OPWEG NAAR HET DEMOCRATISCHE GEBOUW

1

OPWEG NAAR HET DEMOCRATISCHE GEBOUW

Naam student: Studienummer:

Govert Flint 1367293

Docent BK6060: Docent:BK6001 Ontwerpproject:

Mr. H. Vande Putte Ir. M. Koehler BK6001-D2; Huis van de Democratie

Vakomschrijving: Vakcode: Inleverdatum:

Bachelor eindwerkstuk BK 6060, Wetenschapsleer 3 6 juni 2011

2 VOORWOORD Democratie is een begrip die iedereen in Nederland kent. Wanneer we goed over de betekenis van democratie gaan nadenken, blijkt de ware definitie van het woord 'democratie' lastiger te bepalen is dan men in eerste instantie zou denken. De definitie volgens 'Van Dale, het groot woordenboek van de Nederlandse taal' luidt: de·mo·cra·tie de; v -tieën staat(svorm) die aan het hele volk invloed op de regering toekent (Van Dale Uitgeverij, 2010) Wanneer we gaan nadenken over de manier waarop het volk deze invloed kan uitoefenen, zijn er oneindig veel opties. Praktisch ieder Europees land kent een andere werking van haar democratie. In Nederland kennen we de parlementaire democratie. Als bevolking kiest men voor een partij. Die partij gaat vervolgens, afhankelijk van de hoeveelheid stemmen, dat deel van de bevolking vertegenwoordigen in de Tweede Kamer en zo mogelijk de regering. Behalve het stemmen heeft de kiezer in onze vorm van democratie weinig andere momenten om direct invloed te geven op de besluitvorming in de politiek. Deze rol van controleren en het genereren van kritiek is in Nederland in de afgelopen decennia meer en meer naar de media verschoven. Gezien onze welvaart is de burger meer een passieve rol gaan spelen op het gebied van participeren met de politiek (Engelen, 2004, p. 47). Het Huis van de Democratie is vanuit het IPP (Instituut voor Publiek en Politiek) opgericht om inlichting te geven over de Nederlandse democratie. Naast het overdragen van kennis zal het IPP cursussen geven om vaardigheden voor het deelnemen aan democratische processen te vergroten. Meer participatie van de burger is een belangrijk doel van het IPP die met het Huis van de Democratie wil bereiken. Het Huis van de democratie zal een zo breed mogelijk bereik moeten hebben om mensen uit de gehele samenleving te bereiken. Door middel van het overdragen van kennis, uitwisselen van meningen en het genereren van debatten probeert het Huis van de Democratie de betrokkenheid van de burger te vergroten. Dit verslag is een persoonlijke rapportage over het ontwerpproces en het ontwerpproduct die zijn ontstaan bij het ontwerpen van een dergelijk politiek geladen gebouw; Het Huis van de Democratie. Govert Flint, 27 mei 2011

3 INHOUDSOPGAVE hoofdstukken en paragrafen

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Voorwoord Inhoudsopgave De Opgave 1.1 Beschrijving van de Opgave 1.2 Locatie 1.3 Eisen & Randvoorwaarden 1.4 Uitgangspunten 1.5 Doel 1.6 Functie Beschrijving van het Ontwerpproduct 2.1 Beschrijving Ontwerpproduct 2.2 Totale Ontwerp Verantwoording en Evaluatie Ontwerpproduct 3.1 Inleiding 3.2 Toetsing ontwerp & opgave 3.3 Toetsing ontwerp & technische haalbaarheid Reflectie op twee Thema’s van het ontwerpproces 4.1 Inleiding 4.2 Flexibiliteit 4.3 Toetsing flexibiliteit 4.4 Conclusie 4.5 Beweging 4.6 Toetsing beweging 4.7 Conclusie Het Voorgenomen ontwerpproces 5.1 Inleiding 5.2 Proces zoals voorgenomen in het leerplan 5.3 Conclusie Beschouwing van het ontwerpproces 6.1 Inleiding 6.2 Het feitelijke ontwerpproces 6.3 Conclusie Verantwoording en evaluatie van het ontwerpproces 7.1 Inleiding 7.2 Verantwoording feitelijke ontwerpproces 7.3 Evaluatie feitelijke ontwerpproces Reflectie op twee thema’s van het ontwerpproces 8.1 Inleiding 8.2 Maquette 8.3 Conclusie maquette 8.4 Scenario 8.5 Conclusie scenario Samenvatting & Conclusies Literatuurlijst

paginanummers 2 3 4 4 4 5 7 8 8 10 10 10 12 12 13 15 18 18 18 19 20 21 22 23 24 24 24 25 25 25 25 32 33 33 33 34 35 35 35 36 36 37 37 38

4 HOOFDSTUK 1. DE OPGAVE 1.1 BESCHRIJVING VAN DE OPGAVE Het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft samen met het IPP het initiatief genomen tot het oprichten van het Huis van de Democratie. De doelen van een dergelijk instituut zijn; het bevorderen van de sociale cohesie in de Nederlandse samenleving, de bewustwording van de Nederlandse identiteit en het stimuleren van de participatie van de burger in de politiek. Deze doelen kunnen worden vertaald als een publiek gebouw die dient te figureren als informatie-, educatie- en debatcentrum.(Koehler, 2010, p. 18 t/m 28) In tegenstelling tot een gangbaar conceptueel ontwerpproject, begint dit ontwerpproject met het formuleren van een visie over de huidige politiek en maatschappij in Nederland. Elke student heeft in de eerste weken onderzoek gedaan naar hoe de Nederlandse democratie vandaag de dag functioneert. Gedurende het ontwerpen is onderzocht op welke manier een architectonisch ontwerp kan bijdragen aan het versterken van de doelen die het Huis van de Democratie nastreeft (of die het Huis van de Democratie zal moeten nastreven volgens het onderzoek van de student). 1.2 LOCATIE De locatie van het nieuw te bouwen Huis van de Democratie zal in de stad Den Haag zijn. Vanuit de opgave is een driehoekig kavel aan de Binckhorstlaan aangewezen. Dit kavel ligt op loopafstand van de twee grote treinstations van Den Haag: Den Haag- Holland Spoor en Centraal. Het kavel vormt de kop van het nog her te ontwikkelen gebied 'De Binckhorst'. Op dit moment zijn de meeste politieke gebouwen in Den Haag gelegen rondom het historische Binnenhof. Het kavel van het Huis van de Democratie ligt buiten het politieke centrum van Den Haag (2km).

Bron: www.maps.google.com/, 2011

De 2 kilometer afstand tussen het politieke centrum en het Huis van de Democratie is ongunstig voor het functioneren van het Huis van de Democratie. In het programma laat het IPP weten dat het IPP voor de educatie langs wil gaan bij politieke instanties zoals de Tweede Kamer op het Binnenhof. Om het Huis van de Democratie alsnog een centrale ligging te geven in de politieke geografie, zal de gebiedsontwikkeling van de Binckhorst verlopen volgens het Masterplan 'Cityleaks'. Dit masterplan houdt kort samengevat in dat de tegenhangers van de huidige formele politiek worden gehuisvest op de Binckhorst. Dit zal van de Binckhorst een gebied maken waar tegengeluid vandaan komt over de formele macht. Ten zuiden van ‘Het Huis van de Democratie’ komt ‘Cityleaks’ en de landelijke bestuursorganen komen ten noorden van het Huis. Hiermee komt het Huis in het midden te liggen van de landelijke politiek. Een belangrijke rede voor de keuze van de locatie is dat de plek zeer goed zichtbaar is. Eén van de meest drukke stukken treintraject van Nederland loopt langs de locatie en de locatie is dichtbij de A12 waarmee veel automobilisten die Den Haag in of uit rijden, het gebouw kunnen zien. Om te onderzoeken in welke mate het gebouw zichtbaar is, heb ik een analyse gemaakt van de zichtbaarheid van het potentiële gebouw in relatie met de hoogte ervan. Iedere kleur in de kaart staat voor een bepaalde bouwhoogte.

5 Zichtbaarheidsanalyse centrum Den Haag:

Potentiële gebouwhoogte: Rood = 30 m Oranje = 50 m Geel = 100 m Paars kavel Huis Democratie eigen afbeelding, 2011

Na het maken van de analyse blijkt dat het gebouw vanuit de straten van Den Haag niet zo duidelijk zichtbaar is als van de locatie werd gedacht. Vanuit de trein is het gebouw slechts 10 seconden te zien. Omdat men in de trein alleen naar links en rechts kan kijken, kan men het gebouw alleen zien wanneer men langs de locatie rijd. Een voordeel is dat alle treinen stoppen in Den Haag HS (behalve de hogesnelheidstrein Thalys) waardoor alle treinpassagiers het ‘Huis’ in ieder geval 10 seconden kunnen zien. Een bijkomende zaak is dat de locatie zo dicht op de rails ligt, dat de passagiers nauwelijks méér van het gebouw kunnen zien dan de gevel van de eerste 3 verdiepingen (tot ongeveer 16 meter hoogte maximaal). Niet de totale hoogte, maar de eerste 3 verdiepingen zijn cruciaal bij het ontwerp wanneer het gebouw wil worden gebruikt om zichtbaar te zijn vanuit de trein. In het centrum van Den Haag is het gebouw slecht zichtbaar. Alleen wanneer er een hoogte van ongeveer 100 meter wordt behaald, is het gebouw bij het Spui en Den Haag Centraal Station zichtbaar. 1.3 EISEN EN RANDVOORWAARDEN Het programma van het Huis van de Democratie heeft een totale grote van 5600m2. In dit programma zijn de volgende functies opgenomen: PVE in oppervlaktes Functies oppervlak (m2) Kantoor 688 Ontvangsthal, o.a.: 768 Teaser / voorproefje HvD Infocentrum / winkels Garderobe / lockers Auditorium, 300 plekken 360 Doe-gebied 1382 Activiteiten zalen Doe-plein / presentaties Café 129 Voorzieningen 127 Opslag/ontvangst + TOTAAL NETTO 3454 m2 Parkeren auto’s Stallen fietsen TOTAAL BRUTO

700 m2 144 m2 + 5618 m2 verschillende relaties afhankelijk van scenario's: eigen afbeelding, 21-5-2011

6 Flexibiliteit van vloeren en wanden wordt niet vanuit het PVE geëist. Het PVE is door mij geïnterpreteerd als een tijdelijke wens die gebaseerd is op de huidige inschatting van het gebruik van het Huis van de Democratie. De ambities en wensen van het IPP geven meer aan dan in het gegeven PVE vermeld staat. Deze wensen ben ik gaan vertalen functies waarvan enkele functies zijn toegevoegd aan het PVE. Dit komt overeen met m`n visie om de gebruiker zelf de mogelijkheid te geven om de architectuur aan te passen aan de nog onbepaalde activiteiten (zie 'visie' hoofdstuk 1.6). Het gegeven PVE kent functies die permanent worden gebruikt en functies voor tijdelijke activiteiten. Bij de analyse van het PVE ben ik gaan kijken welke functies als flexibel (tijdelijk) te benoemen zijn en welke functies altijd gebruikt worden. De eigen bedachte definitie van een flexibele functie kan omschreven worden als het volgende: een ruimte die naar de meest wenselijke situatie van het moment kan worden aangepast. Hierbij onderscheid ik de volgende soorten van flexibiliteit: – variëren in schaal (oppervlak en/of inhoud): ruimtelijke flexibiliteit – variëren in relatie met omliggende functies: relationele flexibiliteit – tijdelijk in gebruik: occasionele flexibiliteit Een vaste functie is een functie die aan de bovenstaande criteria niet voldoet. Om de flexibiliteit van de functies te toetsen, zijn er scenario's nodig die na de oplevering van het gebouw zich kunnen voordoen. Deze scenario's zijn: – Regulier gebruik – Symposium – Betrekken van externe organisaties – Verkiezingen FUNCTIES PER SCENARIO

reguliere activiteiten

v eigen afbeeldingen, mei '11

betrekken externe organisatie

symposium

verkiezingen

Legenda oranje groen rose lichtblauw geel

- cursus - doegebied - debat - winkel - zalen

donkerblauw beige paars bordeauxrood wit

- infocentrum - betrekken externe organisaties - mediaruimte (montage live-uitzendingen) - auditorium - overdekt plein (vierkiezingscampagne)

In het PVE vraagt het IPP om een auditorium. Voor het reguliere programma is het auditorium bijvoorbeeld niet nodig. Een debatzaal en een normale zaal is voldoende om filmpjes te laten zien aan scholieren en ze een inleiding te geven van wat er het doel zal zijn van de rondleiding. Bij een symposium is het juist nodig om meer ruimtes te hebben waar een groot publiek kan worden bereikt. Voor dit onderdeel is het auditorium wel nodig, net als meer ruimte of een extra debatzaal. De zalen die anders voor instructie voor scholieren wordt gebruikt, kan bij een symposium een relatie aangaan met het auditorium (i.p.v. het doegebied) waardoor diezelfde zaal kan worden gebruikt als foyer, expositiezaaltje of instructiezaal. De functies vanuit het PVE zijn als volgt te benoemen:

– – –

ruimtelijke flexibiliteit: doe-gebied debatzaal zalen

relationele flexibiliteit: - auditorium - cursusruimte + zalen - debatzaal - infocentrum + winkel - debatzaal

occasionele flexibiliteit: - externe organisaties - mediavoorzieningen - overdekt plein (campagne) - (toekomstige functies)

7 ZACHTE EISEN Het IPP spreekt een paar duidelijke doelen uit die ze willen bereiken met het Huis van de Democratie. Deze doelen zijn samen te vatten met de termen: – participeren: vergroten van vaardigheden van de burgers en instanties – informeren: overdragen van kennis Deze doelen kunnen niet door de architectuur van het gebouw worden bereikt. Het ontwerp kan wel meewerken met de ambities door de twee elementen te laten zien in het ontwerp. Het gebouw kan haar functie goed communiceren naar de buitenwereld waardoor mensen kunnen begrijpen welke functie het gebouw heeft. Het architectonische ontwerp wordt gezien als het visitekaartje van het huis van de Democratie. Dit kan het gebouw zijn door het hebben van de juiste uitstraling. Zoals Charles Jencks beschrijft, kan een gebouw veel doen voor een organisatie wanneer het iconisch. Jencks noemt dit het Bilbao-effect, vernoemt naar de enorme motor die het Guggenheim Museum (ontworpen door Frank O. Gehry) werd voor de economie van de stad Bilbao (Jencks, 2005, p. 7 t/m 9). Wanneer de architectuur van het Huis van de Democratie de ambities van het IPP kan uitstralen door een visualisatie te zijn van deze doelen, kan de architectuur meewerken met de bekendheid van het Huis van de Democratie. Bekendheid zal het IPP vergemakkelijken om een centrale rol te spelen in de maatschappelijke discussie. HARDE EISEN De harde eisen van het PVE van het Huis van de Democratie zijn in te delen in de volgende onderwerpen: – bezoekerscapaciteit – goede beweging/logische organisatie – functies Het Huis van de Democratie zal van 09.00 tot 18.00 uur geopend zijn. Tijdens deze uren is het gebouw beschikbaar voor bezoekers die voornamelijk voor het doe-gebied komen. In de avonduren en in het weekend zijn de zalen beschikbaar voor exploitatie en zullen speciale activiteiten worden georganiseerd zoals cursussen. Het geschatte aantal bezoekers per jaar is 250.000 mensen. Van dit aantal moet er rekening worden gehouden met een piek van 1500 mensen op een dag waarvan er 1200 mensen op hetzelfde moment in het gebouw zullen zijn. Het programma van het Huis van de Democratie verschilt veel van functies. Bezoekers zullen het gebouw voor verschillende doelen gebruiken. Scholieren zullen voornamelijk naar het doe-gebied gaan terwijl politici waarschijnlijk meer gebruik zullen maken van de zalen, de debatzaal en het auditorium. Het is belangrijk voor het IPP dat de interne organisatie van de functies logisch is waardoor de bezoeker gemakkelijk de weg binnen het gebouw kan vinden. Als laatste harde eis stelt het IPP dat alle functies met de juiste hoeveelheid vloeroppervlak zullen worden geplaatst in het ontwerp. 1.4 UITGANGSPUNTEN De uitgangspunten voor het ontwerp van het Huis van de Democratie kunnen worden geformuleerd aan de hand van de harde en zachte eisen. De uitgangspunten die het meest centraal zijn komen te staan gedurende het ontwerpproces zijn: – het ontwerpen van de juiste uitstraling – het gebouw ontwerpen die de meest wenselijke configuratie kan bieden vanuit het gebruik. Voor het ontwerpen van de juiste uitstraling is het boek 'The Iconic Building' van Jencks een goede steun. Jencks beschrijft erg goed de ontstaansgeschiedenis van het iconische ontwerp en geeft een helder beeld van hoe het 'genre' iconische gebouwen zichzelf onderscheid van andere architectuurgenres. Het IPP vraagt om een ontwerp die goed laat zien hoe het gebouw werkt en laat zien wat de activiteiten zijn. Om hiervoor de juiste uitstraling te vinden, ben ik goed gaan kijken naar wat de relatie is tussen het onderwerp van het Huis van de Democratie en de politiek. Bij het onderwerp is 'democratie' de rode draad. Het begrip

8 democratie ben ik gaan vertalen tot architectuur om tot de juiste uitstraling te komen voor het architectonische ontwerp. Jo Coenen maakt voor zijn ontwerpen regelmatig een duidelijk onderscheid tussen de functie van het gebouw en de vorm van dat betreffende bouwdeel. Met dit duidelijke onderscheid communiceert het gebouw goed welke functies waar gelegen zijn. Het is daarmee gemakkelijker te zien welke functie er achter het gebouw zit. Door een ontwerp van Jo Coenen te analyseren, onderzoek ik hoe hij de verhouding tussen functie en beweging organiseert.

1.5 DOEL Het doel van het ontwerpen van het Huis van de Democratie is om te onderzoeken op welke manier een gebouw zo goed mogelijk de organisatie kan ‘uitstralen’ met haar architectuur. Het ontwerp moet een functionerend en logisch ontwerp worden die goed gebruikt kan worden door het IPP om haar ambities te realiseren.

1.6 VISIE Het Huis van de Democratie vraagt om een gebouw die de bezigheden van het instituut zo goed mogelijk uitstraalt. Wanneer je de wensen van het IPP leest, vragen het IPP om een gebouw die de democratie ‘ademt’. Maar hoe is onze democratische samenleving ontstaan? We gaan het bekijken aan de hand van de ontwikkeling van massa media: In 1876 is Alexander Graham Bell de man die de telefoon uitvind. De telefoon is het eerste communicatiemiddel waarmee mensen door middel van gesprek met elkaar kunnen communiceren op grote afstanden. In hetzelfde jaar vindt Tivadar Puskás het kastje uit waarmee de telefoon met verschillende toestellen aan elkaar verbonden kan worden. Met die uitvinding is de mens voor het eerst in staat om een netwerk te creëren waarbij de mensen op afstand van elkaar kunnen communiceren. Deze uitvinding is revolutionair en zorgt voor een technologische versnelling in de maatschappij. Ongeveer 30 jaar later, in het jaar 1895 wordt eerste radioverbinding gemaakt door Guglielmo Marconi. De radio is het eerste instrument waarmee massacommunicatie over lange afstanden mogelijk is. Vanaf de jaren 50 van de 20e eeuw is de televisie zich gaan ontwikkelen als massaproduct. Met de komst van de televisie neemt de maatschappij een drastische wending. De communicatie verloopt nu niet alleen over geluid maar ook over beeld. De impact van het visuele beeld is groot. Bedrijven zien mogelijkheid om te adverteren. Ze ontplooien zich als internationale organisaties en de normale mens kan in de woonkamer zien wat er over de hele wereld gebeurt. De westerse samenleving ontwikkeld zich in hoog tempo met de steeds betere media-instrumenten waardoor de technologie zich over grotere afstanden steeds gemakkelijker kan ontwikkelen. Met de komst van het internet eind jaren 90 van de 20e eeuw lijkt niets meer tussen de mensen te staan. De traditionele massamedia zoals de radio en de TV worden vanuit een centrale organisatie bestuurd. De kracht van het internet is dat iedereen toegang heeft tot hetzelfde medium en zelf initiatief kan nemen om eigen creaties en inzichten te delen. De expansie van het internet is gigantisch. Iedere dag komen miljoenen bestanden online waarmee de kennisoverdracht zich exponentieel versneld. Het internet wordt dan ook gezien als een groot instrument voor het verder democratiseren van samenlevingen. (Heeks, 1999, p. 212 t/m 215). Hoewel de media de afgelopen eeuw instrumenten zijn gaan worden van een democratische samenleving, is de architectuur een discipline die zich behoudend opstelt. De rol van de architect wordt van steeds kleinere betekenis met de komst van velen specialisten in het ontwerpteam (Prince-Rasmus, 2010). De samenleving ontwikkelt zich in een steeds hoger tempo en de gebouwen waarin we leven vragen op steeds

9 kortere termijn om aanpassing (B. Leupen, 2005, p. 9). De architect die momenteel vanuit het Programma van Eisen een gebouw ontwerpt, zal in de toekomst het PVE steeds minder goed kunnen vertalen tot een gebouw. Een gebouw die vandaag ontworpen wordt met het oog om minstens 50 jaar te kunnen worden gebruikt, zal zeer flexibel ontworpen moeten worden om mee te kunnen gaan met de dynamiek van de tijd. De technologie, de communicatie en daarmee de samenleving zullen zich steeds sneller blijven ontwikkelen; er is geen mens die op dit moment kan vertellen hoe een publiek gebouw over 50 jaar wordt gebruikt (B. Leupen, 2005, p. 40). Het is inspirerend om te zien hoe de samenleving de dynamiek van nieuwe ontwikkelingen omarmt. Kan architectuur net zoals de samenleving in staat zijn om haar dynamiek te omarmen? Kan een gebouw op een democratische manier functioneren? Kan de gebruiker zelf weer de invloed hebben op de architectuur van het gebouw zoals de mensen dat hadden wanneer ze zelf hun huis maakten? (Habraken, 1961, p. 50 t/m 54) Meest voorkomende relatie gebruiker/gebouw in de loop der tijd:

1. prehistorie tekeningen 1 - 3: 4:

2. Klassieke Oudheid t/m Middeleeuwen

3.Renaissance t/m heden

4. toekomst(?)

tekenaar: Habraken,1961, bron: http://www.classic.archined.nl/news/9612/habraken.htm eigen afbeelding, 2011 (beeldbewerking van Habraken)

Om deze vraag te beantwoorden, heb ik de definitie van 'democratie' vertaald naar het architectonische standpunt. Democratische architectuur moet in staat zijn om haar configuratie te laten afhangen van hoe de gebruiker het gebouw wenst te gebruiken. Momenteel wordt deze flexibiliteit voorzien met een flexibele plattegrond vergelijkbaar met het gedachtegoed van Le Corbusier (Bernard Leupen, 1993, p. 54 t/m 60). Maar de configuratie van de ruimte wordt alsnog bepaald door de architect en is na de oplevering niet zonder verbouwing aan te passen. Niet het interieur of de plattegrond maar de architectuur zelf moet haar kwaliteiten beschikbaar stellen om aan steeds sneller veranderende wensen van de gebruiker te voorzien. De gevel is bepalend voor de schaal die de ruimte kan aanmeten. De vloeren zijn architectonische elementen waarover mensen zich bewegen. De vloer is hiermee het element vanwaar de mensen zich kunnen verplaatsen naar de andere functies. Een van hoogte verstelbare vloer kan de gebruiker van verschillende relaties tussen functies voorzien. Wanneer zowel de gevel als de vloeren van plek te veranderen zijn, is het mogelijk om zowel de relaties als de schaal van het gebouw te optimaliseren voor het gebruik. Dit geeft de gebruiker de mogelijkheid zelf de architectuur aan te passen waarmee het gebouw zal mee gaan in de dynamiek van de tijd, net zoals onze democratische samenleving.

10 HOOFDSTUK 2. BESCHRIJVING ONTWERPPRODUCT 2.1 BESCHRIJVING ONTWERPPRODUCT Het heeft veel ontwerpend onderzoek gevergd om tot het definitieve ontwerp te komen. Ik zal het gebouw toelichten door per vorm te omschrijven hoe het werkt. Het ontwerp is opgebouwd uit vier volumes vanuit het PVE die zijn afgeleid aan deze vier (gebruiks-)vormen:

– – – –

hoofdvorm: de kubus de omhoog staande driehoek de naar beneden kerende driehoek de golf

kenmerk: flexibel ontsluiting vast buitenruimte

toegankelijk voor: publiek, semipubliek publiek, semipubliek & privaat privaat publiek

De kubus huisvest alle programma onderdelen waarbij het wenselijk is dat de schaal en/of onderlinge relatie varieert afhankelijk van de activiteiten die het Huis van de Democratie wil organiseren. De 'naar beneden kerende driehoek' is ontstaan vanuit de vorm van de kavel. Een driehoek is minder flexibel in te delen. In deze driehoek zitten dan ook de vaste functies die geen relatie aangaan met de overige functies: de kantoren. De kubus en zojuist omschreven driehoek worden met elkaar verbonden door middel van het omhoog staande driehoek. Dit verbindend element ontsluit beide bouwvolumes en opent zich naar de resterende zijde als ingang voor het publiek. Over beide driehoeken is een golvend dak ontworpen die bestaat uit trappen die als een 'mesh' bestaande uit zeshoeken is gedrapeerd over beide volumes. Deze mesh gaat over de voorzijde van de ingang heen waarmee het een welkome entree vormt waaronder de bezoeker het gebouw binnen treed. De bezoeker kan het dak op door middel van één trap die het begin vormt van het doolhof der trappen. (zie volgende pagina voor foto's maquette)

eigen beeld, mei 2011

2.2 TOTALE ONTWERP Gedurende het proces kwamen twee elementen telkens terug: de flexibele ruimte die zo optimaal mogelijk aanpasbaar is aan de verschillende activiteiten en het vrij geven van vorm door slechts de infrastructuur (ontsluiting) te ontwerpen. De meest geschikte vorm van flexibiliteit is de kubus, omdat met die vorm gevels en vloeren kunnen worden verplaatst op een grid.

TOTALE GEBOUW De driehoeken ontstaan vanuit het zuidelijke puntje van de kavel. De golf slaat over de ingang waardoor de overgang tussen binnen en buiten wordt verkleind. De ontsluitingsdriehoek opent zich aan de zijde van Bink 36. Wanneer de kubus haar begane grondvloeren omhoog hijst (scenario verkiezingen) kan de entree ook ontsluiten aan de Cityleaks kant.

^ Noord

(tekeningen boven) Eigen beeld, 2011

^ Oost

(foto’s boven) eigen beeld, 2011

11

□ KUBUS In de kubus zitten de flexibele ruimtes. Alle gevels en vloeren kunnen zich over hun eigen as verplaatsen door middel van een rails in de draagconstructie. De gevels en vloeren maken zich klimaatdicht met een opblaasprincipe die wordt toegepast bij (water)sluizen. Deze flexibiliteit geeft de gebruiker de meeste mogelijkheid de ruimte aan te passen op de activiteiten. Foto & tekening rechts van tekst: eigen beeld, 2011 >

∆ OPSTAANDE DRIEHOEK Dit is het volume die in contact staat met de stad en de andere drie volumes ontsluit. In het volume is een sanitaire verticale kern met liftschaft. Vanuit deze kern lopen straten langs de kubus die alle mogelijke verdiepingen van de kubus kunnen ontsluiten. In het midden staat een hellingbaan die van de BG naar de eerste verdieping van de kubus en het buitenforum gaat. De vorm van het volume zorgt tevens voor de stabiliteit van de driehoek waarmee het flexibel kan functioneren. Foto & tekening rechts van tekst: eigen beeld, 2011 >

M NEERGAANDE DRIEHOEK In dit volume zijn vanuit het hedendaagse PVE de kantoren geplaatst. Het dak is van glas en helt schuin naar beneden waar het samen komt in het centrum. Deze helling is dusdanig dat het glazen dak alle drie de verdiepingen van daglicht voorziet. De verdiepingen worden ontsloten door een hellingbaan die overloopt in een trap. In dit volume zijn geen dragende scheidingswanden geplaatst zodat het Huis van de Democratie dit volume gemakkelijk kan aanpassen voor een andere functie. Foto rechts van tekst: eigen beeld, 2011 >

~ GOLF Het dak bestaande uit trappen vormt een 'doolhof van de democratie' als metafoor van het poldermodel. Het doel is in zicht en zal bereikt worden door compromissen te sluiten: de ene keer naar links en de andere keer rechts. Iedere halve verdieping komt de bezoeker voor die keuze te staan bij het kiezen van de route. Foto & tekening rechts van tekst: eigen beeld, 2011>

12 HOOFDSTUK 3: VERANTWOORDING EN EVALUATIE ONTWERPPRODUCT 3.1 INLEIDING Nu het ontwerp ontworpen is, is het de vraag hoe het ontwerp zich verhoudt tot de opgave en de realiteit. Het gemaakte ontwerp is erg utopisch. Het kan worden geïnterpreteerd als een visualisatie van de democratische utopie in de architectuur. In welke mate is het mogelijk om dit ontwerp te realiseren? En zal het gebouw gaan werken voor het doel dat het moet dienen? Om deze vragen te beantwoorden ben ik gaan zoeken naar een toetsingskader. In het boek 'Ways to Study' van prof. dr. ir. T.M. De Jong worden drie hoofdthema's voor het toetsen van een gebouw genoemd: – gebruik – beleving – technische aspecten De technische aspecten zijn volgens het boek niet interessant, tenzij de technische middelen van een gebouw belangrijk zijn voor het gebruik (De Jong, 2002, p. 151). Bij mijn ontwerp is de technische haalbaarheid in het geval van de kubus erg belangrijk van het gebouw. Het thema wat ik ga toetsen is 'technische aspecten'. Vanuit de randvoorwaarden die gesteld zijn in hoofdstuk 1 toets ik de mate waarin het ontwerp past bij de opgave. Dit toetsen gebeurt aan de hand van bestaande onderzoeken naar het functioneren van gebouwen. Het ontwerp zal veel technische en financiële vragen oproepen. Om te toetsen in welke mate het gebouw in de hedendaagse realiteit staat, ga ik het gebouw toetsen aan de hand van het bouwbesluit. Er zijn twee verschillende toetsingen: – toetsing ontwerp & opgave – toetsing ontwerp & technische haalbaarheid De evaluatie van de opgave in relatie met het ontwerp wordt gedaan in hoofdstuk 3.2 en de toetsing van de technische haalbaarheid in 3.3. Bij de haalbaarheid zullen de technische aspecten worden getoetst.

13 3.2 TOETSING ONTWERP & OPGAVE De minimale eis van de opgave is het PVE in te passen in het ontwerp uitgedrukt in vierkante meters. De plattegronden van het ontwerp van het Huis van de democratie worden opgemeten om te zien hoe het ontwerp verschild van de gevraagde ruimte per functie. De verschillen worden getoetst aan de hand van de harde en zachte eisen van de opgave. In de tabel waarbij de PVE getoetst wordt, zijn de gevraagde functies vergeleken met hoe de functies terug komen in het ontwerp. Het PVE geschreven vanuit het PVE, is geschreven voor een conventioneel ontwerp. Het ontworpen ontwerp is niet conventioneel. De vloeren en wanden zijn voor de functies in de kubus verplaatsbaar. De ruimte voor de constructie kan hiermee niet worden gemeten gezien een functie 4 wanden kan hebben, maar ook géén wanden. Sommige functies zijn geïnterpreteerd als wenselijk om van schaal te variëren. Deze functies kunnen meerdere vloeroppervlaktes krijgen en hebben hiermee een minimaal oppervlak en een maximaal oppervlak. Zie voor de volledige toetsing de onderstaande tabel: tabel 3.2.1.: PVE/ontwerp: Functies oppervlak (m2) IPP Kantoor Ontvangsthal, o.a.: Teaser / voorproefje HvD Infocentrum / winkels Garderobe / lockers Auditorium, 300 plekken Doe-gebied Activiteiten zalen Doe-plein / presentaties Café Voorzieningen wc's opslag kantoor installatieruimte mechanisme vloeren technische ruimte constructieruimte verkeersruimte

688 768

SUBTOTAAL

4650

huidig ontwerp (eventueel) min. 713 765 100 225 30 337,5 1237,5 225 1012,5 56,25 275 108 168 1231,2 899,2 332 + 4391,45

Parkeren auto’s Stallen fietsen

700 144

700 144

TOTAAL BRUTO

5618

360 1382

129 127

382

382 432 +

+

max.

verschil % (ev.) min + 3,6 0

max

506,25 1462,5 450

- 6,3 - 10,5

+ 40,6 + 5,8

450

- 56,4 + 116,5

+ 248,9

+ 222,3

X X 5718,95

- 5,6

+ 23,0

0 0 +

5460,45

6787,95

- 6,8

+ 16,8

Het ontwerp is voor een groot deel multifunctioneel. De functies waar het PVE van het IPP om vraagt, heb ik getoetst in de bovenstaande tabel. Bij deze toetsing vallen een paar verschillen duidelijk op: – A. café heeft grote mate van aanpasbaarheid – B. voorzieningen zijn meer dan twee keer zoveel aanwezig – C. installatieruimte is zeer groot in vergelijking met gevraagde PVE – D. constructieruimte en verkeersruimte zijn niet aangegeven bij het ontwerp Deze elementen zullen worden getoetst aan de hand van de volgende harde eisen (zie hoofdstuk 1.3): I. bezoekerscapaciteit II. goede beweging/logische organisatie III. functies

14 I. BEZOEKERSCAPACITEIT Het gebouw moet worden ontworpen op een capaciteit van 1200 bezoekers op hetzelfde moment. Deze bezoekers zullen alleen in het publieke en semipublieke deel van het gebouw aanwezig zijn. Dit deel wordt getoetst aan de hand van de wc's en de verkeersruimte die geëist worden vanuit het Bouwbesluit 2003. Deze bezoekers zullen gebruik maken van de WC's en moeten ruimte hebben om zich te kunnen verplaatsen. Het bouwbesluit geeft waarden waaraan de hoeveelheid nodige toiletten zijn te bepalen (BRIS bv, 2006). Het bouwbesluit hanteert bepaalde soorten gebouwen waarmee het gebruik wordt getoetst. Het (semi-) publieke deel van het Huis van de Democratie valt onder de 'onderwijs-' en 'bijeenkomstfunctie'. Om te weten hoeveel toiletten er vanuit het bouwbesluit geëist worden, moet er worden gekeken hoeveel vierkante meter er per persoon beschikbaar is in het gebouw bij 1200 bezoekers. De hoeveelheid verblijfsruimte waar de bezoekers beschikking toe hebben is bruto 3500 m2. Bij een maximale bezetting van het gebouw wordt er vanuit gegaan dat het gebouw de maximale hoeveelheid vloeren inzet voor de minimaal vereiste functies. (zie tabel 3.2.1 ' PVE/ontwerp'). Per persoon is er ongeveer 2,9 m2 beschikbaar in het gebouw. We vergelijken dit getal met de tabel gegeven vanuit het bouwbesluit:

Bezettingsgraad Klasse

In m2 gebruiksoppervlakte

B1 B2 B3 B4 B5

> 0,8 - 2 >2-5 > 5 - 12 > 12 - 30 > 30

In m2 vloeroppervlakte verblijfsgebied per persoon per persoon > 0,5 – 1,3 > 1,3 – 3,3 > 3,3 – 8 > 8 – 20 > 20

bron tabel: http://www.bouwbesluitonline.nl/

Hieruit blijkt dat de klasse waarin het Huis voor de Democratie valt klasse B2 is. Op www.bouwbesluitonline.nl staat in tabel 4.34 hoeveel vierkante meter aan toiletten er in het gebouw aanwezig moeten zijn. Voor klasse B2 staat zowel bij 'onderwijsfunctie' als bij 'overige bijeenkomstfunctie' aangegeven dat de toiletruimtes een afmeting moeten hebben van minstens 60m2. Deze ruimte mag gemeenschappelijk zijn, heeft een minimale hoogte van 2,3 meter. De toiletruimte mag minder zijn dan 60m2 wanneer het gebouw valt onder 'onderwijsfunctie'. Voor het zijn van een bijeenkomstruimte voldoet het ontwerp van het Huis van de Democratie niet, omdat de wc's in het publiekelijke deel niet als ruimtes van 60m2 zijn ontworpen. Als onderwijsfunctie is het wel mogelijk om kleinere wc-ruimtes te hebben. In totaal is er 56m2 aan wc-ruimte in het publiekelijke deel ontworpen terwijl 60m2 wordt geëist. Het Huis van de Democratie zal niet functioneren voor de capaciteit die het mogelijk te verduren krijgt. Over de toegankelijkheidseisen van het bouwbesluit worden voor een bijeenkomstgebouw en onderwijsgebouw de eisen gesteld aan de hand van rolstoeltoegankelijkheid. In het gebouw mogen de drampels niet hoger zijn dan 0,02 meter. De liftkooi moet een minimale afmeting hebben van 1,05 x 1,35 meter. Alle ruimtes moeten rechtstreeks bereikbaar zijn die een publieke functie dienen. Het ontwerp voldoet aan al deze eisen. Alle mogelijke verdiepingen in de kubus zijn verticaal ontsloten met een lift en per trap. Vanuit de lift en de trappen kan met zich over een horizontaal balkon verplaatsen om de verdieping te bereiken. Het buitenforum is te bereiken per hellingbaan net als de kantoorverdiepingen. De onderste verdieping van de kantoren waar een vergaderruimte is geplaatst, het archief en de technische ruimte, is niet toegankelijk met de hellingbaan of lift. Om volledig aan het bouwbesluit te voldoen, vereist dit deel een lift. Het publiekelijk toegankelijke deel van het gebouw voldoet volgens het bouwbesluit. Het kantoordeel grotendeels, maar niet volledig en zal moeten worden aangepast. II. GOEDE BEWEGING/LOGISCHE ORGANISATIE De manier waarop mensen in het gebouw kunnen bewegen, is helder (conclusie analyse Jo Coenen). Er zijn grote hellingbanen die de mensen vanuit de entreehal naar de belangrijkste publiekelijke functies leidt: buitenforum en naar de flexibele kubus op de eerste verdieping. In de flexibele kubus kan het Huis van de Democratie zelf de functie plaatsen die het meest publiek verwacht. De gehele flexibele kubus is vanaf de begane toegankelijk vanuit de entreehal.

15 De brandveiligheid van het Huis van de Democratie is in het huidige ontwerp niet voldoende volgens het bouwbesluit. Er is een externe brandtrap nodig om zowel de flexibele kubus als de kantoren te ontsluiten in het geval van brand. Dit is momenteel niet getekend in het ontwerp. Er zal voor de kubus een logisch systeem moeten worden ontworpen van hoe de kubus in alle mogelijke configuraties voldoet aan de eisen van het bouwbesluit. Voor de kantoren is het noodzakelijk dat de brandtrappen afsluitbaar zijn van het kantoorvolume. Hiermee valt de brandtrap buiten het rook- en brandcompartiment waarmee het zal functioneren als nooduitgang. III. FUNCTIES De drie hoofdvolumes organiseren het gebouw. Het private deel (kantoren) zit in een andere bouwmassa dan het semi- en publiekelijke deel. De ontsluiting is los gekoppeld van de verblijfsfuncties. Met de scheiding kan iedere functie worden ontsloten op een efficiënte manier: de bezoeker kan direct vanuit het trappenhuis naar de functie zonder andere functies te doorkruisen. Deze scheiding draagt mee aan de flexibiliteit van de kubus. Een probleem in het huidige ontwerp is dat alle functies veranderbaar zijn in de flexibele kubus. Bij de verandering van de activiteiten, zullen de functies mogelijk van verdieping veranderen en verder of dichterbij de verticale ontsluiting worden geplaatst. Dit is erg verwarrend voor mensen die meerdere malen het Huis van de Democratie bezoeken. Om dit probleem op te lossen moeten een slim systeem worden bedacht om mensen goed te kunnen vertellen waar welke functie zit en hoe ze daar kunnen komen. Met de opgedane ervaring kan de meest optimale organisatie voor de desbetreffende activiteit worden gecreëerd. De informatie van welke ruimte waar zit, kan worden weer gegeven door elke inrichting van dezelfde soort functie, dezelfde kleur te geven. Door de kleur te linken aan de functie, kan de bezoeker zien waar die moet zijn aan de hand van de kleuren. 3.3 TOESTING ONTWERP & TECHNISCHE HAALBAARHEID In dit hoofdstuk wordt gekeken naar hoe het ontwerp zich verhoudt tot het huidige architectuurkader. Er zal aan de hand van referentieprojecten worden gekeken hoe kinetische flexibiliteit toegepast is bij bestaande gebouwen. Voorgaande utopische ontwerpen zoals van het constructivisme in Rusland en Archigram in Engeland waar beweging en flexibiliteit in voor komt, zal ik niet behandelen, omdat deze ontwerpen niet aan de realiteit zijn te toetsen. De realisatie van de 'entreehal', de kantoren en het 'Doolhof van de Democratie / buitenforum' is technisch haalbaar. Voor deze constructies en materialen zijn in de huidige architectuur voldoende voorbeelden om dit als ontwerp te realiseren. Een onderdeel die wel veel vragen oproept over de haalbaarheid is de flexibele kubus. Dit onderdeel van het ontwerp omvat vloeren, wanden en interieurobjecten die ten opzichte van elkaar verplaatsbaar zijn. Er zijn weinig gebouwen gerealiseerd waarbij dit mogelijk is. Het is niet mogelijk om de technische haalbaarheid realistisch te voorspellen, gezien er géén ontwerp bestaat waarbij alle elementen van flexibiliteit aanwezig zijn zoals bij het ontwerp van het Huis van de Democratie. Ik kan wel een weergave geven over de huidige techniek en concluderen of de stap van huidige techniek naar het ontwerp van de Democratie goed te maken is. Referenties die ik toets moeten voldoen aan de volgende voorwaarden: – zijn gerealiseerd – bevatten een verplaatsbare vloer en/of wand en/of gevel – zijn veranderbaar in typologie Vila Bordeaux – OMA, 1994 ontworpen, 1998 gebouwd. Locatie: Bordeaux, Frankrijk Om de villa met gestapelde verdiepingen bewoonbaar te maken voor een man in een rolstoel, heeft het bureau OMA van Rem Koolhaas een ontwerp gerealiseerd, waarbij meerdere verdiepingen allemaal ontsloten worden door een vloer die als lift figureert. De lift is centraal geplaatst in de woning en kan door middel van een hydraulische lift omhoog en omlaag gaan zonder gebruik te maken van kabels, een traditionele liftkern en deuren. De vloer behoud hiermee haar kenmerken als vloer. De kwaliteiten van de binnenruimtes blijven hiermee behouden (OMA, 2010).

16

Bron: www.oma.nl fotograaf: Hans Werlemann

Bij Villa Bordeaux is geen oplossing geboden voor de situatie waarbij de liftvloer niet op de verdieping aansluit. Er is geen hek of object die voorkomt dat mensen naar beneden vallen. Dit is risicovol en kan niet worden toegepast bij een publiek gebouw. Prada Transformer – OMA, 2008 gerealiseerd. Locatie: Seoul, Zuid-Korea De Prada Transformer is gemaakt om vier verschillende activiteiten te huisvesten over een periode van een jaar. Iedere drie maanden verandert het paviljoen van functie. Ieder vormvlak heeft een activiteit. De vier functies zijn bioscoop (rechthoek), modeshow (veelhoek), kunstexpositie (kruis) en een speciale activiteit (cirkel). Iedere drie maanden wordt het gebouwtje een slag gedraaid waarmee nieuwe functie kan worden gehuisvest. Dit principe van flexibiliteit is interessant voor het Huis van de Democratie, omdat het bouwwerk haar typologie kan aanpassen aan de activiteit. De manier waarop dit gebeurd, is door het gebouw letterlijk te kantelen (OMA, 2010).

bron: www.oma.nl, foto's: Iwan Baan.

Een dergelijk gebouw is interessant als architectonisch experiment. Autonoom is het gebouw niet. Om het van typologie en functie te kunnen veranderen, zijn 4 hijskranen nodig. Er is hiermee een flinke fysieke en financiële drempel om de flexibiliteit van het gebouw toe te passen. Zowel het interieur als de externe (toekomstige grond-)vlakken moeten tijdelijk worden verwijderd en buiten het paviljoen worden opgeslagen. Sanitaire voorzieningen zijn buiten het paviljoen. Deze toepassing van flexibiliteit is niet geschikt voor het programma van het Huis van de Democratie. Het is wel een erg mooi experiment over flexibiliteit met typologie in de architectuur. The WYLY Theatre – REX Architects in samenwerking met OMA, oktober 2009, Dallas, USA De WYLY Theatre is ontworpen om theater regisseurs zo veel mogelijk vrijheid te geven over het inrichten van het podium en hun publiek. Er zijn verschillende tribunetypologieën ontworpen die kunnen worden samengesteld met tribunes uit het plafond en vlakken met daaraan gemonteerde stoelen die vanuit de vloer op de podiumverdieping kunnen worden geplaatst. Het podium kan worden aangepast aan de tribune en omgekeerd. Deze flexibiliteit is gerealiseerd door de publiekszaal, het podium en de achterzaal niet horizontaal (zoals bij de traditionele theateropstelling) maar verticaal te organiseren. Uit openende vloerdelen kunnen interieurelementen zoals tribuneonderdelen worden toegevoegd aan de zaal. Uit het plafond kunnen gestapelde tribunes worden gehesen waarmee een soort arena kan worden gecreëerd(REX Architects, 2011). Bron foto's/afbeeldingen: http://www.rex-ny.com/work/wyly-theatre/# Fotograaf: onbekend

17

Bron foto's/afbeeldingen: http://www.rex-ny.com/work/wyly-theatre/# fotograaf: onbekend

Het WYLY Theatre is het gebouw die, zover bij mij bekend is, het dichts in de buurt komt van de flexibiliteit die ik toepas bij het ontwerp van het Huis van de Democratie. Het kent een letterlijke vorm van flexibiliteit doordat tribuneonderdelen kunnen worden opgehesen om de vloer vrij te maken voor andere activiteiten. De overige tribuneonderdelen zijn vloerelementen waarbij het interieur (rijen stoelen) is geïntegreerd met de vloer. Bij het WYLY Theatre waren de ontwerpers niet in staat om technieken uit de architectuur toe te passen voor hun flexibiliteit. Om de bouwkosten laag te houden en de opdrachtgever te overtuigen van de haalbaarheid, zijn de ontwerpers opzoek gegaan naar bestaande technieken. Het tribunedeel dat vanuit het plafond komt, wordt opgehesen door gemotoriseerde katrollen. Deze methode is dezelfde als van het scorebord die bij American Football wedstrijden omhoog en omlaag wordt gehesen. Bij vloerelementen die verstelbare stoelenrijen kent, is een techniek toegepast die erg veel gebruikt word bij de autoindustrie(Prince-Rasmus, 2010). Voor het Huis van de Democratie kan de techniek van het verticaal ophijsbaar tribunestuk worden toegepast om de vloeren verticaal te verplaatsen. De integratie van de vloerpanelen is erg inspirerend en kan worden gebruikt om noodzakelijke elementen zoals trappen en expositiedragers te kunnen laten ontstaan vanuit de vloer. Het WYLY Theatre heeft geen soortgelijke techniek voor de flexibele gevel toegepast.

CONCLUSIE Het Huis van de Democratie bevat zoals het nu ontworpen is elementen die niet eerder zijn toegepast bij gebouwen. De flexibele vloeren zijn technisch mogelijk. Vraagstuk bij de flexibele kubus blijft de technische haalbaarheid van de verplaatsbare gevelelementen en het van hoogte verstelbare dak. Om dit technisch mogelijk te maken, zal er gezocht moeten worden naar een soortgelijke techniek buiten de architectuur. Ir. G.J. Arends en Ir. R. Nijsse zijn beide draagconstructie ingenieurs bij Bouwkunde aan de TU Delft en hebben het ontwerp bekeken. Ir. R. Nijsse concludeerde dat het technisch mogelijk was om de verplaatsbare gevel klimaatdicht te krijgen. Over het verplaatsbare dak had hij twijfels. Zijn voorstel was om het dak niet flexibel te maken, maar over het totale oppervlak te laten. Ir. G.J. Arends tipte over een bedrijf die een systeem heeft ontwikkeld heeft om sluizen waterdicht te krijgen door middel van een opblaasbare buis die zich sluit in een afgestemd profiel. Met deze techniek zouden de gevels waterdicht kunnen worden gemaakt (en mogelijk het dak). De mate waarin het financieel een betaalbaar en realistisch ontwerp is, is niet te toetsen gezien de complexiteit van de systemen en gebrek aan referenties. Het ontwerp is technisch niet volledig haalbaar. Er is een mogelijkheid dat het gerealiseerd kan worden wanneer het dak niet flexibel zal worden uitgevoerd. Om de gevels en vloeren verplaatsbaar te maken, zal er veel ontwerponderzoek moeten worden verricht voordat er aan de bouw begonnen kan worden. Bij de uitvoering zullen specialistische en specifieke bedrijven betrokken moeten worden. De bouw van het project zal voor een deel bestaan uit 'trial and error'. Deze drie aspecten zorgen ervoor dat de kans op het overstijgen van het budget groot is. De opdrachtgever zal moeten afwegen of de risico's en extra kosten opwegen tegenover de kwaliteiten van het ontwerp.

18 HOOFDSTUK 4. REFLECTIE OP TWEE THEMA´S VAN HET ONTWERPPRODUCT 4.1 INLEIDING M`n ontwerpopgave ben ik gaan formuleren als een architectonisch experiment. Het Huis van de Democratie dient een gebouw te worden voor de democratie. Ik ben een ontwerpend onderzoek gaan doen naar de mate waarin architectuur democratisch kan worden. Thema's die ik ben gaan gebruiken om met dit ontwerp tot een democratisch gebouw te komen zijn: – flexibiliteit – beweging (in leerplan aangegeven als toegankelijkheid) Deze termen zijn beide architectonische aspecten die een grote overeenkomst hebben met de ideologie van de democratie: 'Een staatsvorm waarin (een vertegenwoordiging van) het volk de hoogste macht heeft en een overwegende invloed heeft op het regeringsbeleid.' (IPP, 2010). Wanneer het woord 'staatsvorm' wordt vervangen door 'basisprincipe', 'het volk' voor 'de gebruiker' en 'regeringsbeleid' vervangen wordt door 'gebouw' kom ik op de volgende definitie: 'Een basisprincipe waarin de gebruiker de hoogste macht heeft en een overwegende invloed heeft op het gebouw'. Met deze definitie als rode draad ben ik begonnen met ontwerpen. 4.2 FLEXIBILITEIT Flexibiliteit kent sinds de ontwikkeling van de moderne architectuur rond 1900 een steeds belangrijkere plek bij het ontwerpen. Rond 1900 was de maatschappij in grote verandering. De gegoede burgerij kreeg meer en meer invloed door het geld wat ze verdienden met massaproductie die tot stand was gekomen sinds de industriële revolutie. Deze bevolkingsklasse was vrijer in denken en had de behoefte om nieuwe stijlen en architectuur te ontwikkelen (Watkin, 2005, p. 537). In 1924 ontwerp Gerrit Rietveld het Schröderhuis. Dit ontwerp is revolutioneer. Bij het Schöderhuis zijn alle binnenwanden (op de verticale kernen na) vrij te verplaatsen over een raster. De filosofie van Gerrit Roetveld is dat wonen een activiteit is waarmee je als bewoner bewust bezig bent. Met de verplaatsbare wanden kan de bewoner op de eerste verdieping kiezen of die een grote open ruimte heeft, een slaapkamer met badkamer, of twee slaapkamers met badkamer, een hele grote badkamer en zo voort(Bernard Leupen, 1993, p. 58 t/m 61) Afbeelding rechts: Rietveld, 1924 Bron: http://www.verreverwanten.nl/

Deze benadering ligt op gelijke voet met de filosofie die ik toepas bij het Huis van de Democratie: vanuit het gebruik de mogelijkheid bieden om het gebouw letterlijk aan te passen. Het middel waarvoor flexibiliteit bij mijn ontwerp dient, is om het gebouw niet bepalend te laten zijn voor het programma, maar het programma bepalend te laten zijn voor het gebouw. Deze ideale werking van een gebouw probeer ik te realiseren door een gebouw te ontwerpen die zowel in schaal als in onderlinge relatie tussen de ruimtes veranderbaar en dus flexibel is. Vanuit het programma blijkt de ambitie van het IPP om verschillende activiteiten te organiseren. Met een flexibel ontwerp kunnen ook toekomstige scenario's worden uitgevoerd. Een flexibel gebouw waarmee gemakkelijk aanpassingen kunnen worden verricht biedt uitkomst voor de samenleving waarin we nu leven. De veranderingen gaan zo snel dat een gebouw steeds sneller en meer moet worden aangepast om te blijven voldoen. Het PVE is gebaseerd op de huidige wensen voor een gebouw. Deze wensen zijn altijd gebaseerd op mogelijke groei, het huidige functioneren (met oog op de toekomst) en de maatschappij zoals die zich rond die tijd vorm geeft. Niemand is in staat om in de toekomst te kijken. Een PVE is hiermee altijd opgesteld als inschatting van hoe de organisatie mogelijk zal kunnen/moeten functioneren. De afgelopen eeuw is de technologie en de maatschappij zich steeds sneller gaan ontwikkelen door de komst van steeds snellere en alomvattende media (telefoon > radio > TV > internet).

19 “Society is changing in such speed that buildings are faced with new demands which they should be in a position to meet.” - Bernard Leupen, René Heijne & Jasper van Zwol (gezamelijke introductie van het boek: Time Based Architecture, p. 9). De maatschappij verandert steeds sneller waardoor de manier waarop de mensen leven en we ons leven inrichten ook steeds sneller veranderd (B. Leupen, 2005, p. 9) Hiermee is het huidige probleem bij de bouw is dat een PVE een (veel) kortere levensduur heeft dan het publieke gebouw zelf. Wanneer het verschil tussen het verouderde PVE en het gebouw te groot wordt zijn er enkele oplossingen. De huidige oplossing is om te verhuizen, te verbouwen of de organisatie aan te passen (digitaliseren, decentraliseren etc.). Ik ben gaan onderzoeken hoe een gebouw een hele lage drempel kan bieden om aangepast te worden. De schaal van de ruimtes, de relaties tussen de functies en de relaties met de omgeving heb ik vrij gelaten binnen het ontwerp. Deze drie aspecten zijn veranderbaar zonder te verbouwen. Dit principe is vergelijkbaar met het ontwerp van de Place Vendome, Parijs, 1699: een 'two-level-organization' (B. Leupen, 2005, p. 22 t/m 28). Het betekend dat het ontwerp een basis is voor wat na de oplevering kan worden door ontworpen en aangepast door latere architecten en gebruikers. 4.3 TOETSING FLEXIBILITEIT Om de flexibiliteit van het gebouw te toetsen, heb ik een interview afgenomen met Linda Vlassenrood. Zij is 'Hoofd Tentoonstellingen' en coördineert de exposities van het Nederlands Architectuurinstituut: het Nai. Met dit interview heb ik informatie verkregen over hoe een museum omgaat met het gebouw wanneer het tijdelijke activiteiten organiseert zoals exposities en soms ook theater en dansvoorstellingen. Daarnaast ben ik gaan kijken naar een gerealiseerd gebouw van REX Architects die flexibele vloeren heeft: het WYLY Theatre, Dallas, Texas, USA. INTERVIEW Het NAi heeft een grote tentoonstellingszaal ter grote van 900m2. In deze zaal worden normaal gesproken tijdelijke exposities georganiseerd voor het Nederlands Architectuur Instituut (NAi). In deze zaal zijn af en toe ook andere activiteiten georganiseerd zoals een onderdeel van het theaterfestival 'De Parade' en dansvoorstellingen. Om te weten te komen hoe flexibel een dergelijke grote holle kubus is en om te weten wat er nodig is om te veranderen van activiteit, ben ik Linda Vlassenrood gaan interviewen. Punten die in dit interview naar boven kwamen zijn de ambities van het NAi. Het NAi stelt architectuur ten toon. In haar tijdelijke exposities vraagt het NAi om een architectonisch medium om de expositiematerialen mee ten toon te stellen. Hiervoor wordt per expositie als richtingsbedrag ongeveer €400.000,- aan uitbesteed. Van dit geld worden multimedia apparatuur aangeschaft en diensten uitbetaald. De materiaalkosten van dit totale bedrag zijn in te schatten rond de €80.000,-. Het NAi richt 2 keer per jaar deze grote zaal opnieuw in om de schaal van de zaal aan te passen aan de te exposeren materialen. Per jaar kost het voor het NAi ongeveer €800.000,- om de expositie in de grote zaal aantrekkelijk in te richten. Linda Vlassenrood gaf aan dat met het oog op de toekomstige bezuinigingen vanuit de centrale overheid in Nederland het moeilijker zal worden om een dergelijke zaal aantrekkelijk in te richten. Ze noemde een grote holle kubus die door de hedendaagse architectuur als flexibele ruimte wordt gezien, een uitdagende ruimte om in te exposeren. Een dergelijke ruimte vraagt veel van het interieur om gebruikt te worden. De kosten van het kunnen gebruiken van een dergelijke expositieruimte zit hem in het aanpassen van het interieur: het medium van de expositie. ANALYSE Het Dee & Charles WYLY Theatre is een gebouw waarbij meerdere theaterconfiguraties kunnen worden gemaakt (zie hoofdstuk 3.3). Een soortgelijke flexibiliteit heb ik toegepast met het ontwerp voor het Huis van de Democratie. Bij het WYLY Theatre hebben de architecten actief mee gedacht met mogelijke scenario's die in het theater konden plaats vinden. Het uitgangspunt van de architecten was om hun eigen rol als architect zo min mogelijk dominant te laten zijn en om zo veel mogelijk varianten van het ontwerp open te laten om hiermee zo veel mogelijk vrijheid te genereren voor toekomstige regisseurs en de

20 organisatie van het WYLY Theatre zelf. Het belangrijkste argument om een flexibele indeling na te streven was het feit dat het oude gebouw, een grote leegstaande loods, veel vrijheid bood. Zoals ook uit het interview met Linda Vlassenrood blijkt, was bij de loods erg duur om het gebouw telkens om te vormen naar de gewenste configuratie. Bij het ontwerpen van het Huis van de Democratie heb ik scenario's bedacht vanuit het PVE. De flexibiliteit van het ontwerp biedt vele configuraties waardoor de gangtypologie, kamertypologie en de zaaltypologie en alles daartussen kan worden toegepast. Deze vrijheid van typologie is vergelijkbaar met de mogelijkheden van de tribuneconfiguraties van het WYLY Theatre. Bij het WYLY Theatre hebben de architecten de gevel volledig dicht, transparant en volledig open kunnen laten zijn. Hiermee kan de regisseur kiezen voor een relatie met buiten of niet. Diezelfde benadering van het open laten van de onderlinge relaties heb ik toegepast bij het ontwerp van het Huis van de Democratie. 4.4 CONCLUSIE Het ontwerp die ik voor het Huis van de Democratie heb gemaakt, bestaat uit een expositieruimte waarvan de vloeren en gevels te verplaatsen zijn. Op deze manier kan afhankelijk van de gewenste activiteit of expositie de ruimte worden aangepast op schaal en de relatie die de ruimte aangaat met omliggende ruimtes. Een nadeel is dat alle interieurmeubelen op wielen horizontaal verplaatsbaar moeten kunnen zijn om zo veel mogelijk keuzemogelijkheden te bieden. Met het hebben van zowel een flexibel interieur als exterieur bespaard het Huis van de Democratie veel geld in het aanpassen van het gebouw aan tijdelijke activiteiten en exposities. Een nadeel van een dergelijk middel is dat de investeringskosten van het te bouwen gebouw hoger zijn dan gebruikelijk. Het interieur zal moeten worden aangepast wat meer geld kost dan bij een vast gebouw. Het voordeel is dat op de lange termijn aanzienlijk minder geld zal hoeven worden uitgegeven om het gebouw aan te passen aan veranderende exposities en activiteiten. Met oog op de toekomstige bezuinigingen van de overheid op musea, zal dit een slimme ingreep zijn om in de toekomst goed te kunnen blijven functioneren als Huis van de Democratie met al haar ambities. Het standpunt van de architect is cruciaal voor het creëren van een flexibel gebouw. Mijn standpunt is net zoals die van de architecten van het WYLY Theatre om afstand te doen van de traditionele rol van de architect. Als architect bepaal je niet wat er mogelijk moet zijn en ga je niet letterlijk het PVE vertalen naar een gebouw. Door veel opties open te laten voor de gebruiker en scenario's te bedenken waarbij zelfs externe gebruikers gebruik kunnen maken van het gebouw, biedt de architect middelen voor de eigenaar om het gebouw breed te exploiteren en om gemakkelijk het gebouw te laten functioneren op de meest wenselijke manier. Een verschil tussen het WYLY Theatre en het ontwerp van het Huis van de Democratie, is dat bij het WYLY Theatre de flexibiliteit is toegespitst op één verdieping. Bij mijn ontwerp zijn dergelijke flexibele indelingen over alle verdiepingen mogelijk (zie 2e plaatje van links, onderstaande tekening). Een nadeel van mijn ontwerp is dat het ontwerp als geheel modulair ontworpen is, waardoor de kolomafstand continue terug komt bij elke vloer. Een oplossing voor dit probleem is door de vloeren voor een deel onverplaatsbaar te maken (3e plaatje links) of door de ratsermaat bij een deel van het gebouw te laten verspringen naar een veelvoud van de oorspronkelijke rastermaat (4e plaatje van links). Zie hiervoor de onderstaande tekeningen: tekeningen: eigen afbeeldingen, 29 mei 2011

21 4.5 BEWEGING Het begrip beweging is breed en heeft toelichting nodig. Met beweging bedoel ik de manier waarop het gebouw is georganiseerd waardoor de mensen zich op een bepaalde manier bewegen door het gebouw. Gezien het Huis van de Democratie een publiek gebouw is, zijn er bezoekers en medewerkers. Beide doelgroepen hebben een andere beweging door het gebouw. Hier moet rekening mee worden gehouden om het gebouw goed te laten functioneren. Het IPP wil dat het Huis van de Democratie zo toegankelijk mogelijk is. Het IPP tracht dit te bereiken door 7 dagen per week open te zijn en een avondprogramma te organiseren. Hiervoor zal het Huis van de Democratie met verschillende intensiteiten worden gebruikt. Het gebouw zal van 09.00 tot 18.00 uur voor scholieren en reguliere bezoekers open zijn. In de avonduren wil het IPP de zalen verhuren en cursussen geven (Koehler, 2010, p. 18 t/m 28). Het totale PVE die door het IPP is opgegeven is veel te groot om continue te worden benut. In de avonduren zal het doe-gebied bijvoorbeeld niet worden gebruikt. Het auditorium en de debatzalen zullen alleen gebruikt worden wanneer daarvoor activiteiten zijn. De zalen zullen overdag minder worden gebruikt en in de avond worden geëxploiteerd aan organisaties of worden gebruikt om cursussen in te geven. Het kost veel geld (verwarming, verlichting, stroom en manuren; beveiliging) om het gehele gebouw te moeten gebruiken voor enkele functies. Een ander probleem is dat het Huis van de Democratie verschillende soorten doelgroepen kent: – de bezoeker – de bezoeker die komt voor een specifieke activiteit (bijvoorbeeld cursus) – de medewerkers Alle drie de doelgroepen kennen een andere mate van toegankelijkheid. Zo is datgene waarvoor de bezoeker komt publiek toegankelijk. De bezoeker die komt voor een cursus heeft een specifieke activiteit die wellicht niet voor iedereen toegankelijk is. Deze bezoeker maakt gebruik van semipublieke functies. De medewerkers werken in het kantoor en de technische ruimtes. Deze mensen maken gebruik van private functies waar de bezoekers niet mogen komen. Na het analyseren van de wensen van het IPP en het door hun geschreven PVE blijkt dat bepaalde functies van het Huis van de Democratie bijdragen aan het doel van participatie opwekken bij de bevolking door het een volledig vrije toegang te geven. Het PVE is opgedeeld in 3 verschillende mate van toegankelijkheid. Deze zijn als volgt onder te verdelen: - publiek: altijd toegankelijk wanneer het Huis van de Democratie open is - semipubliek: toegankelijk wanneer er activiteiten zijn - privaat: niet toegankelijk voor bezoekers, alleen medewerkers De drie maten van toegankelijkheid hebben elk een andere bouwmassa. Elke bouwmassa kan afzonderlijk worden afgesloten. Hiermee kan het Huis van de Democratie een deel van het gebouw laten functioneren terwijl de rest van het gebouw dicht is. Dit bespaard geld en voorkomt dat het Huis van de Democratie extra maatregelen moet treffen voor wanneer een deel van het gebouw langer open moet blijven. ∆ Publiek De ontvangsthal is altijd toegankelijk wanneer het Huis van de Democratie geopend is. De vorm van de hal is driehoekig en voorziet het gehele gebouw van de ontsluiting (zie hoofdstuk 2.2). □ Semi-publiek Het publiek toegankelijke deel heeft de hoofdontsluiting in de entree-driehoek zitten. De binnen gevels van deze kubus kunnen worden geopend en worden gesloten. De gevel kan hiermee een raam zijn, een dichte wand en een deur zijn. Een gebouw waarbij een soortgelijke gevel is toegepast is het Kiefer Technic Showroom in Bad Gleichenberg, Oostenrijk van de architect Giselbrecht + Partner. Deze architect heeft de gevel dusdanig ontworpen dat de mate van natuurlijke lichtinval kan worden geregisseerd (zie foto's onderaan deze tekst). Een soortgelijk systeem kan worden gebruikt om het glas achter deze gevel open en

22 dicht te laten gaan waarmee de openingen in de gevel kunnen worden geregisseerd. Doordat de vloeren van het gebouw verticaal verplaatsbaar zijn en de wanden ook, kunnen met het avondprogramma de benodigde cursusruimtes aan de straatkant worden geplaatst. Hiermee is een minimale hoeveelheid volume benodigd om het gebouw te laten functioneren. M Privaat Het privé deel van het gebouw is vanuit het huidige PVE als privé deel ingedeeld. Momenteel heeft het een kantoorfunctie (ingedeukte driehoek, zie hoofdstuk 2.2). De mediawand sluit dit deel af van de centrale hal. Hiermee nodigt de architectuur niet uit om dit deel te betreden. De werknemers kunnen via de zijkanten van de mediawand het kantoordeel betreden.

Kiefer Technic Showroom bron: www.interactivearchitecture.org datum: 7 juli 2010, fotograaf: onbekend

4.6 TOETSING BEWEGING Voordat de interne beweging van het gebouw wordt getoetst, zal de entree moeten worden bekeken. De entree is voor een publiek gebouw een erg belangrijk element wegens de communicatie die het per definitie heeft met de bezoeker. Ik heb literatuur gelezen van Christopher Alexander die het volgende zegt over de ingang van een publiek gebouw: “Placing the main entrance is perhaps the single most important step you take during the evolution of a building plan. Buildings with a graceful transition between the street and the inside, are more tranquil than those which open directly off the street. If the transition is too abrupt there is no feeling of arrival, and the inside of the building fails to be and inner sanctum” (Alexander, 1977, p. 549). Een ingang werkt volgens Alexander goed wanneer het duidelijk afsteekt van haar omgeving. Als hoofdingang gaat bij het ontwerp van het Huis van de Democratie een doolhof van trappen in een zeshoekig patroon als een golf over de entreehal heen. Dit steekt zich af van het treintalud rechts en het kubusvormige bouwvolume links. De incidentele ingang die gecreëerd kan worden door de begane grond vloer van de kubus omhoog te trekken voldoet volgens Christopher Alexander ook aan een goede ingang. Wanneer de ingang van een gebouw naar binnen ligt, komt dit bij de bezoeker over alsof de bezoeker naar binnen geleid wordt(Alexander, 1977, p. 549) De toegankelijkheid van de indeling Het Huis van de Democratie zelf wordt geboden door het gebouw op te delen in 3 van elkaar te scheiden bouwvolumes. Ieder bouwdeel is vanuit eenzelfde gedeelte ontsloten. Om deze toegankelijkheid te toetsen ben ik een gebouw gaan analyseren met verschillende openingstijden en maten van toegankelijkheid. Het NAi is een voorbeeld van een gebouw die bestaat uit 4 hoofdvolumes. Ieder volume huisvest een ander deel van het PVE. De kubus is voor exposities, het rechthoekige glazen volume is voor kantoren en huisvest een bibliotheek. De maanvormige arcade is het archief en een rechthoekig betonnen liggend volume is de ontsluiting van alle drie de massa's. beelden v.l.n.r.: foto: www.bing.com/maps, 2011, beeld midden (hoofdfuncties) en rechts (route): eigen afbeelding, 2011

23 ANALYSE In de beeldtaal zijn de 4 volumes duidelijk van elkaar verschillend. Ze verschillen van materiaal, vorm en transparantie. Wanneer er naar het programma wordt gekeken, blijkt dat hoewel de volumes sterk van elkaar verschillen. Er zit in het kantoorvolume een bibliotheek en er worden rondleidingen gegeven door het archief. De volumes hebben hiermee alle 4 gedeeltelijk of volledig een (semi)publieke functie. De ontvangsthal (het 'entreevolume') heeft de meest publieke functie. Dit betonnen volume kan worden omschreven als een liggende, rechthoekige massa. Het sluit aan op het maaiveld aan de kant van het Centraal Station en het Museumpark. Hiermee is het NAi bereikbaar vanuit twee richtingen van de kavel waar veel bezoekers vandaan komen. Voor het ontwerp van het Huis van de Democratie gebruik ik hetzelfde middel: één volume (driehoekige entreehal) die vanuit twee kanten van buiten bereikbaar is, één centrale receptie heeft en van daaruit alle bouwvolumes ontsluit. Vanuit het entreevolume kan de bezoeker een kaartje kopen voor de expositie. Aan de kant van de expositiezalen kunnen de bezoekers rechtstreeks zaal 1 in. Aan de zijde van zaal 1 liggen de hoofdzakelijke verticale ontsluitingsroutes. Er zit een liftkern en trappenhuis, voornamelijk voor het personeel en er is een hellingbaan voor de bezoekers die naar expositiezaal 2 en 3 willen gaan. In het volume van de kantoren zit de bibliotheek. Bij het Huis van de Democratie maak ik gebruik van een hellingbaan die de bezoekers op een aantrekkelijke manier naar het buitenforum en de publiekelijke functies in de kubus leidt. Bij het Nai kunnen bezoekers van de bibliotheek via de hellingbaan en een balkon naar de bibliotheek op de eerste verdieping gaan. Een snellere route is die van het trappenhuis van het personeel. Deze wordt vaak gebruikt voor bezoekers van de bibliotheek. Dit is gedeeltelijk een probleem voor het museum; het verkeer voor de werknemers en de bezoekers is niet gescheiden waardoor bezoekers op plekken komen waar ze niet welkom zijn. Dit geeft gedeeltelijk een ontoegankelijke indruk wat als negatief kan worden ervaren door de bezoeker (Vlassenrood, 2011). De bezoekers kunnen niet naar het archief zonder in gezelschap te zijn van een medewerker. Het archief is wel toegankelijk voor publiek, maar gezien er altijd een medewerker bij moet zijn, is het archief semipubliek te noemen. Wanneer er wordt gekeken naar de relatie tussen de hoogte van het volume en de afstand ten opzichte van de receptie, blijkt dat hoe verder/hoger de functie in de massa's liggen, hoe minder toegankelijk die functie is. De exposities zijn direct vanuit de begane grond ontsloten en zijn publiek toegankelijk. De bibliotheek is vanuit de centrale hal te bereiken met de hellingbaan en trap en is ook publiek toegankelijk, maar is er alleen voor doelmatig gebruik. Het archief is verder van de bibliotheek gelegen. Hiermee is het archief de minst toegankelijke (semi-)publieke functie. De kantoren zijn boven de bibliotheek gelegen en liggen niet op een route waar het publiek gebruik van moet maken om naar een andere publieke ruimte te gaan. Jo Coenen heeft de toegankelijkheid van het gebouw op een natuurlijke wijze georganiseerd. Hoe hoger en verder de ruimte, hoe hoger de drempel voor het publiek om daar naartoe te gaan. De verschillende bouwvolumes suggereren verschillende functies. Uit de analyse blijkt dat deze functies niet zo strikt gescheiden zijn als de vormen en materialen suggereren. De toegankelijkheid van de volumes verschilt óók intern in de volumes. Deze manier van organiseren werkt redelijk goed. Wel blijft het mogelijk als bezoeker om op verdiepingen te komen die niet bedoeld zijn voor bezoekers, in het geval van de kantoren. Dit is een nadeel. 4.7 CONCLUSIE Wanneer ik het ontwerp van het NAi van Jo Coenen vergelijk met het ontwerp die ik gemaakt heb voor het Huis van de Democratie, zijn er veel vergelijkingen. In beide ontwerpen hebben we verschillende volumes toegepast om de hoofdfuncties van elkaar te onderscheiden. Bij het Nai blijkt de interne functieverdeling alsnog gedeeltelijk gemengd te zijn waardoor er niet per volume wordt bepaald in welke mate het privé, semi-publiek of publiek toegankelijk is. Bij Het Huis van de Democratie zijn de kantoren in volume geplaatst die goed visueel afsluitbaar is van de entreehal (publiek toegankelijk). De kubus die aan de andere zijde ontsloten wordt door de entreehal, huisvest publiekelijk toegankelijke functies zoals het doe-gebied, cursuszalen, een auditorium en debatzalen.

24

De overdadigheid aan toegankelijkheid kan een probleem vormen in de toekomst voor de zeer flexibele kubus. Een manier om dit probleem te verkleinen is door de verdiepingen die volledig toegankelijk zijn nóg toegankelijker te maken dan ze al zijn. Dit kan door middel van een interessant architectonisch element die de bezoeker de verticale ontsluiting biedt. Bij het NAi heeft Jo Coenen dit geprobeerd te bereiken door middel van een hellingbaan. Bij het Huis van de Democratie is een soortgelijk middel ingezet om het buitenforum te bereiken en de eerste verdieping van de kubus die praktisch altijd een publieksvoorziening zal huisvesten. De binnengevel is net als de buitengevel te regisseren waardoor alsnog binnenwanden kunnen worden gecreëerd wanneer een functie niet altijd toegankelijk kan zijn. HOOFDSTUK 5: HET VOORGENOMEN ONTWERPPROCES 5.1 INLEIDING In dit hoofdstuk wordt laten zien hoe het proces bedacht was in het begin van het ontwerpproces. In de tweede week (van het 10 weken durende ontwerpproject) is het leerplan geschreven. Deze teksten zijn direct gekopieerd vanuit het leerplan en geven hiermee een onbewerkte weergave van hoe het ontwerpproces voor het daadwerkelijke ontwerpen voorgesteld werd. 5.2

PROCES ZOALS VOORGENOMEN IN HET LEERPLAN

RANDVOORWAARDEN & UITGANGSPUNTEN Tijd: Belangrijk voor een proces is dat de juiste hoeveelheid tijd voor iedere fase van een ontwerp wordt ingecalculeerd. Met een realistische planning is het goed mogelijk zonder veel nachtwerk alle producten af te krijgen. Flexibiliteit: Een proces is nooit een eenduidig en voorspelbaar proces. Het proces moet flexibel ontworpen worden zodat het realistisch is dat de voortgang behaald wordt. Producten: Bij een proces moet worden gewerkt naar bepaalde ontwerpproducten die het ontwerp communiceren. Dergelijke producten zijn maquettes en technische tekeningen. De afronding van een fase/schaal door middel van presentatiemateriaal wordt ook als product worden gezien. ONTWERPPROCES Route: De ontwerpmethode die ik wil gaan toepassen begint met het verder analyseren van het PVE. Gezien het concept van flexibiliteit zullen de ruimtes per programma onderdeel tot modules worden vertaald. De moeilijkheid zit hem hiermee niet in het bepalen van de grote van de ruimtes, maar in het maken van de juiste verbindingen tussen de modules. De nadruk van de analyse zal liggen bij de verhoudingen tussen de functies en activiteiten. Vanuit deze optiek is de juiste ontwerpmethode: route. Maquette: Een andere ontwerpmethode die ik wil gaan toepassen is maquette. Gezien de complexiteit van het programma, de kenmerken van de kavel en het reliëf van de spoorwegen, is het moeilijk om vanuit de plattegrond het ontwerp te maken. De vertaalslag naar een maquette zal al vroeg in het proces moeten plaats vinden om tot een kloppend en volledig ontwerp te komen. PLANNING Eigen beeld, 19-3-2011, matrix van het ontwerpproces: tijd/producten

25 CONCEPT Het concept van het ontwerp is het ontwerpen van een democratisch gebouw. Dit betekent een ontwerp die flexibel ontworpen is waardoor, nadat het gebouw gemaakt is, het gemakkelijk aan te passen is aan de veranderende wensen van de tijd. Intuïtie: Het concept voor het ontwerpproces is intuïtie. Ik, Govert Flint, merk dat ik wanneer ik ontwerp vaak in de beginfase van het ontwerpproces al een beeld van het ontwerp heb die heel erg past bij de opgave. Intuïtief heb ik vaak al vanaf het begin een ontwerpidee die goed te kneden is tot het programma, de locatie en de duurzaamheideisen van het gebouw. In dit geval is het concept flexibiliteit. M`n ontwerpproces kent dezelfde flexibiliteit. Gezien het concept weinig uitspraak doet over het beeld, is het zeer generiek en kan ik op een dynamische (flexibele) manier omgaan met de schaalverschillen van de uitwerking en snelheden binnen een ontwerpproces. 5.3 CONCLUSIE Tijdens het schrijven van het leerplan was me nog niet helemaal duidelijk wat precies het verschil was tussen ontwerpproducten en het ontwerpproces. Uit de teksten valt op te maken dat termen regelmatig door elkaar heen worden gebruikt. Ik heb het procesthema omschreven als intuïtie. Route en maquette worden als procesthema’s genoemd, hoewel route beter omschreven kan worden als productthema. HOOFDSTUK 6: BESCHRIJVING VAN HET ONTWERPPROCES 6.1 INLEIDING In dit hoofdstuk zal het ontwerpproces beschreven worden die daadwerkelijk heeft plaats gevonden. Scan's van het logboek zullen chronologisch worden getoond met een toelichting. De posters van het voorlopige ontwerp, definitieve ontwerp en het eindontwerp zullen hiertussen staan met foto's van de bijbehorende maquettes. Deze onderdelen van het proces heb ik los van het logboek gedocumenteerd. Bij hoofdstuk 7 zal het ontwerpproces worden geëvalueerd. 6.2

HET FEITELIJKE ONTWERPPROCES

WEEK 1: 7 – 13 maart

VISIE-fase

VISIE Eigen afbeelding, 2011> Deze ontwerpstrategie kan worden gezien als een middel om eerst uit te zoomen en na te denken over het brede maatschappelijke kader waarmee het ontwerp te maken heeft. M`n visie was gebaseerd op de paradox van de opdracht: 'Ontwerp het Huis van de Democratie'. Democratie staat voor inspraak van alle burgers terwijl ontwerpen een proces is waar weinig mensen invloed op hebben. Visie: Huis van de Democratie zal een democratisch gebouw zal worden. Eigen afbeelding, 2011 >

REFERENTIE Het gebruiken van referenties werkt bij een ontwerpproces als middel om een nog te ontwerpen beeld te communiceren. Met een referentie kan erg goed het concept worden gevisualiseerd. De referentie die ik gebruikte was het kunstwerk van Carsten Höller. Foto rechts met rode achtergrond : Carsten Eisfeld, 2009 kunstwerk: Carsten Höller, 'Zingende Kanaries'. >

26 Het dient als metafoor voor het Huis van de Democratie om alle groepen in de samenleving te visualiseren als volumes die aan een fragiele constructie balanceren. CONCEPT & TYPOLOGIE 1. eigen beeld, 2011 > Een concept is een ontwerpmethode die erg breed kan worden geïnterpreteerd. Concept betekent plan en opzet. Bij ontwerpen wordt het concept gebruikt als idee die de rode draad voert van het uitwerken van het object. Conceptueel ontwerpen vergemakkelijkt het maken van keuzes, gezien het concept het idee vormt waaraan beslissingen getoetst kunnen worden. Het concept die ik vanuit m`n visie heb geformuleerd is 'Democratisch gebouw' die ik heb vertaald naar 'flexibel gebouw'. Voor flexibele gebouwen ben ik vier typologieën gaan ontwerpen: v.b.n.b.: vouwen, hangen, stapelen, faciliteren (zie scan rechts). WEEK 2: 14 – 20 maart

CONCEPT-fase

LEERPLAN 2. Eigen afbeelding, 2011> Het beschrijven van het ontwerpproces en het mogelijke ontwerpproduct hielp met het doorgronden van je eigen ontwerpmethode. In de eerste week was met het formuleren van de visie een beeld ontstaan van hoe het proces zou kunnen gaan verlopen en hoe het ontwerpproduct zou kunnen worden doorontwikkeld (zie H.5). SCHETSEN Om vanuit de visie en het concept de mogelijkheden te onderzoeken voor het ontwerp van het Huis van de Democratie op het kavel, ben ik schetsen gaan maken. 3. Eigen afbeelding, 2011 > WEEK 3: 21 – 27 maart

VO-fase

RELATIESCHEMA'S & DOORSNEDE Dit ontwerpmiddel is gebruikt om de samenhang tussen de in het PVE gevraagde functies te onderzoeken. Relatieschema’s zijn gemaakt aan de hand van soorten activiteiten, toegankelijkheid (publiek, privaat) waaruit de doorsnede is gemaakt. 4 & 5: eigen afbeeldingen, 2011 >

ANALYSE PVE Door het programma te analyseren en te zien hoe die functies zich tot elkaar verhouden, kan de analyse als middel dienen om het gebouw goed te

27 organiseren. OVERIGE MIDDELEN: - Doorsnede - Schetsen

6. Eigen beeld, 2011 > 7: doorsnede, eigen beeld, 2011 >

DIAGRAMMEN Een ontwerptekening is vaak moeilijk te lezen. Diagrammen helpen om een ontwerp begrijpelijk te maken. Tijdens het ontwerpproces helpt deze methode om te zien hoe de organisatie van het ontwerp kan worden vorm gegeven. 8 schets, eigen beeld, 2011 >

STORYBOARD De ontwerpmethode 'Storyboard' helpt bij het verscherpen van de visie. Het storyboard ben ik erg overdreven gaan schrijven als stripverhaal van een starchitect die als superheld de maatschappelijke problemen oplost met een gebouw. 9 diagrammen, eigen beeld, 2011 >

MAQUETTE De maquette is de ontwerptechniek die ik heb gekozen als techniek om mee te ontwerpen. Vanaf het formuleren van de visie wist ik dat het ontwerp een onderzoek zou worden naar flexibiliteit. Flexibiliteit is een ingewikkeld thema die in drie dimensies moet worden ontworpen om volledig te werken. Een maquette zorgt ervoor dat de drie dimensies gevisualiseerd worden waardoor het gemakkelijker is inzicht te krijgen in de technische tekeningen. Als concept maquette is de schaal 1:100 gekozen. 10, 11 & 12: Eigen beeld, 2011 > PRESENTATIE & FEEDBACK De ontwerpconcepten, -beelden en de visie heb ik gepresenteerd door middel van een storyboard en een conceptmaquette. Met het storyboard ben ik de visie gaan vertellen. De maquette gaf inzicht in de schaal, de organisatie en hoe het gebouw stond in de omgeving. Beide presentatietechnieken werkte erg goed waardoor ik de ideeën goed kon communiceren naar de groep en de docent. De vragen die de groep en de docent stelden waren voornamelijk waarom de volumes die aan het frame hingen moesten bewegen. De rede dat ik hiervoor had gekozen was om de tijd en de maatschappij te visualiseren naar de stad. De dynamiek en flexibiliteit had een symboolfunctie. Met de groep en de docent zijn we tot de conclusie gekomen dat het wat functionaliteit betreft niet flexibel was en dat het symbolische gebaar naar de stad onvoldoende was om het 13 storyboard: eigen beeld, 2011 >

28 ontwerp op te baseren. Feedback is een goed middel om vanuit andere perspectieven kritiek te krijgen op het ontwerp. Deze inzichten zijn moeilijk vanuit de ontwerpende rol te verkrijgen, gezien je snel werkt vanuit je eigen invalshoek. 14: literatuur, eigen beeld, 2011 >

WEEK 4: 28 maart – 3 april

VO-fase

LITERATUUR Het lezen van boeken over architectuur en stedebouw heeft me inzicht gegeven over hoe een gebouw op een andere manier als democratie geïnterpreteerd kan worden. Het boek 'The Iconic Building' van Charles Jencks en 'Design of Cities' van Edmund N. Bacon hebben me het inzicht gegeven dat een gebouw een expressief onderdeel is van een stad. Bij elkaar vormt de stad de democratie als geheel. (Bacon, 1967, p. 13)Vanuit deze optiek ben ik het VO-ontwerp gaan maken als verticale stad. 15: programma/scenario, eigen beeld, 2011 >

PROGRAMMA & SCENARIO Om het Huis van de Democratie letterlijk centraal te zetten in het landelijke debat, ben ik het programma van 'Wereldambassade' gaan toevoegen. Met een wereldambassade zou het Huis van de Democratie letterlijk op een plek staan die uniek is (er geld alleen internationaal recht op kavel). Met deze rechten zullen politieke vluchtelingen en internationale organisaties zoals de VN en Amnesty International zich vestigen in het Huis van de Democratie. Het ontwerpen vanuit een scenario die ontstaat vanuit het programma, helpt om te denken vanuit het gebruik van het toekomstige gebouw. Om het wenselijke scenario te realiseren, moet er een rede zijn zodat dergelijke scenario’s ontstaan. Dit kan worden bereikt met programma onderdelen die een dergelijk scenario oproepen. OVERIGE MIDDELEN: 16: diagrammen, eigen beeld, 2011^ - Diagrammen 17: VO poster, eigen beeld, 2011 > - maquette 1:100 PRESENTATIE & FEEDBACK (zie gelijknamige alinea in dit hoofdstuk). De kritiek die gegeven werd op het ontwerp ging over de schaal. Men kwam het gebouw binnen in het midden en de publieke programma's zaten in de vierkante rand. Er moest 100 meter aan roltrap worden gebruikt om bij de expositie te komen. Dit functioneerd niet goed. Daarnaast werd de toevoeging van wereldambassade betwist. 18: foto, eigen beeld, 2011 >

29 WEEK 5: 4 april – 10 april

DO-fase

PLANNING Witte week + tentamenweek: wegens vijf tentamens naast het ontwerpproces, ben ik een planning gaan maken om alle vakken goed te volgen en voltooien. 19: planning, eigen beeld, 2011 > AUTOCAD Het digitale tekenprogramma, Autocad, ben ik gaan gebruiken om meer controle te krijgen over de schaal van het ontwerp. In Autocad is het mogelijk om lijnen te tekenen door de maten in te voeren. Het maken van details gaat ook goed in autocad gezien de lijnen zeer precies kunnen worden getekend en gemakkelijk kunnen worden gecorrigeerd. 20: autocad, eigen beeld 2011 > OVERIGE MIDDELEN: - leerplan - feedback: leerplan aangepast WEEK 6: 11 – 17 april

DO-fase 21: ontwerp, eigen beeld, 2011 >

OPTIMALISATIE ELEMENTEN Aan de hand van de feedback van de VO presentatie ben ik de elementen van het gebouw van elkaar gaan loskoppelen. Vanuit het doel waarvoor het element dient, ben ik ieder element opnieuw gaan ontwerpen. Dit keer los van elkaar, zodat ieder element vanuit haar eigen doel en functie zo optimaal mogelijk zal functioneren. De flexibele vloeren ben ik gaan toepassen in een kubus i.p.v. vierkant frame. De trappen ben ik diagonaal gaan plaatsen en de pleinen gaan samenvoegen tot ontsluitingsvolume tussen de andere volumes. VORMSTUDIE: GEOMETRISCH ONDERZOEK Een geometrische vorm is een vorm die duidelijk meetbare verhoudingen kent. Deze eigenschap kan goed worden gebruikt om vormen te tekenen en te vertalen naar drie dimensies. Om de vormen genoeg volume te geven voor het PVE terwijl het past in het kavel, ben ik de eigenschappen van de geometrie gaan vertalen naar de meest geschikte afmetingen. 22: geometrie, eigen beeld, 2011 >

30 WEEK 7: 18 – 24 april

DO-fase 23: schets, eigen beeld, 2011 >

ONTWERPMIDDELEN: - schetsen - autocad - maquette 1:200 - poster - feedback 24: maquette, eigen beeld 2011 >

PRESENTATIE & FEEDBACK Kritiek was er op de technische haalbaarheid van de vloeren en gevels die verplaatsbaar waren over het raster van de kubus om op die manier de gebruiker de mogelijkheid te geven om de ruimtes aan te passen op de gewenste activiteiten.

25: DO poster, eigen beeld, 2011

WEEK 8: 25 april – 1 mei

Eind-fase

DETAILEREN Het mechanische systeem waarin de vloeren en gevels zichzelf moeten kunnen verplaatsen, moet gerealiseerd kunnen worden. Detaileren is een manier om de aansluitingen tussen verschillende elementen en materialen uit te denken en te toetsen aan de realiteit. 26: details, eigen beeld, 2011 >

AUTOCAD ADVIES SPECIALIST de technische haalbaarheid van het ontwerp werd in twijfel getrokken. Bij het vinden van technische oplossingen heeft het vragen aan advies aan de ingenieur bouwconstructie; R. Nijsse, me erg geholpen. Hij heeft me technieken en systemen getipt om het mogelijk te maken de verplaatsbare gevel en vloerelementen klimaatdicht te krijgen. De referentie die ik van de ingenieur draagconstructie G.J. Arends heb gekregen, was 27: details, eigen beeld, 2011 >

31

de techniek die wordt toegepast om watersluizen waterdicht te maken: door middel van een element die zich opblaast in een profiel. WEEK 9: 2 – 8 mei

Eind-fase

MAQUETTE (DETAIL) Het detail was dusdanig ingewikkeld, dat ik er een 1:10 maquette van moest maken om te begrijpen hoe de interne railsystemen zou werken (waarover de verplaatsbare vlakken kunnen worden verplaatst). 28: maquette, eigen beeld, 2011 > INTERVIEW SOORTGELIJKE GEBRUIKER Een interview is een goed middel om kennis te krijgen over hoe bestaande architectuur door de gebruiker wordt ervaren, gebruikt en bekritiseerd. Om meer te weten te komen over de huidige opvatting van flexibele ruimte (grote open plattegrond) ben ik L. Vlassenrood gaan interviewen, hoofd tentoonstellingen van het Nai. Zij richt meerdere malen per jaar een vierkante zaal in van 900m2 in voor tijdelijke exposities. Uit haar antwoorden bleken de voor en nadelen van dergelijke flexibiliteit. Hiermee heb ik beter inzicht kunnen krijgen in mijn ontwerp. 29: scenario & schetsen, eigen beeld, 2011 > SCHETSEN WEEK 10/11: 9 – 20 mei

Eind-fase

30. Diagrammen, eigen beeld, 2011 >

SCENARIO Een ander punt van kritiek van de noodzakelijkheid van het letterlijk kunnen veranderen van gebouwconfiguratie. Om aan te tonen dat een dergelijk middel voor de gebruiker gunstig is, ben ik scenario's gaan maken van de verschillende activiteiten waarmee het IPP haar ambities en doelen kan realiseren. AUTOCAD DIAGRAMMEN MAQUETTE 31. maquettes, eigen beeld, 2011 > De ruimtelijke werking en kwaliteit van het ontwerp wordt uitgebeeld met een 1:100 maquette. POSTER De diagrammen, concepten en technische tekeningen zijn op een logische volgorde geplaatst zodat de uitleg rondom het ontwerp zo duidelijk mogelijk verteld kan worden. 32. Diagrammen, eigen beeld, 2011 >

32 STOP-MOTION 33. Foto’s, eigen beeld, 2011 > Het gebouw kent vloeren en wanden die kunnen variëren van plaats afhankelijk van de activiteit. Om de mogelijkheden te laten zien van de verschillende configuraties, heb ik de vier scenario's geplaatst in de maquette. Van de veranderingen heb ik telkens een foto gemaakt. Als een boekje zijn die foto’s achter elkaar geplaatst waardoor een stop-motion van de flexibiliteit te zien is. PRESENTATIE 34. Maquette, eigen beeld, 2011 > Voor de presentatie zijn de volgende producten gebruikt: de 1:200 maquette, 1:100 maquette, de maquette van het detail, de technische poster met analyse-, conceptafbeeldingen en diagrammen, een stop motion van de vier scenario's en een stop motion van de typologische mogelijkheden. Als extra documentatie lag de verslaggeving van het advies van de specialist met extra referenties en het interview. Met deze producten heb ik het volledige ontwerp uitgelegd aan de groep en docent. 35. poster, eigen beeld, 2011 v

6.3 CONCLUSIE Het ontwerpproces kent heel veel methoden, technieken en strategie. De complexiteit en het experimentele karakter van het ontwerp, heeft ervoor gezorgd dat veel middelen nodig waren om het ontwerp verder te ontwikkelen. De complexiteit van de werking van het gebouw maakte het noodzakelijk om verschillende media te gebruiken om het ontwerp te communiceren. De feedback heeft regelmatig gezorgd voor het toepassen van nieuwe ontwerpmiddelen (werken met scenario's, storyboards en stopmotion). De hoge eisen die gesteld werden door de docent, Marc Koehler maakte het nodig om extra onderzoek te verrichten buiten het gangbare ontwerpproces: het afleggen van een interview en advies vragen aan specialisten. De twee hoofdthema's van het ontwerpproces: maquette en scenario, zijn elementen die regelmatig terug komen. Echter zijn er veel andere ontwerptechnieken en methoden die eveneens veel terug te zien zijn in het ontwerpproces. Een ontwerpproces van een complexe opgave met een experimentele grondslag zal altijd grillig zijn en gebruik moeten maken van meerdere ontwerpmiddelen.

33 HOOFDSTUK 7: VERANTWOORDING EN EVALUATIE VAN HET ONTWERPPROCES 7.1 INLEIDING Het feitelijke ontwerpproces is niet verlopen zoals het in het leerplan bedacht was. In dit hoofdstuk zal ik het feitelijke ontwerpproces verantwoorden en vergelijken met het voorgenomen ontwerpproces. De ontwerptechnieken, methoden en middelen die gebruikt zijn in het proces zijn deels besproken en geëvolueerd naar het algemene ontwerpkader in de beschrijving van het proces (H6.2 & 6.3). Het ontwerpproces wordt onder de loep genomen in hoofdstuk 7.2 door middel van een compacte analyse. De algemene evaluatie van het ontwerpproces zal gebeuren in hoofdstuk 7.3 aan de hand van literatuur. Het kader waaraan het proces wordt geëvolueerd, is hoe de middelen ondersteunend waren om de complexiteit van de architectuur en de opgave te bedwingen. Een ontwerpmiddel biedt uitkomst voor een complexiteit, wanneer het middel de complexiteit inzichtelijk kan maken en kan versimpelen zodat het goed gecommuniceerd kan worden. Aan deze criteria is het proces geëvolueerd. 7.2 VERANTWOORDING FEITELIJK ONTWERPPROCES Ontwerpmiddelen die ik bij het schrijven van het leerplan in week 1 en 2 dacht in te zullen zetten, waren de thema's 'route' en 'maquette'. De maquette was een ontwerptechniek die ik veel heb toegepast en die een belangrijke rol speelde in het ontwerpproces. Ontwerpen vanuit een route zoals dat in het leerplan is gesteld, voorzag ik als ontwerpmiddel die noodzakelijk was vanuit de optiek dat het ontwerp slechts een ontsluiting zou zijn. De constructie bood flexibiliteit doordat men verschillende volumes kon aanbrengen gedurende het gebruik van het gebouw. Van deze vorm van flexibiliteit ben ik gedurende het proces af gestapt. Het ontwerpmiddel 'route' werd in een vroeg stadium overbodig. Het ontwerpthema 'scenario' begon een belangrijk ontwerpthema te worden. De flexibiliteit van het gebouw was noodzakelijk vanuit de verschillende activiteiten die het IPP wil en mogelijk zal organiseren. Het maken van scenario's gaf goed inzicht in hoe het gebouw mogelijk gebruikt zal worden. De ontwerpmiddelen en technieken die ik in de planning heb uitgedacht bij het leerplan, heb ik geanalyseerd ten opzichte van het feitelijke ontwerpproces. Hieronder staat een matrix met in het rood het geplande proces met de bijbehorende middelen en in het groen het feitelijke proces. De ontwerpmiddelen, methodes en technieken zijn verticaal uitgezet. Boven de stippellijn staan de middelen die ik heb opgenomen in de planning. Daaronder staan de middelen die gedurende het proces belangrijk zijn gaan worden.

(eigen afbeelding, 2011)

Wat aan de matrix opvalt, is dat in de eerste week, wanneer de matrix gemaakt is, de planning al niet meer voldoet aan het reële proces. De planning is gebaseerd op de producten en fases die een gangbaar ontwerpproject bij bouwkunde vraagt aan een student. De opgave van het Huis van de Democratie, is in samenwerking met wetenschapsleer waardoor literatuur een belangrijke rol heeft gekregen. Een aspect als literatuur was bij mij niet bekend als ‘ontwerpmethode’. Gedurende het proces heeft de literatuur een positie ingenomen waaruit ontworpen werd.

34 Het tweede wat opvalt aan de matrix is dat de planning lineair is ontworpen. De planning valt te benoemen als een reeks middelen die telkens in een fijnere schaal ontwerpen. De maquette werd gezien als het product waarin de laatste ontwerpaanpassingen werden gedaan. Het feitelijke proces was veel grilliger. In eerste instantie omdat bepaalde middelen zijn gebruikt die vooraf niet werden voorzien. Ten tweede omdat de gangbare ontwerpmiddelen al snel in het proces niet zo relevant bleken te zijn. Zo is er in het feitelijke proces meer ontworpen vanuit de doorsnede dan het aanzicht, omdat er meer opgelost moest worden bij het ontwerpen aan de organisatie dan het gevelbeeld. Vanuit de visie heb ik onderzocht hoe een gebouw dusdanig ontworpen kan worden dat de gebouwconfiguratie aanpasbaar is vanuit het gebruik. Een manier om het gebouw aanpasbaar te maken, is door letterlijk de wanden en vloeren verplaatsbaar te maken. De gebruiker kan hiermee na de oplevering de kwaliteiten van verschillende typologieën en ruimtes toepassen voor de wisselende activiteiten. Vanuit de huidige architectuur en het onderwijs is weinig bekend over deze letterlijke vorm van flexibiliteit. Om tot een realiseerbaar ontwerp te komen, moest de flexibiliteit worden gegrond met een interview. Er was kennis nodig van een specialist om te weten te komen welk systeem gebruikt kon worden om de verplaatsbare gevels klimaatdicht te krijgen. Om de flexibiliteit te visualiseren was een stop-motion boekje nodig. Dergelijke ontwerpmiddelen en methoden zijn niet gangbaar binnen het huidige bouwkunde onderwijs en erg specifiek gebruikt vanuit het concept flexibiliteit. Dit is de rede dat het feitelijke ontwerpproces erg grillig verlopen is en er gebruik gemaakt is van veel verschillende middelen. 7.3 EVALUATIE FEITELEIJKE ONTWERPPROCES De ontwerpopgave en het ontwerpen waren complex. Deze complexiteit heb ik geprobeerd te bedwingen door opzoek te gaan naar de middelen die op dat moment het complexe aspect van het ontwerp beter konden communiceren of meer inzichtelijk maakten. De maquette en het scenario zijn een techniek en middel die de grootste bijdrage hebben geleverd aan het proces. Deze twee elementen worden geëvolueerd in hoofdstuk 8. Per element is er een evaluatie gedaan bij de beschrijving van het proces in hoofdstuk 6. Het boek Ways To Study omschrijft het ontwerpproces als 'Design And Research', ontwerpen en onderzoeken. Dit proces wordt omschreven als een proces die tussen de wetenschap en de kunsten in zit. Het is een creatief proces dat niet te voorspellen is. Er wordt onderzoek gedaan en de toepasbaarheid van het onderzoek wordt getoetst door het te ontwerpen. Uit het ontwerp blijkt een nieuw probleem of juist een oplossing die weer vraagt om onderzocht te worden (De Jong, 2002, p. 97 t/m 99) Bij het ontwerpproces van het Huis van de Democratie heeft een soortgelijke interactie plaats gevonden tussen ontwerpen en onderzoek. De visie was om een gebouw democratisch te ontwerpen. De meest geschikte oplossing bleek om het gebouw letterlijk veranderbaar te laten zijn. Dit vereist kinetische flexibiliteit: gebouwelementen moeten verplaatsbaar zijn. Een verplaatsbare buitengevel is een element die niet vaak is uitgevoerd bij huidige gebouwen. Ik heb oplossingen bekeken buiten het architectonische kader met behulp van advies van een specialist. Het systeem dat wordt toegepast bij watersluizen ben ik gaan ontwerpen tot een architectonisch middel om de gevel en dakelementen klimaatdicht te maken. Dit is een voorbeeld uit het ontwerpproces dat toonaangevend is voor het volledige proces. Het toetsingskader: de mate waarin middelen complexiteit verhelderen en/of inzichtelijk maken, is niet te toetsen per ontwerpmiddel. Bijvoorbeeld: in de DO fase heb ik een detail uitgewerkt. Om de ruimtelijke kwaliteit van het detail te testen, ben ik een doorsnede gaan maken. Deze doorsnede verhelderde de werking van het detail gezien nú te zien was hoe de vloeren omhoog konden worden gehesen. Met een diagram werd de flexibiliteit duidelijk gecommuniceerd. De daadwerkelijke beweging werd duidelijk met een stop motion van de maquette. Er was weer een maquette van het detail nodig om de werking van het principe te verhelderen. Alle vijf de middelen verhelderen. Echter is geen enkel middel duidelijk genoeg om het volledige idee te tonen. Er zijn meerdere middelen soorten middelen nodig om het ontwerp als geheel te verhelderen en inzichtelijk te maken. De conclusie uit de evaluatie, is dat een complex ontwerp vraagt om uiteenlopende middelen die elk een aspect verhelderen. De diversiteit maakt het ontwerp inzichtelijk.

35 HOOFDSTUK 8:

REFLECTIE OP TWEE THEMA´S VAN HET ONTWERPPROCES

8.1 INLEIDING Vanaf het begin van de ontwerpopgave ben ik bezig geweest met onderzoeken of een gebouw democratisch kan zijn. Wat is dat precies en hoe kan democratie zich vertalen naar een gebouw? Ontwerptechnieken waarvan ik dacht dat ik die zou gebruiken, waren 'route' en 'maquette'. Met maquettes ben ik daadwerkelijk gaan ontwerpen. Met 'route' ben ik veel minder gaan ontwerpen dan gedacht. Ik ben veel meer gaan ontwerpen vanuit het thema 'scenario'. Om een flexibel gebouw daadwerkelijk functioneel te laten zijn, ben ik het PVE van het IPP goed gaan onderzoeken en gaan kijken hoe het IPP het gebouw na de oplevering niet alleen zal kunnen maar ook zal willen gebruiken. De vraag van dit hoofdstuk, is in hoe verre de thema's 'scenario’ en ‘maquette’ hebben bij gedragen aan het ontwerpproces. 8.2 MAQUETTE Maquette is een traditionele ontwerptechniek die al eeuwen wordt gebruikt om een gebouw te communiceren. Het wordt ook gebruikt als ontwerpmiddel om gedurende het proces als architect vat te krijgen op het ontwerp. “Simulation research is usefull when dealing with questions of scale and complexity.” – David Wang, Architectural Research Methods, 2002. Met dit citaat wil ik beginnen omdat in deze zin precies wordt aangegeven wat mijn kenmerken waren van het ontwerpproces voor het Huis van de Democratie. Een maquette is een verkleinde simulatie van het wer-kelijke ontwerp ((Wang, 2002, p. 275 t/m 280). Door veel maquettes te maken, heb ik gedurende het ont-werpproject meer en meer grip gekregen op de schaal van het PVE en de complexiteit van m`n ontwerp-oplossingen. In de hierna volgende tekst zal ik toelichten hoe maquette als ontwerptechniek is toe te passen. Er zijn meerdere manieren om vanuit de maquette te ontwerpen. Frits van Dongen van de Architecten Cie maakte voor het ontwerpen van The Whale (2000), een wooncomplex in Amsterdam, met het architectenbureau verschillende massastudies. Met deze studies waren de architecten in staat om de vorm te toetsen aan de beoogde doelen. Aan het einde van het ontwerpproces waren de architecten gekomen op een ontwerp waarbij de massa in de hoeken omhoog getild werd. De massa bestond uit een grillige verzameling rechthoekige volumes die op een diagonaal geordend waren. Tijdens het maken van de maquette heeft een medewerker uit luiheid deze grillige lijn als een rechte lijn afgesneden. Dit inspireerde de architecten weer om te komen tot het definitieve ontwerp (Van Doorn, 2004, p. 39)

36. The Whale, Architecten Cie, The Whale 2000. Bron scans: Van Doorn, 2004

37.

Bron: http://www.cie.nl/, 2011 fotograaf: onbekend

De manier waarop ik de maquette ben gaan gebruiken is anders. Ik ben tijdens het proces begonnen met het uitdenken van de volumes en werking. De maquette werkte als middel om in 3D te kunnen denken wanneer dit op papier te ingewikkeld werd. Hiermee ligt m`n ontwerptechniek 'maquette' meer in de lijn van de sculpturale architect. Frank Gehry gebruikte voor zijn ontwerp van de Walt Disney Concert Hall de maquette om het interieur van de concerthal te toetsen aan akoestische eisen (Jencks, 2005, p. 171 t/m 183). De vorm die hij gebruikte voor de concerthal was dusdanig complex dat hij de besluiten niet kon nemen aan de hand van tekeningen. Bij mijn ontwerpproces speelde een soortgelijke situatie af voor het ontwerp van het Doolhof van de Democratie. Dit doolhof bestaat uit velen trappen die in een patroon vallen. Het was zo complex om in te beelden hoe die trappen zouden lopen, dat ik regelmatig een schaalmodel ging maken om de vorm onder de knie te krijgen. Bij het ontwerpen van het systeem waarmee de kubus een flexibele geven en vloeren kon krijgen, ben ik een maquette gaan maken van het detail. Ook in dit geval was de x-y-z richting van het systeem te complex om op papier uit te denken.

36 8.3 CONCLUSIE Een maquette is een uitstekende ontwerptechniek om het ontwerp aan de realiteit te toetsen. Met een maquette kunnen in het klein oplossingen inzichtelijk worden gemaakt die moeilijk in te beelden zijn of op papier uit te tekenen zijn. Bij mechanische systemen zou kunnen worden overwogen om als ontwerptechniek 3D computer modellering te gebruiken. Een programma als Solid Works wordt bij industriële en werktuigbouwkundige ontwerpen gebruikt. Met een dergelijk programma kan het 3D model mechanismen simuleren aan de hand van realistische krachtwerkingen. Wanneer je tot in detail een mechanisme werkend wil ontwerpen, is het gebruik van 3D modellering aan te bevelen. Een maquette kan hierbij alsnog als ontwerpend hulpmiddel worden gebruikt om tot het 3D model te komen. 8.4 SCENARIO Ontwerpen door middel van scenario is na de Tweede Wereldoorlog zich gaan ontwikkelen tot een ontwerpmethode van veel hedendaagse architecten. Architecten als Rem Koolhaas en Tschumi maken regelmatig gebruik van het maken van scenario's om tot een ontwerp te komen. Scenario is als ontwerpmiddel ontstaan vanuit het ontwerpen door middel van route. Het Engelse Tuin ontwerp van het landgoed Stourhead van Henry Hoare II (ontworpen tussen 1741 en 1780) kan worden gezien als één van de eerste ontwerpen waarbij gebruik is gemaakt van het thema scenario. Deze tuin is ontworpen aan de hand van het Klassieke verhaal van Odysseus. Gebouwen zijn als decors op een specifieke wijze geplaatst waardoor de bezoeker het verhaal kan inbeelden wanneer die door de tuin loopt (Bernard Leupen, 1993, p. 173 t/m 176). Zoals bij Engelse tuinen een scenario wordt gebruikt om de gebouwen te organiseren, gebruik ik het niet. De manier waarop ik scenario gebruik, is meer vanuit de manier waarop architecten sinds de 20e eeuw met scenario ontwerpen. In de jaren 20 van de 20e eeuw zijn films populair geworden. Regisseurs als Eisenstein en Meyerhold zijn films gaan maken die architecten als Rem Koolhaal en Micheal Tschumi in de jaren 80 zijn gaan inspireren. In de ontwerpwedstrijd van Parc De La Villette zijn beide ontwerpers gebruik gaan maken van zonering om hiermee verschillende scenario's in het park uit te beelden (Bernard Leupen, 1993, p. 64 t/m 67). Een parallelle ontwikkeling naast die van scenario in de vorm van montage is het gebruik van storyboards. Na de Tweede wereldoorlog is de pop-art ontstaan. Stripverhalen werden populair en tot kunst verheven. Architecten zijn zich laten inspireren door de filmindustrie en de wijze waarop zij hun verhalen vorm geven door middel van storyboards. Vandaag de dag is BIG Architects een architectenbureau die veel gebruik maakt van storyboards om het ontwerpproces uit te leggen. Dit doen ze door bijna letterlijk stripverhalen te maken van hun scenario's. Bij het ontwerpen van het Huis van de Democratie heb ik scenario’s geschreven over het PVE op een vergelijkbare manier als hoe het ontwerp van de WYLY Theatre (mede ontworpen door Rem Koolhaas) tot stand is gekomen (Prince-Rasmus, 2010). Ik ben me gaan verplaatsen in het perspectief van de gebruiker, in mijn geval het IPP en gaan nadenken over scenario's die gunstig zijn om de ambities van het instituut te verwe-zenlijken. Deze ambities heb ik op een overdreven manier in de vorm van een storyboard weer gegeven. Door het voor mezelf op een extreme manier te vertellen, kon ik heel duidelijk m`n visie verscherpen in de lijn van de ambities van het IPP. Het IPP vraagt feitelijk om een gebouw die iconisch is en het Huis van de Democratie in de aandacht zet waardoor ze gemakkelijker een centrale rol kunnen spelen in het politieke debat. Deze vraag en mijn antwoord aan het IPP heb ik met het onderstaande storyboard weer gegeven. Vanuit het PVE ben ik scenario's gaan maken voor toekomstige activiteiten. Het IPP wil tijdens speciale dagen zoals de dag van het feminisme en de dag van het internationale recht speciale activiteiten organiseren om een dergelijk onderwerp centraal te stellen in de maatschappelijke discussie. Een dergelijke activiteit is een symposium. Voor een symposium zijn meer ruimtes nodig waarin lezingen kunnen worden gegeven. De gangbare zalen zullen nu niet de relatie moeten aangaan met het doe-gebied, maar met de debatzalen en het auditorium om extra faciliteiten van het symposium te ondersteunen (denk aan tijdelijke expositieruimte en workshop ruimtes). Ik ben vier verschillende scenario's gaan formuleren vanuit het PVE waarbij de relatie tussen de functies en de schaal van de ruimtes om verandering vragen. Op deze manieren (storyboard in combinatie met scenario) heb ik het ontwerpthema scenario toegepast.

37

Regulier Foto’s: eigen beeld, mei '11

symposium

verkiezingen

betrekken externe organisatie.

8.5 CONCLUSIE SCENARIO Scenario in de vorm van een storyboard is een ontwerpmethode waarmee je als ontwerper goed je visie kunt verscherpen. Met het bedenken van scenario's voor toekomstig gebruik, dwing je jezelf als ontwerper om te denken vanuit het perspectief van de gebruiker. Het is een goed middel om uit je eigen comfort zone te komen en te ontwerpen vanuit een breder perspectief. Voor het ontwerpen van een flexibel gebouw is het denken van scenario's een goed middel om de werking van de flexibiliteit beter te begrijpen. Scenario als ontwerpmethode kan voor verschillende doelen worden gebruikt. Het kan vanuit het PVE worden geformuleerd zoals bij BIG (zie onderstaande reeks afbeeldingen) om de werking van het gebouw uit te leggen. Om de visie te formuleren is een storyboard zoals die voor films gemaakt wordt erg geschikt.

Bron: www.big.bk/projects/BKO, Afbeeldingen: BIG Architects, 2011.

HOOFDSTUK 9. SAMENVATTING & CONCLUSIES SAMENVATTING In dit eindwerkstuk heb ik het ontwerpproject ‘Huis van de Democratie’ beschreven aan de hand van eigen ervaring en literatuur. Het verslag bestaat uit twee delen; ontwerpproces en ontwerpproduct. Het ontwerpproces gaat in op ontwerpen vanuit een visie. Het proces is een voorbeeld van hoe een complexe opgave met een complex ontwerp wordt ontworpen. De mate waarin dit geslaagd is, is geëvolueerd aan de hand van literatuur en analyses. Het ontwerpproduct is een architectonisch experiment naar democratisering in de architectuur. Dit is ontstaan vanuit de steeds sneller veranderende maatschappij en de functie van het gebouw die vraagt om een breed aanbod aan activiteiten. Het gegeven antwoord is om een gebouw te ontwerpen waarbij de gebruiker een hoge invloed heeft op de aanpasbaarheid. Het realiseren van een dergelijk ontwerp is erg complex en vraagt om veel onderzoek buiten het architectonische kader. CONCLUSIE ONTWERPPROCES Bij de opgave voor een maatschappelijk en publiekelijk gebouw, is het goed om een visie te formuleren over hoe de samenleving er in de omgeving van de opdrachtgever voor staat. Met een visie dwing je jezelf als architect om buiten het architectonische kader te denken en maatschappelijke ontwikkelingen in te zien waar het ontwerp direct en indirect mee temaken heeft en zal krijgen. De visie kan goed verscherpt worden door middel van een storyboard. Het storyboard verplicht de ontwerper om duidelijk te zijn over de inzichten. Bij een complexe ontwerpopgave is het goed om als ontwerper verschillende ontwerpmiddelen en technieken te gebruiken. Per ontwerpmiddel kan de specifieke kwaliteit worden ingezet om de complexiteit van het ontwerp te verhelderen, zowel voor de ontwerper als de leek. CONCLUSIE ONTWERPPRODUCT Flexibiliteit is een breed begrip in de architectuur en kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. De letterlijke ofwel kinetische benadering van flexibiliteit heeft weinig traditie in de architectuur. Wanneer je als architect kinetische flexibiliteit nastreeft, zal er goed gekeken moeten worden buiten het architectonische kader om tot innovatieve en haalbare oplossingen te komen. Bij een ontwerpopgave waar flexibiliteit centraal staat, is het verstandig om tussentijds het ontwerp te evalueren aan het Bouwbesluit. Hiermee voorkom je dat het ontwerp ver van de realiteit af te komen te staan en dwing je jezelf als ontwerper om de bedachte oplossingen te verscherpen.

38 LITERATUUR Alexander, C. (1977). A Pattern Language. Oxford: Oxford University Press. Bacon, E. N. (1967). Design Of Cities. London: Thames and Hudson Ltd. BRIS bv. (2006). Bouwbesluit 2003. from http://www.bouwbesluitonline.nl/ De Jong, T. M., Van Der Voordt, D.J.M.,. (2002). Ways To Study. Delft: DUP Science. Engelen, E. R., Sie Dhian Ho, M. (2004). De Staat van de Democratie. Amsterdam: Amsterdam University Press. Habraken, N. J. (1961). De Dragers en de Mensen. Amsterdam: Scheltema & Holkema. Heeks, R. (1999). Reinventing Government in the Information Age. London: Routledge. IPP. (2010, 7-9-2010). (definitie) 'Democratie'. Retrieved 30 mei 2011, from http://www.publiekpolitiek.nl/Info-over-politiek/Politiek-ABC#democratie Jencks, C. (2005). The Iconic Building, the power of enigma. London: Frances Lincon Ltd. Koehler, M. (2010). Huis Voor Democratie. Amsterdam: Marc Koehler Architects. Leupen, B. (1993). Ontwerp en Analyse. Rotterdam: De Auteurs/Uitgeverij 010. Leupen, B. (2005). Time Based Architecture. Rotterdam: 010 Publishers. OMA. (2010). oma.nl. from www.oma.nl Prince-Rasmus, J. (2010). Joshua Prince-Ramus: Building a theater that remakes itself. TED Talks, 18.42. Retrieved January from. REX Architects. (2011). rex-ny.com. from http://rex-ny.com/ Van Dale Uitgeverij. (Ed.) (2010). Utrecht/Antwerpen: Van Dale Uitgevers. Van Doorn, A. (2004). Ontwerp/proces. Amsterdam: SUN. Wang, D. G., Linda. (2002). Architectural Research Methods. New York: John Wiley & Sons, Inc. Watkin, D. (2005). A History Of Western Architecture. London: Laurence King Publishing.