENSEN

auto per huishouden (feitelijk heeft ruim 80 procent van de huishoudens minstens één auto), de spoorwegen hebben per dag meer dan één miljoen reizigers en Schiphol verwerkt meer dan 50 miljoen passagiers per jaar. Nederlanders reizen veel en gemakkelijk (19 miljoen buitenlandse vakanties per jaar), maar de wereld is ook naar Nederland gekomen. Niet alleen in de vorm van toerisme, maar ook van migratie naar Nederland. In een halve eeuw is het aandeel niet-westerse migranten in de Nederlandse samenleving toegenomen van 1 procent tot ruim 11 procent. In steden als Rotterdam en Amsterdam is het percentage migrantenkinderen al tot boven de helft van de populatie jongeren opgelopen. De instroom uit landen als Turkije, Marokko en Suriname is vrijwel tot stilstand gekomen. Dat geldt niet voor de tot de Europese Unie toegetreden landen uit Oost-Europa. Inmiddels is 1 procent van de Nederlandse bevolking afkomstig uit Polen. De internationalisering van de samenleving verloopt niet zonder problemen. De criminaliteitscijfers van vooral jonge mannen uit Marokko en de vroegere Antillen zijn hoog en vooral veel moslims voelen zich niet thuis in een moderne samenleving. Toch valt in de tweede generatie vooral de snelle vernederlandsing op. Meer dan 40 procent van de Turken, Marokkanen en Surinamers van tussen de 18 en 20 jaar staat als student aan een hogeschool of universiteit ingeschreven. De verwachting is dat er zich in alle groepen een verdeling zal voltrekken tussen degenen die volledig in de Nederlandse samenleving integreren, degenen die in een leefstijl een scheiding tussen werk en thuis aanbrengen en degenen die geen verbinding kunnen of willen

krijgen met de Nederlandse samenleving als geheel. Vooral deze laatste groep blijft dan afhankelijk van een uitkering en draagt het risico van verzet en geweld in zich.

5

Intensivering Het bestaan is drukker geworden en we verwachten ook steeds meer van het leven. Het leven moet vol afwisseling en uitdaging zijn, in ieder geval ‘leuk’ in de persoonlijke beleving van ieder individu. Dat het leuk moet zijn, geldt zowel voor de relatie met de partner als het gezin, maar ook voor het werk, de school en de vrije tijd. Als het niet leuk meer is, moet daar aan gewerkt worden of blijkt het tijd te zijn voor een nieuwe keuze en nieuwe kansen. In de praktijk is dat niet altijd gemakkelijk en vaak zelfs onmogelijk, maar de algemene opvatting in de samenleving is wel dat de ruimte voor een nieuwe keuze er toch zou moeten zijn. Passend bij de individualisering is ook dat iedereen steeds meer vaart op het kompas van het eigen gevoel en ook op zoek gaat naar intense ervaringen op het gebied van bijvoorbeeld seks en drugs, maar ook sport of dance. Willen voelen en willen weten dat je leeft is het adagium. n

Paul Schnabel is universiteitshoogleraar (UU), voormalig directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau

SPECIAL MEI 2013

28

OLvr-17051311023.indd 28

de komende jaren steeds weer nieuwe en nu nog grotendeels onbekende vormen zullen aannemen. Het zijn historische processen, die soms al heel lang deel van onze geschiedenis zijn (individualisering), soms nog relatief nieuw (informati-

MIKE LIGHTFOOT Leeftijd: 27 Functie: hr-communicatiemanager wereldwijd AkzoNobel

PROCESSEN DE VIJF ‘I’S EN DE TOEKOMST In 1986 konden we niet goed voorspellen wat 2013 ons zou brengen. Dat is vooruitkijkend naar 2040 niet anders in 2013. De vijf ‘i’s voorspellen ook niet wat er gaat gebeuren, maar wijzen wel de belangrijkste maatschappelijke processen aan die in

Internationalisering & intensivering

sering). Uiteraard worden ze in tempo en richting mede bepaald door de ontwikkelingen op het gebied van de economie, de technologie en de politiek. Inmiddels weten we dat ook die moeilijk en zeker niet precies te voorspellen zijn. —PS

‘Z

es jaar geleden heb ik mezelf in het diepe gegooid door vanuit Liverpool een baan aan te nemen in Hilversum. Ik was op zoek naar avontuur. Ik kom uit een doorsnee Brits gezin. Na mijn middelbare school kreeg ik een beurs om aan Oxford geschiedenis te gaan studeren. Ik ben ook een semester naar Princeton in de VS geweest. Ik ontmoette mensen uit landen waar ik zelf nog nooit was geweest. Nog steeds zijn we een hechte internationale vriendengroep. Vrienden uit Liverpool zochten na hun studententijd een baan in Londen. Dat wilde ik niet. Via een advertentie in het studentenblad kwam ik als speechschrijver bij een communicatiebureau in Hilversum terecht. Met een koffer en rugzak vertrok ik uit Engeland. Nu woon ik in een appartement in Amsterdam, naast Nederlanders, Serviërs en Duitsers. Ik werk aan de Amsterdamse Zuidas. Schiphol is acht minuten hier vandaan. In de kantine ontmoet ik vaak internationale collega’s die net zijn aangekomen. Tussendoor bel ik met collega’s in Mexico en Brazilië. Vorige week moest ik voor een bespreking naar Londen. ’s Avonds zat ik in de trein naar Liverpool voor de verjaardag van mijn zus. Ik wil niet iemand zijn die nergens kan aarden. Ik heb geleerd om vriendschappen te onderhouden. Daar steek ik veel tijd in. Je hebt e-mail, Skype en goedkope vluchten. De wereld is zo klein of groot als je haar zelf maakt.’

Ilse Zeemeijer is medewerker van Het Financieele Dagblad

07-05-13 17:27

‘JE HEBT E-MAIL, SKYPE EN GOEDKOPE VLUCHTEN. DE WERELD IS ZO KLEIN OF GROOT ALS JE HAAR ZELF MAAKT’

OLvr-17051311023.indd 29

07-05-13 17:27

vooruitgang

HET DREVER HAVEN EFFECT

OLvr-17051311030.indd 30

08-05-13 14:06

door HARRY STARREN illustratie GETTY

Onze voortgang in de evolutie is de vrucht van tegenslagen. Dat gaat lang terug. De mensheid heeft haar positie in het dierenrijk verworven door een eindeloze reeks tegenslagen te boven te komen. We noemen die tegenslagen inmiddels uitdagingen. Als het je maar lang genoeg tegenzit, dan kom je er wel, is de les die we hieruit trekken. Weinig mensen voelen zich hier door andere diersoorten bedreigd – al moeten we de kleinste organismen, bacteriën en virussen, niet onderschatten. De grootste bedreigingen van nu zijn door de mens zelf gecreëerd. En net als bij die kleinste organismen is onze oplossing het probleem geworden.

#Onze antibiotica hebben sommige bacteriën de weg gewezen naar resistentie. Zij overwonnen hun tegenslag. Hun oplossing is ons probleem geworden. De schepping slaat terug. Onze nieuwe grote problemen komen voort uit onze voorspoed en de ongelijke verdeling ervan. Experts wijzen erop dat onze technologische scheppingen in reken- en wellicht ook denkvermogen, ons overschaduwen. Het is goed nieuws met een randje. ‘Meesters’ zijn we, met een grote kans geknecht te worden door situaties die we zelf gecreeerd hebben. Laten we het opnieuw uitdagingen noemen. Of de huidige economische crisis later de geschiedenisboeken zal halen, valt te betwijfelen, maar relativering helpt ons tijdgenoten niet verder. Wij lijken baat te hebben bij voortdurende verontrusting. Die brengt ons verder. Alleen als we bezorgd zijn en tot handelen bereid, is er reden voor optimisme. Je hebt een zeker pessimisme nodig om optimist te kunnen blijven. Optimisme is uiteindelijk, zei filosoof Karl Popper al, een morele plicht. #Je kunt inmiddels weer in de Amsterdamse grachten zwemmen en de vis-

OLvr-17051311030.indd 31

sen keren er in terug. De Theems, ooit een open riool, is nu een van de schoonste rivieren. Soms lukt het de weg voorwaarts te vinden. De beschikbaarheid van schoon water is wereldwijd een van de grootste problemen. Vervuild water veroorzaakt de helft van de kindersterfte, het verspreidt besmettelijke ziekten en is steeds vaker een reden voor gewapend conflict. Extra wrang is dat het probleem van vervuild water al in de negentiende eeuw in de westerse wereld werd overwonnen. Er is iets mis met de verdeling van problemen en oplossingen. In een brainstormsessie van het FD vroegen we externe specialisten een beeld te geven van de grote thema’s van vandaag en morgen. Wat is relevant voor tijdgenoten die actief zijn in bedrijfsleven en overheid? Uit de betogen viel af te leiden dat het einde van onze geschiedenis nog niet in zicht is. Achter de bezorgdheid gloorde telkens optimisme. Dat optimisme was groter als de leeftijd van de expert lager was. ‘Het is moeilijker dan we denken en het duurt langer dan we hopen’, leek de tendens onder ouderen, onder wie ik ook mijzelf (58) reken. Dat jongeren de uitdaging onderschatten, moet ons overigens hoopvol stemmen. #Deugt de manier waarop wij voorspoed meten nog wel? Groei wordt gedefinieerd als groei van volume, van afzet en omzet. Is dat nog wel juist voor rijpe economieën? Moet kooplust (consumentenvertrouwen) wel worden aangejaagd als je alles al hebt? Is er zo iets als waardeloze groei? Moeten we niet streven naar waardevolle groei? We doen het zo slecht nog niet, als je Nederland internationaal vergelijkt. Het helpt, heb ik gemerkt, om buitenlandse kranten te lezen. Zo wordt in de Franse

pers Nederland steevast genoemd in de rij van drie sterkste Europese landen: Duitsland, Finland en Nederland. #In het toepassen van alternatieve energie scoort Nederland laag. Dat lijkt te wijten aan onze rijke gasvoorraad. Een kwestie van te weinig tegenwind, zou je het ook kunnen noemen.

ESSAY

Nu de problemen groot zijn, heeft vernieuwing meer kans. We moeten wel, want de routes die we in voorspoed uitstippelden lopen nu dood. Als we maar beter kijken en anders denken.

De kostenstijging in de gezondheidszorg wordt ondraaglijk. Voor het keren van het schip zijn kades nodig en die komen in zicht. Goed nieuws dus. Dat doet vermoeden dat we hier de grootste, vooral sociale innovaties kunnen verwachten. Tot dusverre zijn technologische innovaties, zo stelt biotechnoloog Huub Schellekens, de belangrijkste motor achter de kostenstijging geweest – meer nog dan vergrijzing. De groei lijkt onstuitbaar. Er wordt voorspeld dat in de komende twintig jaar ruim een kwart van de beroepsbevolking in de zorg zal werken. Deze uitspraak doet denken aan de voorspelling dat de verspreiding van de (vaste) telefoon ertoe zou leiden dat ruim een kwart van de bevolking de schakelkasten zou moeten bedienen. Het is anders gegaan. En het zal in de zorg ook anders gaan. Nu de kade in zicht is, zal veel zorg naar verwachting zelfzorg worden. Het is een voorspelling die bij insiders, de dokters, weinig steun krijgt. Zij houden die ontwikkeling voor weinig aannemelijk. Als het aan hen ligt... #Doorbraken komen doorgaans van buiten. De grote sprong voorwaarts in de negentiende-eeuwse gezondheidszorg kwam niet van medici, maar van ingenieurs die waterleidingen en rioleringen ontwierpen. Het openbaar vervoer is effectiever geworden door een nieuw betalingssysteem en vooral: hanteerbare informatie op onze smartphones. Er zijn aanwijzingen dat schoolrestaties enorm verbeteren als we klaslokalen beter ventileren. Innovaties zijn niet zozeer nieuwe vindingen, stelde Steve Jobs, het is vooral de vrucht van anders kijken, anders denken. Is het dan niet wrang dat we bezuinigen op de kunsten? Die kunnen bij uitstek ons waarnemingsvermogen scherpen en ons denken prikkelen.

SPECIAL MEI 2013

31 08-05-13 14:07

ESSAY

Steve Jobs ging naar India om zen te beoefenen, kalligrafie was zijn belangrijkste hobby. Einstein was natuurkundige én een begenadigd musicus. Prominent geleerde Robbert Dijkgraaf volgde behalve een studie natuurkunde ook de kunstacademie. Dijkgraaf ziet tussen beide studies veel verbanden. Innovatie is het maken van nieuwe combinaties tussen disciplines, methoden en economische sectoren. De Oostenrijkse econoom Joseph Schumpeter noemde dat de kern van ondernemen: het maken van nieuwe combinaties die daarmee oude combinaties overbodig maken. #Als we innovatie vooral als denkarbeid zien, als beter kijken en anders denken, dan zou filosofie misschien de meest praktische van alle wetenschappen zijn. Samen met psychologie, waarin we de drijfveren van onze soort blootleggen. Laten we terugkeren naar het denken dat ons drijft. Nietzsche verwoordt dat we eerst het gevolg waarnemen om daarna oog te krijgen voor wat we oorzaak noemen. Daarna keert ons denken het om en reconstrueren wij het verhaal dat we werkelijkheid noemen. We bepalen de oorzaak achteraf. Als het om de toekomst gaat, raken we bevangen door magisch denken. Stellig beweren we dat als we deze of deze interventies plegen, deze of deze voorspelbare gevolgen zichtbaar worden. Toch moeten we toegeven dat veel ontwikkelingen die ons bevallen (en niet bevallen) de optelsom zijn van toevalligheden.

SPECIAL MEI 2013

32

In de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie was ‘de zaak is hopeloos, maar niet ernstig’ een gevleugelde uitdrukking. Het was een adequate beschrijving van de situatie. De dubbelmonarchie viel uiteen, de landen die haar vormden kregen na de Tweede Wereldoorlog een eigen toekomst. Werkelijkheden zijn perspectiefgebonden en deze observatie dwingt ons tot bescheidenheid. Toen vliegtuigbouwer Fokker failliet ging, werd de toeleveringsindustrie door de omstandigheden gedwongen een global industry te worden. De voorspelde ondergang werd een bron van voorspoed. Iets soortgelijks gebeurde toen Philips

OLvr-17051311030.indd 32

zijn hoofdkantoor terugtrok uit Eindhoven om zo (de gemeente verzette zich hevig) de omstandigheden mee te creeren voor een vitale omgeving van economische groei. Als we de oorzaken van voorspoed niet kennen – althans niet in een rechte lijn van oorzaak en gevolg – is dat niet erg. Het is geen lineair proces. Wat te doen? Er rest niets anders dan voorwaarden scheppen. Die voorwaarden zijn diversiteit en variëteit. Wetten die we al kennen uit de natuur. Door het bevorderen van variëteit ontvouwt zich wat kracht heeft. Wat dat zal zijn laat zich maar heel beperkt voorspellen. #Coen Teulings, voormalig CPB-directeur, gaf altijd hetzelfde antwoord als hem gevraagd werd naar de langere termijn: ‘Daarover kan ik niets zeggen, maar ik ga het nu toch doen.’ Wetenschappelijke studies maken de complexiteit zichtbaar, maar leveren ons onleesbare rapporten met beperkte zeggingskracht. In alle nuances wordt de precisie recht gedaan en verdwijnt de betekenis. Daarom zoeken we ons heil in scenario’s met samenhangende verhalen die naast elkaar verteld worden. Ze houden betekenis en doen in hun meervoudigheid recht aan de complexiteit. Het kan meer kanten op. Het helpt ons om ons voor te bereiden op improvisaties. Het komt meer dan ooit aan op ons improvisatievermogen. In die wereld is het misschien beter om romans en gedichten te lezen, om films te zien en theater te bezoeken. Wetenschappelijke beschouwingen zijn als ze waar zijn te genuanceerd en als ze helder en duidelijk zijn, meestal niet waar. #Een van de beste voorspellers was een literator. Jules Verne liet zich leiden door fantasie. Of was het visie? Visie is wat achteraf juist blijkt, was het antwoord van Gerrit Wagner, toenmalig Shell-ceo, op de vraag of hij visionair was. Daarmee zijn we terug bij het begin van dit betoog. In Karakter van Bordewijk wordt de hoofdpersoon Katadreuffe na onwaarschijnlijk veel tegenslag uiteindelijk jurist. In de apotheose van het

boek staat Katadreuffe tegenover deurwaarder Dreverhaven, die zijn biologische vader blijkt te zijn en de kwade genius achter al deze tegenslagen. Katadreuffe verwijt hem zijn voortdurende tegenwerking. ‘Of heb ik je geholpen?’ riposteert Dreverhaven. Die vraag dwingt de lezer Bordewijks verhaal opnieuw te beschouwen en in een ander licht te zien. Mij heeft deze perspectiefwisseling nooit losgelaten. ‘Een vlieger heeft tegenwind nodig om te kunnen opstijgen.’ Aan tegenwind ontbreekt het ons niet. Voor vernieuwing leven we in een kansrijke tijd. We moeten wel. De meeste routes die we in voorspoed hadden uitgestippeld, blijken dood te lopen. Grondstoffen zijn eindig, voedsel is schaars en oneerlijk verdeeld, zorgkosten stijgen hopeloos, het financiële systeem stagneert, energiebronnen drogen op, het tekort aan schoon water groeit. Er is geen uitweg omdat we geen ‘planeet B’ hebben. #Er zijn weerleggingen bekend van de aanname dat we slechts één aarde hebben. Waarom de maan niet benutten voor voedselproductie? Wat ons dwars zit, is de planningsparadox. De noodzaak om een gemeenschappelijk gedragen plan te maken neemt toe en de mogelijkheid dat met vrucht te kunnen doen, neemt af. De optelsom van uitdagingen resulteert in een onvoorspelbare want onvoorstelbare wereld. De stagnatie laat zich wel, maar de doorbraak die daar op moet volgen laat zich niet voorspellen. De druk op politici om leiderschap te tonen neemt toe, maar onze bereidheid hen te volgen neemt af. Zij ontberen een overtuigend verhaal en wie beweert het geheel te begrijpen, staat te jokken. Steun wordt vluchtig en de partijtrouw van de burger verdwijnt. ‘Zweven’ wordt van uitzondering regel. Er valt geen peil meer op te trekken. De situatie is hopeloos, maar niet ernstig. n

Harry Starren is spreker, debatleider, publicist en oud-directeur van managementcentrum De Baak

08-05-13 14:07

-%.'-$-% //; 1/<(>( # C;< -* -

10',. 4'-% .0. %0## %0-) 4 0- 4-'3- 6 10',. - !% . %# !" %' -'0%#. 6# #. 3% % #3 14 #%) '14- ! !$%. -%0 - % .$% $0 01 ' ''.- 3-%- % $0 % .# $$ 0'(.. % '3- %- ''.0 % % 3'%1-% 5%$ . '(# 0 4-.140 3''- # ' %-.6 %. !-0 % $" 3 # ' .00 ") 3 .1- $# %'# 0 3-. ##% 0-%.'-$0 0-!0% % 0 % .(-" $0 ''.- % !$%.) %-4-( 3% .(-" ' 1% .$%4-" % % 0 ##% # 0 0'0 (-0 %%'30 . $''" 0'0 % 0-%.'-$0 % 0 %"% % '% 3% '14-) *#'0 3-.$'#0% $0 4%''( '0 4'%-%)+

FDO l k A ik l2 M i OLvr-17051311030.indd 33

k 33/34/35 i dd 1

03 05 13 16 48 08-05-13 14:08

> ;/ ; ,/ > /, (- , -(% <>AA;<*, ;5 /B + C/;> C + A( +()* (- % <1; * , > - //< %; 1;/B/> A; , > - ,(<<( ;()B - +> - -* - (- ,/% +()*& - (- 1+>< B- (- 1;/+ , -5 ()<, -C ;*(-% , > (),-< +> F( - C +* *;&>(% >;-<#/;,>( B C ;*(-% > & #>5 ;/B ; +> ; , ; ;<> - */;> -+E< B- C( //< %; (< - C> &() / >5 - >(* > B+> ; (% -+()* -( > /1 > 1+** -5 +< *A-<> -; //%<>> &() >+ B- 1;/) > - (- /1 -; ;A(,> 5 ;/) > - ( ) () B//;* A; - ,/ > *A-- - ;* - ( - ;/+ & - (- ( /1 -; ;A(,> 5

# %-"% )1)) - ,//( B//; + (< & > A- '1;/) > - +(&>(-<>++>( B- F <>(% , > ; C;(- + '+,1) < ; % ; - /1 +(&, - % +A( B- B//;()%-% ;<5 (-<>++>( <>> -A /1% <+% - (- F()- <>A(/5 7( %> <>;*< -; & > > +()* A< A, -; - /,% B(-% C; F/ * ;< )A(<> C/;> (-% 1; -> > F -(*< ,/% - -;* -5 ;+()*58 //< %; (< A< *A-<> -; ,; & #> & > *A-<> -;<&1 -//(> % F( - +< ( >< B ;& B -<5 7 ,()- <>A( B;/ % (* +< *A-<> -;

$$"- % 0 %"% '3- %-.0-1011, > % F, -+()* /->C(** + /- 1> -

OLvr-17051311030.indd 34

(; > - >C'-A,, ; - - > B/- - B + - ; *A-<> -;< ;;5 * -( >5 -> //; ( #>; * B- >C */- (* 0.4 , ; *A-<> ,* -58 - ); /# B()#>( - +> ; C ;*> //< %; B-A(> - ;()#<' &+ F/- ; *1;( > ;; (- <> ++( >B <>(%(-% (- )-%&( - & > B ;C F -+()* - B- ;/, -5 +< ; - >/& - >(* > ,/ > /1 C> F / - 7 F()- &(11( < , > A<(- <<1+-58 - & > % B+ B- (),-< F/;% - ( &(11( < B//; - /,, * ; (& > -* - /B ; (-#;<>;A>AA; (- /AC , > % F, -+()* /->C(*' * + /- 1> - +< 9+/C'(-'>& ';* +()-(-%: - 9E-,(<& ;#:5 > / + (< /, C % AA;F, - (-> ;>( # > ,* - ()B//; + //;> C % F +# - ;%( //%<> A(> C %(-% ( ;/B ;& 1+>5 (> ); -/% C/;> & > ;<> >;) > (- //;';-> % + %5

% 3 . > *+(-*> %/ ,; (< B/+% -< ;(<> + B- ; - 2 (),-<3 ,; & > %(-5 7-F <, -C ;*(-% + (> >/> - >;-<#/;,>( (- & > -* - - / - B//; & > & + ;()#5 (% -+()* F()- C ,;*> B//; /-< - & > (-- , - //; & + - ;< > % - ( ,;*> - > *()* -5 ;(>(/- + F(>> - /AC ;< B* (- &/A(-% B- 9A B;%> C() ;( -: - ;//; C/;> ; //* B;()C + ++ - /1 1;()< % /-A;; ;5 A */, - C F +# , > - B(<( /1 +-<&1% B ;< A(> ( ;() 1<< -58 //< %; 71;&>' % B ;< ( -* - (- - /,(->( B- $--(!+ - 5 ; !; - A>/-/,( B//; (),-< - ;//; F()- ; //* /1 -< ->; ** +()* ; ,;% < ,/% +()*58

08-05-13 14:07

.(-"% '3%0##01# %'$ ,; -( > /B ; <, -C ;*(-% %1 0 '(0 $ .$ ( - F( - > & > /- 1> + (> >/> - %/+# B- >;/>< (-- - & > ;()# - /1>(,(<, (>() - B- /-/,(<& ;(<(<5 E1 ; - /1 //< %; < C ;*1+ * <>> - #/, /; B- / <) 7 (&>% B - C % *5 /* +(&> B//; & > (- B- >A-- +58 ; - 7 >/1 B- (),-< % +//#> &( ;(- > B/ + - , -< - # (++//< -58 //< ' %; 7; (< -/;, B + 1A+((> (> % C <> - > / > & + B +5 ) (*< A(> >; ++ (),-< /# F //* F/:- <- +C % *A-- <> ++ -58 : ; ,+ -/; 7(> B//; + C()<> ,; C ; > ) > ; *A-> >;-<#/;, ; - B-A(> /1>(,(<, B-A(> ; (%(-% B- /-* ; C/+* - ( F(& <, -1** - /B - ) A<(- <<5 - /-F 1;*>()* F( (* B* > - A;-(-% 1+>#/;, & + ,+ -( > + (> >/> <>;A>A; + B ;- ' ;(-%5 > ,//( B- (> B//; + (< > ; - C -* - 1 ;<1 >( # C/;> - ;% + %58

0 % 14 % ; (> /- 1> (-(%> (< ,/ (+()* > B//;' <1 ++ -5 ;(&>(-% (- <, -C ;*(-% (< C + A( +()* " <, - & > ;+-< +-' <&1 (--/B ; - " ,; & > (-/ + -( >5 ;() &//;> //* - <, -C ;*(-% C;(B ;>;/AC - /B ->//- B/ ;> - ( $--' ( + -( > >/> +><> ,(++(, > ; (< (&>' % >(,, ;5 //< %; 7 + - (< & > -( A' C & -5

& - #<1;* - % ,*> /B ; & > + B- & > (-> ++ >A + (% -/, ,; ; +(%' % - % - B<> #<1;* - /B ; /-F <, -' C ;*(-%5 > (< //* & + ,+ -( > -/(%5 -* ) > (* B//; >( - 1;/ -> , ; -; /-A;; -> F/A %-6 >AA;+()* -( >58 -/; , -> > //< %; ;, - << -' >(!+ B//;C; -<>(1>5 7- ; -/ , ; A>A; ;//$-% % + ( - C /;%-(<>( < ( /1 - - ; ,-( ; >;-<#/;, ; -5 > %> - /, - B ;- ;(-% (- & > -* - /, ( B ;- ;(-% > ; (* - (< & > B* -/(% /, , > D> ;- 1;>- ;< & > D1 ;(, -> - > %-5 > B ;%> B + + # - B ;>;/AC -58

'$(#0 0-%.'-$0 ;A% -; & > ## > /1 (),-<5 A(<> (>() - B- /-/,(<& ;(<(< " ( (- /AC //* -/% -< D>; , C/;> % B/ + " *- ;% +()* /- 1> + ( - >/> /,1+ > >;-<#/;,>( 5 7 +/#> B ;<,/+> , > C-&//1 / > C/- ; -8 F %> //< ' %; 5 - ; - 7 -< - B/ + - &;$)- > ; - >;-<#/;,>( ,/ > 1+><' B(- - - (> /- 1> ,*> (- & + ; ' > B- /-< ;()# A( +()* > & > //* &> *-5 (),-< ,*> <>1 B- D1+/(> ; -; D1+/; ; -5 %- B- -- , ; -; /- ;- , ;5 > + (> ; /- ; - ; >/ > C <E<> ,(-> %;>/; C/; -5 ; > / - C -( > ++ - B-A(> > &-( * ,; )A(<> B-A(> ,/% +()*& -58

# !3% (- ""#% > /- 1> B- ,;> (%&CE (< ;() - %;/> B ;+ ( ;5 > & + +-%;()* (< B/+% -< ( - & > 9) ,;:' -* - ,/ > ;A(>5 ,/ > - -* - (- ,/% +()*& - (1+>< B- (- 1;/+ , -5 > (< //< %; < 1 ;;/A ; //* () ; + ;(> //; - 9) ,;:' <>/ + F/; 1 ;/ + (> F %> F/;%> <1;*& ;* --(-%;(<& <&/*5 //< %; 7 * +()# //* <> < C ; %; -F - B ;+ %% -5 +< F - > % C - F()- +(&>% B - <#+> */, (* , > +(&>% ' B - ;/F -5 * +()# 1;(** + - /, B ;- ' ;(-% ;(- > &/A -58 -/; 7/* +< & > %/ %> ,% ) -( > &> ;/B ; + A- -5 ' F +# A(>% - ,/ > )A(<> - ;/A>(- C/; -58

'# 2 % .1.. - $ $0 &% 144-#

@G0? 55 ++ ; &> - B//; &/A -5

OLvr-17051311030.indd 35

08-05-13 14:07

OLvr-17051311036.indd 36

07-05-13 14:00

PROGNOSE

ONDERNEMEN

2040

Nieuwe trends, nieuwe kansen. Yuri van Geest portretteert bedrijven die nu al met de trends van de toekomst aan de slag zijn. Drie categorieën: G Kunstmatige intelligentie voor comfort en veiligheid G Vergrijzing als markt G Nieuwe combinaties van techniek en kennis door YURI

VAN GEEST

SPECIAL MEI 2013

37 OLvr-17051311036.indd 37

07-05-13 14:00

PROGNOSE

SLIMME APPARATEN

1

VEILIG VERVOER MET DRONES VAN DOKTER TOT PIZZAKOERIER

Eén miljard mensen kunnen niet via de weg van huis naar hun werk gaan, naar een dokter of een school. Regen en andere weersomstandigheden, oorlogen en rampen maken transport soms moeilijk of onmogelijk. Met name het transporteren van voedsel, water en medicijnen (met name kuren tegen aids) is dan een serieuze uitdaging. Matternet werkt aan een oplossing. Matternet Inc. is een start-up uit Silicon Valley, opgericht door Andreas Raptopoulos, Paola Santana, Dimitar Pachov en Darlene Damm vanuit het zomerprogramma van Singularity University – waarover verderop meer. Matternet wil voor fysieke dingen doen wat internet voor informatie doet. Verplaatsen. Matternet heeft een netwerk van drones (ook wel UAVs of flying robots genoemd), die zijn uitgerust met specifieke logistieke software (kunstmatige intelligentie), aangestuurd vanuit grondstations. Het is een soort pakjedienst die overal kan komen waar de postbode niet kan komen. De drones hebben een maximum-

SPECIAL MEI 2013

38

Transportdrones in actie Computersimulatie van Matternet.

OLvr-17051311036.indd 38

Drone control In Duitsland wordt de wildstand gemonitord met vliegende robots.

snelheid van 40 km/uur en vliegen op honderd meter hoogte onder alle weersomstandigheden naar hun eindbestemming. Ze transporteren twee kilo over een afstand van tien kilometer, voor minimale kosten: slechts twintig eurocent. Dat is concurrerend met andere transportmiddelen. Eén drone kost nu € 700, één grondstation zo’n € 11.000, maar volgens de Wet van Moore wordt dit elke achttien maanden goedkoper. De Wet van Moore voorspelt de verdubbeling van IT-capaciteit elke achttien maanden, waaronder processorkracht, bandbreedte en opslagcapaciteit, tegen gelijkblijvende prijzen. Als dit Drones en geldt voor drones, Matternet kan elk jaar een maken zwaarder object transport worden getransgoedkoper, porteerd. Nu twee makkelijker, sneller en kilo, half 2014 veiliger vier kilo, in 2016 acht. Drones en Matternet staan gelijk aan een paradigmashift in logistiek. Ze maken transport makkelijker, goedkoper, sneller en veiliger. Met name in ontwikkelingsgebieden is het een nuttig alternatief. De toepassingsmogelijkheden van drones zijn legio. Er wordt al geëxperimenteerd met pizzabezorging in Berlijn en met tacobezorging in San Francisco. Boeren zetten ze in voor de monitoring van hun akkers, zodat ze de productiviteit van de grond en de gewassen beter kunnen meten en optimaliseren. Daarnaast worden drones ook al veelvuldig ingezet in de bouw, voor militaire en politietaken, bij beveiliging en bij crowdcontrol op festivals en andere events.

07-05-13 14:00

SPECIAL MEI 2013

39 OLvr-17051311036.indd 39

07-05-13 14:00

PROGNOSE

2

’CLEVER THINKING, WATSON’ IBM-COMPUTER STELT DE DIAGNOSE

SPECIAL MEI 2013

40

Kent u nog de IBM-supercomputer Deep Blue die Gary Kasparov in 1997 versloeg? Vlak ervoor zeiden veel ‘experts’ dat dit niet mogelijk zou zijn. We zijn nu zestien jaar verder en Deep Blue is opgevolgd door Watson. De progressie is substantieel. IBM Watson is een state of the artsupercomputer, een geavanceerde AI (artificiële intelligentie) die complexe vragen in normale mensentaal snel en accuraat kan beantwoorden – binnen drie seconden. Watson bestaat uit negentig krachtige computers die parallel vragen kunnen interpreteren en beantwoorden. Het is een combinatie

OLvr-17051311036.indd 40

van verschillende technologieën zoals natuurlijke taalverwerking, hypotheses vaststellen en vergelijken, logisch redeneren, kansberekeningen, informatie zoeken, kennisrepresentatie, machine leren en evaluatiealgoritmes. Kosten: rond de twee miljoen euro. Wordt snel goedkoper als gevolg van ontwikkeling van Wet van Moore. Watson, vernoemd naar IBM-oprichter Thomas J. Watson, kan in zijn berekeningen 500 gigabyte aan data per seconde verwerken – evenveel als één miljoen boeken van gemiddelde dikte. Daar kan geen mens tegenop. Watson bevat meer dan 200 miljoen

pagina’s met informatie, waaronder alles van Wikipedia. Watson is de ultieme diagnosetool. Dat geldt voor entertainmentdoeleinden zoals bij het tv-programma Jeopardy waar het in 2011 een prestatiedoorbraak vierde door de twee beste menselijke Watson zal Jeopardy-spelers rol van aller tijden te verhuisarts en slaan. Maar sinds specialist dit jaar wordt het grondig ook gebruikt in de veranderen medische sector, waar met behulp van Watson meer accurate medische diagnoses kunnen worden gemaakt. Daarbij spelen niet alleen de symptomen van de ziekte een rol maar ook de genetische aanleg, medische geschiedenis en wetenschappelijke me-

07-05-13 14:01

3

ROBOT BEWEEGT ALS EEN MENS EN SPRINT USAIN BOLT ERUIT

State of the art Watson is een ‘team’ van negentig krachtige computers die in mensentaal vragen beantwoorden.

dische literatuur. Artsen kunnen vervolgens op basis van de scherpe Watson-diagnose betere behandelingen voorschrijven. Hierdoor overlijden hopelijk minder mensen en zullen patiënten minder bijwerkingen ervaren. De impact is dat de rol van de huisarts en medische specialisten door deze ontwikkeling aanzienlijk zal veranderen. Soms substituerend, soms aanvullend. Daarna volgen onder meer toepassingen voor Watson. Denk aan juridische vraagstukken, telecommunicatie, de overheid, financiële dienstverlening, advieswerk en andere domeinen van kenniswerkers. HAL9000, het computerpersonage uit de film 2001: A Space Odyssey komt steeds dichterbij, al blijven het daadwerkelijke begrijpen en semantiek uitdagingen.

OLvr-17051311036.indd 41

Boston Dynamics is ontstaan vanuit de Amerikaanse technische universiteit MIT in 1992. Inmiddels is het bedrijf een van de toonaangevende bedrijven in de wereld op het gebied van robots. De machines hebben namen als Atlas, Petman, Sandflea, BigDog. Ze kunnen tegen rotsige hellingen oplopen, op ijs wandelen, boven op een gebouw springen, zware ladingen dragen. De robot Cheetah kan zelfs iets sneller rennen dan sprintkampioen Usain Bolt. Opvallend is dat sommige van deze robots steeds menselijker overkomen, tot de meest subtiele bewegingen aan toe. Het onderscheid tussen wat robots en mensen fysiek kunnen neemt snel af. Er zijn verschillende toepassingen: militair, calamiteiten, beveiliging en politie (Robocop).

HET EID RSCH ONDE ROBOT EN TUSS S NEEMT EN EN M EL AF SN

Robocop De robots worden steeds menselijker, tot de meest subtiele bewegingen aan toe.

SPECIAL MEI 2013

41 07-05-13 14:01

PROGNOSE SPECIAL MEI 2013

42

VERGRIJZINGSMARKT

1

GEZOND OUD TESTMETHODE

Binnenkort kunnen mensen zelf de lengte van hun telomeren meten. Telomeren? Denk aan het uiteinde van een schoenveter. Daar zitten kleine plastic beschermhulsjes omheen. Iets vergelijkbaars zit er aan het uiteinde van uw chromosomen. Deze telomeren beschermen chromosomen tegen schade die kan leiden tot celdood en verlies van gezondheid. Telomeren verkorten na verloop van tijd, en deze verkorting wordt beschouwd als zoAls we zelf wel een marker telomeren (indicator) van meten veroudering van krijgen we cellen als een oor- inzicht in zakelijke factor in onze de veroudering biologische van cellen. Teloleeftijd meerverkorting is als een ‘genetische klok’ – het wijst op een verminderde cellulaire levensduur. De lengte van telomeren bepaalt onder meer de ontwikkeling van ziektes als hart- en vaakziekten, kanker, diabetes, depressie, dementie, reuma en botontkalking. Hoe korter de telomeren, des te zieker. Lange telomeren staan voor een goede gezondheid (healthy aging). Straks kunnen mensen zelf hun telomeren meten, hetgeen een accuraat inzicht biedt in de biologische leeftijd. Het bedrijf Telome Health biedt dat aan. Je Echte Leeftijd was een tijdje terug een populair tv-programma. Het lijkt erop dat Telome Health nu een biologisch meer accurate testmethode heeft ontdekt om de ‘echte’ leeftijd te bepalen. Het idee erachter is: hoe eerder je weet hoe je ervoor staat, hoe groter de kans is dat je je levensstijl verbetert met goed eten, drinken, sporten en ontspannen.

036-045_FDOS1303_LESSEN.indd 42

Stamcellen 3D-geprinte organen en stamceltherapie leveren de best werkende orgaanvervanging.

2

GEHEIM VAN DE EEUWIGE JEUGD 3D-BIOPRINTERS MAKEN ORGANEN

Binnen een aantal jaren is het mogelijk om veel verouderde organen te vervangen. Niet door transplantatie uit een ander mens, maar door gloednieuwe organen die via een 3Dbioprinter laagje voor laagje zijn gemaakt van levende cellen. Het bedrijf Organovo uit San Diego (VS) is hierin gespecialiseerd. Hun geprinte organen kunnen eraan bijdragen dat mensen steeds langer gezond blijven. Deze organen kunnen namelijk niet alleen

voor onderzoeksdoeleinden worden gebruikt, maar ook voor therapeutische doeleinden bij patiënten. Doelgroepen zijn zowel onderzoekers, medisch specialisten als patiënten. Interessant is om te kijken naar de verschillende manieren waarop wij verouderde of slecht functionerende organen kunnen vervangen. Er is een mechanische manier en er zijn twee biologische manieren. De mechanische route is die van cyborg implants

08-05-13 16:55

3

LOOPFIETS BEVRIJDT BEJAARDE STARTENDE SENIOR ONDERNEMER

Ad Witteveen uit Barchem (Achterhoek) is met zijn 80 jaar de oudste startende ondernemer van Nederland. Hij heeft de Sitgo ontwikkeld: een nieuw vervoersmiddel, tussen fiets en step in. Deze loopfiets met grote wielen en een comfortzadel is in eerste instantie bedoeld voor volwassenen met loopproblemen. Witteveen: ‘Er is gat in de markt tussen de elektrische fiets en de rollator.’ De Sitgo is vorige maand gepresenteerd en het loopt ‘storm’, zegt Witteveen, die het bedrijfje Sitgo Greenstep runt met zijn vijf jaar jongere broer Cees. De verkoop gaat via internet. ‘Mensen met loopproblemen, fietsangst of gewrichtsklachten willen graag een demonstratie zien.’ De tien demonstratiemodellen zijn uitverkocht. ‘Eind mei kunnen we weer leveren.’ Witteveen deed er een jaar over om een fabrikant te vinden en vond uiteindelijk het kleine Rainbow Industry (Aalten), dat met name ligfietsen maakt. ‘Dan

waarbij mechanische oplossingen Implanteren domineren. Denk van de aan een artificiële biologische retina bij het oog, 3D-geprinte een pacemaker of organen een kunstoor. De heeft minder twee biologische complicaties oplossingen – 3Dtot gevolg geprinte organen en stamceltherapie – zijn te prefereren boven de mechanische. Ze geven minder complicaties en bijwerkingen. Biologische oplossingen worden minder vaak afgestoten, zijn natuurlijker en creëren minder additionele problemen.

036-045_FDOS1303_LESSEN.indd 43

weet je dat je vakmanschap krijgt’. Met een loopfiets lopen mensen met de fiets zoals kinderen dit al intuitief doen. De senior startende ondernemer kwam op het idee van de Sitgo bij het zien van peuters op hun loopfietsjes, onder wie zijn eigen kleinkinderen. ‘Kleine kinderen die nauwelijks kunnen lopen, zijn met die loopfietsjes toch snel en mobiel.’ Het loopfietsen is Gat in de ook voor volwasmarkt tussen senen eenvoudig elektrische aan te leren. Een fiets en Sitgo kost € 750 rollator (basis)en € 870 euro (allroundmodel). De komende tijd zal de productie geleidelijk worden verhoogd. Witteveen wil uiteindelijk een paar duizend exemplaren per jaar gaan leveren. ‘Sinds mijn broer en ik hiermee bezig zijn, voelen wij ons zelf ook fitter dan ooit.’ — Marieke van Twillert

SPECIAL MEI 2013

Loopfiets Ad Witteveen (links) runt Sitgo Greenstep samen met zijn broer Cees.

43 08-05-13 16:55

PROGNOSE

NIEUWE COMBINATIES

2

VLEESFARM ZONDER DIER

Diagnose Doe-het-zelf voor €1 per test.

1

LAB OP CHIP THUISDOKTER

SPECIAL MEI 2013

44

Kunt u zich voorstellen dat wij in de nabije toekomst vrijwel alles in de gezondheidszorg zelf thuis kunnen doen? Toegang, preventie, diagnostiek en zelf behandelingen? Nanobiosym is een van de belangrijke start-ups uit de VS in dit licht. Nanobiosym maakt geavanceerde draagbare lab-on-a-chip-apparaten die mobiel worden ontsloten. Hiermee kunnen gebruikers zelf via DNA tests hun bloed analyseren op ziektes als kanker, In de nabije toekomst hiv, malaria en kunnen tuberculose. Hoe we vrijwel werkt het? Iealles in de mand prikt bloed, gezondlegt een druppel heidszorg op een chip van het draagbare lab- zelf thuis doen on-a-chip-apparaat die via nanomotoren het DNA in het bloed uitstrekt en leest. Vervolgens wordt het ziekteprofiel gekoppeld aan de DNA-uitslag. Dit kan voor € 1 per test, 99 procent accuraat en binnen 1 uur per test. Met name in ontwikkelingslanden is dit van groot belang, maar ook in de ontwikkelde landen kunnen mensen hiervan gebruikmaken. Een voorbeeld is het testen van soa’s thuis op de bank. Momenteel worden pilots uitgevoerd in India en Zuid-Afrika voor hiv en aids.

OLvr-17051311036.indd 44

De productie en distributie van vlees, en de CO2-uitstoot die daarmee gepaard gaat, is een belangrijke veroorzaker van klimaatverandering. Het is straks mogelijk om vlees in een biologisch lab te creëren. Oftewel, vlees maken zonder dieren. Hierdoor ontstaat er minder tot geen methaan en CO2 in Vlees maken de productie- en zonder dier distributieketen. zal, net als Daarnaast genetisch kunnen we hiergemodimee ook allerficeerd hande risico’s voedsel, rondom vlees op veel voorkomen. Geen weerstand stuiten injecties, antibiotica, verwisselingen tussen runderen en paarden. Alles direct uit het lab zonder interventies. Gezonder, duurzamer. De vraag is hoe consumenten hierop zullen reageren. Is dit authentiek? Eerlijk voedsel? Is dit echt gezond? Wat zijn de langetermijneffecten? Wat is de smaak en hoe verhoudt dit zich tot traditioneel vlees? Net als bij genetisch gemodificeerd voedsel (tomaten, maïs, rijst) zal aanvankelijk de menselijke weerstand sterk aanwezig zijn. Inmiddels is dit voedsel na twintig jaar niet meer wetenschappelijk omstreden en meer maatschappelijk geaccepteerd, zelfs in het kritische Europa. Hetzelfde zal op de middellange termijn mogelijkerwijs kunnen gebeuren met deze ‘in vitro meat’-oplossing.

07-05-13 14:02

3

GOUDKOORTS IN ZONNESTELSEL IRIDIUM DELVEN IN DE RUIMTE

Peter Diamandis (zie ook: recensie pag. 48) is een van de oprichters van de baanbrekende ruimtevaart-startup Planetary Resources. Diamandis heeft een sterke trackrecord van succesvolle initiatieven, met onder meer de oprichting van X-Prize – de grootste incentive prize ter wereld met 10 miljoen dollar aan prijzengeld – en Singularity University – de nieuwe universiteit van Nasa, Google, Cisco en Autodesk. Planetary Resources wordt onder meer gesteund en gefinancierd door Eric Schmidt, Larry Page (beiden van Google), James Cameron (regisseur van de Terminator, Titanic en Avatar-films) en Ross Perot. Het idee is dat robots met commerciële raketten de ruimte in worden gestuurd om asteroïden in kaart te brengen en te exploiteren. Hierbij wordt gezocht naar water, specifieke schaarse metalen zoals platinum, rodium, iridium en osmium alsmede

nikkel, kobalt en ijzer. Water is een grondstof voor waterstof, wat voor verdere ruimtereizen onontbeerlijk is. Deze grondstoffen worden vervolgens naar de aarde gestuurd. Momenteel zijn er 1500 asteroïden op relatief Het ‘laagkorte afstand van hangend de aarde. Ze zijn fruit’ van de het ‘laaghangenmijnbouw in de fruit’ van ons de ruimte is zonnestelsel. Iets een groep verder weg zijn er van 1500 rond 7500, maar asteroïden elk jaar worden er in de buurt honderden nieuwe asteroïden ontdekt. Interessant is dat deze start-up tevens kan worden gebruikt voor het afweren van de meteorieten zoals laatst een in Rusland was ingeslagen. De eerste daadwerkelijke onderzoeken worden pas in 2016 verwacht. Het exploiteren zal later plaatsvinden. n

Yuri van Geest is ‘ambassadeur’ in Nederland van Singularity University en mede-oprichter van Quantified Self Europa.

Laboratoriumvlees Over één generatie mogelijk net zo onomstreden als genetisch gemanipuleerd voedsel.

SPECIAL MEI 2013

Asteroïden Mogelijke leveranciers van schaarse metalen als iridium en osmium.

OLvr-17051311036.indd 45

45 07-05-13 14:05

COLUMN

AMSTERDAM IN 2040

WIMS GROENTENPENDEL

T

OEN WIM VERVELD OM 8 UUR ‘S OCH-

cirkelde een kleine drone boven zijn hoofd. Op zijn voettocht naar de metro leek het zwarte ding hem hinderlijk te vergezellen. Liever had hij vaste camera’s, die maakten tenminste geen geluid en waren vrijwel onzichtbaar. Zijn mobiele telefoon liet hem weten dat de eerstvolgende metro in aantocht was. Alleen een overstap bij station Ceintuurbaan op de Oost-Westlijn vormde nog een ongewis oponthoud. Sinds de Noord-Zuidlijn in gebruik was genomen, ging het met het openbaar vervoer in Amsterdam stukken beter. Trams waren nauwelijks te bekennen; de laatste werden alleen nog door toeristen gebruikt. Ze boemelden tussen de grote hotels in de binnenstad en het overvolle Museumplein. Als gewone Amsterdammer kwam je daar liever niet meer, je kon er over de hoofden van de mensen lopen. Ook de binnenstad kon je beter mijden. Het Anne Frankhuis was al jaren voor het gewone publiek afgesloten. Te druk en te gevaarlijk, had het stadsbestuur gezegd. De grote musea waren nu op de Zuidas gevestigd. Niet dat Verveld daar veelvuldig kwam. Hij was ondernemer. Hem zag je pendelen tussen het Mercatorplein en Schiphol. Dat was zijn leven. Ten minste driemaal in de week vloog hij naar Afrika om er groenten en fruit in te kopen. Zijn groothandel in verswaren had er inmiddels verscheidene filialen; Afrika was immers het snelst groeiende continent. Zo kon hij Amsterdam en de rest van Nederland dagelijks van tropische groenten voorzien. Alleen het zaad werd hier nog veredeld, de tuinders in de omgeving hadden het tuindersbestaan al lang opgegeven. De kassen in Aalsmeer en in de Wieringermeerpolder stonden leeg. Rond Amsterdam trof een mens alleen nog vage bebouwing waar robots lege trailers voortsleep-

SPECIAL MEI 2013

46

TENDS HET PAND VERLIET,

Door Zef Hemel, hoogleraar grootstedelijke vraagstukken, UvA (Wibautleerstoel)

ten, hier en daar afgewisseld met wat heckrunderen in door de provincie beheerde natuur. Al die trailers hadden Schiphol als bestemming. De luchthaven in de Haarlemmermeer was uitgegroeid tot een van de grootste luchtvrachthubs ter wereld. De passagiersterminal had de directie na het faillissement van Air France-KLM sterk ingekrompen, transferverkeer kende de luchthaven niet meer. Luchtvracht had de ontstane capaciteit in de slots geruisloos opgevuld. Voor de rest verzorgden low-cost carriers de aanen afvoer van enorme ladingen toeristen. In de afgelopen tien jaar tijd was hun bezoek aan Amsterdam opnieuw meer dan verdubbeld. De stad, nauwelijks gegroeid vanwege de contouren van de luchthaven die streng werden gehandhaafd, was gewoon veel te klein om al die reizigers te accommoderen. Velen kwamen uit Afrika. Zonder uitbreidingsmogelijkheden was Amsterdam in een ander dan toeristisch opzicht sterk achteropgeraakt. Sterker, heel Nederland kwam met zijn kleine stadjes en krimpende dorpen op buitenlanders lachwekkend over. Chinezen beschouwden het als een curieus openluchtmuseum. Het Disney-concern had een paar jaar geleden zelfs een bod op het hele land gedaan, maar daar was de EU niet op ingegaan. Was het gek dat jong talent, zodra het de kans kreeg, een goed heenkomen zocht in de snelgroeiende metropolen van Azië, Zuid-Amerika en Afrika? Ook de enige zoon van Verveld leefde tegenwoordig in Rangoon, dat hij na zijn studie in Seoul had verkozen boven bijvoorbeeld Singapore of Jakarta. Verveld, zelf al op leeftijd, had er graag ook zijn intrek genomen, maar hij raakte zijn huis in Amsterdam aan de straatstenen nog niet kwijt. Hij voelde een vervelende pijn opkomen in zijn linkerzij. De drone cirkelde nog steeds schuin boven zijn hoofd. Zouden de Amerikanen hem verdenken van belastingontduiking? n

SCHIPHOL IS EEN VAN DE GROOTSTE VRACHTHUBS TER WERELD GEWORDEN

OLvr-17051311046.indd 46

07-05-13 16:30

INZICHT De toekomst geeft steeds meer van haar geheimen prijs. Wim de Ridder bespreekt vier publicaties die met elkaar een realistisch beeld geven van onvermijdelijke strategische ontwikkelingen.

TOEKOMSTVISIE (1)

LAB VAN DE CHIPINDUSTRIE Ongeveer 3000 ICT-experts vanuit de hele wereld delen kennis over chips en halfgeleiders. Online en gratis. Zo komen strategische doorbraken tot stand. Al decennia wordt geprobeerd de toekomst van informatie- en communicatietechnologie in kaart te brengen. De eerste serieuze poging kwam van Gordon E. Moore, een van de oprichters van Intel. Hij voorspelde in 1965 dat de capaciteit van computerchips iedere achttien maanden tegen gelijkblijvende kosten zal verdubbelen. Hij kreeg gelijk. Sinds de introductie van de chip in 1971 is deze wet onverminderd van kracht. In 2005 moest Moore erkennen dat hij niet had verwacht dat zijn voorspelling 40 jaar later nog zou gelden. De Amerikaanse Semiconductor Industry Association claimt een belangrijk aandeel in dit resultaat. Deze brancheorganisatie nam in 1990 het initiatief tot het opstellen van de International Technology Roadmap for Semiconductor (ITRS). Inmiddels is deze roadmap uitgegroeid tot hét strategische plan van de gehele sector. De roadmap is opgesteld samen met de Europese, Japanse, Koreaanse en Taiwanese zusterorganisaties. In dit plan komen de experts tot het inzicht dat de voortdurende kostendaling van computerchips

OLvr-17051311047.indd 47

Future Fab International, de digitale kwartaaluitgave van de chipindustrie, editie januari 2013 met daarin opgenomen de 2012 Update International Technology Roadmap for Semiconductors

Wim de Ridder is hoogleraar toekomstonderzoek aan de Universiteit Twente

kan worden voortgezet als gebruik wordt gemaakt van bepaalde lithografische technieken. Het Nederlandse bedrijf ASML dat een leidende rol speelt in de productie van machines waarmee computerchips worden gemaakt, heeft in 2012 op basis van dit strategisch ontwikkelingsplan een order van $ 4 miljard binnengehaald van leidende IT-bedrijven zoals Intel en Samsung. De EU financiert op hetzelfde terrein een consortium van 47 bedrijven en kennisinstellingen. Future Fab International is de

uitgever van de ITRS. De publicaties die gratis kunnen worden gedownload, vormen de absolute top in deze sector. De naar schatting 3000 experts die de informatie aanleveren en over de relevantie ervan oordelen, komen overal vandaan. Chinezen, Indiërs, Israëliërs, Brazilianen, Zuid-Afrikanen ontmoeten Amerikanen en Europeanen en ontdekken de effectiviteit van deze internationale samenwerking. Waarom ze betrokken willen zijn? Sommigen zijn gefascineerd door de nieuwe werelden die opengaan. Anderen zoeken naar de economische successen die in het verschiet liggen. Geen onderneming, geen regering of universiteit kan dit proces sturen. Tegelijkertijd zien we sommige bedrijven worstelen met de aanbevelingen van de roadmap. Zij denken dat de voortdurende exponentiële groei in de chipcapaciteit langzamerhand voorbij is. Zij kiezen voor de strategie die zij zelf hebben uitgestippeld. Een gedurfde visie om afstand te nemen van een trend die zich al decennia manifesteert en zich volgens velen nog lang zal voortzetten.

SPECIAL MEI 2013

47 07-05-13 16:48

INZICHT

TOEKOMSTVISIE (2)

HET BREIN BELT Het onderscheid tussen mens en machine gaat verdwijnen, voorspelt de bekende futurist Ray Kurzweil. In zijn State of the Union

Ray Kurzweil, How to Create a Mind: The Secret of Human Thought Revealed, Viking, 2012

van april 2013 heeft president Barack Obama $ 100 miljoen toegezegd voor wetenschappelijk onderzoek op het gebied van hersenonderzoek. Mogelijk is deze beslissing mede ingegeven door het succes van dit boek van de Amerikaanse schrijver en uitvinder Ray Kurzweil. Dat haalde The New York Times-bestsellerlijst. Kurzweil werd bekend met een reeks voorspellingen in de jaren tachtig, die twintig jaar later vaak zeer nauwkeurig bleek, zoals de voorspelling van de rekenkracht van computers. In dit boek doet Kurzweil opnieuw opmerkelijke voorspellingen. Hij voorziet dat het onderscheid tussen mens en machine gaat verdwijnen.

TOEKOMSTVISIE (3)

OVERVLOED IN ZICHT Als meer mensen toegang krijgen tot informatie, leidt dit bijna vanzelfsprekend tot een vreedzamer wereld. Exponentiële groei in

SPECIAL MEI 2013

48

informatietechnologie heeft grote gevolgen voor de economie. Een wereld waarin sprake is van overvloed, ligt in het verschiet. Peter Diamandis, een van de oprichters van de Singularity University in de Verenigde Staten, schreef met Steven Kotler het boek Abundance (overvloed) dat eveneens The New York Timesbestsellerlijst haalde. De auteurs die dicht bij het gedachtegoed van Ray Kurzweil staan, beschrijven hoe we een

OLvr-17051311047.indd 48

duurzame energievoorziening kunnen realiseren die niet alleen goedkope stroom levert, maar ook de problematiek van de opwarming van de aarde oplost. Informatietechnologie gaat het onderwijs ondersteunen waarbij een veel persoonlijker benadering van het leren aanstaande is – en dit zal wereldwijd gebeuren. De auteurs beschrijven hoe de robots de gezondheidszorg veranderen, waardoor zorg voor iedereen toegankelijk wordt. Wie de vele voorbeelden uit

Peter Diamandis en Steven Kotler, Abundance, The Future is Better Than You Think, Free Press, 2012

Technologisch gezien zal dan de huidige smartphone met alle daarmee verbonden functies de omvang hebben van een bloedcel die in de hersenen van de mens kan worden geïmplanteerd. De informatie in deze bloedcel kan worden gedownload, opgeslagen, aangepast en geüpload. Ook communicatie tussen deze bloedcellen van verschillende mensen is mogelijk. Op dit moment worden al experimenten uitgevoerd met dieren waarin soortgelijke chips zijn ingebracht. Kurzweils boek roept indringende vragen op. Hij geeft aan dat met behulp van de nieuwe technologie ook invloed op het menselijk bewustzijn kan worden uitgeoefend. We zouden in onze hersenen een ambitieus doel kunnen programmeren, zoals ‘bijdragen aan een betere wereld’. Het tegenovergestelde is uiteraard ook mogelijk. De ratrace is begonnen, het maatschappelijk debat over de relevante ethische vraagstukken nog niet. —WdR

het boek naloopt, hoeft geen optimist te zijn om te geloven dat deze wenselijke ontwikkelingen zich zullen voordoen. Zij zijn onvermijdelijk. Lastiger is het hoofdstuk over vrijheid. De auteurs verwachten dat de grotere toegang tot informatiebronnen en de vorming van digitale netwerken tot meer vrede leiden. De historische cijfers weerspreken dit niet. Zo neemt, ondanks de vele oorlogen in de wereld, het aantal oorlogsslachtoffers in de tijd structureel af. Daar staat tegenover dat de verwachte versnelling in economische veranderingen tot grote onrust, onzekerheid en verlies van maatschappelijke posities zal leiden met als gevolg een toename van politieke, ethische en religieuze conflicten. —WdR

07-05-13 16:55

TOEKOMSTVISIE (4)

ONONTKOOMBAAR NAAR ÉÉN WERELD Nadat Mahbubani eerder vaststelde dat het Westen op z’n retour is, vertelt hij nu dat er reden is voor optimisme. Kishore Mahbubani, in Nederland onlangs op tv in het VPRO-programma Tegenlicht (april 2013), en in de komende FD Outlook geïnterviewd over zijn nieuwe boek, sluit zich aan bij de visie op de wereldeconomie zoals verwoord in Abundance van Peter Diamandis en Steven Kotler. Hij stelt zich nu de vraag of nationale belangen en internationale samenwerking wel hand in hand kunnen gaan. De geschiedenis kent vele voorbeelden waarin dit niet het geval was. Mahbubani gaat omstandig in op de oorlog in Irak. Daar leidde het gebrek aan internationale samenwerking tot een hoofdrol voor de Verenigde Staten en - vanwege de enorme kosten van de oorlog - tot een verzwakking van de Amerikaanse economie. China, dat een deel van de Amerikaanse begrotingstekorten heeft gefinancierd, beschikt nu over de middelen om zijn economie zodanig te versterken dat het rond 2025 de VS voorbij zal streven als grootste economische

Kishore Mahbubani, The Great Convergence: Asia, the West, and the Logic of One World, 2013, PublicAffairs

macht. Mahbubani legt in zijn boek veel nadruk op de rol van de Verenigde Naties en op de noodzaak van samenwerking. De VN hebben weliswaar veel bereikt, maar in enkele grote conflicten zoals in Irak en Af-

ghanistan, de Arabische Lente en recentelijk Syrië hebben zij onvoldoende macht kunnen ontwikkelen. Ook het klimaatvraagstuk vraagt om een wereldwijde aanpak, vooralsnog met weinig succes. Niettemin concludeert Mahbubani dat er wereldwijd sprake is van een onomkeerbaar convergentieproces, waardoor we toegroeien naar één wereld. Een betere toekomst ligt in het verschiet. Met verwijzing naar de ervaringen met de ICT-ontwikkelingen is ook een andere conclusie mogelijk, zegt Mahbubani terecht. Net zoals sommige bedrijven in de ICT-markt zich weinig of niets van de eerdergenoemde roadmap aantrekken, zullen ook sommige nationale overheden, bedrijven en religieuze groepen zich weinig aantrekken van het internationale integratieproces. Met vallen en opstaan zullen landen zich mondiaal manifesteren. Maar de prestaties van wereld als geheel zullen daar onder niet of nauwelijks minder zijn. Voortdurend treden er nieuwe kampioenen op, voortdurend zijn er verliezers. Het convergentieproces van Mahbubani is de roadmap van de gehele planeet. De VN en anderen, zoals wij zelf, hebben de morele plicht om het transitieproces zo vreedzaam mogelijk te organiseren. Niet de apocalyps staat ons te wachten maar de vooruitgang van de mensheid. Mahbubani heeft een overtuigende visie. —WdR

WELVAARTSGROEI EN EEN EINDE AAN DE ARMOEDE De ontwikkeling van de ICT speelt in op de basisbehoefte van de mens om te communiceren, welvaart te scheppen en nieuwe werelden te ontdekken. Dit proces voltrekt zich wereldwijd, onafhankelijk van politiek, religie

OLvr-17051311047.indd 49

of economische macht. De gevolgen zijn zichtbaar in de vele ideeën en innovaties die de wereld veranderen. Ramez Naam, die ook verbonden is aan de eerdergenoemde Singularity University, beschrijft in dit boek de verandering van de

economische orde die zich voltrekt en een einde maakt aan de armoede in de wereld. Ramez Naam, The Infinite Resource: The Power of Ideas on a Finite Planet, University Press of New England, 2013

SPECIAL MEI 2013

49 07-05-13 16:57

((' %? ?.C+

B--- D ?.*.,;? C..:;0++-5 3 - ? G+ ..* *.,- BD- -'? C:-:-3 + G')- : D+ ;?:?&B0; ' G+"; G D?,?'$%' $'--- B'? ? $-3

, ')C..:+ 0F&."" C- %? :& +-; :')" 0F 6.B - ; ?% "B?B: '" F.B *-.D D%: ?. +..*37 ? :')" -+F;:? ,? ?B:+ -$B$ :.;;'-$& ?%-.+.$' B'G-- -'BD;& .C:%';& - :')";D;'?; - %? ;-?',-? .0 ;.'+ ,' - *.,? .0 ;'; :C- ?.? 8:*'-$ B?B: D;93

+( ( *"-& +( ( (' "# * -'" " +.(' * 0 ' -' ' "- "# (( '- (*'* -""'* +' * (* & + "- * /#"'* (( $'*% " '0"(*" #*( -""' - ' ( ( - ( * * *' ( "#" * "" &

?BB:+')* %"? ..* 0F $- $+G- .+ ,: %? :')" +? D+ $. G'- D+* ,.$+')*%- : G')- ., C+ ,: .C-.0 %? ;-?',-? - 1"'?+')*2 .-?D'**+'-$- ? $- G'??-3 0F '; :, -'? ++- ;?; ;;-?' +: %B+0,'+ C..: -'BD;,' ,: ..* - -'? ? ,';;;'$-+ ? : $C-: ,'+- .-?& ;?- ., .,$C'-$ C..:?B:- ? ;-& --3 -:%B'; '; : ;0:* C- - *+'- :C.+B?' '- ,-': D:.0 .-:-,'-$%B- ,:*?0:.0.;'?' ." ;?:?$' -0;;-3 :'?'.-+ C.:- .-:-,'-$- :?. 1,:*?2.-:G.*- B'? ,: ;?; C*: -,- G %B- ?.C+B%? ?.? ':?: ,-':D:') G: -BD D.:? ;,-$D:*? ,? $:.0- *+-?- ." ;?*%.+:;3 '? '. '; ')C..:+ :;? B?. ' .0 ;'; C:.D;.B:'-$ D: .-?D.:0-3 - B:" %? - ., -'? ++- ? C:?:.BD- .0 '-G'%?- C- '$- 0:.";;'.-+; ,: ..* D:+ , ? +?- ;+';;- .C: %. B?. ,.;? :')- C.+- - :B'?G'-3 C':+ ,0$- +' ? ?.? %? C:D:*C- ,: +'";? /H3HHH ;B$$;?'; B'? /=H +-- '- %? .-?D:03

/*' " '0" :.D;.B:'-$ '; :, "'?+')* - E?:& , C.:, C- ,:*?.-:G.*3 ? *- %?: -.$ E?:,: ,? -'BD .-0?- C..: - '-?++'$-? ;- C- +.$; ".: ;.'+ ,' D;'?; .,,-? .E; ".:B,; -: '$'?+ :.---3 : %. -+F;:

FDO tl k A tik l3 M i OLvr-17051311047.indd 50

k 50 51 d f i dd 1 2 07-05-13 17:00

) ' $:.? %.C+%- .-$;?:B?B:: ? 1?*;? ".?.9; C'. ?323 '? D:*?::''; ;?:* '- .0*.,;? - *-? C:;%'++- C++.C- ;?:?&B0;3 - :C- '; %? ..: $4B':: ';'-.D ,:'*-; .-:-,'-$ ' ,? $0?-& ?: D -+F?';&;F;?,- ++ ,-'-$.C: 0:.B?- - '-;?- ;B$$;?'; C..: C:?:'-$- ' - C..: -: ?.0;& ;'-$- - :$+')* C- ,'+).-- .-;B& ,-?- - 1%.F2E0:?; ";?:B'-? ., G ., ? G??- -: '-G'%?- D: .-:-,:; %B- 1;?:?$';%2 ;+';;'-$- .0 *B--;:-3 ? $? :') ., ,: - %? G.*- -: ?:"D..:-< %? $? C..:+ ., %? B'- C- ;-?',-?3 ?%-.+.$' '; - ..* '- ;?? ., ?*-'; C- G'--? $:')0-3 - "'? $? %? ., - .,*& :'-$ C- %? ?:'?'.-+ ,:*?.-:G.* -'? +-$: D.:? $:.0- ,-;- -: %B,-'-$ .C: '?; $C:$< : D.:? - '-?+& +'$-? ;- $- C- ,-'-$- ;B$$;& ?'; - ' - ' ?.% + ;%'*: G')-3

+ (* '( C.+$- ;?0 '; ? ?%-.+.$' ,-& ;+')* .,0?-?' ?.? %? 1'-?B(?'"2 .,'& -:- C- ?:-; - ?%-'*- ?.? -'BD ,.$+')*%- ','?:?3 ? $? :') ., .,'-?'; C- ? B'? ?.?+ C:;%'++- :.--- C:' :- C- D$'-$- C- .-& B::-?- ,-'-$- C- .-;B,-?- C:& -:'-$- '- :$+$C'-$ ?%-.+.$'?:-; ?.? - ,? C';'; .-: ')C..:+ ;%:')C:; *B-;?-:; - #+,,*:; ' C* :'$ ?:.BD: $:,?: G')- C- D? ?.*.,;? '- 0??. %"?3

+'-*? $.5 : D? ,.? B +; ;?BB:: %':,5 ,.? G'% '- +* $C+ :+';:? : - -: ,-': C- ;?:?$'& .-?D'**+'-$ - &',0+,-??' .-?;??3 *+;;'* -0* '; - 0:'.'* E:'?' D:') ,- ! + - -'? .-:;?B- ..: - ?, .-;B+?-?; ! ?.? - C';' .0 *.,- ):- *.,? - ' C:?+? -: ;?:?$' ' *.,- ):- +; *.,0; ,.? '--3 G *+;;'* -0* 0;? %?: -'? +-$: ') .-C..:;0+:%' C- ,:*?3 -'BD -0* '; ? .-:&

!$# !# $# % $& $#

! ! # !

! %#!

# # !

' $#$ &!

&# %

! $#$ !

-,'-$- C..:?B:- ,? - 8::9 'C:& ; +- C- %B- .,$C'-$ C:*--- ? '- '-?++'$-? ;%.: C..: G'% G'- C:-- +$$- ?B;;- .0$0'*? ;'$& -+- - .0 ;'; :C- .-?'-B G'%G+" B'?& $-3 B;3 :') $? %? G.D+ ., ;-?',-?- - ;B$& $;?'; C- C-$ +; ., $:.? C:-& :+')-- C- D? C:: ?.*.,;?3

" *( ' .0 G D')G .,$C'-$ ;-? *.,? -'? G. ;-+ C..: C::;;'-$- ? ;?-3 +++ :., '; %? G'--'$ ., :'- ? '-C;?:-3 +-$:')*: -.$ '; ? %? ;--- C- .,$C'-$ *-; .0 %? .-?**- C-'BD ?.0;;'-$- ;,-D:*'-$- '--.C?'; C:%..$?3 , +; C..:+ ?.0;;'-$ C- 8+C- ,?+9 1,?+ ? G'% 8;?:*?9 +; %? D:, D.:?2 ..: :%'?? '- ?%:,.0- :B'?- ., :B',?; *.+ ? %.B- D--: -.'$ - G.'--- ? +?- D--: -B??'$3 G ?%-.& +.$' %"? ,.$+')* 0.?-?'+ C..: :B'?-":'*-? ' %':, *- '):$- C:BB:G,'-$ '- .BD3 - 8.B D&

$ #

:+9 ,.;? ) : 8?.C++'$9 ?$-- +.0.0 1')C..:+2 - .-$:;3 - 8-'BD D:+9 D.:? ":'*-? $%.+0- ..: $C-: ;-;."?D: ' %? ?.C+ ,: :$';;:? ..: )B';? C:$- ? ;?++- ,? G ;."?D:3

"* ("*

'BD;$':'$%' -: D? : C..:') C.+$- .%? +'$? +')"? .-,';: C..: .-:-,'-$;;B;3 : '- %B''$ .-& C..:;0+: ,:*? '; %? ;;-?'+ ? .-:-,:; :') ,.:-;? %B+0,'& +- '-G??- ., :';'.9; ? C:*+'-- ?:"*-; C- -'BD 0+--- ? C:$:.?-3

" '

':?.: %-.+.$F C';.:F

" , (+((' * ! +..'

AH/@ 33 ++ :%?- C..:%.B-3

OLvr-17051311047.indd 51

06 05 13 08 35 07-05-13 17:00

+ ,# ( # #$ (# ( $(

( /

#

*&"///"///

*

(

#

*& $ #

(- $ #

"

* *

*//) $$ *//) !

//! (

# //! ( ! !

#( $ # (# , (# (

# !

" " ! # ! - $#+ # ( ,# $

& $$ "

(# ( $ ( -#- (-# , #($ ( %) * . ,#((#+( $

#

OLvr-17051311047.indd 52

07-05-13 17:00

OUTLOOK METAMORFOSE EEN NIEUWE TOEKOMST VOOR DE INDUSTRIE SPECIAL MAAK DE BV NEDERLAND KLAAR VOOR DE TOEKOMST DEEL IV

Recommend Documents