Ouderraad Mytylschool de Trappenberg

Themaboek Voeding

Ouderraad Mytylschool de Trappenberg

Inhoudsopgave

Inleiding

3

1. Jong geleerd is oud gedaan

5

2. Onze boontjes blijven Heilig! Een samenvatting van de presentatie van schoolarts Annet Schölvinck

7

3. Weet wat uw kind eet. Een samenvatting van de presentatie van diëtiste Suzan Bijleveld

10

4. Weetjes en tips

14

5. Voeding en gebit

25

6. Boeken- en tijdschriften

27

7. Websites en nieuwsbrieven

36

8.

Waar kunt u terecht met vragen of voor persoonlijk advies?

38

9.

Voeding in de Nederlandse taal

39

10. Recepten

42

11. Bronnen

50

2

Inleiding De ouderraad heeft zich ten doel gesteld elk schooljaar op een thema-avond een belangrijk onderwerp in de schijnwerpers te zetten. Deze thema-avonden worden speciaal voor ouders en verzorgers georganiseerd, maar ook medewerkers van de Trappenberg en andere belangstellenden zijn van harte welkom. Dit schooljaar is gekozen voor het thema Voeding dat op 10 november 2010 werd gehouden in de Trappenberg. Dit onderwerp is niet zomaar gekozen, want wist u dat:     

veel leerlingen van onze school ‘s ochtends geen tijd hebben om goed te ontbijten? veel leerlingen last hebben van obstipatie (verstopping)? ouders tips kunnen gebruiken voor hun ‘lastige’ eter thuis? een aantal leerlingen sondevoeding krijgt? verschillende soorten suiker (geraffineerd of niet geraffineerd) en vet (verzadigde of onverzadigd) een heel verschillende invloed hebben op de gezondheid van uw kind?

Deze en nog veel meer onderwerpen en tips kwamen op de thema-avond aan bod. De ouderraad kijkt terug op een zeer geslaagde avond met veel informatie, betrokken bezoekers, leuke en interessante boeken en goede ideeën voor het ontbijt en de broodtrommel. Na afloop konden de aanwezigen genieten van heerlijke, gezonde hapjes en sapjes. Alle informatie, tips en weetjes van de thema-avond zijn in dit themaboekje gebundeld. Ook de boeken en websites die besproken zijn worden vermeld. Zo kunt u het thuis nog eens rustig nalezen of opzoeken. Wij wensen u hiermee veel plezier! Hartelijke groet, namens de ouderraad van Mytylschool de Trappenberg, Antoinette van As en Julia Winwood

3

Thema-avond Voeding 10 november 2011

4

1. Jong geleerd is oud gedaan Kinderen kijken naar en leren van hun ouders. Zij zijn hun voorbeeld. Zo ook op het gebied van voedingsgewoonte en eetgedrag. e Op de mytylschool zijn leerlingen minimaal tot hun 16 levensjaar maar liefst vijf dagen per week op school. Kinderen brengen dus veel tijd door op school. Er zijn twee á drie eet- of drinkmomenten. Er is een haptap en een schoolwinkel. Zowel het eetvoorbeeld thuis als het voedingsmiddelenaanbod en de voedingsnorm op school heeft invloed op de ontwikkeling van een gezonde voedingsgewoonte van het kind. Eten moet lekker en gezellig zijn, maar het moet het lijf ook voorzien van belangrijke voedingsstoffen om goed te kunnen (blijven) functioneren. Hoe kan school een positieve bijdrage leveren aan de ontwikkeling van een gezonde eetgewoonte van zijn leerlingen? Enkele suggesties zijn:  smaaklessen (so/vso) en kooklessen (vso) op school  leuke, leerzame projecten met het thema voeding (zie o.a. ideeën van het Voedingscentrum)  variëren en/of uitbreiden van de Haptap  een meer gevarieerd, ‘gezonder’ assortiment van de schoolwinkel. Op dit moment heeft de schoolwinkel veel droogwaar en producten zonder vezels, met veel suiker of (verzadigd) vet. Het aandeel frisdrank (blikjes) en snoep bestrijkt bijna 1/3 van het assortiment.  invoeren van een verantwoord traktatiebeleid in samenwerking met de Ouderraad  ideeën (op de website, in de (digitale) vogelvlucht) voor leuke, lekkere en verantwoorde traktaties. De Ouderraad heeft het boekje ‘Ik deel uit! 50 x trakteren op school’ van het Voedingscentrum aangeschaft. Dit inkijkexemplaar staat in de bibliotheek. Het opgroeiende kinder- en puberlijf schreeuwen om volwaardige voeding en essentiёle voedingsstoffen. In deze jonge jaren kunt u als ouder/verzorger met bewust (op)voeden en goede voeding de basis leggen voor een gezond, sterk, weerbaar lijf! En dat kunnen

5

onze kinderen en pubers heel goed gebruiken. Voor de ouders/verzorgers tevens één zorg minder. Bewust (op)voeden begint met bewuste inkopen doen. Het begint met weten wat u koopt en eet. En dat is tegenwoordig niet eenvoudig. Uw kind/puber regelmatig betrekken bij het inkopen doen, het bereiden van de maaltijd, de tafel dekken of meehelpen in de moestuin, kan eten leuk en gezellig maken. Eetdrama’s aan tafel kunnen daarmee mogelijk voorkomen of beperkt worden. Een aandachtspunt is dat een kind met zowel een gemiddeld gewicht, als over- en ondergewicht toch ondervoed kan raken. Ondervoeding komt vaker voor dan u denkt. Ook in Nederland. Juist de kinderen die moeite hebben met eten, eenzijdig eten en/of structureel te weinig eten, lopen het risico ondervoed te raken. Als snelle oplossing wordt er (weer) een koek of cracker gegeven. Want, ‘dan hebben ze tenminste iets binnen’ wordt er vaak gedacht. Gebeurt dit structureel, dan kan een kind ondervoed raken. Ook bij volwassenen kan sprake van ondervoeding zijn. Tekorten aan bepaalde vitaminen en mineralen, vezels, vocht, belangrijke oliën en vetten kunnen voor jong en oud klachten veroorzaken. Een minder fit en vitaal gevoel is het gevolg. Klachten kunnen zijn: vermoeidheid, obstipatie, weinig energie, hoofdpijn, acné, darmklachten, maagklachten, haaruitval en lage weerstand (sneller ziek, vaak verkouden). Jong geleerd is oud gedaan. Met een goede voedingsbasis in de jonge jaren profiteer je als volwassene de rest van je leven!

6

2.Onze boontjes blijven Heilig Een samenvatting van de lezing van Annet Schölvinck gegeven tijdens de thema-avond Voeding op 10 november 2010. Annet Schölvinck is schoolarts op mytylschool de Trappenberg. Als ouder weet u dat gezonde voeding belangrijk is voor u en uw kind. Maar niet alleen het aanbieden van gezonde voeding is iets wat bij het grootbrengen van een kind hoort. Ook het sociale aspect van het eten, het samen eten is een belangrijk onderdeel van de opvoeding. Het lijkt allemaal simpel maar dat is het niet altijd. In deze presentatie staan de onderwerpen “wat betekent eten sociaal” en “wat betekent voeding voor uw kinds gezondheid “ centraal. Om met het sociale aspect van eten te beginnen: eten en drinken moet je leren. Daarmee bedoelen we: eten is een sociaal gebeuren, want gezellig samen eten is gezellig samen zijn. Kijk maar in al die ‘gezellige Allerhandes’ om te begrijpen wat er aan reclame wel niet over u heen gestort wordt: allemaal blije mensen rond een grote tafel. Bij dat leren eten komt een heleboel kijken.  Motoriek: zit je als kind wel stabiel genoeg? Kan je je armen, handen en vingers goed genoeg gebruiken? En kan je wel zuigen, slikken, kauwen en drinken uit een beker?  Smaakontwikkeling: deze is leeftijdsgebonden (baby’s houden van zoet) en cultureel (meer of minder scherp, pittig) bepaald.  Communicatie: kan je vertellen wat je het lekkerst vindt, of je genoeg op je bordje hebt?  Dit ben ik: tenslotte maakt elk kind de ontwikkeling door: DIT BEN IK. Dan is het als ouder de kunst om wel te bedenken: opvoeden is ook voeden, dus wees duidelijk en consequent. Maar maak er liever geen machtsstrijd van. Overigens maken alle kinderen, dus ook die van u, periodes door van meer of minder willen eten, van netjes eten of er een knoeiboel van maken. En alle ouders zitten dan in de spagaat: want eten blijft belangrijk voor je gezondheid.

7

Gezonde, goede voeding is volwaardige voeding. En daarbij is teveel niet goed, te weinig niet goed, te eenzijdig niet goed, te kleverig niet goed, en te weinig vezels niet goed. En soms is goed niet goed genoeg. Waarom? Teveel: iedereen weet dat te dik niet gezond is. En te dikke kinderen hebben veel meer kans om ook te dikke volwassenen te worden. Er spelen bij overgewicht directe risico’s en risico’s op lange termijn . Bij directe risico’s van overgewicht moet u denken aan:  psychosociale problemen (meer kans op pesten, mogelijk een verminderd zelfvertrouwen)  slaapproblemen (dikke kinderen / volwassenen slapen vaak slecht) en gewrichtsklachten. Lange termijn risico’s van overgewicht zijn:  hart- en vaatziekten  suikerziekte type 2. Te weinig: ondergewicht is ook ongezond en kan op de korte termijn de volgende problemen veroorzaken:  een verminderde weerstand  een vertraagde wondgenezing  een slechtere conditie  mindere schoolprestaties  meer gedragsproblemen Op de lange termijn kan ondergewicht tevens leiden tot verminderde groei. Te eenzijdig: teveel van het één betekent natuurlijk te weinig van het ander. En wij weten ook allemaal dat sommige voedingsstoffen essentieel en dus onmisbaar zijn voor botgroei en voor hersenontwikkeling. Te kleverig: kleverig snoep zoals bijvoorbeeld toffees, maar ook ontbijtkoek (veel suiker) zijn een aanslag op je gebit. Een goed gebit is je’ visitekaartje’ en een slecht gebit is een bron van infectieziektes.

8

Te weinig vezels: vezels zijn belangrijk voor:  een verzadigd gevoel, hiermee voorkomt u teveel eten  voor een gezond ontlastingspatroon (bij minder bewegen is dat lastiger)  men denkt dat voldoende vezels de kans op divertikels (uitstulpingen) in de darm voorkomen. En soms is goed niet goed genoeg: sommige kinderen, jongeren hebben dieetvoeding of sondevoeding nodig. En als u bij het doorlezen van dit stukje nu denkt: “ik ben een boon als ik het snap” , dan hoop ik dat u met uw vraag mij weet te vinden. En er is via de revalidatiearts ook een diëtiste, Ilse Batten te raadplegen. Annet Schölvinck schoolarts mytylschool de Trappenberg

9

3.Weet wat uw kind eet Een samenvatting van de lezing van Suzan Bijleveld tijdens de thema-avond Voeding van 10 november 2010. Suzan Bijleveld is diëtiste bij het Gezondheidscentrum in Huizen. Een diëtiste geeft voedingsadviezen bij onder andere:  suikerziekte  hoge bloeddruk  hoog vetgehalte in het bloed  maagpijn/buikpijn/hoofdpijn  darmklachten: verstopping- diarree  over- en ondergewicht.

Voeding bestaat uit: Bouwstoffen voor: spieren botten bloed goede groei afweersysteem het zenuwstelsel het spijsverteringskanaal

Brandstoffen voor: warmte bescherming beweging energie

Het lichaam heeft bouwstoffen nodig om goed te kunnen blijven functioneren. Het lichaam heeft brandstoffen nodig om genoeg energie te hebben om te bewegen en te denken. Hoe meer een kind beweegt des te meer brandstoffen heeft het nodig. Welke voeding bevat belangrijke brand- en bouwstoffen?  Brood en aardappelen  Groente en fruit  Mager vlees, vis, kip, ei en witte/bruine bonen of andere peulvruchten  Melkproducten en kaas  Halvarine, vloeibaar bak- en braadvet

10

Deze voeding heeft uw kind elke dag nodig voor het goed functioneren van zijn/haar lichaam.

Welke voeding bevat te veel ongezonde brandstoffen? Vetrijke voeding, zoals: snacks, koek, chocola, ijs, chips, worst Suikerrijke voeding, zoals: Snoep, koek, ijs, frisdrank, chocola Als uw kind te veel van deze brandstofrijke voedingsmiddelen binnen krijgt wordt hij/zij dik. Want ze bevatten veel geraffineerde suikers en verzadigde vetten. Hoeveel vet heeft een kind/puber maximaal gemiddeld per dag nodig? 50-70 gram (afhankelijk van leeftijd en mobiliteit) Hoeveel Kcal. hebben kinderen per dag nodig? Leeftijd

4-8

Jongens/Kcal (bij minimale en maximale mobiliteit*) 1100 - 1500 (max.)

Meisjes/Kcal (bij minimale en maximale mobiliteit*) 1000 – 1400 (max.)

9-13

1800 – 2200

1700 - 2100

14-18

2500 - 2900

1800 - 2200

*Afhankelijk van de beweeglijkheid per kind kunnen de benodigde Kcal per leeftijdscategorie variëren tussen de hierboven vermelde minimale en maximale getallen. Om inzicht te krijgen in de hoeveelheid Kcal en vetten die in verschillende snacks zitten zijn hier een aantal vergelijkingen: 1 klein zakje chips: 2 sneden brood 1 zak patat met mayo: 9 sneden brood

11

1 pakje Sultana’s: 2 sneden brood 1 pakje chocomel: 2 sneden brood 1 klein zakje chips: 10 gram vet 1 zakje patat met mayo: 45 gram vet 1 plakje worst: 5 gram vet 1 gevulde koek: 15 gram vet Het kunnen beoordelen van een etiket op een voedingsproduct is van belang als u wilt weten wat u of uw kind precies eet. Als er ingrediënten op het etiket vermeld staan is de vuistregel:  Wat als eerste op het etiket genoemd wordt is het meest aanwezig in het product. Het laatst genoemde op het etiket is het minst aanwezig  De voedingswaarde wordt vermeld. Bijvoorbeeld de hoeveelheid energie, vet, eiwit, koolhydraten, voedingsvezels en andere voedingsstoffen die het product bevat  Op het etiket wordt meestal ook vermeld welke andere toevoegingen er in het product zitten zoals smaakversterkers, conserveermiddelen en andere E-nummers  In hoeverre past dit product in de voeding van uw kind? Vaak staat op een etiket de voedingswaarde per 100 gram vermeld maar gelukkig wordt deze nu ook regelmatig per eenheid genoemd. Bijvoorbeeld per 1 koekje, 1 mueslireep etc. Het is belangrijk om de etiketten goed te lezen om zo een goede inschatting te kunnen maken welke voeding aansluit bij een verantwoorde voeding voor u en uw kind. Obstipatie Wat te doen bij (neiging tot) verstopping:  gebruik voldoende vocht (2 liter per dag)  gebruik voldoende vezels, dus minimaal 30 gram per dag

12

In volkoren producten wordt een hele graankorrel met schil en kiem verwerkt. De kiem bevat waardevolle eiwitten, vet en vitaminen. De vezelrijke schil is goed voor spijsvertering en stoelgang.

Voorbeelden zijn:  bruin- en volkoren brood  rijst (zilvervlies)  macaroni (volkoren)  aardappelen  peulvruchten zoals bonen, kapucijners, kikkererwten  groenten en fruit  beweeg zo veel als mogelijk is  ga naar de wc bij aandrang  neem zo nodig haverzemelen/ lijnzaad

Tot slot: wat te doen bij ongewenste hongergevoelens?  Eet regelmatig en sla geen maaltijd over (dat houdt het spijsverteringsstelsel in conditie, lijnen kan averechts werken en u juist doen aankomen (jojo-effect)).  Neem zwaarder verteerbare voeding zoals rauwkost of vezelrijke voeding zoals een volkoren boterham met bijvoorbeeld beleg als 20+/30+ kaas, magere vleeswaar of een gekookt eitje.  Neem veel caloriearm vocht zoals water, (kruiden)thee, soep, bouillon en Tomatensap.

13

4.Weetjes en tips 1. Vitaminen Vitaminen zijn werkzame stoffen die het lichaam voor veel processen nodig heeft maar niet zelf kan aanmaken. Een te kort aan een bepaalde vitaminen kan ziekte tot gevolg hebben. Er wordt onderscheid gemaakt tussen wateroplosbare- en vetoplosbare vitaminen afhankelijk van waar en hoe ze in het lichaam worden opgenomen. Van vet oplosbare vitaminen kan teveel worden ingenomen (bijvoorbeeld door een teveel aan voedingssupplementen). Een teveel aan deze vitaminen wordt namelijk niet afgebroken en uitgescheiden door het lichaam. Een teveel aan wateroplosbare vitaminen wordt uitgeplast. Vetoplosbare vitaminen: Vitamine A: Belangrijk voor het gezichtsvermogen. Komt vooral voor in dierlijke levensmiddelen als lever, zalm en eigeel. Het lichaam kan vitamine A maken van bètacaroteen, dat in wortelen en veel andere groentesoorten voorkomt. Vitamine E: Beschermt de cellen en het immuunsysteem en komt vooral voor in tarwekiemolie en noten. Vitamine D: Belangrijk voor sterke botten en de weerstand. Het lichaam kan zelf vitamine D aanmaken door de huid aan zonlicht bloot te stellen. Vitamine D zit vooral in vette vis zoals haring, sardines, zalm of tonijn. Zeker in de winter is het van belang deze vissen te eten. Vitamine K: Vitamine K is belangrijk voor de bloedstolling. Het komt vooral voor in de verschillende soorten kool. Wateroplosbare vitaminen: De groep B-vitaminen: verantwoordelijk voor veel functies van het zenuwstelsel en de stofwisseling. Vlees, granen en vis bevatten veel vitamine B. Vitamine C: Verbetert het immuunsysteem en werkt mee aan de opbouw van slijmvliezen, botten en bindweefsel. Vitamine C zit vooral in fruit en groenten zoals sinaasappelen, mandarijnen, kiwi’s, paprika en aardappelen.

14

2. Het belang van vitamine D Zoals in voorgaande stuk vermeld, is vitamine D van groot belang voor de stevigheid van de botten en voor de weerstand. Steeds vaker wordt een tekort bij zowel kinderen als volwassenen geconstateerd. Op dit moment wordt onderzocht of het is aan te bevelen om in de wintermaanden extra vitamine D via supplementen in te nemen. Hoe krijgen we voldoende vitamine D binnen?  De huid maakt vitamine D aan uit (zon)licht. Een half uur (zon)licht per dag in de zomer op hoofd en handen zorgt voor de minimale benodigde hoeveelheid vitamine D in uw lichaam.  Vlees, vis, eieren. Vitamine D komt van nature uitsluitend voor in voedingsmiddelen van dierlijke herkomst. Vlees en eieren bevatten echter erg weinig vitamine D. Vette vissoorten zoals haring, zalm, paling en makreel bevatten een grotere hoeveelheid vitamine D. Een keer per week een vette vis levert niet alleen extra Vitamine D, het levert ook belangrijke omega-3 vetzuren. Deze laatste vetzuren zijn goed voor hart en bloedvaten.  Boter. Vitamine D wordt vaak toegevoegd aan margarine, halvarine en bak- en braadproducten. Kortom: elke dag minimaal een half uur buiten spelen en een beetje halvarine op het brood smeren is belangrijk. Een keer per week een stuk vette vis eten is voor jong en oud een belangrijke bron van essentiële vetzuren en vitamine D. In de wintermaanden (als het zonlicht niet genoeg vitamine D levert) kunnen extra vitamine D tabletten of –druppels een goede aanvulling zijn. Nu vindt de Gezondheidsraad dat voor kinderen boven de 4 jaar nog niet nodig maar er wordt op dit moment veel onderzoek gedaan naar de eventuele noodzaak deze leeftijd te verhogen. 3. Wat hebben kinderen elke dag nodig voor een goede weerstand? De 4 V’s: vitaminen, vezels, vocht en goede vetten. Voor een goede weerstand heeft uw kind dagelijks voldoende vitaminen en mineralen nodig. Maar dat is het niet alleen. U moet goed voor de darmflora van uw kind zorgen. In de darmen moeten een aantal belangrijke darmbacteriën hun werk kunnen doen.

15

Een goede darmflora en goed werkend darmstelsel staan gelijk aan een goede weerstand. Vocht, vezels en goede vetten zijn belangrijk voor een goede darmwerking. Vitaminen, vocht, vezels en vetten krijgen kinderen voldoende binnen door dagelijks het volgende te eten:  2 stuks fruit  1 á 2 ons groenten (afhankelijk van leeftijd)  volkoren graanproducten. Vezels uit fruit, groenten en volkoren graanproducten maken een goede voedingsbodem voor belangrijke darmbacteriën. Van de groenten bevat broccoli de meeste vezels, gevolgd door bospeen, rode kool en sperziebonen

 1,5 – 2 liter vocht per dag  gezonde melkzuurbacteriën zitten in (lichtzure) zuivel zoals magere yoghurt, biogarde, kwark of acidophilus (naturel drinkyoghurt van de natuurvoedingswinkel) Let op: in verschillende merken kant-en-klare drinkyoghurts zit óf heel veel suiker óf de suiker is (gedeeltelijk) vervangen door schadelijke zoetstoffen zoals aspartaam (o.a. in Optimel).  goede vetten (olijfolie, handje noten, zaden en pitten, vette vis)  vergeet hierbij de Vitamine D (druppels) niet. 4. Goede en slechte vetten Er heerst tegenwoordig de verkeerde overtuiging dat alle vetten slecht voor de gezondheid zijn en dus vermeden moeten worden.

16

Er zijn namelijk twee soorten vetten: 1. De gezonde vetten die een kinder- of puberlijf juist hard nodig hebben als brand- en bouwstof. Onverzadigde vetzuren worden ook wel gezonde vetten of oliën genoemd. Op het etiket van elk product staat de voedingswaarde vermeld. Hier kunt u lezen of er in verhouding juist meer of minder onverzadigde vetten in het product zitten.

  

 

Voorbeelden van voedingsmiddelen met onverzadigde vetzuren zijn: zonnebloemolie, olijfolie, sommige (vloeibare) bak- en braadvetten avocado, broodsmeersels zoals halvarine en margarine met een hoog gehalte aan onverzadigde vetzuren zoals linolzuur, omega-3 of omega-6 vetzuren vette vis (1 x per week) zoals haring, zalm, tonijn, sardientjes en makreel Nb. Witte vis zoals kabeljauw, koolvis en tilapiafilet bevat veel minder onverzadigde vetzuren. Maar het is heel gezond om naast 1 vette vis, ook 1 á 2 x per week een witte of blauwe vissoort te eten. De viswijzer op www.goedevis.nl kan helpen bij het maken van een (duurzame) viskeuze. noten en pinda’s (een klein handje vol per dag) zaden (pijnboompitten, pompoenpitten, sesamzaad, zonnebloempitten: allemaal lekker door een salade).

2. Verzadigde vetzuren en transvetzuren worden ongezonde vetten genoemd. De Gezondheidsraad beveelt een zo laag mogelijke inname van deze vetzuren aan omdat deze vetten de kans op hart- en vaatziekten vergroten. Verzadigde vetten komen vooral in dierlijke producten voor, met uitzondering van vis, maar ook in kokos, cacaoboter en palmolie. De inname van verzadigde vetten is te verlagen door enkele dagen per week het vlees bij de avondmaaltijd te vervangen door een stukje vis, vleesvervanger of peulvrucht. Goede vervangers van vlees- en kaasbeleg zijn onder andere humus (kikkererwtenpasta) of een zelfgemaakte tonijn- of zalmsalade. Voorbeelden van voedingsmiddelen met verzadigde vetzuren zijn:  vet vlees, vette vleeswaren  kaas (kies daarom bij voorkeur voor 20+/30+ kaas)  roomboter, margarine en halvarine met een groot aandeel verzadigde vetten (zie etiket)

17

      

sommige bak-, braad-, en frituurvetten (zie etiket) koffiemelk slagroom, imitatieslagroom (toppings) chocolade kokos, kokosbrood de meeste koekjes, koeken en gebak zoutjes en chips.

5. We krijgen ongemerkt (te) veel zout binnen Het zoutgebruik in Nederland is vaak hoger dan wordt aanbevolen. De gemiddelde Nederlander eet per dag 9 tot 10 gram zout, terwijl 6 gram de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid is. Het meeste zout dat we binnenkrijgen zit in bewerkte producten, zoals kant en klaarmaaltijden, pizza's, soepen, sauzen en hartige snacks. Veel mensen weten niet dat ze te veel zout binnenkrijgen. Dat gaat vaak ongemerkt, omdat het meeste zout dat we binnenkrijgen al in ons eten is gedaan door de fabrikanten. Het voedingscentrum, de Nederlandse Hartstichting en de Universiteit Wageningen vragen al langere tijd gezamenlijk aandacht voor dit probleem. Want als fabrikanten minder zout in ons eten doen, kan dat ongeveer 2500 sterfgevallen door hart-, vaat-, en nierziekten per jaar schelen. Indirect speelt zout ook een rol bij mogelijk overgewicht. Een hoge zoutinname verhoogt het dorstgevoel waardoor kinderen en adolescenten mogelijk een grotere hoeveelheid gesuikerde drank innemen. Dit kan tot een overmatige calorie-inname van 20 tot 30 % leiden. De levensmiddelenindustrie heeft inmiddels de toevoeging van zout iets verlaagd, maar nog onvoldoende. Eerder genoemde instanties roepen de fabrikanten tevens op om het zoutgehalte op het etiket te vermelden. Op dit moment is het voor u, uw kind en gezin verstandig stil te staan bij wat u koopt en wat u zelf aan zout aan uw maaltijd toevoegt. Het gebruik van vooral verse, gedroogde of diepvries kruiden, specerijen, knoflook, uien of marinades is een lekker alternatief voor zout. Ook het toepassen van andere bereidingswijzen dan koken zoals wokken, grillen, roosteren of gratineren geeft extra smaak aan uw maaltijd. Tot slot. Naast keukenzout, zeezout en kruidenzout, bestaan er ook zoutsoorten zoals Himalaya zout en Keltisch zout die veel meer, door het lichaam opneembare, mineralen en sporenelementen bevatten. Kruidenzout dient alleen na het bereiden aan de maaltijd

18

te worden toegevoegd, anders gaat de smaak verloren. Alle deze zoutsoorten bestaan voor het grootste deel uit natrium en moeten daarom met mate in de voeding gebruikt worden. Bronnen: www.innofood.org en www.healthandfood.be. 6. Zijn er alternatieven voor brood & beleg, pizza & pannenkoeken? Het eten moet makkelijk te eten zijn, zeker in de ochtend en avond wanneer onze kinderen vaak al wat moe zijn. Smoothies, soepjes, stamppotten en salades (met die lekkere, kleine snoeptomaatjes natuurlijk) zijn niet alleen voedzaam, veel kinderen vinden deze gerechten lekker en eten ze zonder moeite. Probeer als zomerontbijtje bijvoorbeeld een rijke smoothie of in de winterochtend een lekker, warm havermoutpapje. Dit laatste is een oud recept, maar ook kinderen van deze tijd vinden het vaak een aangename variatie op brood. Voor het avondmaal kan een grote pan (maaltijd)soep vele kinderbuikjes vullen en gezichten blij maken. In de winter doen de verschillende stamppotten het ook vaak goed. Onze kinderen en pubers krijgen hun portie groenten dan toch, ongemerkt, binnen. 7. Peulvruchten als vleesvervanger. Een dagje zonder vlees? Elke dag vlees eten is zo gezond nog niet. Het is verstandiger dagelijks vlees af te wisselen met een witte of blauwe vis, 1 x per week een vette vis en peulvruchten, waar ook belangrijke eiwitten in zitten. Serveer daarom bruine of witte bonen, erwten, linzen, kikkererwten of peultjes als aparte groente of verwerk ze in eenpansgerechten of maaltijdsalades. Wanneer u in een maaltijd een graan combineert met een peulvrucht verhoogt u daarmee ook nog eens de eiwitkwaliteit. Meng bijvoorbeeld rode linzen door de zilvervliesrijst voor een vegetarische nasi. Of doe rode kidneybonen door de rijst voor een lekkere ‘chili sin carne’. Peulvruchten bevatten veel ijzer, eiwitten, vezels en koolhydraten. Voor kinderen van 4 tot 12 is 50 tot 75 gram peulvruchten genoeg ter vervanging van een portie vlees van 80100 gram. 8. Pijnboompitten, voedzaam en lekker Pijnboompitten bevatten grote hoeveelheden onverzadigde vetzuren, calcium en magnesium. Sporters eten ze vaak voordat ze een grote inspanning moeten leveren. Ook wordt het eten ervan aangeraden aan mensen met een ijzertekort.

19

9. Moeilijke eter makkelijk laten eten? Maak van eten geen strijd, maar maak wel thuis duidelijke tafelafspraken. Wees consequent. Vooral: geef zelf het goede voorbeeld. Blijf bepaalde voedingsmiddelen aanbieden. De smaak van een kind ontwikkelt zich en verandert. Groenten die een kind eerst niet lekker vindt, kan hij/zij een half jaar later wel lekker vinden. Soms is het een verkeerde inschatting van de ouder of een kind iets wel of niet lekker zou kunnen vinden. Bijvoorbeeld bruin/volkoren brood of brood met kleine zaadjes of pitten op de korst (sesam, maanzaad, zonnebloem- of pompoenpitten). Als u van jongs af aan (+/- 9 maanden) een kind geleidelijk alles laat proeven en leert eten wordt het kind later, zowel als puber als volwassene, een makkelijke en goede eter. 10. Langdurig gebruik Lightproducten en drinkyoghurts met zoetstoffen schadelijk Veel lightproducten hebben de naam minder of geen suiker te bevatten. In plaats van de suiker wordt een ander zoetmiddel aan het product toegevoegd. De natuurvoedingsbranche gebruikt voor het eventueel zoeten van een product natuurlijke zoetmiddelen (bijvoorbeeld maismoutstroop, rietsuiker, ahornsiroop, stevia). De gangbare voedingsbranche gebruikt echter synthetische zoetstoffen of suikeralcoholen als zoetmiddel. Synthetische zoetstoffen zijn bijvoorbeeld: aspartaam, saccharine, sucralose, acesulfaam K, cyclamaat, alitaam en neotaam. Deze zoetstoffen kunnen na langdurig gebruik tot diverse (ernstige) gezondheidsklachten leiden. Aspartaam is het meest schadelijk. Sommige lightproducten bevatten suikeralcoholen zoals sorbitol, maltitol, xylitol, erytritol, lactitol en mannitol. Het is raadzaam sorbitol te mijden en de inname van de andere suikeralcoholen zo veel mogelijk te beperken. Suikeralcoholen hebben vooral een laxerend effect en veroorzaken veel gasontwikkeling. Vanwege financiële belangen worden door de voedingsmiddelenindustrie de gezondheidsrisico’s van synthetische zoetmiddelen en suikeralcoholen zo min mogelijk onder de aandacht gebracht. De Belgische onderzoeker Dr. Geert Verhulst zet in zijn boek ‘Suikers en Zoetstoffen’ de verschillen tussen de soorten suikers en zoetstoffen, de voor- en nadelen, gevaren en gezondheidsrisico’s duidelijk uiteen. Ook de risico’s en aanbevelingen bij overgewicht en diabetes komen aan de orde. Aspartaam is het meest schadelijk van alle zoetstoffen. Kinderen en zwangere vrouwen moeten zo veel mogelijk producten met deze zoetstof mijden.

20

Tip: koop, als het kan, zo veel mogelijk producten ongezoet en naturel. Zoet het product naar behoefte met een beetje natuurlijk gezoete diksap of siroop, stroop, honing, rietsuiker of stevia. Let op: honing mag niet aan kinderen onder de 1 jaar worden gegeven. Stevia is een plantaardig zoetmiddel met heel veel zoetkracht en is bij elke natuurvoedingswinkel of betere (natuur)drogisterij te koop. 11. Ideeën voor het ontbijt en de lunchtrommel Veel van onze kinderen hebben structuur en houvast nodig. Maar variatie in de voeding kan zowel op het moment zelf de eetlust opwekken en op de langere termijn de smaakontwikkeling stimuleren. Het is ook verrassend om iets anders in je lunchtrommel te vinden. Probeer nieuwe ontbijt- of lunchtrommelideeën eens uit in het weekend. Hieronder enkele suggesties: Ontbijt:  smoothie met seizoensfruit of –groenten met of zonder yoghurt of melk  havermoutpap (lekker in herfst en winter)  kwark/yoghurt/biogarde met muesli of cruesli en kleine blokjes verse appel, bosbessen of ander fruit  kom vers gesneden fruitsalade  volkoren tosti kaas/tomaat of andere variaties  roerei met kleine stukjes gerookte zalm (lekker op toast).

21

Lunchtrommel:  brood met boerenomelet of een zelfgemaakte tonijn- of zalmsalade (heel voedzaam)  brood met een notenpasta zoals pindakaas, cashewnotenpasta of amandelnotenpasta  een groentespies van blokjes komkommer, cherrytomaatjes en augurk  een klein handje ongezouten noten in een zakje of stukje folie  enkele losse snoeptomaatjes, dikke schijven komkommer, wortel, radijsjes of stukjes bleekselderijstengel  klein bakje gemengde salade.

Tussendoortjes: Kinderen kunnen het lekker vinden zoete en hartige tussendoortjes naar school dagelijks af te wisselen. Voorbeelden zijn:  fruit  stuk groenten  hartige (droge) crackers (verkrijgbaar in verschillende smaken met bijvoorbeeld sesam, kaas of rozemarijn)  licht gezouten popcorn (voor thuis)  rijstwafel(s), al dan niet besmeerd

22

 (volkoren) speculaaskoekje (C1000: volkoren speculaas, natuurvoedingswinkel: amandelspeculaas van Molenaartje)  (volkoren) biscuit  chocolade rijstwafel (Zonnatura) Let op: vele (zoete) koeksoorten worden per twee of drie stuks voorverpakt. Eén koek kan al voldoende zijn. Met wat aluminiumfolie kunt u zelf een koek inpakken om aan uw kind mee te geven.

Ideeën voor in de schoolbeker:  een (kruiden)thee, soepje of bouillon in een kleine thermoskan (in herfst en winter heerlijk)  drinkyoghurt (pas op met Optimel in verband met de toegevoegde aspartaam)  diksap/siroop op basis van natuurlijke suikers (bij de AH en natuurvoedingswinkel veel keuze)  Hak heeft tegenwoordig sappen zonder kleurstoffen, conserveermiddelen en toegevoegde suiker. In diverse smaken verkrijgbaar en gekoeld het lekkerst. Er zijn literpakken (is voordeliger, om zelf in een schoolbeker te doen) en kleine pakjes met rietje. Tip: de Hema verkoopt handige plastic schoolbekers en kinderformaat thermoskannen.

23

12. Voeding bewaren Geef bacteriën geen kans en houd de koelkast tussen de 4 en 7˚C! Hoe lang is een aangebroken pak melk nog goed? Zijn de vleeswaren nog houdbaar? Lees de bewaaradviezen op de verpakking. De houdbaarheidsdatum op producten geldt zolang de verpakking nog dicht is. Bij het Voedingscentrum kunt u een bewaarwijzer bestellen. Hierop staat hoe lang eten bewaard kan worden. Als de verpakking van een product al geopend is gelden de bewaartijden die in de bewaarwijzer vermeld staan. Geeft u uw kind brood met vleeswaar, kaas, drinkyoghurt of melk in een schoolbeker mee naar school? Dan is het belangrijk uw kind duidelijk te maken dat het verstandig is de lunchtrommel op school in de koelkast te doen. Zowel in de zomer als in de winter (verwarming).

24

5. Voeding en gebit Met een sterk gebit kan je kind het voedsel goed kapot bijten. Gezonde tanden en kiezen zijn nodig om goed te kunnen kauwen. Tanden en kiezen malen het eten fijn zodat je het door kunt slikken. Ook is het gebit nodig om te kunnen praten. Zonder tanden ben je moeilijk te verstaan. Maar ook als iemand geen vast voedsel kan eten of niet kan praten is een gezond gebit belangrijk. De bacteriën in de mond kunnen namelijk niet alleen in de mond ontstekingen veroorzaken maar ook ziektes veroorzaken in de rest van het lichaam. Een paar maal per dag de tanden poetsen is dus heel belangrijk. Gebruik daarbij tandpasta met fluor. Hiermee kunnen gaatjes (cariës) in het gebit voorkomen worden. Cariës is besmettelijk van de ene tand op de andere. Dus als uw kind eenmaal één gaatje heeft, dan krijgt het er sneller meer. Maar ook 2 maal per jaar naar de tandarts is echt noodzakelijk. Alles wat je kind eet of drinkt, is een aanval op het harde glazuur van het gebit. Vooral in drankjes zoals frisdrank en sap zit zuur en dat maakt het glazuur van de tanden zacht. Het zacht worden van het glazuur op de tanden heet tanderosie. Glazuur dat is verdwenen komt nooit meer terug! Tanderosie voorkomen:  Glazuur kan weer hard worden door rust  Wacht na het eten of drinken altijd minstens een uur voordat je kind weer iets drinkt/eet  Spoel de mond met water nadat een glas frisdrank of sap is gedronken, zodat het zure stofje verdwijnt. Tip: op school is dit ook heel goed mogelijk als snelle mondverzorging  Drink een zuur drankje met een rietje, dat is minder schadelijk voor de tanden  Wacht een uur met tandenpoetsen na het drinken van een glas frisdrank, sap of yoghurtdrankje  Eet na het tandenpoetsen niet meteen iets zuurs zoals een sinaasappel.

Gezond eten is belangrijk voor de tanden en kiezen. In voedsel zoals melk, yoghurt en kaas zit calcium en dat maakt de tanden sterk. In voedsel waar op gekauwd moet worden, zoals een wortel of een volkoren boterham, zitten veel voedingsvezels. Die zijn

25

hard nodig om de darmen goed te laten werken. Door het kauwen ontstaat meer speeksel en dat werkt weer goed tegen gaatjes. Tanden kunnen er namelijk niet tegen als ze uitdrogen. Ook houdt het speeksel de tanden schoon en het brengt een beschermend laagje aan om de tanden dat helpt tegen gaatjes. Eet drie maaltijden per dag en niet meer dan vier tussendoortjes. Het gebit heeft zo nu en dan rust nodig. Ook fruit of een glas fris zijn tussendoortjes. Kijk uit met veel suiker! Van snoepgoed zijn lollies en toffees extra belastend voor het gebit omdat het lang in de mond zit en/of kleverig is. Er zit meer suiker In een glas drinken dan u denkt: 1 glas frisdrank 5 klontjes suiker 1 glas yoghurtdrank 5 klontjes suiker 1 glas appelsap 4 klontjes suiker 1 glas aanmaaklimonade 4 klontjes suiker Veilige drankjes zijn: Water, melk, karnemelk, (kruiden)thee zonder suiker, tomatensap, bouillon, groentesap.

26

6.Boeken- en tijdschriften Informatieve boeken Hoera, ik eet, praktische adviezen voor ouders en hulpverleners van baby’s en jonge kinderen met eet- en drinkproblemen, E. LeeuwenburgGrijseels, & Cl. van de Weerd, 2008, ISBN 987-90-9023571-4. Zie ook www.hoera-ik-eet.nl. Moeilijke eters, effectieve oplossingen voor eetproblemen bij kinderen, Dr. L. Ernsperger & T. Stegen-Hanson, 2010, ISBN 978-90-77671-39-9. Een praktisch boek met veel achtergrondinformatie, vooral geschikt voor ouders van kinderen met gestoord eetgedrag en mensen die dagelijks beroepsmatig met deze kinderen te maken hebben. Bevat enkele verhelderende tekeningen, geraadpleegde literatuur, de schijf van vijf en een voorbeeld behandelplan dat door de professional ingevuld kan worden.

Eten. Een antwoord op 101 eetvragen, J. Verfaillie, 2008. Wat moet je doen als (gezond) eten een strijd wordt? Wennen aan nieuwe smaken. Wat is gezond? Zijn suikers en vetten helemaal uit den boze? Hoe maak je eten leuk voor je kind? En hoe leer je het netjes te eten?

Diabetes & dagelijkse kost, C. Maljaars, maart 2007, ISBN 978-90-811536-4-5. Dit boek is dankzij de praktische voedingsadviezen, tips en weetjes zeer informatief voor zowel volwassenen als kinderen met diabetes. In Diabetes & dagelijkse kost wordt uitgelegd waarom iets beter of minder goed is, zodat de lezer zelf een keuze kan maken.

27

Tegenwicht, Feiten en fabels over overgewicht, J. Seidell en J. Halberstadt, 2011, ISBN 9789035135772. In Tegenwicht wordt het probleem van overgewicht beschreven vanuit een wetenschappelijk en maatschappelijk perspectief. Hoogleraar voeding en gezondheid Jaap Seidell en psycholoog en onderzoeker Jutka Halberstadt analyseren de oorzaken en gevolgen van overgewicht bij volwassenen en kinderen, ontkrachten de vele mythes en misverstanden daarover en bieden oplossingen voor de toekomst. Dit boek is zowel interessant voor professionals in het beleid, het onderwijs en de gezondheidszorg als voor mensen die zelf dagelijks vechten tegen de kilos.

Suiker & Zoetstoffen, Dr. G. Verhelst, 2010, ISBN 978-90-807-7840-5. Praktische handleiding en naslagwerk voor iedereen die met (zijn) gezondheid is begaan. De auteur schetst het verband tussen geraffineerde suikers en een aantal welvaartsziekten en legt uit waarom synthetische zoetmiddelen in lichtproducten) niet ongevaarlijk zijn.

Eten voor de kleintjes, van borst tot boterham, S. Kleintjes, Kosmos Uitgevers, november 2008. In dit boek legt kinderdiëtist Stefan Kleintjes zorgvuldig uit hoe het geven van borstvoeding een succes kan worden. Een heel compleet, overzichtelijk boekje met goede recensies.

Kinderen en voedselallergie, I. Eggly, Uitgeverij Spectrum, 2010, ISBN 9789049103965. In kinderen en voedselallergie vinden ouders en professionals herkenning, erkenning en waardevolle informatie.

De natuurlijke gezondheidswijzer, H. de Lint, Uitgeverij de Kern, 5e druk april 2011, praktische voedingsadviezen om gezond te blijven.

Wat je eet ben je zelf, Dr. G. McKeith, 2006, ISBN 90-215-4409-1. Voedingsdeskundige Gillian McKeith legt het verband tussen voedsel en gezondheid uit. Met o.a. twintig supersnelle tips voor gezond eten en leven, tips om af te vallen, wat te eten bij stress, obstipatie en andere kwalen, detox-tips, overzichten van gezonde voeding, kruiden etc. en enkele recepten. Met zelfonderzoekvragenlijstjes.

28

Wat zit er in uw eten?, C. Couget, vertaling Will Jansen, Bouillon Uitgeverij, oktober 2007. Will Jansen constateerde hoe gemakkelijk voedingsmiddelenproducenten gevaarlijke (hulp)stoffen zoals zoutzuur, chloor of aluminium in eten stoppen om de kleur, smaak, smeerbaarheid, versheid en houdbaarheid te beïnvloeden. Gewoon eten dat we bij elke supermarkt kunnen kopen. Ook zelfs enkele biologische producten van de natuurvoedingswinkel. Deze gids is opgesteld naar aanleiding van een aantal wetenschappelijke studies en internationale bronnen en beschrijft alle E-nummers en hun bijwerkingen. Door de kleuren groen, oranje en rood wordt direct aangegeven hoe veilig een additief is. Sommige additieven die enorm gevaarlijk zijn, zoals aspartaam (E951, in veel frisdrank) en mononatriumglutamaat (E621, dat verzadiging voorkomt) krijgen extra aandacht. Hoofddoel is dat mensen meer gaan nadenken over wat ze in hun mond steken en betere keuzes kunnen maken bij hun inkopen.

Voeding als medicijn, R. Oppedijk, te bestellen bij Gezondnu. Praktisch en overzichtelijk boek over hoe voeding helpt bij meer dan 40 veel voorkomende aandoeningen. Van allergie tot hoge bloeddruk tot vermoeidheid.

Gezinskookboeken 365 snelle & gezonde recepten. Heerlijke en voedzame maaltijden in minder dan 30 minuten, K. Hartvig, 2009. De recepten in dit boek laten zien dat in een mum van tijd een maaltijd op tafel gezet kan worden die niet alleen lekker is maar ook alle belangrijke voedingswaarden bevat.

Ontbijtjes, De perfecte manier om de dag mee te beginnen, Nederlandstalige editie, Parragon Books Ltd, productie Tekstkade, Utrecht 2009.

29

Het Broodtrommelboek, creatieve ideeën voor lunches voor kinderen in de basisschoolleeftijd, M. Vogelzang & G. Janssen, 2009, ISBN 978-90-7996-04-7. Kinderen eten beter en gezonder als de lunch in het broodtrommeltje er aantrekkelijker uitziet. Dit boek is een verzameling van creatieve en lekkere lunchideeën. Voor ouders en verzorgers die het leuk vinden om hun kind af en toe te verrassen of te stimuleren hun lunch op te eten.

Ik deel uit! 50 x trakteren op school, te bestellen bij Voedingscentrum, 2009, ISBN 978-90-4391-002-6. Een praktisch boek met veel achtergrondinformatie, vooral geschikt voor ouders van kinderen met gestoord eetgedrag en mensen die dagelijks beroepsmatig met deze kinderen te maken hebben. Bevat enkele verhelderende tekeningen, geraadpleegde literatuur, de schijf van vijf en een voorbeeld behandelplan dat door de professional ingevuld kan worden.

Koken en bakken met Stevia, A. Visser, 2010. De gewone, geraffineerde, suiker heeft een negatief aandeel bij o.a. chronische vermoeidheid, candida, adhd, hypoglycemie en cariës. Het natuurlijke zoetmiddel Stevia is een prettig alternatief voor geraffineerde suiker en heeft vele toepassingen. Stevia is zeer geschikt voor diabetici, bij overgewicht en voor iedereen die geraffineerde suiker wil mijden of vervangen.

Het fit met voeding kookboek, G. Schuitemaker en J. van Dongen, ISBN 9789075979299. Wat eten we vandaag? Lekker en gezond eten met kinderen van twee tot zestien jaar, V. de Jong, 1993. Een uniek basiskookboek dat alle facetten van de kindervoeding behandelt. De recepten zijn eenvoudig maar lekker, houden rekening met de behoeften en voorkeuren van kinderen, bevatten geen chemische toevoegingen, weinig suiker en vet. Bij de recepten is de leeftijd aangegeven waarvoor het recept geschikt is. Door het hele boek heen is rekening gehouden met kinderen met allergieën. In een apart hoofdstuk worden tevens praktische tips gegeven voor het koken voor kinderen met voedingsstoornissen.

30

Gezond lekker eten. Kookboek voor volwaardige voeding, V. de Jong, 1e druk 1990, nu in herdruk. "Gezond lekker eten" is een volledig, origineel Nederlands basiskookboek, waarin letterlijk álles te vinden is, stap voor stap en nauwkeurig beschreven en geïllustreerd. Een goed basiskookboek op antroposofische grondslag, dat voor iedereen inspiratie biedt.

IJslolly’s, zo maakt u de lekkerste ijsjes op een stokje, K. Castella, 2009, ISBN 978-90-4472331-1. De Soepbijbel, een inspirerende verzameling soepen om zelf te maken, Debra Mayhew, 2010, ISBN 978-90-5920-040-1. 500 soepen. Heerlijke recepten voor gezonde en voedzame soepen, S. Blake, 2011. Dit soepkookboekje heeft veel positieve recensies.

De sap- & smoothiebijbel, meer dan 160 gezonde en verfrissende sapjes, cocktails & smoothies met blender, mixer, sapcentrifuge of keukenmachine, S.Olivier, Veltman Uitgevers B.V., november 2009. Overzichtelijk en gedetailleerd beschreven recepten voor een gevarieerd aantal sappen, shakes, drankjes, cocktails en smoothies. De tekst wordt aangevuld met stap- voor- stap foto's in kleur. Alle recepten zijn - vrij snel te realiseren en hebben verschillende toepassingsmogelijkheden t.a.v. tijdstip van de dag, het doel (snack, ontbijt, dagelijks, feestelijk) en de doelgroep (kinderen, volwassenen, zieken, gezonden). De recepten zijn bijzonder origineel en creatief van samenstelling en bereidingswijze; diverse tips zijn hierbij functioneel (uitvoering, alternatieve mogelijkheden enz.). Met register.

365 sappen & smoothies, N. Savona, 2010. Een overzichtelijk en zeer gebruiksvriendelijk boek voor een aantrekkelijke prijs. Veel positieve recensies. De inleiding van dit boek verschaft alle informatie om te kunnen beginnen met sappen persen. Uiteenlopend van hoe u de beste ingrediënten kunt kiezen tot welke apparatuur de beste resultaten oplevert. Daarna volgen 365 speciaal geselecteerde sap- en smoothie-mixen, gerangschikt naar het belangrijkste ingrediënt. Kies mixen op basis van eigen smaak of gewoon op grond van wat er in de koelkast en op de fruitschaal ligt.

Allergie Kookboek, M. Collins, 2011, ISBN 9789089892362.

31

Lekker eten met voedselovergevoeligheid, L. van der Haar-Buijze, Uitgeverij TatraMedia, 2010, ISBN 9789079919109. Een compleet handboek voor ouders van kinderen met een voedselovergevoeligheid. Dit boek staat vol met recepten voor diverse gelegenheden en bevat vele tips over hoe om te gaan met een voedselovergevoeligheid.

Kinderkookboeken Koken is een Eitje, W. Bloos & M. Keuning, 2009, ISBN 978-9079935109. Recepten ingedeeld per seizoen, gekozen door leerlingen van de Berg en Boschschool, leuke tekeningen, helder uitleg (d.m.v. tekeningen van keukenmaterialen en begrippen).

Kokkies, Het grote kinderkookboek, J. Huisman & O.H. Kleyn, ISBN 90-6611-468-1. Kooksprookjes, A. Vissers & C. van Geel, De eenhoorn. Een grappig “prentendoeboek” dat kinderen stimuleert allerlei groenten en fruit te proeven. Draai het boek om als je de recepten uit de sprookjes wilt uitproberen.

De kleine vegetariër, A. Hertsenberg & M. Pluimes, Karakter uitgevers. Vegetarische gerechten voor kinderen van 0-15 jaar (en hun ouders).

De kinderkeuken. 40 recepten op losse kaarten in een doos, F. Bird, ISBN 9789085081586 Taarten van Abel, doe het lekker zelf kookboek, doe- en leesboek voor het hele gezin, J.P. Schutten, 2008, ISBN 90 5000 636 1. (Voor)lees- en informatieve kinderboeken Het grote weetjes- en doeboek over voeding, S. Floto-Stammen, Deltas Centrale uitgeverij, 2008. Hoe kunnen koeien van gras melk maken? Waar komen de gaten in de kaas vandaan? Waarom moet je huilen als je een ui snijdt? Welke vitamines bestaan er? Wat zijn vetzuren? Dit leuke weetjesen doeboek geeft antwoord op al je vragen over voeding. Je komt te weten hoe je sterke botten en tanden krijgt en wat je moet doen om je fit en gezond te voelen. Naast heerlijke recepten bevat dit boek ook heel veel leuke experimenten. Voor kinderen vanaf 8 jaar. Maar ook voor de rest van het gezin!

32

Wat eten we vandaag?, E. Carle, Gottmer Uitgeversgroep, juli 2009. Uit het Engels vertaald prentenboek dat in woord, beeld (en gezang) op een repeterende manier de zeven dagen van de week koppelt aan bepaald voedsel. Iedere dag eet een ander dier een gerecht. Zo worden op maandag boontjes gegeten door de egel, dinsdag spaghetti door de slang. Op het eind genieten 'wereldkinderen', waaronder een kind in rolstoel, van een gezamenlijke maaltijd met alle gerechten. Achter in het boek staan de zeven coupletten bij elkaar met bladmuziek zodat samen gezongen kan worden, mits men noten kan lezen. Op de achterflap staan, verkleind, de zeven dieren van de week. Ruime gebruiksmogelijkheden: dagen van de week, voedsel, dieren, kaartjes maken en matchen, tellen, geheugentraining en zang. Breed inzetbaar vanaf ca. 4 jaar.

Groenten en fruit, S. Martineau, 2008. Wat moeten we eten om gezond te blijven? Zijn alle drankjes goed voor ons? Waar komt kaas vandaan? In deze reeks wordt antwoord gegeven op deze vragen en nog veel meer. Er wordt uitgelegd waar ons voedsel vandaan komt, hoe het wordt gemaakt en geeft ideeën voor maaltijden en tussendoortjes. Er wordt verteld welke voedingsstoffen we nodig hebben om gezond te blijven, maar ook hoe over de hele wereld voedsel wordt klaargemaakt.

Het grote taartenboek. Een kijk- en zoekboek, T. Tjong-Khing, 2010. Bundel met drie eerder afzonderlijk uitgegeven zoekplatenboeken over de taarten van meneer en mevrouw Hond. De verhalen zijn goed af te leiden uit de illustraties en de spanning wordt goed opgebouwd met als slot steeds een onverwachte climax. Vanaf ca. 5 jaar. Het kookboek van Vos en Haas, S. van den Heede, Lannoo, juli 2009. Een mooi uitgegeven prenten-, lees- en doeboek met verhalen over vriendschap die gevolgd worden door recepten. Ze nodigen uit om samen met ouders/verzorgers aan de slag te gaan. In dit boek staat de tekst in twee kolommen in een grote, duidelijke letter; sommige woorden zijn net als in de gelijknamige leesboeken extra groot gedrukt. De recepten staan op lichtgeel gekleurd papier en zijn in een iets kleiner lettertype gedrukt. Achterin zijn een register van de recepten en een inhoudsopgave opgenomen. Voorlezen vanaf ca. 5 jaar; zelf lezen en samen doen vanaf ca. 7 jaar. Dit boek heeft goede recensies.

33

Tellen met fruit, inclusief memorie- en dobbelspel, F.C.M, Ghering, 2009. Zó leuk is leren tellen nog nooit geweest! Leer spelenderwijs de 6 basiskleuren, 6 soorten fruit en... tellen van 1 tot en met 6. Kijk eerst goed naar de vrolijke plaatjes en speel dan het memorie- of het dobbelspel. Achter in het boekje zijn 12 memoriekaartjes, 2 dobbelstenen en 4 scorekaartjes opgenomen. Je kunt ze uitknippen of kopiëren, of je kan ze downloaden. Vanaf ca. 4 jaar.

Slagroom op je snoet, V. den Hollander & D. Stam, ISBN 987-90-475-0969-1. Silke bij de tandenpoetsjuf, voorleesboek, uitgave van Schisiswerkgroep Friesland, te bestellen bij Bosk webshop op www.bosk.nl of stuur een mail naar [email protected]. Klein Konijn en de wonderwortel, G. Segers, 2007. Het wordt duidelijk hoe zaadjes groeien en het boek kan inspireren om dit zelf met kinderen te doen. Ook meten en wegen komen aan de orde. Op het achterste schutblad staat een recept opgenomen hoe een kind samen met een volwassene met de ingrediёnten die in het boek worden genoemd, een groentetaart kan maken. Het is in een klassensituatie te gebruiken en nodigt uit tot het verbouwen, maar ook eten van groenten. Het prentenboek is mooi en stevig uitgevoerd. De illustraties in zachte tinten spreken tot de verbeelding. Sommige illustraties beslaan de gehele pagina, andere zijn opgedeeld in kleinere tekeningen. De eenvoudige tekst staat afgedrukt in de illustratie. Vanaf ca. 4 jaar.

Aan tafel!, W. Degeling, 2009. Eekhoorn is een vrolijk vrijgevig dier dat houdt van zijn vrienden en van koken. Vriendschap, geven en nemen, zorgen voor anderen en jezelf komen op een integere manier aan bod. Zo'n Eekhoorn wil iedereen wel in zijn buurt! Vanaf ca. 5 jaar.

Het gekke bekken en gave tandenboek, alles wat je weten wilt over een gezond gebit, M. Baseler, House of Books B.V., juli 2007.

Overige Boeken Mondverzorging bij een kind met Schisis, folder, te downloaden via www.mcl.nl/cbt (medisch centrum Leeuwarden) of bestellen bij www.schisisteamfriesland.nl.

34

Tijdschriften over (op)voeden Educare, tijdschrift over (op)voeden in harmonie met de wetten van de natuur Lotje & Co, tijdschrift voor gezinnen met een zorgintensief kind J/M voor Ouders, opvoedmagazine met aandacht voor voeding De Gezonde en Natuurlijke Keuken, tijdschrift voor gezondheid, voeding en koken SMAK School, tijdschrift over voeding voor kinderen in de basisschoolleeftijd, Voedingscentrum Vegetarisch Fit, tijdschrift met leuke vegetarische recepten en achtergrond informatie.

35

7.Websites en nieuwsbrieven Voeding en gezondheid algemeen www.voedingscentrum.nl * www.weetwatjeet.nl * www.biologischeaanbiedingen.nl * www.vanhavertotgort.nl Biologische voedingsmiddelen en ecologische producten met korting. www.gezondnu.nl * www.hartstichting.nl* www.overgewicht.org* www.etenisomopteeten.nl (op)voeding www.jmouders.nl * www.educare.nl * www.lotjeenco.nl* Een website met informatie voor en ervaringen van ouders van zorgintensieve kinderen.

Voeding en Gezondheid , schoolkinderen en jeugd www.degezondeschoolkantine.nl* www.hartvoorschool.nl* www.lekkerpuh.net Lekkerpuh-consulentes geven advies aan ouders van kinderen met overgewicht.

Eet- en drinkproblemen www.nee-eten.nl* Vereniging van ouders van kinderen die niet of weinig kunnen of willen eten. Een overzicht van eetteams bij verschillende ziekenhuizen in Nederland, informatie tijdschrift en nieuwsbrief.

www.prelogopedie.nl* Informatie over de behandeling van eet- en drinkproblemen bij kinderen. www.nutriciamedischevoeding.nl www.mijnspecialedieet.nl Voeding en allergie www.voedselallergie.nl www.allergologie.nl

36

Voeding en Gezondheid, websites voor kinderen & jeugd www.lekkerbelangrijk.nl/eettest www.topfitkids.nl www.kikkerspat.nl www.datzieterlekkeruit.nl

*Bij deze websites kunt u lid worden van een digitale nieuwsbrief

Overig www.biologica.nl Een overzichtelijke, complete website over duurzame, biologische voeding en landbouw. In de biogids kunt u op zoek gaan naar een ambachtelijke bakker, boerderijwinkel, molenwinkel, natuurvoedingswinkel of slager bij u in de buurt. Zie www.biogids.nl.

www.vergetengroenten.nl www.weekvandesmaak.nl Jaarlijks terugkerend event. Dit jaar vindt de Week van de Smaak plaats van 1 t/m 9 oktober 2011.

www.smaakvandestreek.com www.mangigi.com Mangigi, eetspel voor de moeilijke eter, stimuleert kinderen gezellig mee te eten.

37

8.Waar kunt u terecht bij vragen of voor persoonlijk advies? Voor voedingskundige vragen kunt u zowel op de Trappenberg terecht als bij een diëtist in uw regio. Op de Trappenberg kunt u terecht bij Ilse Batten. Zij is als diëtiste werkzaam op het revalidatiecentrum. Bereikbaar via het centrale nummer: 035-6929600 of email: [email protected]. Lokaal kunt u voedingsadvies inwinnen bij een (kinder)diëtist van de dichtstbijzijnde wijkgezondheidscentrum. Regionaal kunt u, na verwijzing, gespecialiseerde voedingsadvies inwinnen bij een kinderdiëtist van een medisch centrum. Daarnaast zijn er de volgende websites die u kunt raadplegen: www.dieet-dietist.startpagina.nl www.natuurvoedingskundige.nl www.natuurdietisten.nl www.lekkerpuh.net www.livadvies.nl

38

9. Voeding in de Nederlandse taal Het neusje van de zalm. Dat is wat wij voor onze kinderen zouden willen. Het beste van het beste. Het neusje van de zalm is één van de vele spreekwoorden uit de Nederlandse taal die met eten en drinken te maken hebben. De oorsprong van de spreekwoorden gaat vaak vele eeuwen terug. Soms worden ook gerechten genoemd die wij nauwelijks nog kennen of refereren ze aan een gebruik van lang geleden. Wij hebben er een aantal op een rijtje gezet. Die gaan als warme broodjes over de toonbank Dat is de kers op de taart Het is komkommertijd Dat is een peulschil Dat is het hele eieren eten Het ei van Columbus Beter een half ei dan een lege dop Zoete broodjes bakken Appelen met peren vergelijken Die gaan als warme broodjes over de toonbank Met zijn neus in de boter vallen De kaas niet van je brood laten eten Dat is de crème de la crème Het leven is een soep en wij zijn de balletjes Dat moet je met een korrel zout nemen

De kat op het spek binden Koffiedik kijken De koek is op De hond in de pot vinden Wat een boer niet kent dat vreet hij niet Mosterd na de maaltijd Hij deed dit voor spek en bonen Water bij de wijn doen Ieder boontje zorgt voor een toontje Snel aangebrand zijn Op eieren lopen Boontje komt om zijn loontje De krenten uit de pap eten De soep wordt niet zo heet gedronken als hij wordt opgediend Boter op je hoofd hebben

Op de website www.onzetaal.nl wordt de betekenis en oorsprong van veel van deze spreekwoorden besproken.

39

Het ‘Neusje van de zalm’ is ook de titel van een boek geschreven door Maria van Donkelaar en Martine van Rooijen. Uitgegeven door Gottmer Uitgeversgroep, augustus 2009. In dit uitbundig geïllustreerde boek komen ruim zestig spreekwoorden en uitdrukkingen aan bod. Voorbeelden zijn: 'Dat is mosterd na de maaltijd', 'Als haringen in een ton', 'Iemand een koekje van eigen deeg geven' en 'Boontje komt om zijn loontje'. Ze hebben alle te maken met 'eten en drinken'. De auteurs geven uitleg over iedere uitdrukking op een overzichtelijke manier: een bondig stukje uitleg over de herkomst, (soms) een kort gedichtje en een concreet voorbeeld dat weergeeft hoe het spreekwoord gebruikt kan worden in alledaagse taalsituaties. Visueel is dit boek een lust voor het oog vanwege de leuke, absurdistische tekeningen. Ze zijn grappig, verduidelijkend en vormen een eenheid met de tekst. Ook zeer geschikt als (ondersteunend) lesmateriaal. Vanaf ca. 9 t/m 12 jaar.

40

41

10. Recepten Hartige recepten Wraps Ingrediënten: 1 pak tortilla’s (ook in volkoren te krijgen) zachte kropsla of rucola smeerbare kaas (geiten, Philadelphia. Boursin o.i.d.) vleeswaar (ham, bacon, kipfilet, salami) of gerookte zalm of zalm of tonijn aangemaakt met een beetje mayonaise Bereiding: Tortilla’s eerst besmeren met de kaas, dan sla en dan een vulling naar keuze. Oprollen en doormidden snijden. Clubsandwich Heel veel combi’s mogelijk! Aanpassen aan de voorkeur van de eter. Ingrediënten: p.p. 3 boterhammen zachte blaadjes kropsla zachte, smeerbare kaas (geitenkaas, Boursin, Philadelphia) vleeswaar (ham, kipfilet, salami) plakjes komkommer eventueel olijven Bereiding: Smeer de eerste boterham met smeerbare kaas en leg er een blaadje sla op. Daarop een boterham die u belegt met sla en een vleesware en plakjes komkommer. De laatste boterham ook dun met kaas besmeren. In twee driehoeken snijden. U kunt door de hoeken van ieder deel een houten prikkertje steken met een olijf erop. Tortilla’s voor een namiddag snack Ingrediënten: zachte tortilla’s (liefst meergranen) beetje boter

42

geraspte of plakjes kaas pesto Bereiding: Doe heel klein beetje boter in een koekenpan. Verwarm de tortilla heel even, draai hem om. Leg op de al warme kant kaas en wat pesto. Dicht vouwen. Even aandrukken en nog kort in pan laten. Daarna warm opeten. Tortilla moet niet te bruin worden! Dadels met roomkaas Ingrediënten: 1 bakje dadels 1 pakje monchou of ander merk Bereiding: Snij de dadels over de lengte open en verwijder de pit. Vul de dadels met de monchou en leg ze naast elkaar op een bord. Omeletmuffins Ingrediënten: Voor 6 stuks: 4 eieren 50 gr plakjes ontbijtspek 2 el maïs 1 el vloeibare boter peper en zout papieren muffinvormpjes. Bereiding: Zet de oven aan op 200 graden. Bak de spek in een koekenpan knapperig en verkruimel deze in een bakje. Roer de maïs erdoor. Kluts in een andere kom de eieren met de vloeibare boter door elkaar. Zet de cakevormpjes op een bakplaat. Vul de cakevormpjes met een eetlepel van het maïs/spekmengsel. Giet het geklutste ei erbij tot bijna de rand. Zet de bakplaat in de oven en laat 20 minuten bakken. In plaats van maïs kan ook fijngesneden paprika of tomaat gebruikt worden.

43

Vegetarische tuinbonensoep Ingrediënten: 50 gr boter ongezouten 1 prei dunne reepjes 1 middel ui fijngesneden 1 venkel fijn gesneden 400 g tuinbonen 1 lt groentebouillon grote bos koriander 140 ml room Peper/zout suiker (of ander zoetmiddel) citroensap Bereiding: Boter smelten, prei, ui, venkel 10/12 min. Smoren met deksel op de pan. Niet bruin laten worden. Tuinbonen toevoegen, 2/3 min. smoren. Zout/peper erbij. Bouillon toevoegen. Stelen van de koriander fijn snijden, toevoegen en 10 minuten meekoken. Soep laten afkoelen. Doe de korianderblaadjes en room erbij. Eventueel nog extra bouillon toevoegen. Ook de suiker en citroensap erbij doen. Oma Siegel’s Visfilet Ingrediënten: Tilapiafilet of pangasiusfilet, het lekkerst is scholfilet (let op de viswijzer!) Bloem Melk Paneermeel Olijf- of zonnebloemolie voor het bakken Bereiding: Neem 1 visfilet per persoon. Haal de filet door de bloem. Daarna door de melk en dan door het paneermeel. Zacht bakken in de olie. Deze vis vinden kinderen echt lekker. Serveer er sperzieboontjes en gebakken aardappeltjes bij.

44

Mischa’s sperziebonenstamppot Ingrediënten: Aardappels Sperziebonen Boter Melk Zout/peper Rookworst Bereiding: Kook de aardappels Kook de sperziebonen (niet te gaar) en snij ze in kleine stukjes (1 à 2 centimeter) Stamp de aardappels fijn, voeg boter, melk, zout/peper toe tot het een smeuïge massa is. Roer de boontjes erdoor. Verwarm de rookworst (liefst biologische, is echt lekker) en leg deze in stukken op de stamppot. Zoete- en fruitrecepten Jungle Smoothie Een heerlijke ontbijtdrank voor het hele gezin. Een oppepper voor de natuurlijke weerstand. Een versterkende smoothie om een lange tijd tot een volgende maaltijd te overbruggen. Ingrediënten voor 2 personen: 1 grote mango 2 bananen 4 dl magere yoghurt Bereiding: Schil en ontpit de mango en snijd het vruchtvlees in blokjes. Pel de bananen en snijd ze in schijfjes. Doe de stukjes mango, banaan en de yoghurt in een blender en pureer het glad. Meloensmoothie in drie kleuren Ingrediënten (voor vier glazen): 100 g watermeloen ½ galiameloen

45

½ honingmeloen 100 g abrikozen (vers of uit blik) 2-3 el sinaasappelsap 2 bollen vanille-ijs 1 el honing ½ dl priklimonade (bv. Spa met limonadesiroop) 4 bollen aardbeienijs Bereiding: Snij de ontpitte watermeloen in stukjes en leg 1 uur in diepvriezer. Snij de galiameloen (ontpit) in stukjes. Snij de abrikozen in stukjes. Doe de stukken galiameloen, abrikoos en de 2 eetlepels sinaasappelsap in de blender. Pureer en schenk daarna in de 4 hoge glazen. Snij de honingmeloen (ontpit) in stukjes en doe in de blender. Voeg daar het vanille-ijs en de honing aan toe. Pureer tot het een glad mengsel is en schenk ook dit in de hoge glazen. Haal de watermeloen uit de vriezer en pureer deze samen met de priklimonade en de bollen aardbeienijs in de blender. Schenk ook dit mengsel in de hoge glazen. Zoet tomatensap Snij mooie, rijpe tomaten in vieren. Doe ze in een blender. Mix de tomaten totdat het geheel glad is. Daarna in glas schenken en er een flinke lepel zachte honing doorheen roeren. Heerlijk verfrissend. Goed en verzachtend bij keelpijn. Watermeloensoep Ingrediënten: 1 stevige watermeloen ¼ lt vers sinaasappelsap 3 kiwi’s 1 doosje blauwe bessen 250 g aardbeien 2 el verse muntblaadjes in reepjes extra nodig: meloensteker Bereiding: Kapje van meloen snijden, zodat van meloen een diepe kom gemaakt kan worden. Vruchtvlees eruit scheppen maar zorgen dat de wand stevig genoeg blijft om de meloen

46

weer te vullen. Zaden verwijderen en vruchtvlees pureren in keukenmachine. Uit kiwi’s, met behulp van meloensteker kleine bolletjes steken. Sinaasappelsap en meloenpuree mengen. Kiwibolletjes, blauwe bessen en aardbeien toevoegen. Uitgeholde meloen met meloensoep vullen. Met reepjes muntblad garneren. Mandarijn & Bloedsinaasappel IJslolly’s Voor zes ijslolly’s van 250 ml. Ingrediënten: 60 ml vers limoensap 50 g (riet)suiker (of beetje ahornsiroop of honing) 625 ml vers mandarijnsap 500 ml vers bloedsinaasappelsap 3 mandarijnen gepeld en in partjes verdeeld Bereiding: Doe citroen- en limoensap en suiker in kommetje en roer tot suiker is opgelost. Roer mandarijn- en sinaasappelsap erdoor en meng partjes mandarijn erdoor. Vul de ijslollyvormpjes, zet de stokjes erin en zet ze tenminste 6 uur in de vriezer. Laat de ijsjes 5 minuten op kamertemperatuur staan voordat u de ijslolly’s uit het vormpje haalt. Vruchten Couscous Ingrediënten: 175 g couscous 500 ml frambozen-cranberrysap 700 g vers fruit (bosbessen, aardbeien, frambozen) 1 el vers gehakte munt 200 g Yoghurt 2 el zonnebloempitten 2 el meloenpitten 2 el ahornsiroop Bereiding: Doe de couscous in een kom. Verhit het frambozen-cranberrysap in een pan tot het kookt. Schenk het sap over de couscous en laat 10 min. staan tot alle vocht geabsorbeerd

47

is. Schep het fruit door de couscous. Knip de munt erdoor. Verdeel de couscous over 4 borden, doe er een toefje yoghurt, het fruit en de zonnebloem- en pompoenpitten op. Rode kwast Ingrediënten: 500 gr aardbeien ½ lt spa rood 2 el vloeibare honing IJsklontjes Bereiding: Haal de kroontjes van de aardbeien en was ze goed. Pureer de aardbeien samen met de honing in de blender (of met staafmixer). Schenk de spa erbij en meng goed. Doe de ijsklontjes ineen glas en schenk de kwast erover. De rode kwast blijft minstens 3 dagen goed in de ijskast. Aardbeienmuffins Voor ongeveer 12 stuks Ingrediënten: 250 g zelfrijzend bakmeel 125 g suiker ½ tl zout 1 losgeklopt ei

250 ml vanilleyoghurt 50 g roomboter 250 g aardbeien, in stukjes gesneden 12 papieren muffinvormpjes

Verwarm de oven voor op 200 graden. Smelt de boter in een pannetje op een laag vuur. Zelfrijzend bakmeel, suiker en zout in een kom mengen. Het ei, vanilleyoghurt en de gesmolten boter in een aparte kom door elkaar roeren. Het melkmengsel bij de meel gieten en roeren tot goed gemengd. De aardbeien door het beslag mengen. Verdeel het over de muffinvormpjes en bak de muffins ongeveer 25 minuten. Wentelteefjes met honing Ingrediënten: 6 sneetjes witbrood 1 ei 1 el honing

48

100 ml melk 1 tl kaneel Margarine poedersuiker Bereiding: Breek het ei en doe dit in een diep bord. Meng honing, melk en kaneel erdoor. Snij de korsten van de boterhammen af en snij ze daarna doormidden. Leg de halve boterhammen in de schaal met het eimengsel en keer ze om zodat ze helemaal doordrenkt zijn. Doe margarine in de pan en bak 4 sneetjes goudbruin en keer ze dan om. Leg ze op plat bord en bak 2e portie goudbruin. Bestrooi de wentelteefjes met poedersuiker. Eet ze warm op.

el tl g lt dl ml

= = = = = =

eetlepel theelepel gram liter deciliter milliliter

49

11. Bronnen De natuurlijke gezondheidswijzer, H. de Lint Suiker en zoetstoffen, G. Verhelst. Het gekke bekken en gave tandenboek, M. Baseler Het grote weetjes – en doeboek over voeding, S. Floto-Stammen Wat zit er in uw eten? C. Couget Tijdschrift: De gezonde natuurlijke keuken Tijdschrift: GezondNu Tijdschrift: Gezondgids Tijdschrift: J/M www.voedingscentrum.nl www.jmouders.nl www.innofood.org www.healthandfood.be

50

Met dank aan onze kinderen, ‘onze heilige boontjes’ en Mytylschool de Trappenberg voor het beschikbaar stellen van faciliteiten.

Tekst: Productie: Uitgave:

Antoinette van As en Julia Winwood Ouderraad, Mytylschool de Trappenberg, Huizen juli 2011

51

Dat is het hele eieren eten Zoete broodjes bakken Beter een half ei dan een lege dop De hond in de pot vinden Met zijn neus in de boter vallen De kat op het spek binden Op eieren lopen

Ieder boontje zorgt voor een toontje De krenten uit de pap eten

De koek is op!