Ouderen en cultuurparticipatie

Ouderen en cultuurparticipatie Een verslag van een onderzoek naar het beleid van overheden en andere actoren in enkele Europese landen en Nederland

Saskia Franssen MA Dr. Kees Vuyk Departement Media- en cultuurwetenschappen, Universiteit Utrecht Utrecht, 2013 In opdracht van:

Figuur 1 (voorblad): Ouderenkoor. (Peter van Beek, 2010).

2

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1: Vraagstelling, werkwijze en methode

7

1.1 Aanleiding

7

1.2 De vraag van de opdrachtgever

8

1.3 Werkwijze

9

1.4 Opzet van het rapport

10

1.5 De auteurs

11

Hoofdstuk 2: De Europese context

13

2.1 Het beleid van de Europese Unie

13

2.2 Enkele Europese projecten

15

2.3 Overige actoren op Europees niveau

16

2.4 Conclusies

17

Hoofdstuk 3: De situatie in enkele Europese landen

19

3.1 De Angelsaksische landen: Verenigd Koninkrijk en Ierland

19

3.1.1 Het beleid

19

3.1.2 Overige actoren

21

3.1.3 Projecten

24

3.1.4 Conclusies

25

3.2 De buurlanden: Duitsland en België

26

3.2.1 Het beleid in Duitsland

26

3

3.2.2 Overige actoren in Duitsland

27

3.2.3 Het beleid in Vlaanderen

28

3.2.4 Overige actoren en projecten in België

30

3.2.5 Conclusies

32

3.3 Overige Europese landen

32

3.3.1 Beleid

32

3.3.2 Overige actoren en projecten

33

3.3.3 Conclusies

35

Hoofdstuk 4: De positie van Nederland

37

4.1 Het beleid

37

4.2 Overige actoren

37

4.3 Projecten

40

4.4 Conclusies

40

Hoofdstuk 5: Conclusies

43

5.1 Antwoorden op de onderzoeksvragen

43

5.1.1 Welk beleid wordt er op Europees niveau gevoerd op het gebied van ouderen en

43

cultuurparticipatie? 5.1.2 In hoeverre is het Europese beleid op dit gebied geïmplementeerd in het

44

nationale beleid van de individuele landen binnen de Europese unie? 5.1.3 Wat is het specifieke beleid op dit gebied van vier geselecteerde landen en welke nationale en internationale (mondiale) netwerken, beleidsrelevante instellingen en projecten bestaan er binnen deze landen op het gebied

4

44

van ouderen en cultuurparticipatie? 5.1.4 Welke positie neemt Nederland in binnen de Europese Unie als het gaat om de

45

mate waarop wordt ingespeeld op de vergrijzing en ouderen als belangrijke doelgroep voor de culturele sector? 5.2 Discussie

45

5.3 Aanbevelingen

49

5.3.1 Algemene aanbevelingen

49

5.3.2 Aanbevelingen met betrekking tot het beleid van de betrokken Nederlandse partijen

49

( opdrachtgevers)

Literatuurlijst

51

Bijlagen

57

I

Aanbevelingen met betrekking tot een conferentie

II

Inventarisatie van organisaties, instituten en projecten

III

English summary

5

6

Hoofdstuk 1: Aanleiding, vraagstelling en methode

1.1 Aanleiding In de komende dertig jaar zal het aantal ouderen in Nederland toenemen van 2,7 naar 4,7 miljoen. Dit 1

betekent een toename van 10% per jaar tussen nu en 2040. Deze ontwikkeling wordt van verschillende kanten met zorg bekeken. Wat betekent het voor de pensioenen? Zal de vraag naar gezondheidszorg niet explosief stijgen? Wie gaat dat allemaal betalen? Krijgen de jongeren van de toekomst met al die ouderen niet een te zware financiële last te dragen? Of is dit beeld te somber? Is een actief ouder worden mogelijk, waar bij ouderen geen lastpost zijn maar een steunpilaar van de samenleving? De vergrijzing is niet alleen een Nederlandse ontwikkeling, heel Europa heeft te maken met een steeds ouder wordende bevolking. De Europese Commissie (EC) heeft het jaar 2012 benoemd tot jaar voor actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Het beleid, de programma’s en de activiteiten die verbonden waren aan dit jaar moesten zorgen voor meer kennis over vergrijzing, voor een verandering van het beeld van ouderen en ouderen meer mogelijkheden bieden, alles met een sterke focus op het contact tussen de verschillende generaties zodat de solidariteit tussen de generaties zal toenemen. Met dit jaar wilde de EC nationale, regionale en lokale overheden, sociale partners en maatschappelijke organisaties stimuleren om actief met dit onderwerp aan de slag te gaan en het actief ouder worden op de agenda te zetten. In dit kader werd in Dublin in 2012 een Europese conferentie gehouden met als titel Creating a New 2

Old. De sprekers op deze conferentie kwamen voornamelijk uit het Verenigd Koninkrijk, Ierland en de Verenigde Staten. Opvallend was de rol die cultuurparticipatie speelde op deze conferentie. Sprekers benadrukten dat cultuurparticipatie in hoge mate bijdraagt aan het behoud en de verbetering van de fysieke en mentale gezondheid van ouderen. Cultuurparticipatie vergroot zo de bijdrage die ouderen kunnen leveren aan de maatschappij. De Nederlandse deelnemers aan de conferentie constateerden dat in Nederland het denken over ouderen en cultuurparticipatie nog lang niet zo ver gevorderd is als in de Angelsaksische landen. Zij vroegen zich af hoe dat in de rest van Europa zou zijn en of de Angelsaksische landen als inspiratiebron

1 2

Raets, B. ‘Gemeenten zien aantal 65-plussers tot 2040 toenemen’. CBS. 2012. http://bealtaine.com/conference

7

zouden kunnen dienen voor een Nederlands beleid en voor Nederlandse praktijken op dit terrein. Als vervolg op deze conferentie hebben enkele partijen in Nederland daarom de koppen bij elkaar gestoken. De ouderenfondsen RCOAK en het Fonds Sluyterman van Loo, het nieuwe Kennisinstituut voor Cultuureducatie en Amateurkunst en het Fonds Cultuurparticipatie besloten om gezamenlijk het thema ouderen en cultuurparticipatie in Nederland op de (eigen en de politieke) agenda te zetten. Aan de basis van deze samenwerking ligt de overtuiging dat het thema ouderen en cultuurparticipatie zowel aan de amateurkunstsector als aan de professionele cultuurwereld veel kansen biedt. Juist deze groeiende bevolkingsgroep heeft veel tijd om deel te nemen aan cultuur in passieve of actieve zin. Vanaf eind jaren negentig was de focus, in het overheidsbeleid en bij instellingen, vooral gericht op jongeren. Een groot deel van de cultuursector is zich nog niet bewust van de kansen die deze groeiende bevolkingsgroep biedt. Een van de eerste daden van de samenwerkende organisaties was de opdracht tot dit rapport.

1.2 De vraag van de opdrachtgever De vragen die opkwamen naar aanleiding van de conferentie Creating a New Old hebben geleid tot de opdracht voor een onderzoek naar de stand van zaken op het gebied van het beleid ten aanzien van ouderen en cultuurparticipatie in Europa en in het bijzonder naar de positie die Nederland inneemt binnen deze Europese context. Dit onderzoek moet inzicht geven in: a) Welk beleid er op Europees niveau gevoerd wordt op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie b) In hoeverre het Europese beleid op dit gebied geïmplementeerd is in het nationale beleid van de individuele landen binnen de Europese Unie c) Wat het specifieke beleid is op dit gebied van vier geselecteerde landen en welke nationale en internationale (mondiale) netwerken, beleidsrelevante instellingen en projecten er bestaan binnen deze landen op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie? d) Welke positie Nederland inneemt binnen de Europese Unie als het gaat om de mate waarop wordt ingespeeld op de vergrijzing en ouderen als belangrijke doelgroep voor de culturele sector. e) Wat de haalbaarheid en reikwijdte is van een internationale conferentie in 2014 in Nederland met als thema ouderen en cultuurparticipatie.

8

1.3 Werkwijze Het onderzoek besloeg een periode van vier maanden (van januari tot en met april 2012) en bestond, naast een enkel interview, hoofdzakelijk uit deskresearch. Het onderzoeksmateriaal bestaat daarom vooral uit Engelstalige informatie op websites en documenten die op internet openbaar zijn gesteld. Er zijn beleidsdocumenten bestudeerd van Europese organen en van individuele lidstaten van de EU om inzicht te krijgen in het beleid op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie. Daarnaast is er een inventarisatie gemaakt van instellingen, fondsen en organisaties die zich met dit thema bezighouden in enkele Europese lidstaten. Enkele voorbeeldprojecten van deze instellingen zijn kort beschreven. De keuze om desktop research te doen hangt samen met de beperkte tijd die beschikbaar was voor dit onderzoek. Het was hierdoor niet mogelijk aanvullend empirisch onderzoek uit te voeren in de verschillende lidstaten. Hier moet gezegd worden dat deze werkwijze een aantal beperkingen heeft waardoor het beeld dat in dit rapport wordt geschetst kan afwijken van de realiteit. Het is ten eerste niet mogelijk om alle benodigde informatie te verzamelen enkel door deskresearch omdat veel informatie simpelweg niet digitaal beschikbaar is of indien dit wel het geval is niet in het Engels (of Nederlands of Duits) aanwezig is. Ten tweede zou het kunnen zijn dat in veel landen cultuurparticipatie op een andere manier gedefinieerd wordt dan in de landen van Noordwest Europa. Hierdoor kan het voorkomen dat er wel programma’s en activiteiten zijn op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie maar dat dit door de overheden en instellingen van deze landen niet als zodanig wordt benoemd omdat het niet gezien wordt als deel van het cultuurbeleid maar eerder als onderdeel van de alledaagse cultuur en de eigen tradities. Dit kan een oorzaak zijn van het feit dat er van sommige landen heel weinig informatie over het thema te vinden is via internet. Ten slotte is het waarschijnlijk dat er een kloof bestaat tussen wat beschreven wordt in beleidsdocumenten en dat wat zich afspeelt in de praktijk. Dit kan twee kanten op werken: het kan ertoe leiden dat in dit rapport de zaken in sommige landen te rooskleurig worden voorgesteld, maar ook dat interessante ontwikkelingen en praktijken in landen gemist worden omdat ze simpelweg niet in beleidsdocumenten beschreven staan. Vanwege de hoeveelheid informatie en documenten die via internet beschikbaar is, moest er een selectie gemaakt worden. Daarbij is gekozen voor enkele landen die het meest zichtbaar zijn op internet, te weten: de Angelsaksische landen, België en Duitsland. Deze landen worden meer uitgebreid besproken en dienen als voorbeelden van landen die zich al in grotere mate bezighouden met het thema ouderen en cultuurparticipatie.

9

1.4 Opzet van het rapport Het rapport is opgebouwd uit vier onderdelen. Om te beginnen bespreken we de Europese context. We gaan in op het beleid op Europees niveau op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie. Verschillende organen op Europees niveau houden zich met dit thema bezig maar werken dit op verschillende manieren uit. Zo bekijkt de Europese Unie (EU) de vergrijzing van Europa voornamelijk vanuit financieel perspectief en bespreekt de Europese Commissie (EC) de vergrijzing meer in combinatie met de thema’s cultuur en educatie. De EC heeft het jaar 2012 benoemt tot jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties en de EC benoemt cultuurparticipatie als een middel om het actief ouder worden te bevorderen maar ook om het contact tussen de generaties te bevorderen. In hoofdstuk drie bespreken we de implementatie van Europees beleid op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie in de individuele lidstaten. Veel lidstaten van de EU hebben een actieprogramma geschreven in het teken van het jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Uit de bestudering van deze documenten zal duidelijk moeten worden of en hoe het thema ouderen en cultuurparticipatie in deze landen leeft. In de Angelsaksische landen, het Verenigd Koninkrijk en Ierland, is men al langere tijd bezig met het thema, ook als het gaat om beleid op nationaal niveau. Hetzelfde geldt (in mindere mate) voor België en Duitsland. Aan deze landen schenken we het meeste aandacht. Van landen die maar in zeer geringe mate zichtbaar zijn en zich eigenlijk alleen in het kader van het jaar van de EC hebben uitgelaten over dit thema geven we in dit hoofdstuk een beperkt overzicht. In het vierde hoofdstuk wordt de positie van Nederland in de Europese context besproken. Zoals vermeld is Nederland een buitenbeentje in vergelijking met de Angelsaksische landen maar ook met de andere Europese lidstaten doordat het geen actieprogramma heeft geschreven in het teken van het jaar van het actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Maar ook los daarvan is er tot voor kort bijzonder weinig aandacht in het Nederlandse beleid voor ouderen en cultuurparticipatie. Recentelijk is daar echter verandering te constateren. Op regionaal en lokaal niveau zijn er verschillende initiatieven en ook op landelijk niveau begint het besef te komen dat er beleid moet worden ontwikkeld op het gebied van ouderen, actief ouder worden en de rol van cultuurparticipatie hierbij. Afsluitend zullen in hoofdstuk vijf de conclusies van het onderzoek worden besproken en zullen aan de hand hiervan aanbevelingen worden gedaan met betrekking tot het Nederlandse beleid maar ook het beleid van de betrokken Nederlandse partijen (opdrachtgevers). Het rapport eindigt met een advies over de haalbaarheid en de reikwijdte van een internationale conferentie in 2014 over ouderen en cultuurparticipatie in bijlagen 1 en 2.

10

1.5 De auteurs Het onderzoek is uitgevoerd door twee onderzoekers: Junior onderzoeker Saskia Franssen Saskia Franssen is in 2012 afgestuurd bij de masteropleiding Kunstbeleid en –management van de Universiteit Utrecht. Haar afstudeerscriptie ging over cultureel ondernemerschap in de regio, de samenwerking tussen culturele instellingen en lokaal bedrijfsleven in Leeuwarden, Deventer en Venlo. Op dit moment is zij werkzaam als onderzoeker aan de Vrije Universiteit Amsterdam, Faculteit der Sociale Wetenschappen, Werkgroep Filantropische Studies. Daarnaast doet zij onderzoek als ZZP’er voor organisaties binnen de culturele sector (zo ook in dit verband).

Senior onderzoeker Kees Vuyk Dr. Kees Vuyk is universitair hoofddocent Kunstbeleid en –management bij het departement Media en Cultuurstudies van de Universiteit Utrecht. Hij is lang werkzaam geweest in de kunstwereld o.a. als directeur van de Kunstacademie Kampen en van Theater Instituut Nederland. In 2006 heeft hij de overstap gemaakt naar de universiteit. Zijn onderzoeksbelangstelling gaat vooral uit naar de waarde van kunst voor de samenleving.

11

12

Hoofdstuk 2: De Europese context

2.1. Het beleid van de Europese Unie De vergrijzing kwam voor het eerst op de Europese agenda toen de EU het Madrid International Plan of 3

Action on Ageing (MIPAA) van de Verenigde Naties aannam in 2002. Door het aannemen van dit actieplan verplichtten alle EU lidstaten zich om ‘Active Ageing’ te promoten door middel van het implementeren van de rechten en behoeften van de oudere bevolkingsgroepen in hun nationale economische en sociale beleid. De EU benadert de vergrijzing vooral positief en kijkt voornamelijk naar de mogelijkheden van de oudere leeftijdsgroepen. De EU ziet de vergrijzing als een grote prestatie die het gevolg is van gezondere 4

levensomstandigheden en medische doorbraken. De EU ziet actief ouder worden als middel om de veranderingen die gepaard gaan met de demografische ontwikkeling op te vangen. In de strategie Europa 5

2020 is actief ouder worden dan ook een belangrijk thema. De EU zet zich voornamelijk in voor het tegengaan van discriminatie van ouderen, het verbeteren van de pensioenrechten, patiëntenmobiliteit en het ontwikkelen van systemen om beleid uit te wisselen tussen landen om zo te komen tot het beste beleid 6

op het gebied van pensioenen, armoedebestrijding en gezondheidzorg. De EU speelt daarbij vooral een faciliterende rol door specifieke wetgeving, financieringsmogelijkheden, onderzoek en innovatie en verschillende strategieën, procedures en initiatieven.

7

In het teken van het MIPAA dat tien jaar eerder werd aangenomen door de EU heeft de EC het jaar 2012 uitgeroepen tot jaar voor actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Het beleid, de programma’s en de activiteiten die verbonden waren aan dit jaar moesten zorgen voor meer kennis over vergrijzing, voor een verandering van het beeld van ouderen en ouderen meer mogelijkheden bieden, alles met een sterke focus op het contact tussen de verschillende generaties zodat de solidariteit tussen de generaties zal toenemen. Met dit jaar wilde de EC nationale, regionale en lokale overheden, sociale partners en maatschappelijke organisaties stimuleren om actief met dit onderwerp aan de slag te gaan en het actief

3

United Nations. Political Declaration and Madrid International Plan of Action on Ageing. New York, 2002. Europese Unie. Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012. Luxemburg: Publications office of the European Union, 2011. 7 - 13. 5 Europa 2020. http://ec.europa.eu/europe2020/europe-2020-in-a-nutshell/targets/index_nl.htm 6 Arts Council of Northern Ireland. Arts and Older People Strategy. 2010. 7 Europese Unie, Directoraat-generaal Werkgelegenheid, Sociale zekerheid en Inclusie. De bijdrage die de EU levert aan actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie, 2012. 3-4 4

13

ouder worden op de agenda te zetten. Actief ouder worden in de werkomgeving, gemeenschap en thuis kan de fysieke en mentale gezondheid van ouderen vergroten waardoor zij een grotere bijdrage leveren aan de samenleving.

8

Vanuit twee invalshoeken komt cultuurparticipatie in het zicht binnen het beleid en de programma’s van de EC: 1) actief ouder worden en 2) informeel leren (binnen ‘Life Long Learning’, het Grundtvig programma 9

van de EC ). Bij het actief ouder worden stelt de EC drie doelen. Zij wil: 1. meer mogelijkheden creëren voor ouderen om te blijven werken, 2. ouderen helpen om een actieve rol te blijven spelen binnen de gemeenschap 3. Bevorderen dat ouderen gezond ouder worden en onafhankelijk wonen.

10

Vooral de actieve rol van ouderen en het gezond ouder worden hebben raakvlakken met cultuurparticipatie. Cultuurparticipatie, zowel passief als actief, is een vorm van participeren binnen de gemeenschap. Interactie met anderen gaat eenzaamheid tegen. Bovendien verbetert het werken aan kunstzinnige vaardigheden de mentale en fysieke gezondheid. Het Grundtvig programma gaat over onderwijs voor volwassenen van alle leeftijden. Naast dat de EC door dit programma het aantal studenten wil verhogen en de kwaliteit van het onderwijs wil verbeteren ·

moet dit programma het onderwijs ook meer toegankelijk maken voor oudere bevolkingsgroepen. Dit programma biedt dan ook niet alleen subsidiemogelijkheden voor instellingen uit lidstaten maar ook kansen voor ouderen om vrijwilligerswerk te doen binnen een organisatie in een ander Europees land. Bovendien zijn er diverse mogelijkheden voor professionals die met ouderen werken, zoals workshops en 11

Europese uitwisseling. Culturele instellingen ziet de EC in dit kader als instituten waar volwassenen van alle leeftijden in een informele omgeving nieuwe vaardigheden en kennis kunnen opdoen of bestaande vaardigheden kunnen verbeteren. Het programma is bedoeld voor alle instituten, organisaties en medewerkers die zich bezighouden met volwassenen onderwijs. Eén van de thema’s die in het programma aan bod komt is de ontwikkeling van de educatieve functie van culturele instellingen, zodanig dat deze instellingen zo goed mogelijk aansluiten bij de behoeften van ouderen op dit gebied.

8

12

Ibidem. http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-programme/grundtvig_en.htm 10 Europese Unie, 2012. 11 http://ec.europa.eu/education/grundtvig/what_en.htm 12 Europese Commissie. Learning for active ageing and intergenerational learning: final report. 2012. 9

14

Organisaties die werkzaam zijn op landelijk, regionaal en lokaal niveau kunnen een projectaanvraag indienen bij een van deze programma’s, maar alleen als dit in samenwerking gebeurt met 13

minstens drie organisaties uit drie verschillende lidstaten van de EU. Een gevolg hiervan is dat er vrij veel samenwerkingsprojecten op Europees niveau zijn. Enkele van deze projecten lichten we nader toe in de volgende paragraaf.

2.2. Enkele Europese projecten Een project waarbij de activiteiten op lokaal niveau in de verschillende landen plaatsvinden maar waarbij alle ervaringen en kennis wel samenkomen op een online platform en door georganiseerde congressen in de verschillende landen, is het ASLECT project (Active Seniors Learn, Educate, Communicate and Transmit).

14

Dit project is gefinancierd als project binnen het Grundtvig Life Long Learning Programma van de EC en is een samenwerkingsverband tussen organisaties uit zes landen: Roemenië, Italië, Duitsland, Verenigd Koninkrijk, Turkije en België. Deze organisaties werken samen op het gebied van educatie, training voor professionals in de culturele sector en wetenschappelijk onderzoek.

15

ASLECT kijkt naar de verschillende rollen die ouderen hebben binnen culturele instellingen. Ouderen zijn niet alleen gebruikers en ‘leerlingen’ binnen deze instellingen maar zij kunnen ook veel 16

kennis met anderen delen. ASLECT richt zich op een aantal activiteiten : -

alle partners van dit project maken een selectie van succesvolle projecten in hun eigen land waarbij ouderen beide rollen op zich nemen (leerling en docent),

-

aan de hand van de best practices worden trainingprogramma’s ontwikkeld voor professionals uit de culturele sector en ouderen,

-

de resultaten van bovengenoemde activiteiten moeten uiteindelijk leiden tot een inventarisatie van educatiemogelijkheden en aanbevelingen over de betrokkenheid van ouderen in educatie en cultuur.

Vijftien best practises zijn gebruikt als input voor de workshops om professionals uit de culturele en onderwijssector meer bekend te maken met onderwijsbenaderingen die aansluiten op de behoeften van

13

http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-programme/grundtvig_en.htm http://www.aslect.eu/index.php/en/about-us/about-project 15 http://www.aslect.eu/index.php/en/contact 16 http://www.aslect.eu/index.php/en/about-us/activities 14

15

17

ouderen. De aanbevelingen die voort zijn gekomen uit dit project richten zich op Europees beleid en op het beleid van onderwijs- en cultuurinstellingen. InCrease is een project dat plaatsvond onder auspiciën van ASLECT in acht verschillende landen (Duitsland, Oostenrijk, België, Hongarije, Nederland, Schotland, Portugal en Spanje) en de vorm had van een reizende academie voor cultuureducatie en -participatie speciaal voor ouderen in Europa. Het doel van dit project was om ouderen te stimuleren om te participeren in cultuur als publiek, docent en maker in de vorm van workshops. De deelnemende organisaties bestonden uit onderwijsinstellingen, culturele instellingen, fondsen en andere instituten die zich bezighouden met ouderen en cultuurparticipatie. De ervaringen van de workshops zijn geëvalueerd door de verschillende partnerorganisaties en komen samen 18

in de ‘InCrease Guide’ waar deze worden besproken onderverdeeld in thema’s die de basis vormden voor de workshops. Mix@ges is een Europees project dat zich juist speciaal richt op contact tussen de generaties. Mix@ges nodigt jongeren en ouderen uit om gezamenlijk innovatieve mediaproducten te creëren. Bij dit project zijn vijf instituten betrokken: University of Strathclyde Schotland, Institüt fur Bildung und Kultur 19

Duitsland, KulturKontakt Oostenrijk, Entr’ages België en ZDUS Slovenië. De resultaten en de producten van de workshops die hebben plaatsgevonden zijn bij elkaar gebracht op het onlineplatform van Mix@ges en de deelnemers en trainers hebben hun ervaringen kunnen delen op een internationaal congres in het najaar van 2012 in Wenen. De eindpresentatie waar de producten werden besproken met experts en stakeholders als onderdeel van een conferentie heeft plaats gevonden in Slovenië. Als uiteindelijk eindproduct van dit project zal er een handboek verschijnen als inspiratie voor iedereen die werkt op het gebied van intergenerationeel contact en actieve kunstbeoefening.

20

2.3. Overige actoren op Europees niveau Naast organen van de EU zijn er diverse Europese platforms die zich bezighouden met ouderen en thema’s die daarmee samenhangen zoals gezondheid, welzijn en cultuur. AGE European Older People’s Platform is een voorbeeld hiervan.

21

Dit platform, opgericht in 2001, heeft als doel om de samenwerking tussen

ouderenorganisaties te bevorderen op EU niveau. Het gaat hierbij om organisaties die werkzaam zijn op Europees, landelijk en regionaal niveau in de verschillende lidstaten.

17

http://www.aslect.eu/index.php/en/results/workshops http://aslect.eu/documents/InCreaSe/InCreaSe_Guide.pdf 19 http://mixages.eu/?page_id=45 20 Ibidem. 21 http://www.age-platform.eu/en 18

16

22

Een ander Europees platform is Access to Culture. Dit is bedoeld om stakeholders uit de culturele sector in Europa een platform te bieden om advies te geven en aanbevelingen te doen op het gebied van cultuurbeleid. Het platform laat zien hoe een goede combinatie gemaakt kan worden tussen cultuur en educatie voor alle leeftijdsgroepen. Eén van de thema’s waar ze zich op richten is cultuur en ‘Life Long Learning’ voor ouderen. AMATEO is ook een Europees netwerk dat zich hard maakt voor het belang van actieve participatie in culturele activiteiten voor jong en oud en voor de gehele samenleving.

23

Doel is dat dit belang meer

erkend zou moeten worden door de politiek, overheden, onderzoekers en professionele kunstenaars. Dit netwerk bestaat uit culturele organisaties die zich bezighouden met amateurkunst gevestigd in België, 24

Kroatië, Denemarken, Tsjechië, Finland, Ierland en Nederland. Vertegenwoordigers van deze organisaties komen op structurele basis bij elkaar om de stand van zaken in de deelnemende landen te delen, 25

gezamenlijk Europese projecten te ontwikkelen zoals congressen en uitwisselingsprogramma’s. AMATEO 26

is ook lid van het Europese politieke platform Culture Action Europe. Dit platform is de vertegenwoordiger van de culturele sector in heel Europa en probeert invloed uit te oefenen op de ontwikkeling van het Europese cultuurbeleid. Met meer dan 100 leden die gezamenlijk meer dan 80.000 culturele organisaties representeren op Europees, nationaal, regionaal en lokaal niveau is dit een zeer gewichtig platform dat kunst en cultuur op de kaart zet op Europees niveau.

2.4. Conclusies Cultuurparticipatie van ouderen staat in de EU sinds 2002 op de agenda. Twee verschillende programma’s van de EC schenken er aandacht aan:

active ageing en life-long learning.

Diverse projecten waarin

cultuurparticipatie van ouderen het thema is zijn door de EU ondersteund. In de praktijk vinden de projecten plaats tussen organisaties in de afzonderlijke landen zonder tussenkomst van nationale overheden. De projecten leiden dus niet tot samenwerking tussen de landen. Duurzaamheid van de projecten is bijgevolg een probleem. Als de Europese subsidie ophoudt blijven er misschien nog wat contacten bestaan tussen de deelnemende instituten, maar inbedding in het nationale beleid vindt meestal niet plaats.

22

http://www.houseforculture.eu/accesstoculture/12/access/ http://www.amateo.info/index.htm 24 http://www.amateo.info/pages/members/members.htm 25 Ibidem. 26 http://www.cultureactioneurope.org/ 23

17

Nederlandse organisaties zijn in de EU gefinancierde projecten nauwelijks betrokken. We vinden alleen sporen van betrokkenheid van kleinere organisaties, zoals Euro+Songfestival. Grotere Nederlandse instellingen participeren wel in Europese netwerken op het gebied van cultuurparticipatie, waarin ook aandacht is voor ouderen.

Figuur 2: Project ‘Muziekmaatjes’, Kunstencentrum jerusalem. (Theo Duijkers, 2013).

18

Hoofdstuk 3: De situatie in enkele Europese landen

3.1. De Angelsaksische landen: Verenigd Koninkrijk en Ierland

3.1.1. Het beleid In de Engelstalige landen van Europa – Engeland, Schotland, Noord Ierland (samen het Verenigd Koninkrijk) en Ierland - staat ‘Active Ageing’ al langer op de beleidsagenda. In deze landen zijn er niet alleen veel programma’s en activiteiten op landelijk, regionaal en lokaal niveau maar wordt ook in nationaal en lokaal beleid aandacht besteed aan het onderwerp. In de Republiek Ierland bestaat in het beleid al lang veel aandacht voor het thema ouderen. Al in 1997 is door de toenmalige minister van gezondheid een nationale raad voor ouder worden en ouderen opgericht. Deze raad heeft tot 2009 de nationale overheid geadviseerd over en geholpen bij de ontwikkeling van nieuw beleid ten aanzien van de oudere bevolkingsgroepen.

27

Alle facetten van een vergrijzende

samenleving komen daarbij aan bod, ook de mogelijkheden die cultuur biedt tot actieve participatie van ouderen binnen de eigen gemeenschap. In het Verenigd Koninkrijk was Wales de eerste regio die een beleid ontwikkelde gericht op de 28

oudere bevolkingsgroep. Deze strategie, die al van start ging in 2003 ging voornamelijk in op aspecten als discriminatie op basis van leeftijd, gezondheidzorg, actief ouder worden en het ontwikkelen van dienstverlening die inspeelt op de behoeften van ouderen. In 2007 wordt The Strategy for Older People in 29

Wales 2010–2013 ontwikkeld. Deze focust op vier thema’s: 1) het vergroten van de participatie van ouderen, 2) de bijdrage die ouderen leveren aan de gemeenschap op sociaal en economisch vlak, 3) welzijn en onafhankelijkheid van ouderen en 4) de implementatie van deze strategie in Wales. In Engeland is in 2005 de strategie Opportunity Age ontwikkeld door de overheid. De aandachtspunten in deze strategie zijn: werkgelegenheid, actief ouder worden in de gemeenschap, publieke diensten voor ouderen en de manier waarop de overheid zich gaat organiseren om geformuleerde doelen op de gebieden te behalen. Actief ouder worden in de gemeenschap wordt in de strategie in verband gebracht

27

http://www.ncaop.ie/who.html Welsh Government. The strategy for Older People in Wales 2003 – 2008. Wales, 2002. 29 Welsh Government. The Strategy for Older People in Wales 2008 – 2013. Wales, 2007. 28

19

met educatie en informeel leren. Vanuit dit idee wordt in 2009 de strategie The Learning Revolution 30

uitgebracht door het Departement voor Innovatie, Universiteiten en Competenties. In deze strategie roept de minister het gehele maatschappelijke middenveld op om samen te werken en informeel leren mogelijk te maken voor iedereen. Deze strategie wordt overheid breed gedragen en er ligt veel nadruk op de samenwerking met de vele organisaties in de onderwijs-, cultuur-, zorg-, welzijn- en vrijwilligerssector. Om de mogelijkheden voor informeel leren te behouden maar vooral te vergroten zijn er verschillende departementen actief betrokken bij de strategie vanuit hun eigen thema’s. De overheid heeft hier vooral een faciliterende rol en biedt een raamwerk waarbinnen de verschillende sectoren en organisaties het beleid in de praktijk kunnen brengen.

31

In 2009 ziet ook de strategie Building a Society for all Ages het licht waarin de demografische 32

veranderingen in Engeland centraal staan. Eén van de actiepunten is actief ouder worden. Om participatie in de gemeenschap te bevorderen is er een Active at 60 programma ontwikkeld. Alle nuttige informatie voor personen vanaf zestig wordt op nationaal niveau bij elkaar gehaald om mensen beter te kunnen informeren over voorzieningen en activiteiten op nationaal niveau. Bovendien is er een sterke samenwerking met lokale overheden om ouderen ook te kunnen informeren over alle voorzieningen, programma’s en activiteiten in hun eigen regio.

33

Arts Council England voert vanaf het vorige decennium (2005) een Taking Part Survey uit om inzicht te krijgen in de cultuurparticipatie van jong en oud in Engeland.

34

Dit onderzoek met een

terugkerend karakter geeft inzicht in de cultuurparticipatie van ouderen, de barrières die worden ervaren en ontwikkeling in de participatie over de jaren. Deze onderzoeken dienen als input voor ontwikkeling van nieuw overheidsbeleid. In 2005 ontwikkelde de overheid van Noord Ierland de Ageing in a Inclusive Society strategie. Deze strategie moest de oudere bevolkingsgroep en de problemen die zij ervaren binnen de gemeenschap op de 35

kaart zetten. de strategie is ontwikkeld na advies van de werkgroep Promoting Social Inclusion die bestond uit vertegenwoordigers van verschillende departementen van de overheid, publieke sector, vrijwilligersector en organisaties voor ouderen. In 2008 werd een Older peoples Advocate aangesteld door de overheid om op te treden als schakel tussen de overheid en de ouderensector.

30

Government of The United Kingdom, Department for Innovation, Universities and Skills. The learning revolution. London: TSO, 2009. 31 Government of the United Kingdom, 2009. 32 Department for Work and Pensions. Building a Society for all Ages. London: TSO, 2009. 33 Ibidem. 34 http://www.artscouncil.org.uk/what-we-do/research-and-data/arts-audiences/taking-part-survey/ 35 Office of the First Minister and deputy First Minister. AGEING IN AN INCLUSIVE SOCIETY. Belfast: OFMDFM Central AntiPoverty Unit, 2005.

20

Arts Council Northern Ireland (ACNI) bracht in 2010 de Arts and Older People strategy 2010–2013 uit.

36

Met deze strategie wil ACNI de barrières die ouderen hebben om te participeren in cultuur

wegnemen, de participatie van ouderen met cultuur laten toenemen en de opties die ouderen hebben om te participeren vergroten door de samenwerking tussen organisaties op dit vlak te bevorderen. Het parlement van Schotland bracht de vergrijzing onder de aandacht met de publicatie All Our Futures: Planning for a Schotland With an Ageing Population. Naast gezondheidzorg en het behoud van de mentale en fysieke gezondheid van ouderen wordt in deze publicatie veel aandacht besteed aan het vergroten van de participatie mogelijkheden voor ouderen, het wegnemen van barrières en het bieden van mogelijkheden voor Life Long Learning.

37

Een interessant voorbeeld van lokaal beleid over ouderen en cultuurparticipatie is te vinden in Manchester. Op lokaal niveau is Manchester’s strategy for ageing een interessant voorbeeld.

38

Manchester

benadrukt het belang om als stad, en als culturele sector binnen de stad, in te spelen op de behoeften en wensen van de oudere bevolkingsgroepen op het gebied van cultuurparticipatie en -educatie. Manchester wil zich zo profileren als een stad voor alle leeftijden.

3.1.2. Overige actoren Terwijl er in de verschillende landen en regio’s apart beleid wordt ontwikkeld op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie zijn er ook platforms, forums en fondsen die een gedeelte van of het gehele Verenigd Koninkrijk als werkgebied hebben. The United Kingdom Advisory Forum on Ageing stelt zichzelf ten doel om de oudere bevolkingsgroep van het Verenigd Koninkrijk te vertegenwoordigen om er zo voor te zorgen dat de uitdagingen en mogelijkheden van een ouder wordende samenleving te verkondigen zodat dit meegenomen wordt bij beleidsontwikkeling.

39

Het forum bestaat uit vertegenwoordigers van stakeholder

organisaties, regionale ouderengroepen, overheidsorganen en ouderen. Eén van de doelstellingen is om het actief ouder worden te stimuleren door middel van vrijwilligerswerk en participatie binnen de gemeenschap. Het forum is opgezet door het Departement Pensioen en Werk.

36

Arts Council of Northern Ireland. Arts and Older People Strategy. 2010. Scottish Executive. All Our Futures: Planning for a Scotland With an Ageing Population. Edinburgh, 2007. 38 Manchester City Council. Manchester: A Great Place to Grow Older 2010-2020. Manchester’s strategy for Ageing. 2009. 39 http://www.dwp.gov.uk/policy/ageing-society/forums-and-support-activity/uk-advisory-forum/ 37

21

Een ander netwerk is Age Action Alliance.

40

Dit is een netwerk van 300 nationale, regionale en

lokale organisaties uit verschillende sectoren (zorg, welzijn, cultuur, onderwijs, publieke sector, 41

ouderenorganisaties, onderzoek, sport en overheden ) en individuen die samenwerken om het leven van ouderen binnen het Verenigd Koninkrijk te verbeteren. De focus ligt op verschillende thema’s zoals de gezondheid en actieve levensstijl van ouderen, sociale en economische bijdrage van ouderen aan de gemeenschap en het tegengaan van eenzaamheid. Voor elk thema is een werkgroep ingesteld om de samenwerking tussen sectoren en uitwisseling van kennis en ervaring te vergroten. Voor de cultuurparticipatie in Manchester is Valuing Older People (VOP) belangrijk. VOP is een samenwerkingsverband tussen verschillende dienstverlenende instellingen, vrijwilligersorganisaties, 42

organisaties uit de sectoren welzijn, zorg, educatie en cultuur en ouderen uit Manchester. Het bestuur van VOP houdt nauw contact met alle culturele- en onderwijsinstellingen om ervoor te zorgen dat hun aanbod aansluit bij de behoeften en wensen van ouderen. De VOP geeft ook subsidies aan lokale organisaties zoals buurtcentra, verenigingen en tehuizen om activiteiten te organiseren voor ouderen. VOP lobbyt daarnaast bij het gemeentebestuur en zorgt ervoor dat het beleid zo goed mogelijk aansluit op de behoeften van de 43

ouderen binnen de gemeenschap. VOP slaat een brug tussen beleid en praktijk en tussen de verschillende organisaties en fondsen die zich bezighouden met de oudere bevolkingsgroep, de ouderen zelf en de rest van de gemeenschap in Manchester. Eén van de belangrijkste spelers op het terrein van ouderen en cultuurparticipatie in het Verenigd Koninkrijk is het fonds The Baring Foundation.

44

Het fonds heeft sinds drie jaar een speciaal

subsidieprogramma voor projecten op het gebied van kunst en ouderen. In 2012 heeft het fonds 23 projecten gesubsidieerd. De projecten die gesubsidieerd worden zijn voornamelijk lokaal maar verschillen qua duur van eendaagse festivals tot projecten die twee jaar duren. Het fonds is bijvoorbeeld medefinancier van het 45

online platform Age of Creativity. Op dit platform is allerlei informatie te vinden over kunst en ouderen zoals projecten binnen het Verenigd Koninkrijk, subsidieprogramma’s, bijeenkomsten, workshops en onderzoeksrapporten over dit thema, die voor een groot gedeelte ook door het fonds zijn geïnitieerd en gefinancierd.

46

40

http://ageactionalliance.org/?page_id=187 Voor alle leden van dit netwerk, zie link. http://ageactionalliance.org/?page_id=63 42 http://www.manchester.gov.uk/info/500099/valuing_older_people/3428/valuing_older_people_vop 43 Manchester City Council, 2009. 44 http://www.baringfoundation.org.uk/ 45 http://www.ageofcreativity.co.uk/ 46 Ibidem. 41

22

Het fonds heeft verschillende onderzoeken laten uitvoeren naar de invloed van cultuurparticipatie op het welzijn en de gezondheid van ouderen. Zoals onderzoeken naar het belang van cultuurparticipatie voor ouderen die te maken hebben met eenzaamheid, creativiteit op oudere leeftijd in een onderzoek naar oudere kunstenaars, digitale kunst en ouderen, gezondheidzorg en kunstparticipatie en hoe kunstparticipatie kan bijdragen aan de kwaliteit van leven van ouderen in verzorgingstehuizen. Ook heeft The Baring Foundation de opdracht gegeven aan de World Health Foundation een onderzoek te doen naar de impact van cultuurparticipatie op ouderen.

47

Dit onderzoek is gebaseerd op 31

studies naar het effect van cultuurparticipatie op ouderen. Het grootste gedeelte van deze studies is gedaan in het Verenigd Koninkrijk, een aantal in de VS, Australië, Canada, Spanje en Zweden. Uit deze studies komt een aantal bevindingen naar voren als het gaat om het effect van cultuurparticipatie op ouderen. Veel ouderen ervaren dat ze meer zelfvertrouwen krijgen en ze ontdekken nieuwe positieve aspecten van hun eigen identiteit en leven. Cultuurparticipatie verbetert het cognitief functioneren, de communicatie vaardigheden, het plezier in het leven, het geheugen en de creativiteit. Mentaal welzijn kan verbeteren doordat veel ouderen door cultuurparticipatie erachter komen dat ze meer kunnen dan gedacht en ook de fysieke gezondheid wordt verbeterd doordat ouderen meer in beweging zijn. Naast deze individuele effecten kan cultuurparticipatie ook zorgen voor meer interactie en sociale contacten en kan het de negatieve vooroordelen die er bestaan over ouderen in positieve zin beïnvloeden.

48

Een ander fonds dat zich speciaal richt op ouderen is de Beth Johnson Foundation. Dit fonds werkt in het gehele Verenigd Koninkrijk en lobbyt bij de verschillende nationale en lokale overheden voor speciale aandacht en beleid ten aanzien van de vergrijzing en oudere bevolkingsgroepen. Eén van de thema’s waar dit fonds zich op richt is intergenerationeel contact binnen de gemeenschap en het vergroten van participatie van ouderen binnen de gemeenschap om de kwaliteit van leven en de gezondheid te behouden en verbeteren. Beth Johnson Foundation, Manchester City Council, Keele University en The University of Manchester vormen gezamelijk het UK Aging Consortium.

49

Als dit consortium voeren zij onderzoek uit

naar verschillende thema’s met betrekking tot de vergrijzing maar werken zij ook op lokaal niveau om innovatieve nieuwe concepten uit te proberen op het gebied van Age Friendly Cities. Gezamenlijk kijken ze naar aspecten van een stad en gemeenschap en hoe deze kunnen worden veranderd om optimaal in te spelen op een vergrijzende samenleving waar mensen op een actieve manier ouder kunnen worden.

47

Mental Health Foundation. An Evidence Review of the Impact of Participatory Arts on Older People. Edinburgh, 2011. Ibidem. 49 http://www.bjf.org.uk/age-friendly/projects/uk-urban-ageing-consortium 48

23

Bovendien adviseren zij nationale, regionale en lokale overheden over de ontwikkeling van nieuw beleid voor de oudere bevolkingsgroep.

50

3.1.3. Projecten Veel ouderen projecten vinden op lokaal niveau plaats zoals in de verschillende verzorgingstehuizen in een stad. Je hebt bijvoorbeeld het Age and Creativity Project in Belfast waarbij een kunstenaar uit de eigen 51

gemeenschap voor verschillende verzorgingstehuizen kunstprojecten heeft ontwikkeld. Ouderen konden zelfstandig of gezamenlijk een kunstwerk maken. De vorm waarin dit gebeurt staat niet vast. Ouderen kunnen dit zelf bepalen. Het bleek dat veel van de ouderen in deze tehuizen elkaar helemaal niet goed kende en dat het kunstproject zorgde voor meer sociale interactie tussen de bewoners.

52

Door heel het Verenigd Koninkrijk zijn kunstprojecten ontwikkeld voor ouderen in verzorgingstehuizen, vaak georganiseerd door kunstenaars of culturele initiatieven uit de eigen 53

gemeenschap. Art in Healthcare verzorgt bijvoorbeeld in zorginstellingen kunstworkshops voor ouderen.

Ervaren kunstenaars brengen kunstwerken zorginstellingen binnen en begeleiden ouderen bij het zelf creëren van een kunstwerk. Er wordt niet alleen veel geschilderd met ouderen maar ook gedanst, toneel gepeeld en gezongen. Ook Kunst en dementie is een thema dat wordt gebruikt bij ontwikkeling van kunstprojecten voor ouderen in zorginstellingen. In elke regio van het Verenigd Koninkrijk en Ierland worden speciaal voor de ouderen bevolkingsgroep festivals georganiseerd. 54

In Ierland (de republiek) is dit het Bealtaine festival, gefinancierd door de Arts Council Ireland. Dit culturele festival dat al wordt georganiseerd sinds het midden van de jaren negentig richt zich speciaal op de oudere doelgroepen. Age & Opportunity, de organisator van het festival, nodigt elk jaar lokale overheden, kunstinstellingen, bejaardenhuizen, buurtcentra en verenigingen voor ouderen in het hele land uit om culturele activiteiten te organiseren in het teken van het Bealtaine festival. In 2012 hebben 600 organisaties activiteiten georganiseerd.

55

50

Ibidem. http://www.ageofcreativity.co.uk/items/199 52 Ibidem. 53 http://www.ageofcreativity.co.uk/items/259 54 http://bealtaine.com/ en Arts Council Ireland: http://www.artscouncil.ie/en/homepage.aspx 55 http://ageandopportunity.ie/bealtaine. 51

24

In Schotland hebben The Baring Foundation en Age Schotland de handen ineen geslagen om gezamenlijk het festival Luminate te organiseren speciaal voor ouderen die creatief en cultureel bezig willen 56

zijn. Met dit festival willen ze het aantal ouderen verhogen dat actief deelneemt aan culturele activiteiten. De activiteiten die onderdeel zijn van het festival richten zich op actieve en passieve cultuurparticipatie van ouderen, contact tussen de generaties, activiteiten voor ouderen in verzorgingstehuizen en oudere professionele kunstenaars.

57

In Noord Ierland organiseert Arts Care het Older people’s Arts in Health Festival speciaal voor ouderen in verzorgingshuizen.

58

Het festival bestaat uit een verscheidenheid aan creatieve en culturele

activiteiten in verzorgingshuizen door heel Noord Ierland. Het festival biedt hierdoor de mogelijkheid aan deze ouderen om hun eigen creativiteit te ontdekken, te experimenteren met verschillende kunstdisciplines, en de mogelijkheid om te blijven leren. Dit festival komt tot stand door samenwerking tussen organisaties in de zorg en cultuursector en andere die zich verbonden voelen met dit thema.

3.1.4. Conclusies In de landen van het Verenigd Koninkrijk en in Ierland bestaat al een lange traditie van aandacht voor ouderen in het cultuurbeleid. Zowel in het overheidsbeleid als in het beleid van enkele fondsen en particuliere instellingen zijn ouderen als doelgroep min of meer vanzelfsprekend opgenomen. Dat zou samen kunnen hangen met het feit dat cultuurbeleid in deze landen in het kader staat van samenlevingsopbouw. Het beleid is er sterk op gericht de cultuur in de samenleving een plek te geven. Wat opvalt in de Angelsaksische landen is dat er veel wordt samengewerkt. Er bestaan stevige netwerken van lokale en regionale overheden en adviesraden, fondsen, culturele instellingen, welzijn- en zorginstellingen en vrijwilligersorganisaties. Het thema ouderen en cultuurparticipatie is een gezamenlijke zorg. De activiteiten vinden echter voornamelijk plaats op lokaal niveau. Er is zichtbaar veel aandacht voor het contact tussen de generaties en het betrekken van de gemeenschap bij deze projecten. Zo is een groot draagvlak gecreëerd. Er is in Engeland ook effectonderzoek gedaan naar de invloed van cultuurparticipatie op het mentale en fysieke welzijn van ouderen en hun sociale participatie. De uitkomsten daarvan lijken gunstig.

56

http://www.luminatescotland.org/ Ibidem. 58 http://www.artscare.co.uk.previewdns.com/ 57

25

3.2. De buurlanden: Duitsland en België

3.2.1. Beleid in Duitsland De Duitse overheid heeft in 1985 voor het eerst aandacht besteed aan de oudere bevolkingsgroep in een beleidsdocument. Vanaf 1993 is er elke vier jaar een rapport verschenen over de oudere bevolkingsgroep in Duitsland. Pas in het vijfde rapport De potentie van ouderen voor de economie en de gemeenschap – de bijdrage van ouderen bij generationele cohesie uit 2006 wordt de focus gelegd op de bijdrage die ouderen leveren binnen de arbeidsmarkt, onderwijs, economie, de familie, private netwerken en op het gebied van actief burgerschap en participatie.

59

Het laatste rapport, gepubliceerd in 2010, ging in op het beeld dat er

bestaat over ouderen en betoogt dat een positief beeld van ouderen bijdraagt aan een succesvolle benadering van een vergrijzende bevolking.

60

In dit rapport wordt educatie genoemd als één van de

aandachtspunten. Educatie is een recht voor alle leeftijdsgroepen en daarom hebben onderwijsinstellingen de plicht om trainingen en onderwijsmogelijkheden aan te bieden voor iedere leeftijdsgroep.

61

De

mogelijkheid om te participeren binnen de gemeenschap en voor persoonlijke ontwikkeling worden in verband gebracht met technische mogelijkheden en de vaardigheden om met media technologie om te gaan. Er is hier een taak weggelegd voor onderwijsinstellingen om de vaardigheden van ouderen op dit vlak te verbeteren. Maar ook ouderen zelf worden opgeroepen om meer bekend te raken met media technologie omdat dit zou leiden tot grotere participatie binnen de gemeenschap van ouderen.

62

De onderwerpen van de rapporten worden gekozen door het Ministerie van Familie, oudere bevolking, vrouwen en jeugd van de Federale Duitse overheid. Voor elk rapport wordt een expertgroep aangewezen bestaande uit 10 tot 15 leden uit verschillende wetenschappelijke disciplines. De Deutscher Kulturrat en de Bundesarbeitsgemeinschaft der Senioren-Organisationen hebben in 2009 een visiedocument uitgebracht over het thema kunst en ouderen.

63

Volgens beide partijen is

kunsteducatie en -participatie niet alleen voor jongeren van groot belang maar ook voor ouderen. Actief en passief participeren, zorgt voor maatschappelijke integratie en participatie, het versterkt de sociale netwerken en verbetert daardoor de kwaliteit van leven. Bovendien bevordert cultuurparticipatie intergenerationeel contact en het zorgt ervoor dat ouderen meer open gaan staan voor mediatechnologie.

59

Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend. Dokumentation der Konferenz ‚Altersbilder im Wandel‘. Berlijn, 2012. 58 - 70 60 Ibidem. 61 Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend. A new Culture of Ageing. Images of Ageing in Society. Berlijn, 2011. 62 Ibidem. 63 Deutscher Kulturrat, Stellungnahme Kultur und Alter. Berlin, 2009.

26

In het visiedocument wordt ook een nadruk gelegd op de dubbele rol van ouderen binnen culturele instellingen. Ouderen zijn niet alleen consumenten of ontvangers maar zij spelen ook vaak de rol van 64

bemiddelaar bij het creatief en actief bezig zijn. Cultuurparticipatie en de culturele sector wordt gezien als aanvulling op de gezondheidzorg en de sociale sector.

65

3.2.2. Overige actoren in Duitsland De Korber Stiftung is een landelijk fonds dat zich bezighoudt met sociale ontwikkeling op nationaal en internationaal niveau.

66

Eén van de thema’s van het fonds is: ‘Reinventing old age’. Volgens het fonds geeft

participatie binnen de gemeenschap meer betekenis aan het leven van ouderen, dit kan door middel van cultuurparticipatie maar ook door vrijwilligerswerk bijvoorbeeld. Het fonds meent dat het belang van participatie voor ouderen in Duitsland nog niet voldoende is uitgewerkt. Het ontwikkelt daarom projecten op alle vlakken van sociale ontwikkeling en betrokkenheid. In Nordrhein-Westfalen is het Institut für Bildung und Kultur (IBK) actief.

67

Dit instituut voor

cultuureducatie richt zich op vele thema’s zoals onderwijsverdieping voor professionele kunstenaars, kunst, cultuur en intergenerationeel contact, kunst en ouderen, nieuwe media, cultuurmanagement en cultuur in de regio. Voor de thema’s kunst en ouderen en kunst en cultuur voor intergenerationeel contact is er een apart forum opgericht, het Kompetenzzentrum für Kultur und Bildung im Alter (KUBIA). Dit is een platform 68

voor iedereen die zich met cultuureducatie en –participatie voor ouderen bezighoudt. Thema’s van KUBIA zijn onder andere: kunst en cultuur in de dialoog tussen de generaties, cultuurdeelname van oudere 69

migranten, en ouderen en theater. Speciale aandacht is er voor kunst in de zorg en bij dementie. KUBIA is ook coördinator van age-culture.net, een Europees netwerk voor cultuur en ouderen. KUBIA biedt zelf ook workshops aan onder de overkoepelende naam Kulturcompetenz 50+ speciaal 70

voor iedereen uit de culturele sector die werkt met de oudere bevolkingsgroepen. Deze workshops moeten culturele organisaties helpen bij het implementeren van specifieke programma’s voor ouderen en leren hoe ouderen meer actief betrokken kunnen worden bij cultuurparticipatie binnen organisaties. Theatergold,

64

Ibidem. Ibidem. 66 http://www.koerber-stiftung.de/en.html 67 http://www.ibk-kultur.de/content/view/13/27/ 68 KUBIA. http://ibk-kubia.de/ueberkubia.html. 69 Zie bijvoorbeeld het boek: Flavia Nebauer / Kim de Groote. Auf Flügeln der Kunst. Ein Handbuch zur künstlerisch-kulturellen Praxis mit Menschen mit Demenz. München: kopaed, 2012. 70 http://ibk-kubia.de/angebote/fortbildung/kulturkompetenz/ 65

27

71

eveneens geïnitieerd door KUBIA, is een forum voor theater met ouderen in Nordrhein-Westfalen. Dit forum ondersteunt ook de programma’s en activiteiten op het gebied van ouderen en theater in deze regio. Het Förderfonds Kultur & Alter is in Nordrhein-Westfalen het steunfonds voor projecten op het gebied van cultuurparticipatie en ouderen. Het fonds probeert hiermee de culturele instellingen en initiatieven te stimuleren om nieuwe innovatieve manieren te ontwikkelen van cultuurparticipatie voor ouderen.

72

3.2.3. Beleid in Vlaanderen In de beleidsnota cultuur van de Vlaamse overheid wordt gesproken over de strategische doelstelling: 73

competentieverwerving en –waardering stimuleren. Eén van de maatschappelijke ontwikkelingen waaraan dit wordt gekoppeld is de vergrijzing. De culturele competentie stelt mensen in staat kritisch en zelfstandig om te gaan met cultuur maar het helpt ook binnen het gehele sociale en maatschappelijke domein. Het verwerven van culturele competentie versterkt de sociale en maatschappelijke rol van personen binnen hun gemeenschap. Om deze reden is het van belang om iedereen de kans te bieden om zijn culturele competenties te ontplooien maar ook om de al verworven competenties te waarderen en erkennen.

74

Volgens de Vlaamse overheid spelen het verenigingsleven en de amateurkunst een belangrijke rol bij de verwerving van culturele competenties maar ook als het gaat om socialisering. Zij benadrukt daarom het belang van lokaal cultuurbeleid en het scheppen van (financiële) mogelijkheden voor lokale organisaties binnen het sociaal – culturele veld. Een jaar eerder in 2008 verscheen het Participatiedecreet van de overheid. Dit decreet is bedoeld om de participatie in cultuur-, jeugd- en sportbeleid te stimuleren en te verrijken. Het participatiedecreet kan gezien worden als aanvulling op het cultuur-, jeugd-, en sportbeleid en de decreten op lokaal niveau. Het decreet biedt een aantal ondersteuningsmaatregelen en besteedt extra aandacht aan specifieke doelgroepen: personen in armoede, gedetineerden, personen met een handicap, personen met etnischcultureel diverse afkomst en gezinnen met jonge kinderen. De derde doelgroep, personen met een handicap, kan ook betrekking hebben op een deel van de ouderen. In het decreet wordt handicap als volgt gedefinieerd:

71

http://ibk-kubia.de/themen/theatergold.html http://ibk-kubia.de/angebote/foerderprogramme/f%C3%B6rderfonds-kultur-und-alter/ 73 Schauvliege, J. Vlaamse overheid, ministerie van Leefmilieu, Natuur en Cultuur. Cultuurbeleid 2009 – 2014. 2009. 74 Ibidem. 72

28

‘…elk langdurig en belangrijk participatieprobleem van een persoon dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van 75

activiteiten en persoonlijke en externe factoren. ’

De handicap kan voor personen als hoge drempel betekenen om deel te nemen aan cultuur. Het decreet wil een aantal instrumenten bieden om deze drempels te verlagen of geheel weg te nemen. De overheid zal laagdrempelige, praktijkgerichte educatie gaan aanbieden en subsidiëren om participatie aan het vormingswerk te stimuleren. Het belang van hobbyverenigingen in Vlaanderen wordt erkend en daarom zal het decreet aan landelijke hobbyverenigingen ondersteuning bieden voor organisatie van landelijke activiteiten ter bevordering van de netwerking. Er worden bovendien mogelijkheden geboden voor ondersteuning voor verenigingen bij de organisatie van culturele initiatieven.

76

In 2010 kwam het Vlaamse Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin met het eerste 77

ouderenbeleidsplan voor de periode 2010 – 2014. Dit plan geeft inzicht in de plaats die ouderen innemen binnen de Vlaamse bevolking en stimuleert een grotere betrokkenheid van de ouderen bij de samenleving. Dit plan is tot stand gekomen met advies van ouderenorganisaties en Vlaamse, Brusselse, provinciale en lokale ouderenraden. Het ouderenbeleidsplan gaat uit van vier doelstellingen: 1. toegankelijkheid waarborgen tot alle economische, culturele, sociale rechten, 2. discriminatie en uitsluiting op basis van leeftijd verminderen en voorkomen, 3. de deelname van ouderen bij de evaluatie van dit beleid mogelijk maken en 4. een inclusief, gecoördineerd en samenhangend beleid verwezenlijken.

78

De consultatierondes met de ouderenorganisaties en raden hebben geresulteerd in een lijst van rollen die ouderen kunnen vervullen bij de uitvoering van het beleidsplan. Veel van deze rollen kunnen uitgewerkt worden in vormen van cultuurparticipatie, met als resultaten: het doorbreken van sociaal isolement en het in contact treden met leeftijdsgenoten, intergenerationeel contact om de solidariteit tussen generaties te bevorderen, alsmede actieve participatie in het verenigingsleven en het principe van ‘een leven lang leren’.

75

Vlaamse overheid. Participatiedecreet. 2008. Ibidem. 77 Vandeurzen, J. Vlaamse regering, ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Ouderenbeleidsplan. Generatie Nu: Nu jong van hart. Brussel, 2010. 78 Ibidem. 76

29

Al deze rollen en thema’s hebben/kunnen betrekking hebben op cultuurparticipatie.

79

De overheid wil de

participatie van ouderen binnen de gemeenschap stimuleren door ondersteuning van het verenigingsleven, educatiemogelijkheden bij bibliotheken en een centrum voor mediawijsheid. Het beleid wordt ondersteund door onderzoek vanuit de Vrije Universiteit Brussel en de Hogeschool Gent.

80

Uit dit onderzoek komt naar voren dat de helft van de zestigplussers in België niet aan

cultuur doet en meer dan de helft hiervan geen interesse heeft in deelname aan cultuur. De belangrijkste redenen waarom zestigplussers niet deelnemen aan cultuur zijn de afstand die moet worden afgelegd, de prijs van het kaartje en het feit dat er voornamelijk culturele activiteiten zijn in de avonduren. Ook komt uit het onderzoek dat ouderen meer deelnemen aan cultuur naarmate ze hoger opgeleid zijn. De ouderen die hebben meegewerkt aan het onderzoek geven aan behoefte te hebben aan meer culturele activiteiten in hun nabije omgeving, zoals in parochiezalen, kleine bioscopen en in verzorgingstehuizen.

3.2.4. Overige actoren en projecten in België Het belangrijkste adviesorgaan van zestigplussers in Vlaanderen is de Vlaamse Ouderenraad.

81

Deze raad is

een platform van dertig ouderenorganisaties. De raad spreekt als vertegenwoordiger van ouderen met overheden en andere instanties die zich bezighouden met deze bevolkingsgroep. Bovendien probeert de raad de samenwerking en het overleg tussen ouderenorganisaties te bevorderen om zo optimaal mogelijk de belangen van de ouderen te behartigen.

82

Enkele standpunten die de raad heeft geformuleerd hebben

betrekking op het onderwijs aanbod voor ouderen, voornamelijk als het gaat om informeel leren binnen verenigingen. In het teken van het Europese jaar voor actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties heeft de Vlaamse Ouderenraad zijn steentje bijgedragen om het thema onder de aandacht te brengen. De ouderenweek die elk jaar door de raad wordt georganiseerd had in 2012 het thema actief ouder worden, een leven lang. Eén van de projecten die werden georganiseerd is Art Generations door de Federatie Onafhankelijke Senioren (FedOS).

83

FedOS is een sociaal- culturele koepelorganisatie die zich richt tot alle

senioren in Vlaanderen en in het Brusselse hoofdstedelijke Gewest. Eén van de pijlers van FedOS is om mogelijkheden aan te bieden voor sociaal–culturele ontplooiing. Art Generations is een nationaal

79

Ibidem. Verté, D. ea. Klaar? Actie! Over ouderen en cultuurparticipatie. Ouderen in beeld. Brugge: Vanden Broele, 2010. 81 http://www.vlaamse-ouderenraad.be/wiezijnwe.php 82 Ibidem. 83 http://www.fedos.be/mvc/page.jsp?ref=doel 80

30

intergenerationeel kunstproject waarbij jongeren en ouderen gezamenlijk kunst creëren. Met dit project wordt het contact tussen de generaties niet alleen bevorderd maar er wordt ook nieuwe kunst geproduceerd.

84

Ter voorbereiding van dit project heeft FedOS ‘De Muze’ opgericht. ‘De Muze’ is een

kunstcollectief voor 50+ waar kunstenaars uit heel Vlaanderen aan deelnemen. De deelnemers van ‘De Muze’ hebben het project Arts Generations ontwikkeld en vormgegeven waarbij veel contact is geweest met scholen en kunstacademies. FedOS heeft ook in elke provincie een kunstkamer opgericht waar elke senior terecht kan voor een groot aanbod aan culturele activiteiten, passief en actief. Ook heeft FedOS verschillende themaclubs opgericht op provinciaal en lokaal niveau voor senioren die met kunst en cultuur bezig willen zijn.

85

De Koning Boudewijn Stichting houdt zich in België bezig met verschillende sociale thema’s door middel van financiering van projecten en onderzoek.

86

Ouderen is één van die thema’s. De onderzoeken en

projecten hebben vooral betrekking op, armoede, ouderen en dementie en solidariteit tussen de generaties. Voor het onderzoek naar solidariteit tussen de generaties heeft de stichting gezamenlijk met actoren uit het maatschappelijk middenveld een inventarisatie gemaakt van alles wat er al bestaat op dit gebied in België en deze actoren hebben denksporen voor de toekomst uitgewerkt.

87

Onderdeel van dit onderzoek waren

deelonderzoeken naar de woonomgeving en de impact van de veroudering op mensen met een buitenlandse herkomst. Maar door de financiering van vernieuwende acties heeft de stichting ook inzicht gekregen in bestaande concrete toepassingen die de relatie tussen de generaties verbeteren. Toepassingen die ervoor zorgen dat de generaties elkaar beter leren kennen maar ook toepassingen die de capaciteiten van ouderen valoriseren waardoor zij een echte rol binnen de maatschappij blijven spelen. In de jaren 2006 en 2007 heeft de stichting 172 projecten gefinancierd op dit gebied. Op regionaal niveau is de progressieve vereniging voor vijftigplussers, S-Plus, actief.

88

Deze

vereniging wil onder de noemer S-Akademie ouderen stimuleren om actief te blijven door het aanbieden van activiteiten, cursussen en programma’s op het gebied van kunst, cultuurparticipatie, mediawijsheid, sport en reizen. Het doel is om sociale interactie te bevorderen en om ouderen de mogelijkheid te bieden om te blijven leren. Naast de programma’s die S-Plus aanbiedt verdedigt de vereniging ook de belangen van ouderen op federaal, Vlaams en lokaal niveau.

89

84

http://www.fedos.be/mvc/project.jsp?id=52 http://www.fedos.be/mvc/thema.jsp?ref=themagroepen 86 http://www.kbs-frb.be/index.aspx?langtype=2067 87 Koning Boudewijn Stichting. Een samenleving voor alle seizoenen. Brussel: Kaligram, 2008. 88 http://www.s-plusvzw.be/Pages/default.aspx 89 Ibidem. 85

31

België bestaat niet alleen uit Vlaanderen maar ook uit een Frans gedeelte, Wallonië. Courant d'Age is een netwerk in het Franse deel van België van individuen en organisaties die zich bezighouden met solidariteit tussen de generaties.

90

Het netwerk heeft drie pijlers: informatie voorziening, uitwisseling van

kennis en ervaring en het uitdragen van het belang van intergenerationeel contact richting de maatschappij en de politiek. Dit netwerk is gedeeltelijk gefinancierd door de Koning Boudewijn Stichting. De oudere bevolkingsgroep en de relatie tussen de generaties wordt ook elk jaar extra benadrukt gedurende het festival Carrefours des Générations. Vele organisaties uit de non-profit sector, bedrijven en lokale verenigingen organiseren gezamenlijk activiteiten door het gehele Franse deel van België.

91

De regionale

overheden verlenen financiële steun aan dit festival maar ook bij het opzetten van dit evenement heeft de Koning Boudewijn Stichting een belangrijke rol gehad in financiële zin.

3.2.5. Conclusies In Duitsland en België (Vlaanderen) zien we een sterke overlap tussen cultuurbeleid en ouderenbeleid. In het ouderenbeleid komt cultuur aan de orde, het cultuurbeleid denkt ook aan ouderen als doelgroep. Zo kan het gebeuren dat de Deutscher Kulturrat samen met ouderenorganisaties een nota uitbrengt en dat de Vlaamse ouderenraad kunstprojecten initieert. Opmerkelijk is de aandacht die de Duitse organisatie KUBIA schenkt aan het thema dementie en kunst. Jammer is dat er niet lijkt te zijn voorzien in goed onderzoek naar de effecten van deze aandacht. Uit Belgisch onderzoek blijkt dat de groep ouderen die wel geïnteresseerd is in deelname aan cultuur zich belemmerd voelt in die participatie door het feit dat de activiteiten vaak ’s avonds en ver van huis plaatsvinden. Er is behoefte aan meer mogelijkheden tot participatie in de eigen omgeving.

3.3. Overige Europese landen

3.3.1 Beleid Ook andere Europese staten houden zich bezig met cultuurparticipatie maar voor zover zichtbaar (zie de inleiding) wel in minder grote mate. Bijna elk individueel land in Europa heeft voor het Jaar van actief ouder

90 91

http://intergeneration.be/ca.php?id_ca=18&ca=go http://www.carrefoursdesgenerations.be/2012/pg.php?id_menu=2

32

worden en solidariteit tussen de generaties een actieprogramma geschreven en openbaar gemaakt op de website die speciaal voor dit jaar is gemaakt. In deze documenten worden de context van het thema in de landen en het bestaande beleid op dit vlak besproken, waarna de doelen en focuspunten worden genoemd. Het lijkt erop dat de economische situatie van een land veel invloed heeft op de doelen en aandachtspunten als het gaat over actief ouder worden. In de landen waar de economische situatie instabiel is, zoals Griekenland, Italië en Spanje, wordt bijvoorbeeld veel nadruk gelegd op het langer actief houden van ouderen zodat zij ook langer kunnen blijven werken. In enkele andere Europese landen (Scandinavië, Baltische staten, Oostenrijk, Slovenië, e.a.) wordt cultuurparticipatie in de documenten vooral gezien als vorm van betrokkenheid bij de gemeenschap en als middel voor het behoud van een goede fysieke en mentale gezondheid en om eenzaamheid en uitsluiting tegen te gaan. Hongarije, hoewel voor het overige niet erg zichtbaar qua beleid of projecten voor ouderen, springt eruit als een land dat in zijn visie op actief ouder worden cultuurparticipatie niet alleen benadert vanuit welzijnsperspectief, maar cultuurdeelname ook ziet als mogelijkheid voor persoonlijke ontwikkeling.

92

De

regering ondersteunt en stimuleert samenwerking tussen ouderenverenigingen, culturele instellingen en kunstenaars om samen programma’s voor ouderen te ontwikkelen. Sommige projecten zijn een combinatie van cultuurparticipatie en –educatie, zoals programma’s in bibliotheken om de computervaardigheden van 93

ouderen te verbeteren. Op internet zijn deze praktijken echter niet zichtbaar. In Oostenrijk is er op nationaal niveau aandacht voor ouderen in het beleid. In het beleid van het departement sociale zaken is één van de focus punten de oudere bevolking van Oostenrijk. Binnen dit thema worden actief ouder worden, life-long learning en participatie binnen de gemeenschap aangemerkt als belangrijke aspecten voor ouderen om lang fysiek en mentaal gezond te blijven.

94

3.3.2. Overige actoren en projecten Ook al is er bij veel van de Europese lidstaten weinig te vinden over beleid op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie, in veel lidstaten zijn er wel ouderenraden, instituten en/of organisaties op nationaal en regionaal niveau die zich bezighouden met dit thema.

92

Europees actieprogramma van Hongarije: http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?catId=986&langId=en Ibidem. 94 http://www.bmask.gv.at/siteEN/_Social_Affairs/Senior_Citizens/ 93

33

In Spanje heb je Confederacion Espanola de Aulas de La Tercera Edad (CEATE), de Spaanse federatie werkt voor en met ouderen op het gebied van educatie, voornamelijk op het culturele vlak.

95

Eén van de

96

programma’s van deze federatie is The Learning Museum Project – Elderly Volunteers. Dit project is gestart in 1993 met 14 musea, in 2012 waren er 130 musea betrokken bij dit programma. Het doel van het programma is om de kennis en de vaardigheden van senioren in te zetten waardoor zij een waardevolle bijdragen leveren aan de gemeenschap. De senioren dragen hun kennis over door rondleidingen te verzorgen, voornamelijk aan jongeren waardoor ook het contact tussen de generaties wordt verbeterd. De vrijwilligers krijgen verschillende cursussen aangeboden voor verdieping in de collecties van de musea en om hun communicatieve en presentatievaardigheden te verbeteren.

97

Festivals specifiek voor ouderen zoals bijvoorbeeld het Bealtaine festival in Ierland worden ook georganiseerd in andere lidstaten. Zo wordt in Estland al voor de vijfde maal het Eakate Festival georganiseerd dat tot doel heeft om de mentale en fysieke gezondheid van en de sociale interactie tussen ouderen te verbeteren en om de rol van ouderen binnen de gemeenschap te vergroten. In 2012 stond het contact en de solidariteit tussen de generaties centraal. De leden van de programmaraad komen uit verschillende sectoren zoals cultuur, onderwijs, zorg en de vrijwilligerssector, maar ook zijn er vertegenwoordigers van de overheid betrokken bij het festival.

98

Ook in Slovenië is een soortgelijk festival, e

99

Festival za tretje Zivljenjsko Obdobje (FEZO) dat in 2013 al voor de 13 keer wordt georganiseerd.

Dit

festival biedt een grote variatie aan culturele activiteiten en voorstellingen voor ouderen om passief en actief te participeren in cultuur en educatie. Bovendien is er speciale aandacht voor het contact en de solidariteit tussen de generaties.

100

Net zoals in de Angelsaksische landen de ‘Age friendly Cities’ zijn geïntroduceerd heeft Oostenrijk de ‘Senior Citizen Friendly Community’ award voor de gemeenschap of regio die zich het meest succesvol heeft aangepast aan de behoeften van de oudere bevolkingsgroep.

95

101

http://www.ceate.es/es/prensa/publicaciones http://www.afopa.org/tag/elderly-spanish-museums-ceate/ 97 Ibidem. 98 http://www.eakatefestival.ee/festival/ 99 http://en.f3zo.si/home/ 100 Ibidem. 101 http://www.bmask.gv.at/siteEN/_Social_Affairs/Senior_Citizens/Active_ageing/ 96

34

3.3.3. Conclusies Het Europese jaar van het actief ouder worden heeft in veel Europese landen geleid tot beleidsinitiatieven ten aanzien van ouderen. Lang niet alle landen leggen daarbij een duidelijke verbinding met het cultuurbeleid. Een uitzondering is Hongarije, dat zelfs niet de instrumentele betekenis van kunst voor ouderen centraal stelt, maar de intrinsieke waarde van kunst en cultuur benadrukt. Los van het beleid, zijn er in veel landen instellingen en initiatieven die zich bezighouden met ouderen en cultuur. Festivals lijken een populair middel om ouderen en cultuur met elkaar te verbinden.

Figuur 3: Project ‘Je bent nooit te oud om te leren’, Contact & Muziek. (Marthe Pal, 2012).

35

36

Hoofdstuk 4: De positie van Nederland

4.1. Beleid In overheidsbeleid is ook in Nederland in het afgelopen decennium aandacht geweest voor ouderen en de vergrijzing van de Nederlandse bevolking. In 2005 is er een Themacommissie Ouderenbeleid ingesteld die het rapport Lang zullen we leven hebben geschreven.

102

In dit rapport ligt de focus op zorg, welzijn, werk en

inkomen en is er alleen onder het kopje welzijn enige aandacht voor cultuurparticipatie, maar alleen in het teken van vrijwilligerswerk en mantelzorg. In het cultuurbeleid is deze aandacht voor vergrijzing echter niet doorgedrongen. Ouderen zijn opvallend afwezig in de cultuurnota’s van het afgelopen decennium. Aan jongeren wordt daarentegen in het beleid sinds de spraakmakende nota Cultuur als Confrontatie van staatssecretaris Rick van der Ploeg nog altijd hoge prioriteit gegeven.

103

Ook de Raad voor Cultuur heeft zich, voor zover na te gaan, nooit over de

cultuurparticipatie van ouderen uitgelaten. Wel is in 2009 door de rijksoverheid het Fonds Cultuurparticipatie opgericht. In het 10-puntenplan dat aan de stichting van dit fonds voorafging staat geen enkele verwijzing naar het thema ouderen en cultuurparticipatie.

104

Inmiddels heeft dit Fonds zich het thema wel aangetrokken.

4.2. Overige actoren Op landelijk niveau is er sinds kort een samenwerkingsprogramma op het gebied van ouderen en 105

cultuurparticipatie dat bestaat uit het FCP, het LKCA, Fonds Sluyterman van Loo en Stichting RCOAK.

Samen vormen zij een kerngroep die invulling geeft aan het gezamenlijke beleid. In de periode 2013 – 2016 zullen er activiteiten en programma’s ontwikkeld worden door de partners die als flankerend beleid onderdeel uit maken van het programma. De gezamenlijke doelstellingen die de partners nastreven met dit

102

Themacommissie Ouderenbeleid. Tweede kamer der Staten Generaal. Rapport nr. 5, Lang zullen we leven. ‘s-Gravenhage: Sdu Uitgevers, 2005. 103 Ploeg, R van der. Cultuur als confrontatie. Cultuurnota 2001-2004. Den Haag: Ministerie van OCW, 2000. 104 Plasterk, R. Kunst van leven. Cultuurnota 2009-2012. Den Haag: Ministerie van OCW, 2008. 105 http://www.cultuurparticipatie.nl/subsidies/Ouderenparticipatie/Gezamenlijk_programma/

37

landelijke programma zijn om ouderen te stimuleren en in staat stellen om meer aan kunst en cultuur te doen, de beeldvorming over ouderen en cultuurparticipatie in positieve zin te beïnvloeden, het thema op de beleidsagenda zetten op lokaal, regionaal en landelijk niveau en het thema toekomstbestendig maken door een langdurige samenwerking aan te gaan.

106

Als onderdeel van het landelijke programma heeft het FCP een programmalijn ouderen en cultuurparticipatie opgezet als onderdeel van het programma Versterking Actieve Cultuurparticipatie.

107

Met

dit programma wil het FCP ouderen stimuleren om meer aan kunst en cultuur te doen en de ontwikkeling van hun culturele en creatieve vaardigheden stimuleren. Om dit te bereiken en om het aanbod voor de doelgroep te vergroten subsidieert het FCP drie verschillende soorten projecten: kleinschalige projecten, voorbeeld projecten en beeldbepalende projecten.

108

Het LKCA dat op 1 januari 2013 is gestart uit een fusie van Cultuurnetwerk en het voormalige sectorinstituut voor amateurkunst Kunstfactor heeft als doel om een wezenlijke bijdrage te leveren aan de culturele levensloop van kinderen, jongeren en volwassenen. Het instituut wil ervoor zorgen dat iedereen zijn leven lang kan deelnemen aan kunst en cultuur. De hoofdtaken van het LKCA zijn om de deskundigheid van professionals te bevorderen die werkzaam zijn in de cultuursector, de amateurkunst en het kunstonderwijs, een landelijke netwerk- en informatiefunctie te vervullen en om onderzoek te stimuleren naar cultuureducatie en amateurkunst.

109

Het LKCA organiseerde samen met het FCP begin maart de eerste landelijke netwerk bijeenkomst over kunstbeoefening door en voor ouderen Lang Leven Kunst. Door samen te werken willen zij het thema ouderen en kunstbeoefening sterk op de kaart zetten. De netwerkbijeenkomst moest de kans bieden voor de deelnemers om elkaar te leren kennen maar ook voor het LKCA om te inventariseren wat de behoeften is wat betreft kennisdeling, samenwerking en scholing.

110

Ook op regionaal niveau zet het LKCA zich in voor

kennisdeling, samenwerking en scholing op dit thema. Zo werd op 13 maart een netwerkbijeenkomst georganiseerd samen met Pluspunt in Rotterdam. Pluspunt is een expertisecentrum voor senioren en participatie.

111

Het Fonds Sluyterman van Loo, bevordert de kwaliteit van leven van ouderen door middel van financiële bijdrages aan projecten die zich specifiek richten op kwetsbare ouderen. Het fonds ondersteunt

106

Ibidem. http://www.cultuurparticipatie.nl/subsidies/Ouderenparticipatie/ 108 Ibidem. 109 http://www.lkca.nl/overlkca/default.asp 110 http://www.lkca.nl/amateurkunst/ouderen.asp 111 Ibidem. 107

38

projecten, bevordert sociaalwetenschappelijk onderzoek naar ouderen, biedt huisvesting aan voor ouderen en organiseert in eigen huis culturele activiteiten voor ouderen.

112

Ook de Stichting RCOAK ondersteunt projecten en initiatieven die de kwaliteit van leven van ouderen en andere kwetsbare groepen verbeteren.

113

De stichting ondersteunt voornamelijk initiatieven en

projecten op landelijk niveau, en in Amsterdam. De Stichting heeft goed en regelmatig contact met de andere fondsen en stichtingen die projecten en initiatieven voor ouderen ondersteunen.

114

Het Fonds Sluyterman van Loo, RCOAK en het toenmalige Kunstfactor hebben in eerste instantie de contouren uitgezet voor een project gericht op actieve kunstbeoefening en ouderen. Zij wilden kijken hoe dit op lokaal niveau gestimuleerd en gefaciliteerd zou kunnen worden. Met deze vraag zijn zij naar het Landelijk Expertisecentrum Sociale Interventie (LESI) gegaan. LESI heeft een onderzoeksteam samengesteld om op deze vraag een antwoord te vinden. Dit onderzoek heeft geleidt tot het rapport Kunstbeoefening met Ambitie dat in 2012 is uitgebracht. Het onderzoek bestaat uit vier onderdelen. Ten eerste een literatuurstudie naar ouderen, welzijn en kunstbeoefening. Het tweede gedeelte bestaat uit een empirisch onderzoek naar praktijkvoorbeelden op het gebied van kunstbeoefening door ouderen en welzijn. Vervolgens wordt er een krachtenanalyse gedaan van actoren die betrokken zijn bij kunstbeoefening door ouderen. Het vierde onderdeel bestaat uit de formulering van een stimulerings- en faciliteringsprogramma. Hier moet ook het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) genoemd worden, dat al vanaf 1992 onderzoek doet naar de leefsituatie van ouderen, onder de noemer Rapportage Ouderen. Er wordt in deze rapportages aandacht besteed aan de thema’s onderwijs, arbeid, vrijetijdsbesteding, financiële positie, gezondheid en het gebruik van zorgvoorzieningen. In 2008 verscheen deze rapportage in de vorm van een Monitor Ouderenbeleid. Hierin werd een beschrijving gemaakt van het ouderenbeleid op de gebieden gezondheid, zorg, participatie, inkomen en wonen.

115

Ook hierin wordt participatie behandeld in het teken

van vrijwilligerswerk. Het SCP doet ook onderzoek naar participatie op het gebied van kunstbeoefening en vrijetijdsbesteding.

116

Uit deze onderzoeken komt duidelijk naar voren op welke manier en in welke mate

ouderen kunst beoefenen en aan cultuur participeren. Zo weten we dat de prototypische bezoeker van musea, concerten en theaters boven de 55 is, hoogopgeleid en in meerderheid vrouw. Festival der Generaties is een online platform dat is opgestart naar aanleiding van het Europese jaar 2012 voor actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Er zijn verschillende landelijke, regionale

112

http://www.fondssluytermanvanloo.nl/over-ons/missie-kerntaken/ http://www.rcoak.nl/stichting-rcoak/doelstelling/ 114 http://www.rcoak.nl/samenwerking/ 115 http://www.scp.nl/Onderwerpen/J_t_m_O/Ouderen 116 Bijvoorbeeld de volgende onderzoeken: Kunstminnend Nederland (2013), Cultuurbewonderaars en cultuurbeoefenaars (2009), Cultuurminnaars en cultuurmijders (2005). Onderzoeken te downloaden via volgende link: http://www.scp.nl/Publicaties/Zoek_publicatie/Zoekresultaten_publicatie 113

39

en lokale organisaties lid en het platform is bedoeld als verzamelplek van alle kleine en grote activiteiten die er zijn of nog worden georganiseerd voor ouderen. Een aantal organisaties waaronder EYE filminstituut Amsterdam hebben de slotmanifestatie verzorgd in het filmmuseum. De slotmanifestatie was tevens een aftrap voor een viertal filmfestivals, onder de naam Forever Young, door het hele land en speciaal voor de oudere bevolking.

117

4.3. Projecten Granny’s Finest is een mooi voorbeeld van een project waar jong en oud samenwerken op een creatieve manier. Een groot aantal van de 65 plussers is eenzaam en dit project biedt hen de kans om hun hobby, in dit geval breien, uit te voeren in groepsverband onder begeleiding van jonge creatieve. Op deze manier kan jong van oud leren en andersom, wordt de sociale interactie bevorderd tussen beide generaties en tussen de ouderen in de groep.

118

Eén project dat al sinds 2001 draait is het Euro+Songfestival, het talentprogramma voor 50+ zangtalent en jongeren. We kwamen het al tegen in het hoofdstuk over Europa. Dit project is op dit moment actief in Rotterdam, Deventer, Den Haag en de hele provincie Noord Brabant. In 2011 heeft deze organisatie de ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling) status ontvangen. In 2012 is er een muziektheatervoorstelling van 50+ plussers en jongeren in première gegaan, Nu of nooit. Deze voorstelling heeft door het gehele land getoerd.

119

Veel van de projecten en activiteiten vinden op lokaal niveau plaats in dorpen en kleine steden. Deze worden vaak georganiseerd door de buurtcentra, lokale verenigingen, culturele instellingen of welzijnsinstellingen.

4.4. Conclusies Het is opvallend dat Nederland geen actieplan geschreven heeft (of in ieder geval niet gepubliceerd heeft) in het kader van het Europese jaar van het actief ouder worden en de intergenerationele dialoog. Er is in het Nederlandse beleid zeker aandacht voor ouderen, maar die aandacht strekt zich niet uit tot ouderen en

117

http://www.festivaldergeneraties.nl/ http://www.grannysfinest.com/about 119 http://www.europlussongfestival.nl/site/over-ons 118

40

cultuur. In overeenstemming daarmee is dat die aandacht ook ontbreekt in het cultuurbeleid. Er is in Nederland nog geen duidelijke verbinding tussen het cultuurbeleid en het ouderenbeleid. Ouderen en cultuurparticipatie is daarom vooral een thema voor enkele (door de overheid gefinancierde) instellingen en particuliere fondsen. En daarnaast natuurlijk voor talloze grotere en kleinere organisaties die op lokaal en regionaal niveau ouderen bij cultuurparticipatie proberen te betrekken. Die versnipperde situatie maakt dat er geen duidelijke visie lijkt te bestaan op het belang van cultuurparticipatie door ouderen.

F

Figuur 4: Project ‘Zo goed als nieuw’ , Stichting Mertens en Marijnen. (Melissa Marijnen, 2012).

41

42

Hoofdstuk 5: Conclusies

5.1. Antwoorden op de onderzoeksvragen In de inleiding van dit rapport staan de vragen, die als uitgangspunt hebben gediend bij dit onderzoek. Dit onderzoek zou inzicht moeten geven in: a.

Welk beleid er op Europees niveau gevoerd wordt op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie?

b. In hoeverre het Europese beleid op dit gebied geïmplementeerd is in het nationale beleid van de individuele landen binnen de Europese Unie? c.

Wat het specifieke beleid is op dit gebied van vier geselecteerde landen en welke nationale en internationale (mondiale) netwerken, beleidsrelevante instellingen en projecten bestaan er binnen deze landen op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie?

d. Welke positie Nederland inneemt binnen de Europese Unie als het gaat om de mate waarop wordt ingespeeld op de vergrijzing en ouderen als belangrijke doelgroep voor de culturele sector? e.

Wat de haalbaarheid en reikwijdte is van een internationale conferentie in 2014 in Nederland met als thema ouderen en cultuurparticipatie?

In deze conclusies proberen we zo goed mogelijk een antwoord te geven op de eerste vier vragen. Vraag vijf komt in een bijlage aan de orde. Na het antwoord op de vragen volgt nog een korte discussie en tot slot formuleren we enkele aanbevelingen.

5.1.1. Welk beleid wordt er op Europees niveau gevoerd op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie? De Europese Unie heeft vergrijzing al ruim een decennium geleden op de agenda gezet. Het aannemen van het Madrid International Plan of Action on Ageing (MIPAA) van de VN door de EU in 2002 markeert het beginpunt van deze aandacht voor ouderen. Sindsdien heeft de EC twee programma’s opgezet waarin

43

aandacht is voor ouderen en cultuur: Active ageing en Life Long Learning (ook bekend als het Grundtvig programma). Met behulp van subsidies voor internationale projecten stimuleren deze programma’s samenwerking tussen organisaties en instellingen in Europese landen op het gebied van ouderen. Voor zover is nagegaan hebben slechts enkele Nederlandse instellingen in dit soort projecten geparticipeerd. Het jaar 2012 is door de Europese Commissie uitgeroepen tot jaar van Active Ageing and Solidarity between Generations. In het kader van dit jaar is door veel Europese landen aandacht geschonken aan de vergrijzing, hoewel niet altijd in verband met cultuurparticipatie.

5.1.2. In hoeverre is het Europese beleid op dit gebied geïmplementeerd in het nationale beleid van de individuele landen binnen de Europese Unie? Voor zover zichtbaar binnen de opzet van dit onderzoek hebben veel Europese landen aan de oproep van de EU om aandacht te schenken aan de vergrijzing gehoor gegeven. Het uitroepen van het jaar 2012 tot jaar van actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties heeft daar zeer aan bijgedragen. In hoeverre daarbij ook cultuurparticipatie van ouderen een rol speelt is wisselend. In de landen van Zuid- en OostEuropa is daarvan weinig te achterhalen. Maar in het Verenigd Koninkrijk en Ierland, Duitsland en België leeft het thema van dit onderzoek in veel gevallen sterk. Deze landen hebben echter al een langere traditie op het gebied van ouderenbeleid en hebben daarbinnen ook vaak cultuurparticipatie – zowel actief als passief - als instrument ingezet.

5.1.3. Wat is het specifieke beleid op dit gebied van vier geselecteerde landen en welke

nationale en

internationale (mondiale) netwerken, beleidsrelevante instellingen en projecten bestaan er binnen deze landen op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie? Dit onderzoek heeft zich geconcentreerd het Verenigd Koninkrijk, Ierland, Duitsland en België (vooral Vlaanderen). Behalve directe buurlanden van Nederland zijn dit ook de landen waarvan het meest zichtbaar is dat ze in het beleid aandacht schenken aan het thema ouderen en cultuurparticipatie. In deze landen is cultuurbeleid iets dat zich vooral afspeelt op het regionale niveau: in Duitsland en het Verenigd Koninkrijk de landen, in België de gewesten. Overigen zijn sommige van die regio’s net zo groot als Nederland. Opvallend in het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Vlaanderen is dat het beleid ten aanzien van ouderen en cultuurparticipatie sterk vernetwerkt is. Kunstinstellingen werken samen met welzijns- en zorginstellingen, fondsen en gemeenten en regionale en lokale overheden. De activiteiten vinden verspreid

44

plaats. Je kunt zeggen dat het beleid vraaggestuurd is in die zin dat het de vraag naar cultuur van de ouderen serieus neemt en dat de uitvoering plaatsvindt daar waar de ouderen zich bevinden. Ouderen hoeven niet altijd naar de cultuur te komen, de cultuur komt ook naar hen. Het festival lijkt een ideale vorm, het tilt de activiteiten uit boven het incident en maakt dat culturele activiteiten voor en met ouderen ingebed kunnen worden in grotere verbanden, waarbij ook andere doelgroepen in beeld komen. In elk van deze landen zijn enkele sterke spelers, zowel festivalorganisaties als fondsen die de activiteiten stutten. Zij zorgen voor de continuïteit.

5.1.4. Welke positie neemt Nederland in binnen de Europese Unie als het gaat om de mate waarop wordt ingespeeld op de vergrijzing en ouderen als belangrijke doelgroep voor de culturele sector? De aandacht voor ons thema in Nederland is van zeer recente datum. Vergrijzing als geheel is in Nederland pas laat een onderwerp van beleid geworden. Daarbij overheersen echter de negatieve aspecten van vergrijzing, zoals de oplopende kosten voor de gezondheidszorg en de betaalbaarheid van de AOW. Nederland heeft ook weinig gedaan (in elk geval op overheidsniveau) met het jaar van het actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. In het cultuurbeleid is de afgelopen decennia in het beleid steeds aandacht gevraagd voor jongeren en in wisselende mate voor culturele minderheden, waarbinnen ook weer vooral de jongeren uit minderheidsgroepen alle aandacht kregen. Beleid op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie is eigenlijk alleen zichtbaar bij twee particuliere fondsen die ouderen als doelgroep hebben – de Stichting RCOAK en het Fonds Sluyterman van Loo – en sinds kort ook bij het Fonds Cultuurparticipatie dat de Nederlandse Overheid in 2009 in het leven heeft geroepen. Bij de stichting van dit laatste fonds waren ouderen echter nog niet in het zicht. Zeker binnen de landen van Noordwest-Europa neemt Nederland een uitzonderingspositie in. Met recente acties, zoals de samenwerking tussen de genoemde ouderenfondsen, het Fonds Cultuurparticipatie en het LKCA begint Nederland de achterstand echter in te lopen.

5.2. Discussie Hoewel het verklarende niveau buiten de reikwijdte van dit onderzoek lag, willen we toch een enkele opmerking maken om de uitzonderingspositie van Nederland in perspectief te plaatsen. Globaal zijn er twee verklaringen voor de geringe aandacht voor het thema ouderen en cultuurparticipatie in Nederland.

45

1. Vergrijzing als fenomeen is in Nederland laat zichtbaar geworden. In de tweede helft van de twintigste eeuw had Nederland een relatief jonge bevolking, vergeleken met de meeste andere landen van Europa. Oorzaken waren het feit dat Nederland betrekkelijk weinig geleden heeft onder de twee wereldoorlogen die deze eeuw kenmerkten en die in sommige landen - met name onze buurlanden - twee keer een groot deel van de jonge mannelijke bevolking heeft weggevaagd. Dit laatste heeft zeker de geboortecijfers in de landen om ons heen negatief beïnvloed, terwijl dat cijfer in Nederland gedurende het grootste deel van de eeuw juist zeer hoog was. En toen ze aan het einde van de eeuw begonnen te dalen, trad er een grote immigratiegolf op die ook weer grote gezinnen naar ons land bracht. De Nederlandse bevolking is in de twintigste eeuw verdubbeld. Dat maakt Nederland een uitzondering in Europa. Het naoorlogse beleid in Nederland was daarom vooral gericht op het een plek bieden aan die groeiende bevolking. Pas toen duidelijk werd dat de eerste naoorlogse generatie (de babyboomers) de pensioneringsleeftijd naderde, begin deze eeuw, werd vergrijzing een beleidsthema. En omdat die generatie zeer omvangrijk is, kreeg dit thema gelijk een negatieve lading. Nederland is lange tijd niet gewend geweest zoveel ouderen te tellen. Nu dit wel het geval is, vragen vooral de problemen – waarmee Nederland dus ook niet vertrouwd is – de aandacht van beleidsmakers. Misschien kan Nederland van de omringende landen leren dat een grote groep ouderen in de samenleving geen probleem hoeft te zijn?

2. Cultuurbeleid is in Nederland altijd nogal beperkt opgevat. Als gevolg van het bekende adagium van Thorbecke bemoeide de rijksoverheid zich tot de Tweede Wereldoorlog nauwelijks met de cultuursector. Na de oorlog veranderde dat weliswaar, maar ook dan blijft het cultuurbeleid een buitenbeentje in het geheel van het overheidsbeleid, met weinig uitwisseling met andere sectoren. In de jaren dat cultuur deel uitmaakte van het ministerie van Cultuur, recreatie en maatschappelijk werk onder leiding van minister Marga Klompé (1965-1982) verandert dat enigszins. De cultuursector breidt snel uit, nieuwe toetreders varen een meer maatschappelijke koers. Als echter in 1982 een nieuw kabinet aantreedt met Elco Brinkman als minister van een ministerie dat vanaf dan Welzijn, volksgezondheid en cultuur zal heten, valt spoedig het besluit cultuurbeleid “geen onderdeel van een breed welzijnsbeleid te laten zijn”.

120

Brinkman staat een

cultuurbeleid voor waarin kwaliteit het centrale criterium is. Dit heeft tot gevolg dat de cultuursector in Nederland sterk op zichzelf gericht raakt. Dat past overigens bij de wijze waarop dit beleid sinds de Tweede Wereldoorlog is vormgegeven, met een grote rol voor de kunstsector zelf via de Raad voor de Kunst, later Raad voor Cultuur. Die rol maakt dat er voor beleidsmakers aan deze sector weinig eer te behalen valt.

120

Pots, R. Cultuur, koningen en democraten. Overheid en cultuur in Nederland. Amsterdam: SUN Nijmegen 2006. 326.

46

Wanneer cultuur in 1999 wordt ondergebracht in het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, waarbinnen het ook

nu nog is gepositioneerd, zien we wel een toenadering tussen

onderwijs en cultuur optreden. Deze toenadering leidt tot de eerder geconstateerde aandacht voor jongeren in het cultuurbeleid. In de landen om ons heen is dat anders. Het Britse Department Culture, Media and Sport, ziet cultuur als instrument voor de opbouw van de samenleving. In de missie staat dat het departement “is here to help make Britain the world’s most creative and exciting place to live, visit and do business”.

121

De Arts

Council England formuleert als missie: “We champion, develop and invest in artistic experiences that enrich people’s lives”.

122

In het Vlaamse cultuurbeleid is nadrukkelijk aandacht voor wat men noemt sociaal-

artistieke praktijken.

123

De kunstencentra die overal in het land staan combineren culturele activiteiten met

welzijnstaken. Amateurkunst en verenigingsleven maken vanzelfsprekend deel uit van het cultuurbeleid. In Nederland is pas met de komst van het Fonds Cultuurparticipatie door de rijksoverheid verantwoordelijkheid genomen voor de amateurkunst en de volkscultuur. Maar die verantwoordelijkheid is ook tegelijk uitbesteed aan een fonds. Het deel van de cultuur waarvoor de rijksoverheid rechtstreeks verantwoordelijkheid neemt, betreft voor het overgrote deel professionele kunstinstellingen die vooral beoordeeld worden op hun kwaliteit. Cultuur als onderdeel van welzijnsbeleid of instrumenteel gebruik van cultuur voor samenlevingsopbouw wordt in Nederland met grote scepsis bekeken, getuige ook de scheve blik waarmee de cultuurwereld kijkt naar community art. In dit perspectief wordt aandacht vragen voor de cultuurparticipatie van ouderen gauw afgedaan als welzijnsbeleid en dus geen thema voor cultuurbeleid. De vraag dringt zich op of de negatieve sfeer die tijdens het kabinet Rutte I rond de cultuur in Nederland ontstond niet ook een gevolg is van het feit dat de cultuursector in Nederland door de wijze waarop het beleid zich heeft ontwikkelt, te weinig verbonden is met welzijn. Misschien zou meer nadruk op het feit dat cultuur het leven kan veraangenamen de cultuur een sterkere maatschappelijke positie kunnen geven?

Beide ontwikkelingen samen maken dat niet alleen de overheid nog weinig aandacht heeft getoond voor ouderen in het cultuurbeleid, maar dat ook veel culturele instellingen in Nederland geen reden zien voor een gericht ouderenbeleid. Wanneer je kunstinstellingen in Nederland vraagt of ouderen volgens hen speciale aandacht behoeven, dan is de standaardreactie: ‘Neen dat hoeft niet, want we hebben al zo’n grijs

121

https://www.gov.uk/government/organisations/department-for-culture-media-sport/about http://www.artscouncil.org.uk/ 123 Hoeven, Q van der. Van Anciaux tot Zijlstra. Cultuurbeleid en cultuurparticipatie in Vlaanderen en Nederland. Den Haag: SCP 2012. 141-182. 122

47

publiek’.

124

Bijzondere marketinginspanningen zijn daarom allemaal gericht op het binnenhalen van

jongeren. Zonder dat laatste af te keuren, moet toch gezegd worden dat de houding ten opzichte van ouderen behoorlijk kortzichtig is. Het is waar dat het trouwe publiek van kunstinstellingen bestaat uit de groep 55+. Maar heeft deze groep daarom geen aandacht nodig? Door vergrijzing zou dit trouwe publiek wel eens plotseling snel kunnen afbrokkelen. Aanwas van jongeren is geenszins vanzelfsprekend. Culturele instellingen doen er daarom goed aan hun trouwe publiek te koesteren en na te denken over hoe men dit publiek zo lang mogelijk kan blijven bedienen. Het Vlaamse onderzoek, in dit rapport besproken biedt hierbij een goed handvat. Ouder publiek wil niet meer ver reizen voor cultuurparticipatie en gaat ook niet meer graag ’s avonds van huis. Zijn kunstinstellingen in staat dit publiek niettemin te bedienen? Ten slotte nog een laatste opmerking. In dit rapport is steeds de algemene term ‘ouderen’ gebruikt. Deze term is echter weinig exact. Mensen zijn al gauw een oudere ten opzichte van jongeren. Het verdient aanbeveling om deze term nader te specificeren om hem beter bruikbaar te maken voor het beleid. Ons voorstel is om de term te reserveren voor degenen die de pensioenleeftijd bereikt hebben. Binnen deze groep dienen vervolgens de zelfstandige ouderen te worden onderscheiden van hulpbehoevende ouderen. De eerste groep onderscheidt zich niet sterk van het algemene publiek, behalve dan dat in deze groep de vraag naar cultuurparticipatie waarschijnlijk groter is dan gemiddeld en dat deze groep gemakkelijk ook op andere manieren betrokken kan worden bij culturele instellingen dan als publiek of cursist: als vrijwilliger (in allerlei rollen) of als donateur. De hulpbehoevende ouderen een aparte behandeling geven voorkomt dat de groep ouderen als geheel gelijkgesteld wordt met de hulpbehoevenden. Het scherpt ook de blik voor de specifieke behoeften van deze laatste groep als het gaat om cultuur. Dat is ook nodig omdat deze groep in afnemende mate in staat is de eigen behoeften te articuleren. Juist bij deze groep staan cultuur en kunst minder in het teken van ontplooiing en meer in het kader van welzijn of zelfs therapie. Het leveren van die ‘diensten’ of ‘producten’ wordt nog niet algemeen gezien als een taak van culturele instellingen. In het kader van de hierboven bepleite heroriëntatie op de maatschappelijke rol van de kunsten verdient het aanbeveling om ook die zienswijze te heroverwegen. In elk geval zijn er genoeg aanwijzingen dat de kunsten tot het vervullen van een dergelijke taak heel goed in staat zijn.

124

Zie het themanummer van Boekman ‘De vergrijzing’. Boekman 86, 2011. Het is ook de conclusie van het bachelor eindwerkstuk van Thomas Brouwer “De vergrijzing verzilveren. Ouderen als interessante doelgroep voor schouwburgen”, Universiteit Utrecht Igitur 2012.

48

5.3 Aanbevelingen

5.3.1. Algemene aanbevelingen a. Ontwikkel beleid in overleg met de verschillende ministeries. Laat zien dat de hele overheid achter dit thema staat, zodat de verschillende sectoren zich ook aangesproken voelen om iets te doen met dit thema. b. Baseer het beleid op een duidelijke visie over de cultuurparticipatie van ouderen. De Raad voor cultuur zou hierbij het voortouw kunnen nemen.

5.3.2 Aanbevelingen met betrekking tot het beleid van de betrokken Nederlandse partijen (opdrachtgevers) c. Werk samen met zoveel mogelijk partners: culturele instellingen, culturele fondsen, ouderenorganisaties, ouderenfondsen, organisaties op het gebied van zorg en welzijn. Betrek ook overheden zowel nationaal, provinciaal als lokaal in het overleg. d. Schenk aandacht aan de verbetering van het imago van ouderen als doelgroep van cultuurparticipatie. De soms geringe aandacht voor deze doelgroep in de cultuursector is deels een imagoprobleem. e. Wees niet bang voor vraaggestuurd werken. Ga uit van de wensen van de oudere doelgroep zonder dat die allesbepalend hoeven te zijn. f. Sla bruggen tussen de cultuursector en de sectoren welzijn en zorg. Cultuurparticipatie kan het leven veraangenamen en heilzaam zijn. Dat doet niets af aan de autonome kracht van cultuur. g. Werk in de uitvoering decentraal. Juist ouderen vragen om cultuur dicht bij huis. h. Zorg voor continuïteit. Een regelmatig terugkerend festival lijkt een ideale vorm. i. Maak onderscheid tussen zelfstandige ouderen en hulpbehoevende ouderen. Geef de laatste groep speciale aandacht. j. Wees positief. Juist cultuur kan maken dat ouderen, ook de hulpbehoevende ouderen, niet als zielig geportretteerd worden. k. Vergeet ook de ouder wordende kunstenaar niet. Het Nederlandse cultuurbeleid is ook wat betreft kunstenaars erg gericht op jongeren. Kunstenaars boven de veertig vinden het steeds moeilijker om nog de

49

middelen te vinden om hun werk te blijven doen. Terwijl oudere kunstenaars geenszins uitgerangeerd hoeven te zijn.

125

l. Werk samen met kennisinstellingen. Onderzoek helpt om het beleid richting te geven en op het spoor te houden.

Figuur 5: Project ‘Je bent nooit te oud om te leren’, Contact & Muziek. (Marthe Pas, 2012).

125

Zie het mooie boekje Winter fires van Francois Matarasso, geschreven in opdracht van The Baring Foundation. http://www.baringfoundation.org.uk/WinterFires.pdf

50

Literatuurlijst

Arts Council of Northern Ireland. Arts and Older People Strategy. 2010. Boekman Stichting. Boekman ‘De vergrijzing. Boekman 86, 2011. Brouwer, T. De vergrijzing verzilveren. Ouderen als interessante doelgroep voor schouwburgen. Universiteit Utrecht Igitur, 2012. Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend. A new Culture of Ageing. Images of Ageing in Society. Berlijn, 2011. Deutscher Kulturrat, Stellungnahme Kultur und Alter. Berlijn, 2009. Department for Innovation, Universities and Skills. The learning revolution. London: TSO, 2009. Department for Work and Pensions. Building a Society for all Ages. London: TSO, 2009. Europese Commissie. Learning for active ageing and intergenerational learning: final report. 2012. Europese Unie. Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European Union 2012. Luxemburg: Publications office of the European Union, 2011. Europese Unie, Directoraat-generaal Werkgelegenheid, Sociale zekerheid en Inclusie. De bijdrage die de EU levert aan actief ouder worden en solidariteit tussen de generaties. Luxemburg: Bureau voor publicaties van de Europese Unie, 2012. Flavia Nebauer / Kim de Groote. Auf Flügeln der Kunst. Ein Handbuch zur künstlerisch-kulturellen Praxis mit Menschen mit Demenz. kopaed, München 2012. Hoeven, Q van der. Van Anciaux tot Zijlstra. Cultuurbeleid en cultuurparticipatie in Vlaanderen en Nederland. Den Haag: SCP 2012. Koning Boudewijn Stichting. Een samenleving voor alle seizoenen. Brussel: Kaligram, 2008. Office of the First Minister and deputy First Minister. AGEING IN AN INCLUSIVE SOCIETY. Belfast: OFMDFM Central Anti-Poverty Unit, 2005. Raets, B. ‘Gemeenten zien aantal 65-plussers tot 2040 toenemen’. CBS. 2012.

51

Plasterk, R. Kunst van leven. Cultuurnota 2009-2012. Ministerie van OCW, Den Haag 2008. Ploeg, R van der, Cultuur als confrontatie. Cultuurnota 2001-2004. Ministerie van OCW Den Haag 2000. Pots, R. Cultuur, koningen en democraten. Overheid en cultuur in Nederland. Amsterdam, SUN Nijmegen 2006. Schauvliege, J. Vlaamse overheid, ministerie van Leefmilieu, Natuur en Cultuur. Cultuurbeleid 2009 – 2014. Brussel, 2009. Scottish Executive. All Our Futures: Planning for a Schotland With an Ageing Population. Edinburgh, 2007. Manchester City Council. Manchester: A great place to grow older. 2010 – 2020. Manchester, 2009. Mental Health Foundation. An Evidence Review of the Impact of Participatory Arts on Older People. Edinburgh, 2011. Tesch-Römer, C. Social reporting on the situation on older people in Germany. Dokumentation der Konferenz ‘Altersbilder im Wandel’. Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend. Berlijn, 2012. Themacommissie Ouderenbeleid. Tweede kamer der Staten Generaal. Rapport nr. 5, Lang zullen we leven. ‘s-Gravenhage: Sdu Uitgevers, 2005. United Nations. Political Declaration and Madrid International Plan of Action on Ageing. New York, 2002. Vandeurzen, J. Vlaamse regering, ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Ouderenbeleidsplan. Generatie Nu: Nu jong van hart. Brussel, 2010. Verté, D. ea. Klaar? Actie! Over ouderen en cultuurparticipatie. Ouderen in beeld. Brugge: Vanden Broele, 2010. Vlaamse overheid. Participatiedecreet. Brussel, 2008. Welsh Government. The strategy for Older People in Wales 2003 – 2008. Wales, 2002. Welsh Government. The Strategy for Older People in Wales 2008 – 2013. Wales, 2007. Websites Europa http://ec.europa.eu/europe2020/europe-2020-in-a-nutshell/targets/index_nl.htm

52

http://ec.europa.eu/education/lifelong-learning-programme/grundtvig_en.htm http://mixages.eu/?page_id=45 http://www.age-platform.eu/en http://www.amateo.info/index.htm http://www.aslect.eu/index.php/en/about-us/about-project http://www.cultureactioneurope.org/ http://www.houseforculture.eu/accesstoculture/12/access/

Verenigd Koninkrijk en Ierland http://ageactionalliance.org/?page_id=187 http://ageandopportunity.ie/bealtaine. http://bealtaine.com/ http://bealtaine.com/conference http://kaleidoscopeni.com/imagine_arts_festival http://www.ageofcreativity.co.uk/ http://www.ageuk.org.uk/cymru/ http://www.artscare.co.uk.previewdns.com/ http://www.artscouncil.org.uk/ http://www.artscouncil.ie/en/homepage.aspx http://www.artscouncil.org.uk/what-we-do/research-and-data/arts-audiences/taking-part-survey/ http://www.baringfoundation.org.uk/ http://www.baringfoundation.org.uk/WinterFires.pdf http://www.bjf.org.uk/age-friendly/projects/uk-urban-ageing-consortium http://www.creativescotland.com/ http://www.danceunitedni.com/ http://www.dwp.gov.uk/policy/ageing-society/forums-and-support-activity/uk-advisory-forum/ http://www.entelechyarts.org/ https://www.gov.uk/government/organisations/department-for-culture-media-sport/about http://www.lost-chord.org.uk/ http://www.luminatescotland.org/ http://www.manchester.gov.uk/info/500099/valuing_older_people/3428/valuing_older_people_vop http://www.ncaop.ie/who.html

53

Duitsland www.kulturrat.de http://ibk-kubia.de/ueberkubia.html. http://www.ibk-kultur.de/content/view/13/27/ http://www.koerber-stiftung.de/en.html

België http://intergeneration.be/ca.php?id_ca=18&ca=go http://www.carrefoursdesgenerations.be/2012/pg.php?id_menu=2 http://www.fedos.be/mvc/page.jsp?ref=doel http://www.kbs-frb.be/index.aspx?langtype=2067 http://www.s-plusvzw.be/Pages/default.aspx http://www.vlaamse-ouderenraad.be/wiezijnwe.php

Overige actoren in Europa http://en.f3zo.si/home/ http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?catId=986&langId=en http://gam-acessibilidade.webnode.pt/actividades/estudo-museus-e-publico-senior/ http://www.afopa.org/tag/elderly-spanish-museums-ceate/ http://www.bmask.gv.at/siteEN/_Social_Affairs/Senior_Citizens/ http://www.ceate.es/es/prensa/publicaciones http://www.eakatefestival.ee/festival/

Nederland http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?pager.offset=0&countryId=&pager.offset=30&acronym=ey2012Initia tiveDb&langId=en&catId=975&mode=searchSubmit&country=28®ionId= http://www.cultuurparticipatie.nl/subsidies/Ouderenparticipatie/Gezamenlijk_programma/ http://www.europlussongfestival.nl/site/over-ons http://www.festivaldergeneraties.nl/ http://www.fondssluytermanvanloo.nl/over-ons/missie-kerntaken/ http://www.grannysfinest.com/about http://www.kcdr.nl/projecten/ouderen/gekleurdgrijs/ http://www.lkca.nl/overlkca/default.asp

54

http://www.rcoak.nl/stichting-rcoak/doelstelling/ http://www.scp.nl/Onderwerpen/J_t_m_O/Ouderen http://www.scp.nl/Publicaties/Zoek_publicatie/Zoekresultaten_publicatie

Figuren Figuur 6: Ouderenkoor. (Peter van Beek, 2010). http://www.cultuurparticipatie.nl/subsidies/Ouderenparticipatie/. Figuur 7: Project ‘Muziekmaatjes’, Kunstencentrum Jerusalem. (Theo Duijkers, 2013). http://www.fondssluytermanvanloo.nl/projecten/page/2/ Figuur 8: Project ‘Je bent nooit te oud om te leren’, Contact & Muziek. (Marthe Pal, 2012). http://www.cultuurparticipatie.nl/nieuws/uitgelicht/Je_bent_nooit_te_oud_om_te_leren_ContactenMuziek Figuur 9: Project ‘Zo goed als nieuw’ , Stichting Mertens en Marijnen. (Melissa Marijnen, 2012). http://www.cultuurparticipatie.nl/nieuws/uitgelicht/Zo_goed_als_nieuw,_stichting_Mertens_en_Marijnen/ Figuur 10: Project ‘Je bent nooit te oud om te leren’, Contact & Muziek. (Marthe Pas, 2012). http://www.cultuurparticipatie.nl/nieuws/uitgelicht/Je_bent_nooit_te_oud_om_te_leren_ContactenMuziek

55

56

Bijlage 1: Aanbevelingen met betrekking tot een conferentie

Internationale conferentie in Nederland in 2014 kijkend naar de resultaten van het onderzoek kan aangenomen worden dat Nederland geen voorloper is als het gaat om beleid op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie, maar Nederland staat zeker niet onderaan. Sinds de afgelopen jaren is er door middel van samenwerkingsverbanden tussen ouderenfondsen en cultuurfondsen al steeds meer aandacht besteed en meer gedaan rondom dit thema op regionaal en lokaal niveau. Deze aandacht is uitgebouwd sinds afgelopen jaar en in de komende periode zullen er een aantal belangrijke stappen worden gezet. In juni van dit jaar zal er een publicatie over ouderen en cultuurparticipatie verschijnen. Dit boek zal uitgereikt worden aan de minister en staatssecretaris van de Ministeries OCW en VWS ter gelegenheid van het convenant Lang Leven Kunst dat door deze ministeries zal worden getekend gezamenlijk met Fonds Cultuurparticipatie, Fonds Sluyterman van Loo, Stichting RCOAK, VSB Fonds, de NOV (Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk) en het LKCA op 18 juni. Dit convenant heeft ten doel om het artistiek inhoudelijk kunstaanbod voor ouderen te versterken en de aandacht voor kunstparticipatie van ouderen te vergroten. Tevens moet het convenant een brug slaan tussen de sectoren kunst en cultuur, maatschappelijke participatie, welzijn en zorg. Een internationale conferentie kan een manier zijn om te bereiken waar dit convenant voor staat. Een internationale conferentie genereerd meer aandacht op nationaal niveau voor dit thema waardoor het opgepakt kan worden door de politiek. Om dit thema op de maatschappelijke agenda te krijgen zal het meer zichtbaar moeten zijn op regionaal en lokaal niveau. Aan te raden is om de conferentie onderdeel te laten zijn van een nieuw jaarlijks terugkerend festival voor ouderen en cultuurparticipatie. Het grootste gedeelte van de activiteiten zullen dan op lokaal en regionaal plaatsvinden waardoor het onder de aandacht wordt gebracht bij de oudere bevolking en bij organisaties en individuen die zich bezighouden met ouderen en/of cultuurparticipatie. Een combinatie van een conferentie en een festival zorgt niet alleen voor meer politiek draagvlak maar juist ook voor maatschappelijk draagvlak.

57

Een conferentie is ook de uitgelezen kans om individuen uit de verschillende sectoren in Nederland en Europa bij elkaar te brengen. Door de inventarisatie die is gemaakt heeft Nederland op dit moment het beste overzicht van de belangrijke actoren in Europa die zich bezighouden met dit thema, ook in de landen in het zuiden en oosten van Europa. Hierdoor is de reikwijdte van een internationale conferentie het grootst en het meest divers als Nederland deze organiseert. Omdat nog maar weinig Europese landen op nationaal niveau beleid en programma’s hebben ontwikkeld op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie kan het een bijdrage leveren om met de belangrijkste spelers in Europa bij elkaar te komen en te spreken over de situatie in de verschillende landen zodat gekeken kan worden waar en op welke manier verbindingen gemaakt kunnen worden tussen landen en verschillende sectoren die zich bezighouden met ouderen en/of cultuurparticipatie op Europees, nationaal en regionaal niveau. Een internationale conferentie zou het thema vanuit verschillende perspectieven moeten benaderen: wat zijn de focuspunten als je ouderen en cultuurparticipatie bekijkt vanuit welzijn, zorg, kunst en cultuur.

Deelnemers zouden gerekruteerd kunnen worden bij de instellingen, genoemd in dit rapport en de lijst instellingen die te vinden is in bijlage 2.

58

Bijlage 2: Inventarisatie van organisaties, instituten en projecten

Inventarisatie van organisaties, instituten en projecten Europa Netwerken en platforms AGE European Older People's Platform European Network for Active Participation in Cultural Activities European expert network on Culture CE-Ageing Platform www.age-culture.net Access to Culture AMATEO Culture Action Europe Older Women's Netwerk Europese projecten Active Ageing of Migrant Elders across Europe Aselect InCrease SLIC sustainable Learning in the Community SLIC II Valuing older people's skills and experience ACT NET Informal Learning Age on Stage EUBIA Mix@Ages The Interzoom Partnership Map of Intergenerational Learning CONNECTION: Adult Education in Cultural Organisations The Learning Museum Verenigd koninkrijk Netwerken en platforms The United Kingdom Advisory Forum on Ageing (UKAFA). Age Action Alliance UK Urban Ageing Consortium Voluntary Arts UK The Ageing Well program Organisaties Beth Johnson Foundation Arts 4 Dementia

59

Research centre for Arts and Health Creativity Culture and Education (CCE) The Baring Foundation Engeland Culture and Wellbeing Arts Council London London Arts in Health Forum Sing for your Life London Thames Gateway Dance Partnership VOP Board All About Audiences Yorkshire Arts City of York Council Musical connections Entelechy Arts Lost Chord Capital Age Festival London Schotland Mental health Foundation Scottish Arts Council University of Strathclyde Creative Scotland Luminate Festival Noord Ierland Arts Council of Northern Ireland Arts Care Arts in Health Festival Imagine Arts Festival Kaleidoscope Dance United Northern Ireland Ierland Active Retirement Ireland Third Age Foundation Jameson Dublin International Film Festival Age & Opportunity Bealtaine Festival National Council on Ageing and Older People Wales

60

Age Cymru Duitsland IBK KUBIA Deutscher Kulturrat Center for Cultural Research BAGSO – Federal Working Group of Organisations for Senior Citizens Korber Stiftung - forum fur impulse Kulturstiftung des Bundes België Koning Boudewijn Stichting S-Plus Vlaamse Ouderenraad Espace Seniors Impact Franse Gemeenschapscommissie Vrije Universiteit Brussel Courants d’âges Mu-zee-um Oostenrijk BMASK Age Company KulturKontakt EduCult Noorwegen Nordic Centre for Heritage Learning National Norwegian Seniors Council Center for Senior Policy The Norwegian Association for Adult Learning Zweden National Institute of Public Health The National Council for Cultural Affairs Denemarken FUAM Danish Councils for the Elderly Dansk Oplysningsforbund Finland National Institute for Health and Welfare

61

The Finnish Institute of Occupational Health The Central Union for the Welfare of the Aged Slovenië Public Fund of Cultural Activities of the Republic of Slovenia Third Age Lucky - Learning and Creativity in the Third Age ZDUS Slovenian Third Age University Andragoški Center Slovenije (The Slovenian Institute for Adult Education) Primorci read - Srečko Vilhar Public Library Koper Festival of the Third Age (F3ŽO) The Public Fund for Cultural Activities of Republic of Slovenia National festival In The Haven of Words Spanje Interarts CEATE Institute for the Elderly and Social Services (Imserso) Council of State for the Elderly Spanish Intergenerational Network Estland Inkotuba Letland Centre for Cultural Education and Intangible Heritage Riga Active Senior Citizens Alliance Hongarije Budapest Observatory Council for Senior Citizens Cooperation Forum of Councils for Senior Citizens of Local Governments Slowakije The National Culture Centre (NCC) Union of Pensioners Polen The Artistic Association Grodzki Theatre Houses of Culture Plus Program (National Cultural Centre) International Third Age Students Festival AVE Foundation National Art Gallery ‘Zachęta’ The Foundation of Education and Development of Civil Society (FERSO)

62

Italië ECCOM ARCI Tsjechië The Government Council for Seniors and Ageing of the Population Portugal V.I.P.- Voluntariado Intergeracional de Proximidade GAM – Group for Access to Museums Kroatië Public Open University Zagreb U3A Frankrijk Alsace Turkije Menderes Town National Education Nederland Pluspunt Glimlach Producties Kunst en Cultuur Leudal Granny’s Finest Festival der Generaties (32 NGO's) Nationaal Ouderen Fonds Fonds Sluyterman van Loo Fonds Cultuurparticipatie LESI LKCA Kennisatelier Sociaal Cultureel Planbureau Movisie Zilverenkracht Gekleurd Grijs - Kunst & Cultuur Drenthe

63

64

Bijlage 3: English summary

The goal of this study was to get more insight into European policy about older people and cultural participation, to what extent member states of the EU have implemented this policy on a national level, which countries stand out in dealing with this subject, which position The Netherlands take in the European context and what the feasibility and scope would be of a international conference held in the Netherlands in 2014. Our method was desk research. The research material therefore consists mainly of publicly accessible websites and through internet available policy documents and other documents about older people and cultural participation in Europe. The image outlined in this report may differ from reality because desk research has its limitations. First it is the case that not every document is available online or publicly accessible. It can be that there is a lot going on in countries but that we can’t find a lot on the internet. Secondly there is a language problem. We could only use documents and information on websites that were written in English, Dutch or German. In a lot of the Eastern and Southern European countries the websites and documents they made, aren’t available in these languages.

The European initiative The first time the European Union puts the ageing society on the agenda was in 2002 when the European Union accepted the Madrid International Plan of Action on Ageing of the UN. With this acceptance the member states committed to promote active ageing by implementing the rights and needs of the older citizens in their national economic and social policies. In the policy and programs of the European Commission cultural participation is being addressed from two angles: active ageing and lifelong learning. The European Commission appointed the year 2012 the year of ‘active ageing and solidarity between the generations’ in response to the acceptance of the UN plan of action in 2002. Older people playing an active role in their community and healthy ageing are goals that are set by de EC. Cultural institutions are looked at as institutions that give opportunities for lifelong learning.

65

There are and have been a lot of projects on a European level, but most of the projects take place on a regional or local level in the different countries. Collaboration happens between organizations, and most of the time this does not entail collaboration between governments. Because the projects take place on a lower level and the government isn’t part of the collaboration the subject is not embedded in national policy in most of these countries. After the first period of research we selected four countries that are most visible on the internet. We have selected the United Kingdom, Ireland, Germany and Belgium to discuss more extensively.

United Kingdom and Ireland England, Wales, Scotland, Northern Ireland and Ireland seem to have put the ageing society and cultural participation on the political and societal agenda in an early stage. They have a longer tradition of focusing on older people in their cultural policy and they have a strong focus on community development in their cultural policy. Looking at all the organizations, forums, councils and partnerships involved in older people and cultural participation it’s notable how the different sectors and different government departments are working together on this subject. There is a clear vision of the different governments on this subject, the priority they give it, how they see their role, the role of the different sectors and that it only works if everybody works together.

Germany and Belgium Since the beginning of the 90’s the German government has published a report about older people every four years. They have put the ageing society on the agenda in a very early stage. But only from 2006 they mentioned in these reports something about older people and their contribution to the community and solidarity between generations. In the last report that was published in 2010 they mentioned education as one of the important focus points, and education, formal and informal, should be available for every age group. There is a strong focus on education and media technology. In 2009 the German arts council published in co-operation with senior organizations a vision paper about older people and art. This is the first time that in Germany one spoke about cultural participation and education, Kulturelle Bildung, as not only important for young people but for everyone in every stage of their life.

66

One of the biggest organizations engaged in older people and cultural participation is KUBIA. It is one of the key actors in Germany but also in Europe. It facilitates and stimulates cultural projects around topics as: older people with dementia: art and contact between generations: cultural participation and migrants and older people and theatre. KUBIA is also coordinator of age.culture.net, a European network for older people and culture. In Belgium they address older people in their cultural policy but they have also developed senior policy in co-operation with different senior organizations. Older people are a target group in the cultural policy and cultural participation is a focus point in senior policy. The policy is supported with research done by universities in Belgium about how and to what extent older people participate in culture and what they perceive as barriers.

The rest of Europe Because of the European year of active ageing a lot of countries have started initiatives, programs and developed policy for older people. But this policy isn’t linked to cultural policy most of the time. Cultural programs and activities are a minority if you look at everything that’s organized. A lot of countries have a few organizations on a regional or local level that participate in European projects. You see that in these countries, as in the United Kingdom, Ireland, Germany and Belgium, festivals are a popular means to connect older people and culture.

The Netherlands In the last ten years the Dutch government paid attention to older people and the ageing society in national policy but they never linked this with culture. In Dutch cultural policy there is a strong focus on young people and older people aren’t, yet, a target group. Senior policy focuses on health, work and income There never has been a real connection between senior policy and cultural policy. The social and cultural planning office (SCP) does researches on older people since 1992. There have been multiple studies about cultural participation that pay attention to different age groups, older people and intergenerational contact in cultural participation. In 2009 the national government has founded the Cultural Participation Fund but only since a short time this fund has developed a program around older people and cultural participation. Beside this

67

fund there are just a few organizations engaged in this subject that work on a national level. The most important were involved in the commissioning of this research. Most of the activities happen at a regional or local level, and on that level there is happening quite a lot. This leads to a fragmented situation: the sectors are not working together and neither are the different departments from the government. A clear vision on this topic is lacking.

Recommendations Looking at the United Kingdom it would be a good idea that the departments of culture, welfare and health develop policy on this topic in dialogue with each other. Connect senior policy, health policy and cultural policy. The government should develop a vision about older people and cultural participation. How do they see their role, how do they see the role of society and how can they work together to make the Netherlands a country for all ages. It’s important that society embraces this topic but if you want this to happen you should facilitate and stimulate projects, programs and partnerships between organizations in different sectors, especially welfare, health and culture. An annual festival seems popular and a good way to connect older people and cultural participation. It can be a way to address this topic on a national level and emphasize the importance of the contribution of older people to society.

International conference in 2014 held in the Netherlands The Netherlands are an outsider in the Northwest of Europe. The Netherlands haven’t done as much as the other countries. However, If you look at the rest of Europe it’s not doing so badly. Recently we have made some very big steps. A conference could be a very good opportunity to put this subject on the political and societal agenda on a national level. To emphasize the need for national policy and a vision on older people and cultural participation. The inventory we have made as part of this research can be used as a list of actors in Europe involved in this topic. By using this we could bring a lot of people together in the Netherlands. This conference wouldn’t only be interesting for us but also for people involved in this subject from other member states where this topic isn’t on the agenda yet. Because they can take the knowledge back to their own countries.

68

69