“Oud, Roze en Eenzaam” De functie van maatschappelijk werk in hulpverlening ten behoeve van homoseksuele en lesbische ouderen
illustratie JF Sanders
Afstudeerscriptie Drieseréé Schinkel Opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Noordelijke Hogeschool Leeuwarden Scriptiebegeleider: Klaas Bakker
“Ik heb God alle dagen gebeden dat ik maar verliefd mocht worden op een meisje, maar het is nooit gebeurd”
“Ik kan geen mens vertellen hoe oneindig eenzaam ik mij heb gevoeld vanaf mijn zevende tot mijn eenentwintigste jaar”
“Vanaf dat ik een klein kind was wist ik dat ik anders was”
“Mijn broers vonden mij een “domme flikker” en vonden dat ze daardoor het recht hadden om mij te misbruiken”
“Wij zijn ons huis uitgeslagen, omdat ze vonden dat flikkers geen recht op een woning hadden”
“Op de slaapzolder van het kindertehuis ben ik van mijn vierde tot mijn tiende misbruikt, dat heeft mij gevormd”
“De primaire behoefte is knuffelen en aanraken, dat doen vrouwen meer dan mannen. Het wordt tijd dat mannen gaan evrouwciperen”
“In deze afstandelijke maatschappij is de grootste vijand de eenzaamheid”
“Ze zullen hier in het verzorgingstehuis wel zijn, maar ik zou niet weten waar”
Citaten uit gesprekken en interviews. INHOUDSOPGAVE Oud, Roze en Eenzaam, NHL 2005 -2006
2
Voorwoord__________________________________________________________6 Samenvatting________________________________________________________7 Inleiding____________________________________________________________8 Hoofdstuk 1. Eenzaamheid_____________________________________________9 1.1 Eenzaamheid in zijn algemeenheid.............................................................................................9
Hoofdstuk 2. Beschrijving oorzaken en verschijningsvormen__________________10 2.1 Homo ouderen: feiten en cijfers................................................................................................10 2.2 Kwetsbare netwerken ...............................................................................................................11 2.3 Lesbische vrouwen en oorzaken van eenzaamheid..................................................................11 2.4 Wonen .........................................................................................................................................12 2.5 Welzijn........................................................................................................................................12 2.6 Gezondheid..................................................................................................................................13 2.7 Mantelzorg...................................................................................................................................13 2.8 De nieuwe regelgeving................................................................................................................13 2.9 De onzichtbaarheid van roze ouderen in verzorgingstehuizen...............................................14
Hoofdstuk 3. Maatschappelijk werk en de hulpverlening aan homoseksuele mannen en lesbische vrouwen_________________________________________________16 3.1 Beroepsprofiel van de maatschappelijk werker.......................................................................16 .......................................................................................................................................................16 3.2 Beroepscode.................................................................................................................................16 3.3 Functie en doel van de maatschappelijk werker......................................................................17 3.4 Kerntaken in het kader van de beroepsuitoefening.................................................................18 ♦ Kerntaak 1: psychosociale hulpverlening...................................................................................18 ♦ Kerntaak 2: concrete en informatieve hulpverlening..................................................................19 .......................................................................................................................................................19 ♦ Kerntaak 3: onderzoek en rapportage.........................................................................................19 ♦ Kerntaak 4: signaleren, belangenbehartiging en preventie.........................................................19
Hoofdstuk 4. Methodieken_____________________________________________20 4.1 Roze reminiscentie een werkwijze voor de maatschappelijk werker.....................................22 4.2 Beschrijving van het ontstaan van de roze reminiscentie......................................................22 4.3 Uitleg reminiscentie ...................................................................................................................23 4.4 Opzet themabijeenkomsten........................................................................................................24 4.4.1 Lagere school.........................................................................................................................24 4.4.2 Ouderlijk huis........................................................................................................................24 4.4.3 Gezin van herkomst...............................................................................................................24 4.4.4 Geloof, levensbeschouwing (politieke) overtuiging..............................................................25 .......................................................................................................................................................25
Oud, Roze en Eenzaam, NHL 2005 -2006
3
4.4.5 Na de lagere school................................................................................................................25 4.4.6 Homoseksualiteit...................................................................................................................25 4.4.7 Werk.......................................................................................................................................25 .......................................................................................................................................................25 4.4.8 Verliefdheid en relaties..........................................................................................................25 4.4.9 Vriendschappen, clubs, verenigingen waarvan ik deel uitmaakte.........................................26 4.4.10 Ouderschap..........................................................................................................................26 4.4.11 Achtste bijeenkomst: homoseksualiteit en latere leeftijd....................................................26 4.4.12 Terugblik plus bezinning: impact van de seksuele geaardheid op het leven.......................26 4.4.13 Samenvatting.......................................................................................................................26
Hoofdstuk 5. Uitleg Productkaart ________________________________________27 5. 1 Productkaart Roze Reminiscentie............................................................................................28 Doel ............................................................................................................................28 Wijze van toetsing......................................................................................................28 Taken maatschappelijk werker ..................................................................................29
Hoofdstuk 6. Werving van deelnemers____________________________________31 6.1 Roze bezoekvrijwilligers.............................................................................................................31
Hoofdstuk 7. Beschrijving en analyse van de hulpverlening en het beleid_________32 7.1 Aanbevelingen.............................................................................................................................32 7.2 De overheid en subsidies.............................................................................................................34 7.3 Aandachtsgebieden algeheel beleid...........................................................................................34 7.4 Landelijke ontwikkelingen op het gebied van wonen, zorg en welzijn..................................34
Hoofdstuk 8. Een donker toekomstbeeld?_________________________________37 Bronnenlijst.......................................................................................................................................38 Boeken............................................................................................................................38 Scriptie...............................................................................................................................................38 Internetsites.......................................................................................................................................39 Gesprekken .......................................................................................................................................40 Artikelen............................................................................................................................................40 Bijlage 1: Wervende tekst voor Roze Reminiscentie.....................................................................42 Bijlage 2: Het contract .....................................................................................................................44 Bijlage 3: Formulier ten behoeve van evaluatie groepsgesprek...................................................45 Bijlage 4: Evaluatieformulier voor deelnemers ............................................................................46
Oud, Roze en Eenzaam, NHL 2005 -2006
4
Oud, Roze en Eenzaam, NHL 2005 -2006
5
Voorwoord Voor u ligt de scriptie van Drieseréé Schinkel. Ik heb deze scriptie gemaakt in het kader van mijn afstudeerwerkstuk aan de Noordelijk Hogeschool te Leeuwarden, voor de opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening. Ondanks de tijdsdruk heb ik met veel plezier aan deze scriptie gewerkt. Het onderwerp lag mij na aan mijn hart en ik hoop dat bij het lezen van de informatie men niet alleen geraakt is door het onderwerp, maar dat men tot het besef komt dat er ook daadwerkelijk iets gedaan kan worden. Graag wil ik dank zeggen aan enkele mensen die een bijdrage hebben geleverd aan het tot stand komen van deze scriptie: Josee Rothuizen van “Rothuizen Consultancy“, die mij nuttige en bruikbare informatie heeft gegeven voor het schrijven van de scriptie en die de uitvoer van het project “Roze Reminiscentie” een stap dichterbij heeft gebracht. Stichting Welzijn Ouderen Leeuwarden die mij op alle fronten heeft gesteund. Saakje Zijlstra, mijn vriendin en studiegenoot, voor de positieve en inspirerende invloed die zij heeft gehad op het soepel verlopen van de studie. Esther Hoekstra, voor de professionele lay out van deze scriptie. Jan. F. Sanders die niet alleen met mij in gesprek is geweest, maar ook de aquarel heeft gemaakt, die als illustratie gebruikt is als voorkant van mijn scriptie. Mijn broer, Freddy Schinkel, die de bewerking van de voorkant heeft gemaakt. Klaas Bakker, de scriptiebegeleider, die met zijn deskundigheid een uiterst belangrijke bijdrage heeft geleverd. Mijn man Pieter, onze kinderen Femmalyn, Aurély en Guydolph, die mij alle studiejaren tot steun zijn geweest. Bovenal wil ik iedereen bedanken, die met mij in gesprek zijn geweest en mij zo openlijk over hun homoseksuele en lesbische leven hebben willen vertellen. Verhalen die mij duidelijk maakten dat er veel verdriet, onbegrip en gevoelens van oneindige eenzaamheid ten grondslag lagen aan het leven dat geleefd is. Maar die mij tegelijkertijd lieten zien hoe sterk en wilskrachtig een mens kan zijn, die na een moeizaam en pijnlijk proces de keuze heeft gemaakt om te zijn wie hij/zij is, een mens net als alle andere mensen, uniek! Berlikum, mei 2006 Drieseréé Schinkel
Samenvatting In deze samenvatting staat in het kort beschreven waar de scriptie over gaat, namelijk de eenzame roze ouderen. Nadat ik in de praktijk te maken kreeg met homoparen, hun schrijnende verhalen had gehoord en een artikel gelezen had over extreme vereenzaming onder homoseksuele en lesbische ouderen, was het voor mij duidelijk dat ik iets wilde gaan doen met de groep roze ouderen. Om een beter beeld van de vereenzaming onder oudere homoseksuele en lesbische ouderen te krijgen, heb ik verschillende interviews afgenomen, contacten gezocht met landelijke en provinciale organisaties en ben ik vervolgens op onderzoek uitgegaan in Leeuwarden. Ik ben begonnen met het lezen van allerlei artikelen, internetsites en vakliteratuur, die te maken hadden met de roze ouderen. In de literatuur ben ik tegengekomen op welke problemen de hulpverlener stuit. Met name in de verpleeg - en verzorgingstehuizen wonen de “onzichtbare” homo’s. Zij worden niet herkend en blijven zitten met hun probleem. Veel oudere lesbische vrouwen en homoseksuele mannen ondervinden gevoelens van eenzaamheid, dat wil zeggen dat de contacten die ze hebben, niet overeenkomen met de contacten die ze wensen. In de beschrijvingen geef ik aan wat de oorzaken kunnen zijn van die vereenzaming. Tevens heb ik onderzocht wat de rol van een maatschappelijk werker kan zijn aangaande deze problematiek. Tenslotte geef ik in een jaarplan aan dat je als maatschappelijk werker niet alleen een signalerende functie hebt, maar dat je de signalen om kan zetten in daadwerkelijke aanpak, zodat oud en roze niet altijd eenzaamheid hoeft te betekenen.
Inleiding In deze scriptie beschrijf ik het hoe en waarom van de vereenzaming onder homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Vandaar ook de titel van de scriptie: “Oud, Roze en Eenzaam”. Bij mijn werkzaamheden als ouderenadviseur en consulent samenlevingsopbouw bij Stichting Welzijn Ouderen Leeuwarden (verder aangeduid als SWOL), ben ik regelmatig in gesprek geweest met homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. Ik vroeg mij af of SWOL aan deze groep roze ouderen, seksespecifieke hulpverlening bood. De missie van SWOL is als volgt: SWOL is er op gericht mensen de regie over hun eigen bestaan (weer) in handen te geven. SWOL stimuleert hen van het leven te maken wat ze ervan verwachten en actief aan de samenleving deel te nemen, ondersteunt hen daarbij en zorgt zonodig voor aanvullende dienstverlening. Daarbij richt SWOL zich zowel op het kwetsbare deel van onze samenleving, als op de sociale samenhang en sociale verbanden in de lokale samenleving als geheel. Visie: SWOL ziet welzijn als een geheel van levensvoorwaarden, die zodanig in balans zijn, dat het tevredenheid oproept met het individuele bestaan en bijdraagt aan de sociale kwaliteit van het leven. Ik kwam tot de conclusie dat seksespecifieke hulpverlening onder de missie en visie van SWOL valt, zonder dat er expliciet een doelgroep wordt uitgelicht. Deze scriptie heeft als doel om inzicht te krijgen in de problematiek waar homoseksuele en lesbische ouderen tegenaan lopen. Tevens wil ik laten zien dat binnen de reguliere hulpverlening vaak geen aandacht is voor deze doelgroep. Ik wil mijn scriptie en aanbevelingen voornamelijk richten op SWOL als welzijnsinstelling, omdat die met ouderen te maken hebben en samenlevingsopbouw binnen hun instelling hebben. Verder wil ik andere welzijnsinstellingen bewust maken van de problematiek en de behoeften die homoseksuele en lesbische ouderen ondervinden, ten aanzien van hun seksuele geaardheid en de manier waarop hier door de hulpverlening mee omgegaan zou moeten worden. In de probleemstelling wil ik wel expliciet de doelgroep homoseksuelen benoemen. De probleemstelling wil ik dan ook als volgt omschrijven:
Hoe kan Stichting Welzijn Ouderen Leeuwarden door middel van een op te zetten en uit te voeren jaarplan een positieve factor zijn in het verminderen van eenzaamheidsgevoelens onder homoseksuele en lesbische ouderen. En hoe kan de ouderenwerker deze verborgen doelgroep bereiken en uitvoer geven aan een project.
Hoofdstuk 1. Eenzaamheid 1.1 Eenzaamheid in zijn algemeenheid Definitie eenzaamheid: eenzaamheid houdt verband met de manier waarop een individu zijn isolement of gebrek aan communicatie met anderen waarneemt, ervaart en evalueert. Met andere woorden: eenzaamheid is een gemis aan betekenisvolle contacten. Eenzaamheid komt bij alle mensen van alle leeftijden voor, maar de oorzaak en gevolgen ervan verschillen in de diverse levensfasen. De oorzaken van eenzaamheid kunnen bij ouderen uiteenlopende individuele kenmerken hebben: hardhorendheid, slechtziendheid, invaliditeit, gebrek aan sociale vaardigheden, ruzie met familie, een laag zelfbeeld, of gebrek aan energie om actief te participeren1. Ook gebrek aan financiën kunnen een rol spelen. Voorts kunnen oorzaken liggen in het gebrek aan betekenisvolle contacten met anderen door verhuizing, scheiding of overlijden. Maatschappelijke oorzaken die gevoelens van eenzaamheid kunnen veroorzaken zijn: gevoelens van onveiligheid in de buurt, toegenomen individualisme, samenstelling van de bevolking in de wijk, verminderde mobiliteit door gebrek aan vervoersmogelijkheden en het ontbreken van ondersteuning bij de mantelzorg. Het is bekend dat vereenzaming negatieve gevolgen heeft op de gezondheid. Er is verband tussen eenzaamheid en depressie of andere psychische en lichamelijke klachten. Eenzaamheid geeft niet alleen onplezierige gevoelens, die gepaard gaan met vermoeidheid, lusteloosheid en andere stressreacties, het geeft ook gezondheidsrisico’s. Eenzame mensen hebben vaak last van hoofd - en maagpijn, ademhalingsproblemen, slaapstoornissen en spierspanningen in rug, nek en schouders. Ouderen vormen een steeds grotere groep van de Nederlandse bevolking2. Eigenlijk is er sprake van een dubbele vergrijzing: mensen worden steeds ouder en er worden meer mensen oud. Op dit moment (augustus 2005) zijn er 2,2 miljoen 65 plussers en 4,1 miljoen 55 plussers. In 2025 zijn zes miljoen mensen ouder dan 55 plus, meldt het Nationaal Fonds Ouderenhulp, dat zich baseert op de cijfers en onderzoeken van het Centraal Bureau voor de Statistiek en onderzoeksinstituut, namelijk het Nederlands Instituut Zorg en Welzijn (NIZW). Een miljoen ouderen voelt zich vaak eenzaam, 200.000 van hen zijn extreem eenzaam. Van alle ondervraagde homoseksuele mannen en lesbische vrouwen, zegt 40% “zeer sterk eenzaam” te zijn en 30% “sterk eenzaam” te zijn. In een artikel van de Leeuwarder Courant3, stond dat er “een sterke vereenzaming was onder bejaarde homo’s”. Dat artikel heeft de doorslag gegeven om het onderwerp “eenzaamheid” te beperken tot de groep homoseksuele en lesbische ouderen.
1 2 3
Nieuwsbrief “Eenzaamheidspreventie met toekomstperspectief in West–Friesland”. NU.nl / nieuwslezer ouderen 2005. Leeuwarder Courant, november 2005.
Hoofdstuk 2. Beschrijving oorzaken en verschijningsvormen 2.1 Homo ouderen: feiten en cijfers4 Je kunt de groep homolesbische ouderen niet over één kam scheren. Er zijn verschillen tussen mannen en vrouwen en verschil naar leeftijd. Dat uit zich in de wijze, waarop men met homoseksualiteit in het verleden is omgegaan en hoe open men er over is. In deze leeftijdsgroepen zijn velen getrouwd geweest; een groot aantal heeft kinderen. De groep tussen 55 en 65 jaar is de eerste groep homoseksuelen, die de mogelijkheid heeft gehad een openlijk homoseksueel leven te leiden en zich vanuit die positie voor te bereiden op de toekomst. Verwacht mag worden dat zij anders tegenover hun oude dag zullen staan dan de groep die hun homoseksualiteit altijd verborgen heeft gehouden. Er zijn in Nederland 88.000 mannen en vrouwen ouder dan 65 jaar met homo en lesbische gevoelens en een even grote groep 55-65 jarigen. Omdat er meer oudere vrouwen zijn dan oudere mannen, zal de groep oudere lesbische vrouwen ook groter zijn dan de groep oudere homo mannen. Gemiddeld wonen er in Nederland per km² vijf homoseksuelen boven de 55 jaar, de meeste in de steden van de Randstad. Elders is de “homodichtheid” aanzienlijk kleiner. Veel oudere homoseksuelen hebben gevoelens van eenzaamheid. De mogelijkheden om eenzaamheid te bestrijden (één van de drie dingen die nodig zijn om succesvol ouder te worden) ontbreken bij veel oudere homoseksuelen. Zij missen vaak een krachtig persoonlijk netwerk, waarin alle behoeften die een mens heeft aan emotionele, sociale steun en materiële steun voorzien wordt. Zij hebben wel contacten, maar deze contacten komen niet overeen met hun wensen. Ook zijn de netwerken erg kwetsbaar, omdat zij eenzijdig zijn samengesteld. De specifieke homoseksuele hulpvraag kan zowel te maken hebben met problemen rond de acceptatie van homoseksualiteit, als met problemen die het gevolg zijn van het altijd verzwijgen van een homoseksuele relatie (geen inspraak bij zieke partner, erfeniskwestie, woonsituatie, oplossen van eenzaamheidsgevoelens, zoeken van een nieuwe partner). Veel homoseksuele ouderen leven in een sociaal isolement. Dat isolement wordt versterkt door de volgende factoren: • Er is sprake van ambivalentie ten opzichte van de openheid en zichtbaarheid van hun homoseksuele identiteit; • Er zijn kleine aantallen oudere homoseksuelen; een netwerk opbouwen is lastig als er in de buurt niet voldoende homoseksuelen wonen; • Het alleen zijn is de prijs die de oudere homoseksuelen betalen voor hun individualiteit; zij moeten hun eigen boontjes doppen!; • Een laag inkomen leidt tot het niet kunnen deelnemen aan activiteiten in verband met de afstand (vaak op landelijk en regionaal niveau).
4
VWS - NIZW Kenniscentrum homo - en lesbisch emancipatiebeleid.
2.2 Kwetsbare netwerken Eén van de factoren van de vereenzaming, is het feit dat netwerken van homo - en lesbische ouderen vaak eenzijdig zijn samengesteld. Sommige netwerken bestaan uitsluitend uit de (ex) partner; deze netwerken zijn bijzonder kwetsbaar. Andere netwerken bestaan uitsluitend uit oude vrienden, die vaak wat verder weg wonen en steeds minder mobiel worden. Ook deze netwerken zijn kwetsbaar. De meeste netwerken zijn bovendien tamelijk eenzijdig van samenstelling. Een groot knelpunt wordt gevormd door het feit dat oudere homoseksuelen in hun sociale contacten het liefst niet (of in ieder geval niet alleen) met andere ouderen om willen gaan. Oudere homoseksuele mannen gaan het liefst met jongere homoseksuele mannen en eventueel anderen om; terwijl oudere lesbische vrouwen het liefst met andere (lesbische) vrouwen omgaan. Men heeft echter geen aansluiting bij bestaande initiatieven om door middel van cursussen te leren netwerken te verbeteren. Om deze cursussen binnen een bepaalde wijk of buurt op te zetten is geen oplossing, omdat er in een buurt meestal niet voldoende lesbische vrouwen wonen. Je zou als werkgebied een stad of stadsdeel kunnen nemen. Zowel lesbische vrouwen als homoseksuele mannen klagen over gebrek aan solidariteit in de subcultuur en hebben negatieve stereotiepen ten aanzien van ouderen en homoseksuelen voor een groot gedeelte geïnternaliseerd. Een belangrijke minderheid heeft geen behoefte aan activiteiten speciaal voor homoseksuelen. Maar er is ook geen integratie van ouderen bij activiteiten voor alle homoseksuelen. De zichtbaarheid van ouderen binnen de homo-organisaties is nihil. Algemene activiteiten kunnen aantrekkelijk gemaakt worden, wanneer ouderen zichtbaar worden in besturen en afzonderlijke verenigingen. Hiernaast is de homo horeca totaal ontoegankelijk voor met name oudere homoseksuele vrouwen. Voor mannen zijn er wel redelijk goede mogelijkheden om via openbare ontmoetingsplaatsen aan sekspartners te komen, maar oudere vrouwen hebben deze mogelijkheden niet. Ook de belangenbehartiging van de roze ouderen worden weinig of niet door alle reguliere ouderenbonden opgepakt. Een uitzondering is de Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO) voor 50 plussers, die ANBO - Roze contactbijeenkomsten organiseert. Verder is ook een landelijke werkgroep ANBO - Roze actief, die als klankbord voor de medewerkers fungeert. Voorzover mij bekend springen de andere ouderenbonden niet in op het feit dat zij veel oudere homoseksuelen onder hun leden hebben. Er is ook sprake van onvoldoende participatie van oudere homoseksuelen in de bestaande homocultuur. Dit komt omdat het bestaande aanbod van organisaties niet overeenkomt met de vraag. De voorzieningen van de homo organisaties sluiten niet aan bij de wensen en behoeften van oudere homoseksuelen.
2.3 Lesbische vrouwen en oorzaken van eenzaamheid Vrouwen noemen zich vaker eenzaam, hebben vaker last van depressies. Zoals bleek wordt de eenzaamheid versterkt door de financiële positie van lesbische ouderen. De financiële positie is slechter vergeleken met heteroseksuele ouderen. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat de meeste vrouwen alleenstaand zijn (dus maar één inkomen), zij onder hun opleidingsniveau gewerkt hebben, vroegtijdig in de WAO (Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering) terecht kwamen en doordat de pensioenvoorzieningen voor vrouwen in Nederland lange tijd slechter waren dan voor mannen. Een financieel slechtere positie houdt in dat er minder sociale contacten gelegd kunnen worden. De te besteden financiën worden uitgegeven aan primaire behoeften, geld voor een uitje is er niet, zodat men thuis blijft, geen contacten kan leggen en meer vereenzaamt.
De relatie die bestaat tussen alleen wonen, een slechte financiële situatie en daardoor slechte gezondheid, eenzaamheid en depressie, komt namelijk veel voor bij oudere vrouwen. Dit wordt nog eens verergerd door de geringe aansluiting die oudere lesbische vrouwen vinden binnen de bestaande circuits van oudere vrouwen. Kort gezegd hebben oudere homoseksuele vrouwen het moeilijker dan mannen.
2.4 Wonen Ten aanzien van het wonen valt vooral de trend op dat sommige mannen graag met andere homoseksuele mannen willen wonen, maar wel naar leeftijd gemengd5. Er zijn verschillende behoeftepeilingen gedaan naar de woonbehoefte van roze ouderen. Daarbij wordt meestal gevraagd naar de gewenste woonvorm en naar de voorkeur die men heeft voor de medebewoners. Bij het eerste zijn er mogelijkheden van volledig zelfstandig wonen via verschillende woonvormen voor ouderen met verschillende vormen van zorg, tot volledig verzorgd (verzorgingstehuis of verpleeghuis). Voor deze laatste vorm bestaat nauwelijks een voorkeur. De voorkeur voor overige woonvormen wisselt enigszins met de populariteit van de desbetreffende woonvorm in de pers. Ook worden steeds nieuwe woonvormen ontwikkeld. Vrouwen wonen graag samen met andere vrouwen, waarbij de leeftijd van de ander er weinig toe doet. Mannen willen graag in een naar samenstelling zo gemengd mogelijke groep samenwonen. Duidelijk is in ieder geval dat bijna niemand uitsluitend met andere ouderen wil wonen. Ongeveer de helft wil wel graag samen met ander homoseksuelen wonen. Angst voor stigmatiseren speelt een rol bij het niet vervullen van deze wensen.
2.5 Welzijn Over het algemeen hebben homoseksuele ouderen weinig sociale contacten. Problemen: • De sociale contacten van oudere homoseksuelen zijn beperkt. • Ze participeren weinig in de homo – subcultuur. • Ze doen slechts beperkt mee aan de reguliere (recreatieve ) activiteiten. • Het bestaande aanbod van sociaal–culturele en recreatieve organisaties is niet geschikt voor de oudere homoseksuele omdat men zich niet thuis voelt tussen de hetero’s, vanwege de nadruk die deze op hun kinderen en kleinkinderen leggen. Er is wel behoefte aan activiteiten in de eigen kring. Oudere homoseksuele vrouwen willen het liefst alleen activiteiten met vrouwen. Oudere homoseksuele vrouwen kan je alleen bij elkaar brengen wanneer je iets organiseert dat geen homoseksualiteit uitstraalt, maar waar de juiste “doelgroep” wel op afkomt. Mannen willen activiteiten met alle homoseksuelen van verschillende leeftijd. Netwerkvorming door zelforganisaties zouden bevorderd kunnen worden, door rekening te houden met extra factoren. Het zou bijvoorbeeld nuttig zijn aansluiting te zoeken bij de belangstellingssfeer van de vrouwen, zoals activiteiten op het gebied van kunst, cultuur, recreatie, ( tuinieren , wandelen) sport of levensbeschouwing. Mannen spreken hun voorkeur uit voor een ontwikkeling van een bepaald voorzieningenniveau, waar men naast gezelligheid ook bijvoorbeeld kan eten.
5
Judith Schuyff (1996) Oud Roze, de positie van lesbische en homoseksuele ouderen in Nederland, Homostudies Utrecht 1996.
2.6 Gezondheid Roze ouderen kunnen ruwweg in drie groepen worden ingedeeld. De groep tussen 55 en 65 jaar zijn jongere ouderen; zij hebben weinig gezondheidsproblemen. De groep tussen 65 en 75 zijn ouderen, die te maken krijgen met toenemende gezondheidsproblemen. Door het terugtreden van de arbeidsmarkt hebben zij ook een andere maatschappelijke positie. Boven de 75 jaar krijgt men te maken met grote gezondheidsproblemen, die vooral de mobiliteit sterk beïnvloeden. Ouder worden betekent dat mensen meer zorgafhankelijk worden. De lichamelijke gezondheid van ouder wordende homo’s en lesbo’s verschilt niet veel van die van oudere hetero’s, zij het dan dat in de eerst groep meer wordt gerookt en alcohol gebruik voor komt, wat negatieve effecten op de gezondheid heeft. Roze ouderen krijgen net als iedereen wel meer problemen met de mobiliteit als ze ouder worden. Minder mobiel betekent ook minder mogelijkheden om sociale contacten op te doen, wat weer wel van belang is voor roze ouderen, omdat die minder dagelijks contact hebben met buren en familie. Van de homoseksuelen boven de 65 hebben velen wel problemen met de geestelijke gezondheidstoestand. Nogal wat roze ouderen rapporteren problemen met eenzaamheid en depressies. Er is behoefte aan goede, op de doelgroep toegespitste, voorzieningen bij de geestelijke gezondheidszorg. Oud zijn en homoseksueel/lesbisch zijn werken door elkaar. Uit angst voor discriminatie laten veel homoseksuelen hun seksuele voorkeur onvermeld in hun contacten met hulpverleners. Door een slechtere gezondheid en krimpende sociale netwerken worden ouderen afhankelijker. Uit onderzoek blijkt dat het ouder worden van homoseksuelen met meer en ernstiger problemen gepaard gaan dan bij heteroseksuele ouderen6. Roze ouderen hebben doorgaans een verborgen leven geleid, dat ze niet gemakkelijk kunnen handhaven als ze meer afhankelijk worden van de hulpverleners, die bij hen over de vloer komen en zo binnen dringen in hun intieme levenssfeer. Als oudere homoseksuelen uit de kast komen, levert dat relatief vaak problemen op met familie en vrienden.
2.7 Mantelzorg Homoseksuele mannen en lesbische vrouwen hebben zelden mantelzorg tot hun beschikking. Veel oudere homoseksuelen hebben vaak geen kinderen, die hen in geval van problemen de nodige hulp of steun kunnen bieden. Daar komt bij dat het contact met de familie voor alle homoseksuelen tamelijk afstandelijk is. Hierdoor is het in ieder geval al niet mogelijk om zorg te ontvangen van mensen die daarvoor zorgverlof kunnen krijgen. Homoseksuelen zelf doen daarentegen meer dan heteroseksuelen aan mantelzorg7. Zij nemen vaak de zorg voor hun partner, vrienden of overige familieleden op zich, aangezien er niet werd erkend dat ze ook een normaal gezinsleven met partner en kinderen leidden. Ze werden als alleenstaand gezien, ook al waren ze dat niet.
2.8 De nieuwe regelgeving Door de invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) zullen er veel veranderingen plaatsvinden. In samenspraak met de burgers moeten zaken rondom welzijn door de gemeente worden geregeld. Voorheen werd dat landelijk georganiseerd. Verschillende groepen moeten met de gemeente in overleg om zo invloed uit te oefenen op het beleid en de besteding van het geld. Voor de specifieke behoeftes van de homoseksuelen moet in de toekomst dus worden onderhandeld met de gemeentes. De vrees is dat de groep homoseksuelen door de invoering van de WMO nog verder in een achterstandspositie raken. 6 7
Power Point presentatie “kom achter de geraniums vandaan” Judith Schuyf 5 november 2005. VWS -NIZW Kenniscentrum homo - en lesbisch emancipatiebeleid.
In contacten met de zorg zullen veel homoseksuele ouderen hun seksuele voorkeur verzwijgen. Dat betekent dat enige aanbodsturing noodzakelijk blijft, ook wanneer in het algemeen gesproken een overgang van aanbodsturing naar vraagsturing plaatsvindt8. In verband met de modernisering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) en de overgang van aanbod sturing naar vraagsturing kunnen de volgende kanttekeningen gemaakt worden. Bij de overgang van aanbodsturing naar vraagsturing is het soort zorg dat op maat geleverd wordt afhankelijk van het ( vraaggerichte) contracteerbeleid dat verzekeraars in de regio wensen te voeren en dan alleen wanneer door toekomstige gebruikers en cliënten voldoende draagvlak kan worden gecreëerd. Voor de homoseksuele ouderen is dat een misser! De meeste homoseksuele ouderen zwijgen uit angst voor hun seksuele voorkeur wanneer er contacten met de zorg komen. Zij zullen dus niet snel met een vraag komen. Het volledig afzien van de aanbodsturing lijkt bij deze doelgroep dan ook niet de juiste methode. Daarbij komt dat bij de WMO er van uitgegaan wordt dat er steeds meer een beroep gedaan moet worden op familie, buren en vrijwilligers. De roze ouderen die al weinig tot geen contacten hebben met familie of buren zullen daardoor nog meer geïsoleerd komen staan, waardoor het beoogde doel van de WMO voor hen juist averechts zal werken met als gevolg: meer isolement en eenzaamheid. In juni 2006 zal er op verschillende plaatsen in Nederland voorlichting gegeven worden over de WMO en wat dat voor gevolgen heeft voor de homoseksuelen.
2.9 De onzichtbaarheid van roze ouderen in verzorgingstehuizen In de verpleeg- en verzorgingstehuizen wonen de “onzichtbare” homo’s. Zij worden niet herkend en blijven zitten met hun probleem9. “Ik weet niet of we ze hier wel hebben. We hebben er wel eens één gehad, maar die is dood gegaan10”
Het voornaamste probleem van homoseksuele ouderen is dat zij zijn opgegroeid in een tijd, waarin homoseksualiteit nog niet algemeen geaccepteerd werd. Zij hebben het hun leven lang verdrongen en durven er uit angst voor negatieve reacties nog steeds niet voor uit te komen. Verplegend personeel is zich vaak te weinig bewust van deze verborgen homoseksualiteit. Op intake formulieren en tijdens gesprekken met bewoners wordt standaard gevraagd naar hun kinderen en hun partner van het andere geslacht. Zorg op maat is moeilijk te krijgen omdat de meeste homoseksuele mannen en vrouwen hun seksuele voorkeur onvermeld houden in hun contacten met hulpverleners. Oudere homoseksuelen hebben angst om in een verzorgingstehuis terecht te komen. Deze groep oudere homoseksuelen kenmerkt zich door een grote maatschappelijke onzichtbaarheid. Deze leeftijdscategorie houdt hun seksuele voorkeur dan ook voor zich en komt daardoor minder gemakkelijk terecht in de kring waar men aansluiting kan vinden met andere homoseksuelen. Al in een eerder onderzoek (van Vulpen 1988) naar homoseksualiteit en ouder worden, vermeldde de onderzoeker Van Vulpen de angst onder oudere homoseksuele mannen en vrouwen om in en verzorgingstehuis terecht te komen. Het mogelijk verlies van privacy in een situatie, waarin men vermoedt dat er weinig begrip ontstaat voor afwijkende levenswijzen vormt de basis van deze angst. 8
VWS - NIZW Kenniscentrum homo - en lesbisch emancipatiebeleid.
9
Onderzoek van vijf studenten verpleegkunde aan de Fontys Hogeschool Eindhoven .
10
Uit: Gesprek met coördinator zorgcentrum.
“Ik ken alle mensen in onze instelling vrij goed en weet dat er een homoseksuele man in een aanleunwoning woont, maar het zullen er meer kunnen zijn11” In verzorgingstehuizen staat men vaak afwijzend ten opzichte van homoseksualiteit, mede tengevolge van een afwijzende houding ten opzichte van seksuele contacten tussen de bewoners onderling. Uit een onderzoek naar de situatie in Amsterdamse verzorgingstehuizen blijkt dat homoseksualiteit ook daar geen geaccepteerd fenomeen is. Oudere homoseksuelen willen, wanneer ze in verzorgingstehuizen terecht komen, indien mogelijk, hun seksuele voorkeur niet hoeven te verbergen. Daarnaast verlangen zij ondersteuning door het personeel bij mogelijke problemen die de zichtbare homoseksualiteit zou kunnen opleveren bij de medebewoners. In verzorgingstehuizen blijkt homoseksualiteit echter niet zichtbaar te bestaan; de heteroseksuele medebewoners staan meestal negatief ten opzichte van hun homoseksualiteit. Samen met de sterke onderlinge sociale controle, de nadruk op heteroseksuele prestaties ( sociale status wordt afgemeten naar het aantal keren dat kinderen en kleinkinderen op bezoek komen), de afhankelijkheid en de relatief kwetsbare positie van de ouderen ontstaat er een problematische situatie voor de homoseksuele ouderen die zijn of haar seksuele voorkeur niet wil verbergen. Ook de directeuren en hoofden verzorging staan vaak negatief ten opzichte van homoseksualiteit. Aanpassen aan de andere bewoners is vaak de norm waarmee men mogelijke problemen denkt op te lossen (Boas en Batelaan 1994)12. De afkeer die bij veel ouderen, ten aanzien van een leven in het verzorgingstehuis, heerst lijkt bij deze groep vrijwel unaniem13. Het is onbekend hoeveel homoseksuelen in verzorgingstehuizen wonen. Een schatting (in 1990) ging er vanuit dat het niet meer dan 7000 zouden zijn, ( 4 procent van 175.000) waarvan ruim driekwart boven de 80. Alleen diegene die niet meer in staat zijn voor zichzelf te zorgen worden thans opgenomen in verzorgingstehuizen, zodat de problematiek rond verzorgingstehuizen slechts een beperkt deel van de populatie aangaat. Naar het klassieke verzorgingstehuis wil bijna niemand, omdat men de sfeer daar te hetero gericht vindt. Ik stel anderen en mijzelf dan ook de vraag: “Heeft de tolerantie en/of houding van de leidinggevende invloed op het leven van de roze oudere in de verzorgingshuizen en hoe wordt er omgegaan met de roze ouderen binnen een tehuis met een christelijke signatuur?”
11
Uit: Gesprek met coördinator zorgcentrum. Batelaan, H. en Boas, M (1994) “Het komt hier niet voor”: een onderzoek naar homo en onvriendelijkheid van verzorgingstehuizen. 12
13
Onderzoek door vijf studenten verpleegkunde aan de Fontys Hogeschool in Eindhoven.
Hoofdstuk 3. Maatschappelijk werk en de hulpverlening aan homoseksuele mannen en lesbische vrouwen Ik begin met een oriëntatie op het beroep maatschappelijk werker. Daarbij geef ik een omschrijving van het beroepsprofiel, de functie en het doel van het maatschappelijk werk. De kerntaken haal ik aan, zoals die omschreven zijn in het boek “Beroepsprofielen van de maatschappelijk werker: taken en kwalificaties van maatschappelijk werkers”, uitgegeven door de Vereniging van Maatschappelijk Werkers . Fragmenten uit de verschillende interviews, die het een en ander zeggen over de rol van de maatschappelijk werker in de hulpverlening aan de homoseksuelen, komen aan bod. Ik maak daarna een vertaalslag naar de toepassing van maatschappelijk werk ten behoeve van hulpverlening aan deze doelgroep in de vorm van het project “Roze Reminiscentie”.
3.1 Beroepsprofiel van de maatschappelijk werker Het profiel is als volgt te omschrijven: “Het beroep maatschappelijk werker kan gerekend worden tot de categorie professies, waarvan een kenmerk is dat zij gericht is op de behartiging van de in de samenleving hooggeschatte waarden. De waarden kunnen zijn: Welzijn, recht, gezondheid, etc. (Janssen, 2001). De maatschappelijke opdracht van vertegenwoordigers van professies is om hun deskundigheid in te zetten voor het realiseren van specifieke waarden, waarop hun beroep gericht is en met de doelstelling van hun beroep. Voor het beroep maatschappelijk werker staat een waarde centraal waarin aspecten van het samenleven van mensen tot uitdrukking komen. Deze waarden houdt in dat mensen zich, in wisselwerking met hun omgeving, zo goed mogelijk kunnen ontplooien naar eigen aard, behoeften en opvattingen en tevens dat zij rekening houden met anderen. Dit kan worden samengevat als “het tot zijn recht komen van de persoon”.
3.2 Beroepscode De beroepscode helpt maatschappelijk werkers om via een aantal concrete normeringen op een ethisch verantwoorde manier hulp te verlenen. De waarde die in de code centraal staat en die wordt aangeduid als het tot zijn recht komen , is het welzijn van de cliënt. Er is sprake van welzijn wanneer men zich in harmonie voelt met zichzelf (geestelijk en lichamelijk) en met zijn omgeving. Dan komt een mens tot zijn recht. “We zijn gepest en rot behandeld. We zijn in de 37 jaar dat wij samenwonen veertig keer verhuisd, dat zegt genoeg” 14 Positieve aspecten: • Maatschappelijk werkers kunnen vooral ingezet worden in het coördineren van praktische zaken en het structureren van zaken tussen de verschillende instellingen. • Maatschappelijk werkers zijn vanuit hun opleiding gericht op de mens en zijn totaal beeld. Ze zien de mens als individu in wisselwerking met zijn omgeving. Vanuit die houding zijn maatschappelijk werkers goed in staat om de benodigde hulp te verlenen.
14
Uitspraken van homoseksuele ouderen tijdens de verschillende interviews.
Aandachtspunten: • Vanuit de interviews bleek dat de doelgroep moeilijk zichtbaar en daardoor moeilijk bereikbaar is. • De maatschappelijk werker zal een actieve, outreachend, seksespecifieke benadering moeten gebruiken om deze doelgroep te bereiken.
3.3 Functie en doel van de maatschappelijk werker De functie van het maatschappelijk werk is mensen te ondersteunen bij het oplossen van en omgaan met problemen en verstoringen in hun functioneren in wisselwerking met hun sociale omgeving. De realisering van dit doel vormt een gezamenlijke activiteit van de maatschappelijk werker en de betrokkenen. De maatschappelijk werker draagt daartoe bij op de volgende wijze: •
Het helpen van personen inzicht te verwerven in de plaats, die zij in hun sociale netwerk innemen, opdat zij daarin op eigen wijze positie kunnen kiezen.
“We zorgden ervoor dat we alles keurig schoon en netjes hebben, zodat ze nooit konden zeggen dat wij het niet goed doen” •
Het helpen van personen de mogelijkheden en beperkingen te onderkennen om binnen hun sociale netwerk te kunnen functioneren. Het helpen van personen te werken aan het opheffen van verstoringen in hun psychosociaal functioneren, welke samenhangen met moeilijkheden in de interactie met hun sociale omgeving. Daaronder vallen ook de problemen, die samenhangen met tekorten in elementaire bestaansvoorwaarden.
“Zonder mijn medicijnen kan ik niet functioneren. Alle emoties en ellende die ik van kinds af aan heb meegemaakt nemen dan de overhand en dat maakt mij angstig” • •
Het helpen van personen hun probleemoplossend vermogen te vergroten. Het begeleiden en ondersteunen van personen die bij voortduring moeilijkheden ondervinden in hun sociaal functioneren, zolang als nodig is om escalatie van de problematiek te voorkomen.
“We hebben een huis gekocht van iemand die helemaal de eigenaar niet bleek te zijn, want die domme flikkers kon je wel bij de poot nemen” •
Het bevorderen dat personen, met wie de hulpvrager een persoonlijke of functionele relatie heeft, medewerking verlenen aan het oplossen of verminderen van de moeilijkheden.
“Ik mocht nooit mijn mening geven, want ik was een flikker en die had geen mening” •
Het er zich voor inzetten dat hulpvragers gebruik kunnen maken van voorzieningen, die hun sociaal functioneren gunstig kunnen beïnvloeden.
“Ik zou graag een aanvraag willen doen voor een invalide parkeerplaats en een vergoeding voor onkosten, zodat we hier samen nog een poosje kunnen blijven wonen”
•
Het met personen verkennen van hun sociaal functioneren en hun sociale situatie teneinde op basis daarvan informatie en voorlichting te kunnen verstrekken aan instanties , die een voor de betrokkenen belangrijke beslissingen moeten nemen.
De roze reminiscentie, het verhalend vertellen over het leven, en het aangeven hoe nu verder te willen zou een goede opening bieden om begeleiding van een maatschappelijk werker in te zetten. Daarnaast kan je als maatschappelijk werker de signalen oppakken die de groep aangeeft. Met die gegevens kan je aanbevelingen schrijven naar de gemeente, provincie en overheid. •
Het in het kader van de hulpverlening gegevens te verzamelen omtrent de tekortkomingen in het functioneren van instellingen en overheidsorganen, in de wetgeving en in de uitvoer daarvan. Deze gegevens dienen onder de aandacht te worden gebracht van personen en instanties, die verantwoordelijkheid dragen voor de signalerende tekortkomingen.
Zeker nu er veel veranderingen op komst zijn vanwege de nieuwe Wet Maatschappelijke Ondersteuning en de reeds gesignaleerde knelpunten binnen de wetgeving die deze wet teweegbrengt voor de roze ouderen, is het noodzakelijk de signalen goed op te pakken en deze onder de aandacht te brengen van instanties en bij hen die daar verantwoordelijkheid voor dragen.
3.4 Kerntaken in het kader van de beroepsuitoefening De kerntaken die samen met elkaar worden uitgeoefend, vormen samen de basis van de beroepsuitoefening. Afhankelijk van de werkvorm kunnen zij een andere uitwerking en accenten krijgen. Wil er echter sprake zijn van maatschappelijk werk, dan dienen de vier kerntaken in variabele mate in beroepsuitoefening aanwezig te zijn. ♦ Kerntaak 1: psychosociale hulpverlening Psychosociale hulpverlening richt zich op die problemen die voorkomen in de interactie tussen de persoon en zijn omgeving. Er is vaak sprake van verstoring tussen de wisselwerking psychische en sociale componenten. Bij de eenzame homoseksuele oudere is er vaak sprake van een maatschappelijk isolement en gebrek aan betekenisvolle dagbesteding. In de interviews geeft men aan geen aansluiting te kunnen vinden bij reguliere contactgroepen, maar ook niet altijd bij gelijkgestemden. “Als mijn partner komt te overlijden zou ik niet weten wat ik dan moest doen, dan ben ik helemaal alleen” In het kader van de psychosociale hulpverlening schenkt het maatschappelijk werk aandacht aan de wisselwerking tussen psychische en sociale componenten, die van invloed zijn op het menselijk functioneren, zodra die wisselwerking verstoord raakt. De maatschappelijk werker richt zich bij de psychosociale hulpverlening op het al dan niet in stand houden, het herstellen of verbeteren van de relatie tussen de cliënt en zijn sociale omgeving. Bij de roze reminiscentie methode komen mensen in gesprek met gevoelsgenoten. Men kan hier vrijuit en in alle veiligheid zijn verhaal doen. Uit de bijeenkomsten met andere deelnemers ontstaan weer nieuwe sociale contacten, waardoor er de mogelijkheid ontstaat tot het leggen van nieuwe contacten en dat kan een positieve bijdrage leveren aan het indammen van de eenzaamheidsgevoelens.
♦ Kerntaak 2: concrete en informatieve hulpverlening Concrete hulpverlening omvat het verlenen van diverse hand en spandiensten, maar ook het verzamelen van de voor de hulpvraag benodigde informatie. De voorlichting, die je als maatschappelijk werker geeft, kan gaan over waar men terecht kan voor vragen, waar en hoe ergens hulp gezocht kan worden. Je kunt samen naar een instantie gaan om de hulpvraag voor te leggen en je ervan te verzekeren dat het contact tot stand komt. Je kunt samen een gesprek aangaan met familie, kennissen, buren en medebewoners, om anderen te informeren over de situatie van de cliënt. In mijn functie als cliëntadviseur geef ik deze concrete informatie en hulpverlening, maar ook bij het signaleren van een nieuwe hulpvraag gaat dat in een aanbeveling naar SWOL, zodat je bij het signaleren van nieuwe hulpvragen ook hier adequaat op in kan springen. SWOL is een kleine, flexibele, innovatieve instelling die op de aanbevelingen van de medewerkers vlot kan inspringen en snel tot een uitvoer van nieuwe projecten kan komen.
♦ Kerntaak 3: onderzoek en rapportage Onderzoek en rapportage betreffen activiteiten die erop gericht zijn samen met personen hun sociale situatie te verkennen. Met de uitkomsten hiervan kan de maatschappelijk werker een instantie, die voor de betrokkenen een belangrijke beslissing moet nemen voorlichting of advies geven. In de interviews werd aangegeven dat de behoefte van homoseksuele ouderen anders zijn dan de heteroseksuele ouderen. Het wonen, de financiën, depressiviteit, mobiliteit en de mede daardoor ontstane eenzaamheidsproblematiek maakt, dat deze groep graag wil praten over gebeurtenissen uit het verleden. Mits dat gebeurt in een veilige omgeving, met anderen die respect en aandacht hebben voor hun verhalen. In het onderdeel “de werkwijze voor de maatschappelijk werker” is de informatie verwerkt in een beschrijving, een jaarplan uitgezet in thema’s en een productkaart. Naar aanleiding van die gegevens, de onlangs gelegde contacten met andere instellingen en professionals, is SWOL bezig met de opzet en uitvoer van de roze reminiscentie. Zie hiervoor de productkaart waar alle gegevens in verwerkt zijn. Wat betreft de verborgen roze ouderen in de verzorgingstehuizen, zou het goed zijn om een onderzoek te starten naar de verborgen homoseksuele ouderen in verzorgingstehuizen en aanleunwoningen in Friesland, te beginnen in Leeuwarden.
♦ Kerntaak 4: signaleren, belangenbehartiging en preventie Het systematisch op het spoor komen van, en aandacht schenken aan, tekortkomingen in regelingen en voorzieningen heet signaleren. Ook het niet goed functioneren van personen of verbanden van personen en van organisaties en instanties kan daarvan deel uitmaken. Te verwachten problemen die voort kunnen komen uit beoogde wijzigingen in regelgeving, kunnen eveneens worden gesignaleerd. Uit naam van cliënten worden geconstateerde misstanden – in de vorm van rapportage – ter kennis gebracht van relevante organisaties en instellingen. Hierover is al het nodige geschreven bij punt 2.7 omtrent de nieuwe regelgeving.
Hoofdstuk 4. Methodieken Tijdens het verzamelen, en bij de uitwerking van het onderwerp roze ouderen, kwam de contextuele benadering van Nagy steeds bij mij op. En wel om de volgende redenen: Keuzes die moeten worden gemaakt vloeien voort uit loyaliteit en de invloed die partijen op elkaar hebben. In de contextuele benadering draait het om oog hebben voor loyaliteit, vertrouwen, betrouwbaarheid en gerechtigde aanspraken binnen een relatie. Het gezin van herkomst is volgens Nagy van groot belang in het leven van ieder individu. “Op de slaapzolder van het kindertehuis ben ik van mijn vierde tot mijn tiende misbruikt, dat heeft mij gevormd” Nagy heeft aan zijn benadering van psychotherapie de naam “contextuele therapie” gegeven. Het woord context duidt aan dat er een dynamisch verband bestaat tussen een persoon en zijn belangrijkste relaties. Nagy beschouwt zijn benadering als een integratie van individuele psychoanalytische aspecten, die door Freud werden ontwikkeld en de inzichten die vanuit de systeemtheorie over groepen en gezinnen zijn ontstaan. In zijn contextuele benadering onderscheidt Nagy vier dimensies in de rationele werkelijkheid van de persoon. •
•
• •
De dimensie van de feiten; genetische wortels, lichamelijke gezondheid en erfelijke eigenschappen. En gebeurtenissen als scheiding, adoptie, werkeloosheid en invaliditeit. De dimensie van de psychologie; alles dat zich in een individu afspeelt aan behoeften en motivaties. Begrippen als conditionering, afweermechanismen, bevrediging en fantasieën. De dimensie van transacties; patronen van waarneembaar gedrag en communicatie tussen personen. Structuren, subsystemen, regels, rolverdeling, macht etc. De dimensie van de ethiek; hierbij gaat het om rechtvaardiging van de relatie, het rationele evenwicht, de balans van de verworven diensten en het verschuldigd zijn binnen de relatie. Loyaliteit, betrouwbaarheid en gerechtigde aanspraken horen hierbij.
In de benadering van Nagy heb ik mij wel kunnen vinden, omdat als wij cliënten willen begrijpen, wij ook hun gezins en familierelaties moeten willen begrijpen. Kinderen die door omstandigheden niet een veilig thuis en erkenning hebben gehad, zullen hier in een later stadium van hun leven hinder van ondervinden. Zij zullen, als het geleden gemis niet verwerkt wordt, in hun houding de rest van hun leven beïnvloed worden. “Ik had graag willen praten over mijn gevoelens en het geloof, maar men wilde niet met mij in gesprek” Toch wil ik niet al te ver ingaan op de methodiek van Nagy, omdat met name in de uitwerking van de reminiscentie de methode “het groepswerk van Nora van Riet” mij meer aanspreekt. De theorie van Nagy wil ik er echter wel naast houden, omdat bij de individuele benaderingen deze theorie goed toepasbaar is. Vanuit de praktijk is mij gebleken, dat zowel de theorie van Nagy als het groepswerk heel goed samen kunnen gaan.
Het maatschappelijk werk heeft zijn wortels in de samenleving en die samenleving verandert. De ontwikkelingen hebben niet alleen gevolgen voor het maatschappelijk werk als beroep, maar ook voor de wijze waarop hulp verleend wordt, voor het soort cliënten van het maatschappelijk werk en dus ook voor het groepswerk. Maatschappelijk werk is een beroep waarin de ontwikkelingen en veranderingen in de samenleving weerspiegeld worden. Van het maatschappelijk werk wordt gevraagd om outreachend te werken, en daarbij in andere samenlevingsverbanden te voegen. Het gaat daarbij om de opdracht niet alleen hulp te verlenen aan individuen met individuele problemen, maar ook aan groepen mensen die in een gedeelde probleemsituatie verkeren15. Projecten in het kader van de sociale activering van mensen die op de een of ander manier in een achterstandssituatie leven. Over het algemeen gaat het om mensen die in een sociaal isolement verkeren of dreigen te geraken, al dan niet in samenhang met armoede. Er is ook een verbreding te constateren in de richting van groepswerk als middel om tot (betere) participatie door burgers aan de samenleving te komen. In het boek van Nora van Riet wordt het groepswerk als volgt omschreven: “Groepswerk is het samenwerken met kleine groepen, met het doel de specifieke gemeenschapsgedachte, die in kleine groepen kan leven, bewust te maken en te helpen de daarbij behorende sociale vormen te vinden om deze gemeenschapsgedachte uit te drukken.” De doelstelling hiervan is: •
•
•
•
Het integreren van de kleine groep naar binnen toe, waarbij gedacht wordt aan het zoeken naar vormen die passen bij de voor die kleine groep speciale gemeenschapsgedachte en die als algemeen gevolg hebben dat de individuen in de groep het gevoel hebben er toe te behoren, zich ermee verbonden voelen en zich veilig weten. Het integreren van de kleinere groep in de wijdere samenleving. Hierbij wordt gedacht aan het zoeken van vormen die een bepaalde kleine groep haar plaats kan doen vinden binnen of temidden van ander sociale eenheden. Het groepswerk is afgestemd op verschillende soorten groepen. Hierbij ligt de nadruk op het bijzondere van elke groep, de uniekheid van iedere groep in navolging van de uniekheid van ieder individu. Dat houdt in dat er verschillende verantwoordelijkheden liggen bij de groepswerker. Het groepswerk verloopt in fasen. Het werken met groepen moet bewust en gepland verlopen in overeenstemming met het soort groep en de gestelde doelen.
In Leeuwarden hebben we zowel met het grote steden beleid te maken als met het lokaal sociaal beleid. In het kader van het grote steden beleid heb ik groepsgesprekken gehouden met ouderen over “veiligheid en leefbaarheid”. Op het gebied van lokaal sociaal beleid heb ik gesprekken gehouden met ouderen over de veiligheid in de binnenstad. In het kader van sociale cohesie heb ik gesprekken gehouden met ouderen, jongeren en ouders van de jongeren in een bepaalde wijk in Leeuwarden en een dorp in de buurt van Leeuwarden. De boven genoemde doelstellingen zijn vanuit de praktijk dan ook heel herkenbaar. De ophanden zijnde uitvoer van de roze reminiscentie passen ook binnen het lokaal sociaal beleid. In het gesprek met Cees van Baalen16 bij het Cultuur en Ontspannings Centrum, Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit (COC) in Leeuwarden gaf hij aan dat de gemeente Leeuwarden geen beleid heeft aangaande het emancipatiebeleid. Je bent afhankelijk van de wethouder die Welzijn in zijn/haar portefeuille 15 16
Boek ” Groepswerk in het maatschappelijk werk” Nora van Riet Cees van Baalen is beleidsmedewerker bij het COC Friesland
heeft. Het zou goed zijn als de gemeente Leeuwarden het emancipatiebeleid eens kritisch bekeek en dat zou koppelen aan de WMO, waaronder de volgende punten vallen. • Versterking leefbaarheid en sociale samenhang (veiligheidsprojecten; tegengaan discriminatie en geweld); • Geven van informatie en advies; • Ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers; maatschappelijke inzet senioren; (ondersteuning vrijwilligerswerk onder homoseksuele ouderen; ondersteuning buddy projecten en vriendendiensten); • Bevorderen van deelname aan het maatschappelijk verkeer en voorzieningen, ook aan oudere en gehandicapte homo’s. Ik zie een duidelijke en belangrijke rol in het coördineren van hulpverlening en bevorderen van samenwerking tussen organisaties voor de maatschappelijk werker weggelegd, zoals ook uit de kerntaken is gebleken. Daarnaast kan, in het opzetten van de reminiscentie methode, de maatschappelijk werker een duidelijke en belangrijke rol spelen. Reminiscentie, het bewust oproepen van herinneringen, wordt meestal in groepen uitgevoerd. Voordelen van een groep zijn de stimulans die de deelnemers van elkaar krijgen, het herkennen van elkaars verhalen, de sociale contacten en het onderling plezier. Een nadeel van een groep kan zijn dat de deelnemers minder individuele aandacht krijgen. Eerst zal ik een korte beschrijving geven over het ontstaan van de roze reminiscentie, gevolgd door een uitleg over de inhoud van de roze reminiscentie. Daarna geef ik een planning met de thema’s die gebruikt kunnen worden bij de uitvoer van de bijeenkomsten en sluit het overzicht af met een productkaart met verantwoording over het hele project. Aansluitend geef ik aan hoe je oudere homoseksuele deelnemers kan werven om gezamenlijk (een) gespreksgroep(en) te kunnen vormen.
4.1 Roze reminiscentie een werkwijze voor de maatschappelijk werker Op 4 mei 2006 heb ik een gesprek gehad met Josee Rothuizen. Van “Rothuizen Consultancy” voor consultancy, training, hulpverlening en supervisie, met als specialiteit: homoseksualiteit en gezondheid. Naar aanleiding van dit gesprek heb ik informatie gekregen over de ophanden zijnde handleiding voor het opzetten en begeleiden van reminiscentiegroepen voor oudere lesbische vrouwen en homoseksuele mannen. Uit deze handleiding, die binnenkort wordt uitgegeven zal ik informatie gebruiken ter ondersteuning van mijn scriptie. Verder zijn wij in dat gesprek een paar stappen dichter bij de uitvoer van de roze reminiscentie in Leeuwarden gekomen.
4.2 Beschrijving van het ontstaan van de roze reminiscentie17 In de herfst van 2005 start in woonzorgcentrum Kastanjehof in Amsterdam de eerste bijeenkomst van de roze reminiscentiegroep voor vrouwen en voor mannen. Ytje de Groot, stafmedewerkster beleid, kwaliteit en scholing van de woonzorgcentra “De Gooyer/ Kastanjehof”, is de initiatiefneemster. Al meer dan tien jaar is hier en elders gewerkt met reminiscentie. “Een seculiere vorm van zingeving”, noemt de Groot het. Het is haar idee om een pilot te beginnen voor reminiscentie met homoseksuele ouderen. In dat idee is ze gesterkt door de conferentie over homoseksuele en lesbische ouderen, die Schorer18 in november 2002 organiseerde. Haar enthousiasme over de reminiscentie sloot mooi aan bij 17
Concept “Handleiding voor het opzetten en begeleiden van reminiscentiegroepen voor oudere lesbische vrouwen en homoseksuele mannen”. Mei 2006. 18 Schorer instituut: Kenniscentrum voor lesbische, - en homo specifieke gezondheidszorg.
de oproep die Schorer al deed aan zorginstellingen om samen te werken en voorstellen in te dienen voor projecten voor roze ouderen. Een samenwerking kwam tot stand . Josee Rothuizen19, die voor Schorer ouderenprojecten uitvoert, werd projectleider. Ook nam zij de fondswerving voor haar rekening en met succes. Stichting Sluyterman van Loo en RCOAK stelden subsidiegelden beschikbaar, waardoor het project ”Roze Reminiscentie “ van start kon gaan. Inmiddels zijn beide pilotprojecten afgesloten. De handleiding (welke binnenkort uitgegeven wordt) is één van de resultaten.
4.3 Uitleg reminiscentie Reminiscentie is het ophalen van herinneringen aan vroeger en een begrip dat veel opgang maakt binnen de ouderensector. Binnen de methode van reminiscentie speelt herinneringen ophalen, terugdenken aan en praten over het verleden, een belangrijke rol. Ouderen hebben een natuurlijke behoefte om te praten over vroeger. Dat helpt hen de rekening van het leven op te maken. Maar homoseksuele en lesbische ouderen hebben niet veel mogelijkheden gehad om verhalen met anderen te delen. Hun levensloop wordt gekenmerkt door een taboesfeer en velen ervaren dat tot op heden nog zo. Homo- en lesbische ouderen hebben in onze samenleving een gemarginaliseerde maatschappelijke positie. Uit ervaring zelf en uit onderzoek blijkt dat ze graag praten over gebeurtenissen uit het verleden, mits zij in een veilige omgeving zijn, met anderen die respect en aandacht hebben voor hun verhalen en hun leven. Aan wie zij niets hoeven uit te leggen en hun eigen taal kunnen praten. Een taal waar het bijvoorbeeld voorkomen kan worden, dat het woord “homoseksualiteit” verhullend kan voor komen. Binnen de bestaande reminiscentie methode worden de gesprekken gehouden in een serie van 10 tot 12 bijeenkomsten. De deelnemers krijgen eerst een intake gesprek om te beoordelen of ze binnen de reminiscentiegroep passen. Voor mensen die zich dwangmatig met het verleden bezig houden en voor mensen met een traumatisch verleden is reminiscentie minder geschikt. De groep bestaat uit 8 personen. Iedere bijeenkomst duurt anderhalf uur met een pauze van 10 minuten. Na afsluiting van het gesprek is er een informeel samenzijn. De gesprekken gaan over het verleden, aan de hand van specifieke thema’s, zoals “lagere school”, “mijn ouderlijke woning”, “mijn eerste baan”, “verliefd worden”, “vriendschappen”, “coming out”, “afscheid en verlies” etc. Door de serieuze aandacht voor eigen beleving van het verleden heeft reminiscentie wel een therapeutisch effect, maar het is geen therapie. Ook kan reminiscentie bewust worden ingezet om een therapeutisch doel te bereiken, bijvoorbeeld groepsreminiscentie als preventie voor eenzaamheid. Aan het einde van de serie bijeenkomsten krijgt elke deelnemer zijn of haar levensverhaal uitgereikt in de vorm van een boekje. Een zogenaamd “levensboek”. Het levensboek biedt vaak de mogelijkheid om met kinderen, kennissen of de hulpverlening het onderwerp homoseksualiteit aan te kaarten. Het algemene doel is een bijdrage te leveren aan het welbevinden van de ouderen met een homoseksuele en lesbische signatuur. In de geestelijke gezondheidszorg is sprake van een toenemende belangstelling voor het werken met levensverhalen. Dat gebeurt ondermeer door cursussen, waarin reminiscentie gekoppeld wordt aan het stimuleren van creativiteit bij de deelnemers. Het proces van (her)ontdekken van het bijzondere van het eigen leven wordt 19
Josee Rothuizen consultancy , training, hulpverlening, supervisie. Specialiteit: homoseksualiteit en gezondheid.
niet alleen via cognities gestimuleerd, maar juist ook via de zintuigen en de verbeelding. Uit onderzoek blijkt dat werken met levensverhalen een afname van depressieve klachten tot gevolg heeft. Bij vrouwen zijn deze effecten middelgroot, bij mannen klein.
4.4 Opzet themabijeenkomsten Dit is een principeopbouw en een leidraad. De gespreksleider kan hiervan afwijken al naar gelang de bevindingen. Er wordt vooral gestuurd op “trots zijn wie je geworden bent”. Daarbij worden de onderwerpen afgetast. Hoe valt iets, hoe ga ik hierop in, moet ik meer uitdiepen of moet ik begrenzen. Ingaan op de groep en luisteren naar wat men aangeeft, is belangrijker dan het afwerken van de vragen. Luister, vraag, signaleer en geef een ieder de ruimte. Voor het groepsproces is het goed om met een veilig onderwerp te beginnen, daar waar de deelnemers makkelijk over praten. De vroege kindertijd komt het meest hiervoor in aanmerking. De lagere schoolperiode is hier ook heel geschikt voor. Een extra punt van aandacht is de oorlogsperiode. Omdat de meeste deelnemers deze periode hebben meegemaakt, waardoor de jonge jaren behoorlijk zijn ingekleurd. Hieronder een opzet20 die gebruikt is door de pilotgroepen, later aangevuld door de deelnemers. 4.4.1 Lagere school Kennismaking, voorstelronde. Hoe zag de lagere school er uit, wie waren onderwijzer(s)/essen? Welke herinneringen liggen voorop? Met wie speelde u? Speelde u op straat of binnen, of beide? Speelde u spelletjes met anderen? Wat voor soort jongen was u, wat voor soort meisje? Hoe voelde u zich ten opzichte van andere kinderen, de groep andere kinderen? Wat voor herinneringen hebt u aan uzelf in de periode van 6 tot 12 jarige kind? Welke rol speelde de oorlog in uw lagereschooltijd? 4.4.2 Ouderlijk huis Waar stond het ouderlijk huis en hoe zag het er uit, hoe was het woongedeelte, slaapkamers, keuken? Waar en op welke plaats voelde u zich het meest op uw gemak, had u een eigen plek? Wat herinnert u zich van geluiden, geuren, muziek etc.? Hoe was de buurt waar het huis stond, misschien nog staat? 4.4.3 Gezin van herkomst Samenstelling gezin, beroep ouders, eigen plek/ rol in het gezin? Hoe was het contact met eventuele broers/zussen, neven en nichten? Was er een gevoel van “anders zijn”? Had u al enig idee van homoseksualiteit? Hoe werd er over seksualiteit gepraat, als er al over gepraat werd? Wat voor boodschap kreeg u mee over mannen en vrouwen? Wat waren de gangbare opvattingen over homoseksualiteit in uw jeugd? En wat betreft normen en waarden vanwege seksualiteit, mannen en vrouwen vanuit geloof, levensbeschouwing of ( politieke) overtuiging?
20
Concept “handleiding voor het opzetten en begeleiden van reminiscentiegroepen voor oudere en lesbische vrouwen en homoseksuele mannen”. Mei 2006.
4.4.4 Geloof, levensbeschouwing (politieke) overtuiging Bent u religieus opgevoed of vanuit een bepaalde levensbeschouwing? Was er een politieke opvatting die bepalend was? Wat zijn dierbare en minder dierbare herinneringen aan die opvoeding? Welke rol speelde religie / levensbeschouwing in uw lagere schooltijd? Heeft religie/levensbeschouwing invloed gehad op het accepteren van uw homoseksualiteit? Welke plaats neemt religie / levensbeschouwing in, in uw huidige leven? 4.4.5 Na de lagere school Wat ging u doen na de lagere school: verder leren of werken? Wat kenmerkte voor u die periode? Met wie ging u om? Hoe zagen uw vriendschappen eruit? Welke mensen waren belangrijk voor u? Was er in die periode al sprake van homoseksualiteit en met wie sprak u daarover? Had u voorbeelden van anderen die homoseksueel of lesbisch waren? 4.4.6 Homoseksualiteit Hoe oud was u toen u ontdekte dat uw seksualiteit anders was dan bij anderen uit uw omgeving? Wist u direct dat u homoseksueel was, of bent u hier pas later achter gekomen? Wat betekende dit besef voor u? Bracht het u in conflict met uzelf? Bracht het u in conflict met uw omgeving? Bracht het u in conflict met uw religieuze opvatting, voor zover daar sprake van was? Kunt u zich herinneren aan wie u het voor het eerst vertelde over uw seksuele geaardheid en hoe oud was u toen? Kunt u zich nog de reactie van de persoon herinneren? Hoe was die reactie? Waren er daarna nog andere personen aan wie u uw geaardheid hebt verteld en wat waren hun reacties? Hoeveel mensen in uw omgeving waren op de hoogte van uw seksuele geaardheid? Speelden boeken en films een rol in het ontdekken en accepteren van homoseksualiteit? 4.4.7 Werk Heeft homoseksualiteit uw keuze van studie of beroep bepaald? Hoe ging u om met uw homoseksualiteit op het werk? Wisten collega’s hiervan? Hoe bracht u dat ter sprake? Ging u op uw werk relaties aan? Nam u uw partner mee naar personeelsfeesten? Ging u mee naar bijeenkomsten van uw partner? 4.4.8 Verliefdheid en relaties Wie was uw eerst geliefde? Had u verkering, zo ja met wie, van welk geslacht en hoe was dat? Had u lichamelijk contact? Waren er ook onbereikbare liefdes? Waren er in die tijd codes in omloop waarmee u en anderen zichzelf kenbaar kon maken? Wat betreft uw seksuele geaardheid/voorkeur. Was u op de hoogte van die codes? Maakte u gebruik van die codes en hoe ging dat in zijn werk? Waren er speciale ontmoetingsplaatsen voor homoseksuele mannen en lesbische vrouwen? Waren er ook situaties waarin u vrij kon uitkomen voor uw seksuele geaardheid/gevoelens? Welke mensen waren en zijn belangrijk voor u geweest?
4.4.9 Vriendschappen, clubs, verenigingen waarvan ik deel uitmaakte Met wie had u contact en /of vriendschap en op basis waarvan? Bijvoorbeeld via werk, muziek, kerk? Was er een scheiding tussen uw maatschappelijk leven en privé leven? Ging u bijvoorbeeld naar ontmoetingsplekken waar u andere homoseksuelen en lesbiennes kon ontmoeten, zoals het COC? Welke mensen waren en zijn belangrijk voor u geweest? 4.4.10 Ouderschap Bent u moeder/vader? Kreeg u uw kind binnen een homoseksuele of heteroseksuele relatie? Heeft uw homoseksualiteit moederschap of vaderschap in de weg gestaan? 4.4.11 Achtste bijeenkomst: homoseksualiteit en latere leeftijd Vanaf welke leeftijd noemt u uzelf “ouder”? Veranderde uw houding in de jaren 60/70 en later ten opzichte van homoseksualiteit? Wat gebeurde er toen met u? Waren er rolmodellen en speelden mensen zoals Albert Mol, Wim Sonneveld en Pia Beck een rol? Kwam u meer uit voor uw homoseksualiteit en hoe reageerde uw familie, de omgeving, werk en anderen op uw homoseksualiteit? Welke rol speelde de tijdsgeest, zoals het feminisme? Reageerde u op contactadvertenties of stelde u ze zelf op? Maakte u gebruik van diensten zoals relatiebemiddelingsbureaus? 4.4.12 Terugblik plus bezinning: impact van de seksuele geaardheid op het leven Wat was belangrijk voor u en bent u verloren? Denk aan gezondheid, werk, dromen, een streek of stad waaruit u bent verhuisd. Wat waren hoogtepunten in uw leven en hoe spelen die nu nog een rol? Hoe kijkt u terug op de groepsbijeenkomsten? Wat hebt u eraan gehad? Hoe ziet u uw leven verder? Wat wilt u nog doen, meemaken etc.? Hoe ziet uw verlanglijstje er voor de toekomst uit? Welke impact heeft lesbisch zijn/homoseksualiteit gehad op uw leven? Wat heeft het u gekost, wat heeft het u gebracht? Geeft u toestemming om uw verhaal naar buiten te brengen? 4.4.13 Samenvatting Ontmoeting en contact is voor veel ouderen belangrijk, om de sleur van alledag te doorbreken en de eenzaamheid te verjagen. Mensen kunnen hun leven herwaarderen via de verhalen die ze vertellen en te horen krijgen. Het kan een mooie manier zijn om op het leven terug te kijken en op een positieve manier de oude periode te beleven het ook min of meer positief af te sluiten. Een soort van reflectie en bezinning. Wie weet komen er blijvende contacten uit voort waarbij de deelnemers elkaar opzoeken in gemeenschappelijke interesses.
Hoofdstuk 5. Uitleg Productkaart Om een nieuw product overzichtelijk te maken voor meerdere doeleinden, is er een productkaart ontwikkeld voor: • De opdrachtgever, bijvoorbeeld gemeente of andere instellingen, is het gebruik van een productkaart overzichtelijk en duidelijk. • De aanvraag van een subsidie of fondswerving, zodat het de subsidieverstrekker een goed beeld geeft wat betreft de inhoud van het product, wat men kan verwachten en waar aan voldaan dient te worden. • Voor de maatschappelijk werker is het een handleiding om te controleren of de uitvoer en werkzaamheden in overeenstemming zijn met de opdracht. Tevens kunnen in de voortgangsrapportages bijstellingen aangegeven worden betreffende veranderingen etc. • Voor de instelling die het product uitvoert, wil bijstellen, of mogelijk overdraagbaar wil maken naar andere doelgroepen of instellingen. Alle relevante gegevens staan vermeld in de productkaart, zodat het voor alle partijen duidelijkheid schept wat de inhoud en uitvoer van een product behelst. In een aansluitende voortgangsrapportage worden alle gegevens betreffende de ontwikkelingen van het project verwerkt, zodat er uiteindelijk een totaal beeld ontstaat. In de productbeschrijving worden de volgende gegevens beschreven: Vraagsteller/ doelgroep Duur van het project Vraag en probleemstelling Inzet van tijd Doel PR mogelijkheden Gewenst resultaat Ondersteuningsvraag Wijze van toetsing Resultaat verantwoordelijke Werkwijze Kostprijs Werkgebied Budgetverantwoordelijke Taken van de maatschappelijk werker In de voortgangsrapportage worden gegevens vermeld zoals: Bereik van de doelgroep Ontwikkeling of bijstelling Nieuwe of bijgestelde doelen Feiten en cijfers Gehanteerde methode Feitelijk bereik Nieuwe of bijgestelde taken Verloop ten opzichte van de oorspronkelijke planning Besteed aantal uren ten opzichte van de oorspronkelijke planning Wijziging partners Bereik en effect van de PR Voldoende ondersteuning gekregen Onderstaande productkaart geeft aan hoe een productkaart geschreven kan worden op de roze reminiscentie en waar de kernpunten21 liggen.
21
Kernpunten worden aangegeven in vet gedrukte tekst
5. 1 Productkaart Roze Reminiscentie Naam product: Roze Reminiscentie
Nummer productkaart: 1
Vraagsteller/doelgroep (voor wie, korte beschrijving, aantal, typische kenmerken):
Vraag en probleemstelling (ontstaansgeschiedenis / aanleiding / waarom is het nodig):
Doel (wat wil je bereiken):
Gewenst resultaat (wat wordt beoogd) inhoudelijk: kwantitatief:
Wijze van toetsing Methode (kengetallen, indicatoren): Criteria:
Productbeschrijving: Roze Reminiscentie Homo’s en lesbiennes die in Leeuwarden zelfstandig wonen, de zestig zijn gepasseerd, en de behoefte hebben om met elkaar in gesprek te gaan. Tevens is er de mogelijkheid om de reminiscentiemethode overdraagbaar te maken naar de verschillende verzorgingstehuizen of instellingen. In zijn algemeenheid wordt in aantal uitgegaan van 5 homoseksuelen per km². Deze gegevens gaan uit van de grote steden. In Leeuwarden zijn er geen aantallen bekend. Homo- en lesbische ouderen hebben niet veel mogelijkheden gehad om hun verhalen met anderen te delen. Hun levensloop wordt gekenmerkt door een taboesfeer en velen ervaren dat tot op heden nog zo. Daarbij sluit de reminiscentie methode goed aan bij de punten die in de WMO worden aangegeven, namelijk: Versterking leefbaarheid en sociale samenhang; geven van informatie en advies; ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers; maatschappelijke inzet senioren; ondersteuning vrijwilligerswerk onder homoseksuele ouderen; ondersteuning buddy projecten en vriendendiensten bevorderen van de deelname aan maatschappelijk verkeer en voorzieningen, ook aan oudere en gehandicapte homo’s. De algemene doelstelling van het project is: Een bijdrage leveren aan welbevinden van homoseksuele of lesbische signatuur. Verminderen van sociaal isolement door het facili-teren van nieuwe sociale contacten en of netwerken onder gelijkgestemden. Door het uitreiken van een levensverhaal in de vorm van een boekje, wordt er een opening geboden om met familie en kennissen in gesprek te gaan. Bijdrage aan welbevinden van individuele ouderen met een homoseksuele of lesbische signatuur door erkenning van hun seksuele voorkeur en leefstijl en het delen van ervaringen met gelijkgestemden. Verminderen van sociaal isolement door het faciliteren van nieuwe sociale contacten en of netwerken onder homo’s en lesbo’s. Bundelen van expertise en bevordering van samenwerking. Ontwikkelen van een methodiek, die is toegesneden op homo-ouderen. Rapportage in de vorm van notulen, aantal deelnemerss, eventuele vervolgacties.
Werkwijze (bijv. studiedag, project, samenwerkingsverband, cursus):
Werkgebied (wijk, stadsdeel, dorp, regio): Taken maatschappelijk werker (opsomming van taken en werkzaamheden):
Duur van het project (+ fasering):
Tijd ( inzet van uren):
Samenwerkingspartners :
Homo en lesbische ouderen hebben in onze samenleving een gemarginaliseerde maatschappelijke positie. Uit ervaring van deze doelgroep zelf en uit onderzoek blijkt dat ze wel graag praten over gebeurtenissen, mits zij in een veilige omgeving zijn, met anderen die respect en aandacht hebben voor hun verhalen en hun leven. Binnen de reminiscentie methode gebeurt dat in een serie van 10 tot 12 bijeenkomsten, in een groep van 8 personen, waarbij wordt gesproken over het verleden aan de hand van specifieke thema’s. Per persoon worden de gegevens genotuleerd en gebundeld in een levensverhaal. Leeuwarden Maken van een productkaart Opzetten jaarplan Werven deelnemers Contacten leggen met instellingen Het maken van een projectplan Het optreden als gespreksleider Het onderhouden van netwerken, verzorgen van publiciteit en verslaglegging Het evalueren van het project en voorstellen voor continuering Zorgdragen voor nazorg Regisseren van eventuele hulpverlening Regisseren boekje levensverhaal De uitvoering van het project is gepland van oktober 2006 tot oktober 2007. Circa acht weken ontwikkeling, voorbereiding, planning en organisatie. Vervolgens 8 weken werving. 16 weken voor de uitvoer van de 10 bijeenkomsten. 16 weken voor afronding boekje levensverhaal, follow up, nazorg en regisseren van eventuele hulpverlening. Gemiddeld 5.77 uur per week. 52 weken keer 5.77 uur = 300 uur. Kosten 300 x € 80,- = € 24.000 COC Friesland / Leeuwarden Schorerstichting Amsterdam ANBO ROZE Anna Blamanhuis Leeuwarden Homo koor “onder anderen” Leeuwarden Verzorgingstehuizen Leeuwarden
PR- beleid: op wie is de PR gericht en welke middelen worden ingezet?
PR is gericht op de genoemde ouderen in de stad Leeuwarden. Publicatie in de Leeuwarder Courant, en stadsblad Liwwaddes. Radio Mercurius en Omrop Fryslân.
Ondersteuningsvraag (werkbegeleiding, secretariaat, ITC, bedrijfsauto):
Secretariaat: diverse werkzaamheden. Twee notulisten, of één met ondersteuning van een recorder. Versturen brieven, maken en versturen notulen en het maken van een levensverhaal voor ieder persoon. Teamleider: overleg / werkbegeleiding Ondersteuning collega’s.
Resultaatverantwoordelijk
Drieseréé Schinkel
Kostprijs product (Volgens model NIZW)
1. Productieve uren x tarief =Q x P = 2. Directe kosten 3. Overige / indirecte kosten 4. Opbrengsten
300 uur x € 80 = 24.000
Totaal
€ 25.000
Budgetverantwoordelijk (wie is verantwoordelijk?):
€ 1.000
€
Hoofdstuk 6. Werving van deelnemers Het werven van deelnemers is een van de moeilijkste en meest tijdrovende bezigheden in dit project. De onzichtbare homoseksuelen kan je niet in een wijk of straat vinden. Je zal outreachend en actief op stap moeten. Ik ben er zeker van dat ze gevonden willen worden. Deze groep gaat graag in gesprek om gehoord te worden, mits je de veiligheid voor ze inbouwt. Uiteraard kunnen mensen zich voor de thema bijeenkomsten opgeven via de te maken PR, echter uit de praktijk blijkt dat dit niet altijd veel deelnemers oplevert, daarom zal ik onderstaande wegen bewandelen: • • • • • • • • •
Collega’s vragen of ze homoseksuele cliënten in hun bestand hebben. Cliënten benaderen die je kent uit het persoonlijk contact of van projecten. Eerder gelegde contacten benaderen en deze gebruiken als sleutelfiguur voor de benadering van kennissen of vrienden. Contacten leggen bij de COC Leeuwarden. Contacten leggen bij het Anna Blamanhuis Leeuwarden. Contacten leggen bij het Homokoor “Onder Anderen” in Leeuwarden. Contacten leggen met het management van de zorginstellingen te Leeuwarden. Contacten leggen met ANBO – Roze. Contacten leggen met de geïnterviewden voor deze scriptie.
Door er opuit te trekken en mensen te benaderen in hun eigen omgeving kan je effectief en doeltreffend te werk gaan. Bij een outreachende benadering is een contact vaak het eerste en daarom ook zeer belangrijk. Door een persoonlijke benadering en mensen hun vragen te laten stellen, ontstaat er eerder een vertrouwensband. Je moet je bewust zijn van een goed werkende methodiek en streven naar perfectie. Verlies daarbij het individu niet uit het oog, want ieder mens heeft een ander karakter en socialisatie.
6.1 Roze bezoekvrijwilligers Een ander daaruit voortvloeiend project zou de roze bezoekvrijwilligers kunnen zijn. Het doel hiervan is om sociaal geïsoleerde oudere homoseksuele mannen en lesbische vrouwen voor een aantal uren per week te voorzien van een leuk sociaal contact. Zodat men samen leuke dingen kan ondernemen, zoals: samen een kopje koffie drinken, samen een stukje wandelen, een boodschap doen, praatje maken of samen ergens naar toe gaan. Het gaat hier om en aantal roze of homovriendelijke vrijwilligers voor ouderen die het prettig vinden om een gevoelsgenoot als bezoekvrijwilliger te krijgen. De vrijwilligers dienen professioneel te worden begeleid en ondersteund. Naar aanleiding van mijn scriptie en onderzoek is men binnen SWOL bezig, zowel de roze reminiscentie als de roze bezoekvrijwilligers op te zetten. Wanneer de subsidieaanvragen gehonoreerd worden gaan we nog in 2006 van start met de roze reminiscentie en vervolgens met de roze bezoekvrijwilligers.
Hoofdstuk 7. Beschrijving en analyse van de hulpverlening en het beleid De maatschappelijke organisaties en dienstverlening houden te weinig rekening met de belangen van de homoseksuele ouderen. Niet alleen kom ik tot die conclusie door de gesprekken met de verschillende managers, beleidsmedewerkers en individuele gesprekken met homoseksuelen, maar ook de laatste gegevens van ouderenbonden, en sites als NIZW laten dezelfde geluiden horen. Een goede en op homo’s en lesbo’s toegesneden hulpverlening is daarom een nog immer actueel actiepunt voor de homobeweging. Er moet meer aan de weg getimmerd worden en de verschillende instellingen moeten meer samenwerking zoeken om deze doelgroep beter tot hun recht te laten komen. De bestaande hulpverleningsorganisaties zouden toegankelijker gemaakt moeten worden voor homo en lesbische cliënten. Yvonne Luyk van “Rotterdam verkeert”22 vertelt: “In de tijd dat ik bij maatschappelijk werk zat vroeg ik mij af, waarom ik onder de cliënten zo weinig homoseksuele mannen en lesbische vrouwen tegen kwam. Ik vond het vreemd en vroeg mij af waarom ze er niet waren. Nu ik met homoseksuelen werk, begrijp ik waaraan het ligt. Vaak vinden ze geen oor bij de reguliere instellingen, omdat men geen kennis heeft van de leefstijlen van lesbiennes en evenmin van homo mannen.” Diezelfde vraag heb ik mij ook gesteld. Waarom komen wij in onze cliëntencontacten, hetzij bij de individuele contacten hetzij bij de projecten, zo weinig homoseksuele mannen en lesbische vrouwen tegen? Hebben wij die deskundigheid niet in huis, zodat wij ze niet zien?
7.1 Aanbevelingen Die deskundigheid is er wel, maar we moeten er meer op gespitst zijn. Na een korte inventarisatie onder managers van verzorgingstehuizen in Leeuwarden kan je concluderen dat men niet weet hoeveel homoseksuele ouderen er in de verzorgingstehuizen of aanleunwoningen wonen. Bij de intake gesprekken wordt er op het gebied van geaardheid geen vragen gesteld aan de nieuwe bewoner en de medewerkers in de zorg. Ze worden op dit onderdeel ook niet speciaal opgeleid. Bij de verzorgingstehuizen zou men de standaardvragen moeten uitbereiden met de vraag naar de geaardheid. Bij de cliëntencontacten zou men alert moeten zijn en vragen moeten durven stellen. In de verschillende projecten moeten wij signaleren, vragen stellen, actie ondernemen, verwijzen en in gesprek gaan met de homoseksuele medemens. Wij zijn teveel gericht op de heteroseksuele mens, zodat wij de signalen die er uitgezonden worden vaak naast ons neerleggen. Het wordt tijd dat wij de signalen die we de komende tijd gaan oppakken ook gaan vertalen naar actie, in de vorm van hulpverlenen, hetzij individueel, hetzij in groepsverband . Zodat de groep eenzame homoseksuele ouderen niet langer in een verborgen hoekje moeten zitten, maar volwaardig lid worden van onze maatschappij. Binnen de gemeente Leeuwarden zou men kunnen starten met de opzet en uitvoer van projecten voor homoseksuele ouderen. De uitvoer van het project “Roze Reminiscentie” zou ik in handen willen geven van SWOL. Een professionele en vooraanstaande welzijnsinstelling, die zeer gespecialiseerd is in de belangenbehartiging van ouderen en een groot aantal hulp en welzijnsvoorzieningen voor ouderen heeft. Wanneer er een start gemaakt wordt met de uitvoer van een project, zullen 22
Hulpverlening aan homoseksuelen ontstaan uit initiatief van de GGZ Rotterdam
daar ook individuele vragen uit ontstaan. Op deze manier zal je in de loop van de tijd veel homoseksuele ouderen kunnen benaderen, ingaan op hun vragen en een spreekbuis kunnen worden naar gemeentelijke provinciale en landelijke instellingen. SWOL heeft als uitgangspunt dat aan ieder hulpverlening gegeven moet worden. Ze ziet welzijn als een levensvoorwaarde, die zodanig in balans is dat het tevredenheid oproept met het individuele bestaan en bijdraagt aan de sociale kwaliteit van de samenleving. Binnen SWOL zou men kunnen starten om de organisatie toegankelijker te maken voor homo en lesbische ouderen. SWOL zou zich kunnen profileren in meer deskundigheidsbevordering voor de groep homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. In de aanbevelingen aan SWOL zou ik de volgende punten mee willen nemen: • Inspringen op signalen, die uit deze specifieke groep komt. • Zichtbaarheid voor homoseksuele mannen en lesbische vrouwen door middel van posters, folders en voorlichtingsmateriaal. • Een open PR voeren. • Verscheidenheid aan werkers (ook homoseksuele collega’s in dienst nemen). • Onderwerpen aangaande seksespecifieke hulpverlening behandelen in het teamoverleg. Wat kan SWOL betekenen voor de hulpverleners? • Deskundigheidsbevordering ten opzichte van deze specifieke doelgroep. • Kennis van de sociale kaart wat betreft homoseksuele mannen en lesbische vrouwen. • Weten waar je staat ten opzichte van eigen gevoelens, normen en waarden. • Leren omgaan met het stellen van vragen over gevoelens en de seksuele contacten. • Verdiepen in de impact die het verleden kan hebben op een cliënt. • Kennis verwerven in brede zin: welke keuzes werden er gemaakt (heterohuwelijk, kinderen krijgen, coming out, bewustwording van, kerk, sociale contacten, woonomgeving, opgelopen geestelijk en lichamelijke schade). Wat kan er gedaan worden om de specifiek homoseksuele hulpvraag recht te doen? • Roze ouder opnemen in de verschillende consumenten en patiëntenplatforms. • Opstellen van kwaliteitseisen aan de zorg voor roze ouderen, waarmee zij zelf voorzieningen kunnen beoordelen. • Trainen van personeel in de thuiszorg, verpleeg en verzorgingshuizen op het bestaan van en de omgang met roze ouderen. • Training van hulpverleners die in het werkveld actief zijn. • Gemeenten kunnen een ketenbenadering in de zorg voor roze ouderen stimuleren. • Onderzoek naar de mogelijkheden om met AWBZ gelden een zogenaamde Roze Zorgmakelaar in te zetten.
7.2 De overheid en subsidies De overheid, de subsidiegever, is er niet voor om aparte hulpverleningsinstellingen en specifieke groepen te ondersteunen, maar vindt dat alle hulp door de bestaande organisatie verleend dient te worden. Dit biedt voor SWOL perspectief, waarbij ze in een duidelijk herkenbare hulpverlening kan voorzien. Het gaat dan om begeleiding in de psychosociale hulpverlening, de problemen rond de coming out, relaties en het wel dan niet kinderen hebben. Het opzetten van een project naar het 5 gesprekken model, waarvan het de bedoeling is dat cliënten in 5 gesprekken een oplossing voor zijn of haar probleem vindt. Dit model is voornamelijk gericht op de jongere homoseksuele oudere. Deze opzet blijkt als methode heel effectief te werken en zet cliënten aan tot een grote zelfwerkzaamheid. Onder de oudere ouderen kan SWOL een belangrijke rol vervullen en van grote betekenis zijn voor de groep homoseksuele mannen en lesbische vrouwen die vereenzamen. Een geweldig project op dit gebied is de roze reminiscentie zoals ik die al eerder heb beschreven. Ik ben er van overtuigd dat roze reminiscentie een bijdrage kan betekenen aan het doorbreken van eenzaamheid onder roze ouderen en een positieve stimulans kan bieden om eenzaamheid te verminderen.
7.3 Aandachtsgebieden algeheel beleid Wonen, zorg en welzijn vormen de speerpunten om een goed beleid voor homo’s en lesbische ouderen te maken. Bij het maken van beleid zijn verschillende partijen betrokken: de ouderen, wooncorporaties, de verzekeraars, de gemeentelijke welzijnsorganisatie etc. De gemeente en het zorgkantoor krijgen in beleid en praktijk meer met elkaar te maken. De gemeente heeft de zorg voor de burger en is immers verantwoordelijk voor het welzijn van haar inwoners en het zorgkantoor als “hoeder van de vrager” is betaler van de AWBZ zorg. Het IWZ ( een onderdeel van het NIZW) en zorgverzekeraar Nederland zijn samen een traject gestart: Wonen, welzijn en zorg verzekerd 23. Een mogelijkheid is bijvoorbeeld het ontwikkelen van woonzorg zones, waar op lokaal niveau de voorzieningen zo op elkaar zijn afgestemd dat alle ouderen er zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen.
7.4 Landelijke ontwikkelingen op het gebied van wonen, zorg en welzijn24 Al enkelen jaren worden door groepen roze ouderen nagedacht over verschillende opties tot in een wat groter verband wonen25. Er wordt nagedacht over: • Aanschaf van een groot gemeenschappelijk wooncomplex. • Groepswonen voor ouderen. • Aanleunwoningen voor homo ouderen. • Roze units in bestaande verzorgingshuizen.
23
WVS- NIZW Kenniscentrum homo - en lesbisch emancipatiebeleid Power Point presentatie werkconferentie “Kom achter die geraniums vandaan” Rotterdam inleiding Judith Schuyf 25 Enquête Werkgroep Ouderenbeleid COC Rotterdam. 24
Ontwikkelingen van de afgelopen jaren zijn: Wonen • Roze aanleunwoningen “De Rietvinck”. Een complex van 8 aanleunwoningen voor homoseksuele ouderen, gerealiseerd door de L.A. Ries-Stichting in verzorgingstehuis De Rietvinck in Amsterdam. • Plannen: HomeLESS Rotterdam. In Rotterdam is de stichting HomeLESS bezig om roze units in bestaande verzorgingstehuizen te realiseren naar aanleiding van geïnventariseerde roze woonwensen. • Seniorengroep COC Haaglanden in samenwerking met groepswonen voor ouderen. Woongroepen voor homoseksuele ouderen in Den Haag. • Een Vrolijke Oude Dag, Amsterdam.
Projecten rond groepswonen voor ouderen: Zorg • Bijscholingscursus in de zorg “Roze Rimpels aan de Rotte”. Welzijn • Rotterdam ROTA. • ANBO Roze. • Buddy, maatjesproject (bijvoorbeeld in Amsterdam, Rotterdam, Flevoland en Den Haag). • Roze Reminiscentie. • Diverse ouderengroepen.
Beleidsmatig zien we in de komende jaren de volgende speerpunten26: Wonen • Gemeenten kunnen stimuleren dat er een behoeftepeiling wordt gedaan naar de woonbehoeften van roze ouderen. • Gemeenten kunnen roze ouderen stimuleren in contacten met woningcorporaties en woningbouwverenigingen om betaalbare huisvesting voor roze ouderen te bouwen. Zorg • • • • •
26
Roze ouderen opnemen in verschillende consumenten en patiëntenplatforms. Opstellen van kwaliteitseisen aan de zorg voor roze ouderen, waarmee zijzelf voorzieningen kunnen beoordelen. Trainen van personeel in de thuiszorg, verpleeg en verzorgingstehuizen op het bestaan van en de omgang met roze ouderen. Gemeenten kunnen een ketenbenadering in de zorg voor roze ouderen stimuleren. Onderzoek naar de mogelijkheden om met AWBZ gelden een zogenaamd Roze Zorgmakelaar in te zetten.
WVS- NIZW -Kenniscentrum homo -en lesbisch emancipatiebeleid.
Welzijn • Roze ouderen in lokale senioren overleggen opnemen. • Gemeenten kunnen stimuleren dat er meer ontmoetingsplekken voor roze ouderen komen. • Gemeenten kunnen stimuleren dat er (meer) projecten voor roze ouderen worden ingezet. • Gemeenten kunnen buddyzorg stimuleren • Gemeenten kunnen lokale ouderenwerk, de welzijnsondersteunings stichting opdragen projecten voor roze ouderen te maken. Door meer rekening te houden met de wensen van roze ouderen kunnen instellingen en organisaties, waaronder homo-organisaties het welzijn en de gezondheid van deze doelgroep bevorderen.
Hoofdstuk 8. Een donker toekomstbeeld? In de bronvermelding staat een lijst met krantenartikelen die de afgelopen tijd gepubliceerd zijn. Wat mij opvalt is dat in bijna ieder krantenartikel wordt aangegeven dat de tolerantie ten opzichte van homoseksuelen afneemt. In een artikel van de Leeuwarder Courant27 zegt de nieuwe voorzitter van het COC Friesland: ”De positie van homo’s en lesbiennes is steeds vaker in het geding. Er is weer een stuk verrechtsing en individualisering, tolerantie neemt af en het aantal vooroordelen over homo’s en lesbiennes groeit.” Met name in de steden neemt de tolerantie af, terwijl het in dorpen juist groeit. Onderzoeker Frits Vlek geeft aan in zijn onderzoek dat deze tendens mogelijk verklaard kan worden door de aanwezigheid van veel allochtone jongeren in de stad. Zij komen uit een cultuur waar homoseksualiteit nog streng wordt veroordeeld. Homoseksuelen voelen zich minder veilig in de stad en geven aan dat ze (weer) vaker worden uitgescholden, nagejouwd, bespuugd of zelfs geslagen. Door deze klimaats-veranderingen zijn de homo’s op het platteland beter af dan in de stad28. Daarnaast is het een gegeven dat homo’s hun gedrag in de dorpen eerder aanpassen, daardoor minder opvallen en niet zo snel agressie uitlokken. Op 5 mei 2006 werd via de televisie het bevrijdingsfestival uitgezonden. In de uitzending werden er stellingen geponeerd, waar ook het publiek aan kon deelnemen. Voor dit debat waren premier Balkenende en burgemeester Dales van Leeuwarden uitgenodigd. Een van de stellingen was: “Artiesten mogen in hun teksten en clips vrouwen en homoseksuelen ongestraft beledigen”. Premier Balkenende is fel tegenstander van de stelling. ‘Niemand heeft het recht om te beledigen”, aldus de premier. Burgemeester Dales zegt “: Ik ben zelf homoseksueel en heb mij nog nooit beledigd gevoeld. Ze mogen zeggen wat ze willen over homo’s, ik voel mij niet beledigd, ik kan er wel tegen”. Premier Balkenende vond deze uitspraak op het randje. Ik vind het over de rand. Als homoseksuele burgemeester zit je in een totaal andere positie dan de meeste burgers. Als burgervader hoor je op te komen voor dat deel van de bevolking, die ondersteuning kunnen gebruiken. Door de stelling niet te veroordelen heeft hij min of meer een vrijbrief gegeven aan hen die toch al intolerant zijn ten opzichte van homoseksuelen. Ik sluit mij dan ook aan bij de uitspraak van premier Balkenende: “Niemand heeft het recht om te beledigen!” De onlangs verschenen boeken over het lot van de homoseksuelen in de tweede wereldoorlog, de recente onderzoeken over intolerantie in de grote steden, de vraagstukken van kerk en homoseksualiteit, moeten mensen wakker schudden en doen beseffen dat, met name, de groep ouderen al eerder door deze fase zijn gegaan. Dat heeft geresulteerd in het feit dat de groep ouderen die ik in de scriptie benoem, voor een groot deel verborgen en eenzaam is gebleven. Mijn oprechte hoop is dat dit geen toekomstbeeld zal worden voor de komende generaties. Wanneer hulpverleners, organisaties en instellingen meer oog hebben voor deze doelgroep en bereid zijn tot een goede samenwerking, moet de eenzaamheid onder homoseksuele ouderen teruggedrongen kunnen worden.
27 28
Leeuwarder Courant 4 februari 2006 interview met Jan Deurholt, voorzitter COC Friesland Leeuwarder Courant 17 maart 2006 interview met Jan Deurholt, voorzitter COC Friesland
Bronnenlijst Boeken Batelaan, H. en Boas, M. : Het komt hier niet voor: een onderzoek naar homo en onvriendelijkheid van verzorgingstehuizen 1994. Cruikshank, M., Lavender en Gay: A brief survey of lesbian and gay aging studies. In J.A.Lee (Ed), Gay midlife and maturity. New York Harington Park Press 1991. Horzelenberg, T.H.J., en Buurman, G. : Rimpels in de regenboog: Handreiking homo/lesbisch ouderenbeleid. Amsterdam COC Nederland 2002. Janssen, W. : Gerimpeld gevrij gedoogd?: een empirische studie naar de attitude van het verplegend personeel in verpleeg en verzorgingshuizen ten aanzien van seksualiteit van de oudere bewoners. Limburg: Rijksuniversiteit Limburg, 1991. Schuyf, J.: Oud roze: De positie van lesbische en homoseksuele ouderen in Nederland. Utrecht: Interfacultaire Werkgroep Homostudies/ ISOR, Universiteit Utrecht 1996. Schuyf, J.: Kom achter die geraniums vandaan 2005. Schuyf, J.: Van oud roze tot vrolijke herfst 2005. Schuyff J: Gevoelsgenoten van zekere leeftijd, levensverhalen van oudere homoseksuele mannen en vrouwen, Amsterdam 1997. Schuff, J, Dankmeijer, P.: Homobeleid uitgelicht. 2005 Boek voor gemeentebesturen, raadsleden en ambtenaren. Vries, J. M.: De roze gids hulp en advies mogelijkheden voor lesbische vrouwen en homoseksuele mannen, Amsterdam 1993.
Scriptie Julie van Loon, J.: “Waar bemoei jij je mee?” Homoseksuele ouderen en opbouwwerk. Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, 2004
Internetsites www.verweyjonkerinstituut.nl www.wvs.nl Voortgangsrapportage t.a.v homo beleid: Clémense Ross – van Dorp VWS, Volksgezondheid Welzijn Sport, 2001-2003. www.coc.nl/ouderen Landelijk platform roze ouderen. Nederlandse vereniging tot integratie van homoseksualiteit http://www.homo-emancipatie.nl/ouderen Kenniscentrum lesbisch en homo-emancipatiebeleid ( ten aanzien van ouderen hebben ze kennis op de volgende gebieden: aandachtsgebieden binnen ouderenbeleid, onderzoek, projecten, kansen en valkuilen, literatuur). www.werkgroepgh.nl Werkgroep Geloof en Homoseksualiteit in Friesland www.schorerstichting.nl Kenniscentrum voor lesbische, - en homo specifieke gezondheidszorg. Eerste consultatiebureau voor homofilie ter wereld. www.rotterdamverkeert.nl Professionele organisatie met homo/lesbisch specifieke deskundigheid op gebied van beleidsadvisering en deskundigheidsbevordering. Stichting Rotterdam verkeert heeft ook projecten en activiteiten voor ouderen, zoals 50 + soos. www.anbo.nl ANBO Roze: activiteiten voor homoseksuele ouderen. www.coc.nl Cultuur Ontspannings Centrum Nederlandse vereniging tot integratie van homoseksualiteit www.cocfriesland.nl Vereniging tot integratie van homoseksualiteit www.ihlia.nl Internationaal Homo Lesbisch Informatiecentrum en Archief Homodok-Lesbisch Archief Amsterdam ( grootste archief van Nederland, 20.000 boeken, 4800 tijdschriften, 2000 video banden en 10.000 scripties) Archief Leeuwarden www.fontys.nl “Gay en Grey”. “Respectvolle bejegening kun je dat leren” Fontys Hogeschool. Afstudeer onderzoek dat uitgevoerd is door vijf studenten van Fontys Hogeschool Verpleegkunde in Eindhoven, 2003. www.nizw.nl Kenniscentrum ouderen www.wvs.nl Ministerie van volksgezondheid Welzijn en Sport www.ypostest.nl Kenniscentrum lesbisch,- en homo-emancipatie
www.annablamanhuis.nl Onderdeel van stichting ILIHA en vormt de grootste homo – lesbische informatie collectie van Nederland. Boeken, tijdschriften, films, tv – series. www.homoplatformleeuwarden.nl www.nu.nlnieuwslezer-ouderen Informatie en onderzoek centrum ouderen www.projectenzorgenwelzijn.nl www.vca-almere.nl Roze +project binnen vrijwilligers zorgcentrale, Almere, 2006 www.trimbosinstituut.nl
Gesprekken Korte telefonische, informatieve gesprekken met managers uit de zorginstellingen. Interviews: homoseksuele personen waarvan de meeste anoniem wensen te blijven. Interview: Cees van Baalen, beleidsmedewerker COC Friesland, locatie Leeuwarden. Gesprek: Josee Rothuizen, van Rothuizen Consultancy, training, hulpverlening, supervisie. Specialiteit: homoseksualiteit en gezondheid.
Artikelen Update: Maandblad van de COC, maart 2006, 5de jaargang nr.1 RTV show: “Helft bewoners verpleeghuizen diep ongelukkig” Nederland 1. 23.08, 22 april 2003 Centraal Weekblad: “Meer oog voor eenzame ouderen”. 15 november 2002 Vakblad Vizier: “Veel homo ouderen in isolement. nummer 10 oktober 2005 Trouw: “Taboe slechten over homoseksualiteit”. 26 oktober 2005 Trouw: ”Als homo kan je beter af en toe een vrouw zijn”. 26 oktober 2005 Trouw: “Homopastores hekelen nieuwe Vaticaanse richtlijn”. 26 november 2005 religie en filosofie De Leeuwarder Courant: “Sterke vereenzaming onder bejaarde homo’s”.november 2005 Maandblad Algemene Ouderen Bond: ” Er woont hier geen meneer”. november 2005 Leeuwarder Courant: “Uit de kast komen ook in Friesland moeilijk”. november 2005 Trouw: “Met een knetterende brief verbannen”. 10 december 2005
Trouw: “Vrije toegang tot het bier, de pudding en de erotiserende slagroom op een agrarisch bedrijf”. 20 januari 2006 Leeuwarder Courant: “Nederland minder tolerant tegenover homo’s ”.4 februari 2006 Friesch Dagblad: “Vervolging van homoseksuelen”. 4 februari 2006 Trouw: “Ze kennen het woord homoseksualiteit niet eens”. 20 februari 2006 Friesch Dagblad: “Homo’s worden nog steeds uitgescholden”. 16 maart 2006 Leeuwarder Courant: “Bijna helft homo’s slachtoffer agressie”.16 maart 2006 Leeuwarder Courant: “Homo’s beter af op platteland dan in de stad ”.17 maart 2006 Leeuwarder Courant: “Met een iets wijdere broek”.18 maart 2006 Leeuwarder Courant: “Uitschelden homo`s moet geregistreerd”. 25 maart 2006 Friesch Dagblad: “Homofobie”. 25 maart 2006 Trouw: “Toen je mocht tonen dat je homo was”. 15 april 2006 Trouw: “Hirsi Ali is ongeschikt voor opening expo”. 20 april 2006 Leeuwarder Courant: “Geert Dales: hiphoppers mogen homo`s beledigen”. 6 mei 2006 Leeuwarder Courant: “Kerk biedt ruimte aan tegengestelde meningen”. 11 mei 2006
Bijlage 129: Wervende tekst voor Roze Reminiscentie Roze Reminiscentie: herinneringen delen met gevoelsgenoten. Ouder worden Hoewel ouder worden ook minder leuke kanten heeft, zitten er ook voordelen aan: Hoe ouder je wordt, des te verder je kunt terugkijken Hoe ouder je wordt, des te meer je hebt om over te praten. Hoe ouder je wordt, hoe meer tijd je vrij hebt. Roze reminiscentie Praten over vroeger kan heel plezierig zijn. Veel mensen voelen de behoefte om gebeurtenissen uit het verleden aan anderen te vertellen. Bij reminiscentie gaat dat georganiseerd. In kleine groepen staan deelnemers stil bij herinneringen; zij vertellen hun ervaringen en gedachten aan generatiegenoten. Bij roze reminiscentie zijn dat gevoelsgenoten van dezelfde generatie. Er is dan eerder sprake van herkenning. Het maakt het bovendien gemakkelijker om je verhaal te vertellen. Deelname aan een reminiscentiegroep is waardevol. Door je levensverhaal te delen maak je duidelijk wie je bent, wat je beleefd hebt en wat je heeft gevormd. Bovendien roept het verhaal van de één herinneringen op en herkenning bij de ander. Omdat deelnemers vaak snel met elkaar vertrouwd raken, kunnen er nieuwe contacten ontstaan. Hoe, waar en wanneer? [Organiserende instelling] start [maand, jaar] een reminiscentiegroep voor roze ouderen. In de bijeenkomsten zal steeds een ander onderwerp aan de orde komen, bijvoorbeeld: de lagere school, het ouderlijk huis, de eerste liefde. De groep bestaat uit [zes tot tien] mensen onder begeleiding van een gespreksleider en verslaglegger. De groepen komen elke week bij elkaar in [ruimte, adres]. Elke bijeenkomst duurt [anderhalf] uur. Er zijn in totaal [tien] bijeenkomsten in de maanden [mei, juni en juli]. De deelnemers betalen [geen of ?] euro in totaal.
29
Concept “Handleiding voor het opzetten en begeleiden van reminiscentiegroepen voor oudere lesbische vrouwen en homoseksuele mannen”. Mei 2006
Aanmelding Naam: Adres: Telefoonnummer: e-mailadres: Meldt zich aan voor deelname aan de roze reminiscentiegroep. Opsturen naar: Naam instelling: Adres: Contactpersoon: Na aanmelding Na aanmelding nemen wij contact met u op om een afspraak te maken voor een kennismakingsgesprek. In dit gesprek bekijken we of een reminiscentiegroep iets voor u is en of dit aanbod aansluit bij uw verwachtingen. Natuurlijk kunt u ook uw vragen stellen.
Bijlage 2: Het contract Overeenkomst tussen [organiserende instelling] met [deelnemer aan roze reminiscentiegroep] Met betrekking tot uit de bijeenkomsten verkregen informatie staan de begeleiders van de reminiscentiegroep garant voor: Geheimhouding van alle informatie die herleidbaar is tot personen. Het wissen van de verslagen van de bijeenkomsten van computers, floppy’s en cd’s. Geheimhouding van de specifieke verhalen van de deelnemers De deelnemer aan de gespreksgroepen geeft toestemming voor: Gebruik van de informatie uit het levensverhaal in anonieme vorm ten behoeve archieven.
Bijlage 3: Formulier ten behoeve van evaluatie groepsgesprek
Onderwerp Hoe verliep de introductie van het thema? Heb je hulpmiddelen gebruikt bij het introduceren van het thema? Sprak het onderwerp aan? Kwamen andere onderwerpen ter sprake? Zijn er geschiedkundige onderwerpen aangeroerd die interessant zijn om uit te diepen in het kader van oral history?
Proces Hoe was het verloop: start / midden / afsluiting? Zijn er aandachtspunten met betrekking tot de interactie? Is de tijd goed verdeeld onder de deelnemers? Is er een speciaal aandachtspunt voor de volgende keer?
Bijlage 4: Evaluatieformulier voor deelnemers Hoe hebt u het gevonden om mee te doen? - leuk - interessant - viel toch wat tegen - anders
Kunt u iets zeggen over uw verwachtingen van te voren? Praten over vroeger: Wat vond u prettig, wat vond u lastig? Kwamen er herinneringen naar boven waar u nooit meer aan gedacht had? Kijkt u nu anders tegen bepaalde herinneringen aan dan voor deelname aan deze groep?
De groep en de begeleiding: Voelde u zich op uw gemak? - meestal niet - soms niet - meestal wel
Kon u uw verhaal voldoende kwijt? - meestal niet - soms niet - meestal wel
Werd er voldoende rekening gehouden met uw grenzen? - meestal niet - soms niet - meestal wel Tips voor de toekomst voor begeleiding, de groepsleden, de onderwerpen en de verslagen.
De organisatie: Op welke manier kwam u over deze groep te weten? Wat vond u van de groepsruimte? Hebt u nog opmerkingen over of tips ten aanzien van de organisatie?
