Open Lab Ebbinge GRONINGEN bidbook

Open Lab Ebbinge GRONINGEN bidbook mei 2009

Ondernemersvereniging Ebbinge Kwartier mei 2009

1 Waarom Bidbook? 2 Het Open Lab Ebbinge 2009 - 2015 2.1 projectsamenvatting 2.2 de locatie en infrastructuur 2.3 de paviljoens 2.4 de investeerders, huurders en gebruikers 2.5 het programma 2009 - 2015 3 Kosten en baten 3.1 planontwikkeling/aquisitie 3.2 opbouw (fysiek) 3.3 programmering/beheer 3.4 indirecte baten 3.5 risico’s/onvoorziene kosten 4 Acquisitietraject t/m september 2009 5 Besluitvorming oktober 2009 bijlagen 1 bronnen 2 netwerk OLE 3 subsidiescan OLE

3

1 Bidbook Open Lab Ebbinge Groningen Waarom een bidbook? Dit bidbook heeft tot doel om investeerders en deelnemers te werven voor het ambitieuze project Open Lab Ebbinge in Groningen.

Uit een subsidiescan uitgevoerd door externe deskundigen blijkt dat het Open Lab goed past in een aantal nationale en europese stimuleringsfondsen op het gebied van innovatie, duurzaamheid en creatieve economie. De meest kansrijke fondsen worden met dit bidbook benaderd voor co-financiering van het meerjarenproject. Het streven is om eind september duidelijkheid te hebben over toekenning en de hoogte van de overheidsbijdragen in het project.

Het Open Lab Ebbinge (2009 -2015) is een tijdelijk dorp in het nieuwe creatieve kwartier in de binnenstad van Groningen. Het dorp is een uniek internationaal praktijkvoorbeeld van innovatieve tussentijdse stedenbouw: Een nieuw stuk tijdelijke stad voor de creatieve economie, voor cultuur en voor vermaak. Het Open Lab Ebbinge is een initiatief van de Ondernemersvereniging Ebbingekwartier en wordt inmiddels actief gesteund door de gemeente Groningen, AM Wonen en Woningcorporatie Nijestee. De initiatiefnemers zijn op zoek naar: • Co-financiers (overheden, grote bedrijven, instellingen) die mee willen investeren in het totale project. • Individuele bedrijven en initiatiefgroepen die willen investeren in de invulling van het tijdelijk dorp door de bouw en exploitatie een van een tijdelijk paviljoen.

Voor het acquisitietraject van de directe deelnemers in het project is een aanvraag ingediend bij het Landelijk Stimuleringsfonds voor Architectuur. Bij dit fonds is een bijdrage gevraagd voor de organisatie van een (inter)nationale inschrijving en een manifestatie op 17 september. Op die manifestatie worden de ingediende plannen van de deelnemers geëxposeerd en besproken met experts en publiek. De uitkomsten van de fondswerving en de kwaliteit van de ingediende plannen bepalen in oktober 2009 óf en met welk ambitieniveau het Open Lab wordt opgebouwd.

4

Zonder ernstige tegenvallers kan de opbouw van het Open Lab in het najaar 2009 beginnen en gaat het Open Lab in voorjaar 2010 volop in bedrijf. Wilt u meedoen aan het project? Dit bidbook beschrijft de ambities, de kansen, de kosten en verschillende scenario’s van het project. Wilt u meer informatie, wilt U zich aanmelden neem dan contact met op het projectbureau Open Lab Nieuwe Boteringestraat 12 tel 06 55732366 of 06 28444011 Email: [email protected]

5

2. Open Lab Ebbinge 2009 - 2015

bele en duurzame (‘cradle to cradle’) bouwsystemen uit Europa bij elkaar. Er worden 10 kavels van plm 500 m2 beschikbaar gesteld voor de bouw van tijdelijke paviljoengebouwen. De grond is gratis, voorwaarde is dat de gebouwen eenvoudig te demonteren zijn en na vijf jaar verplaatst kunnen worden. De bouw en exploitatie en verplaatsing van de paviljoens is per kavel voor eigen risico en rekening. De gunstige locatie en een gevarieerde vijfjaren programmering voor publieksactiviteiten staan borg voor een goede verhuurbaarheid. De paviljoens worden geacquireerd via een matchingsdag en een open inschrijvingstraject. De lokale partijen die belangstelling hebben getoond om in het Ebbingekwartier activiteiten te ontwikkelen worden in contact gebracht met de meest ervaren bouwers en ontwerpers van demontabel vastgoed. De opdrachtgevers zoeken zelf de bouwers/architect die het beste bij hen past. Andersom kunnen bouwers/architecten potentiele opdrachtgevers verleiden om hun product te kopen of te leasen. De plannen worden ingediend uiterlijk 1 september. De bestemming van de paviljoens varieert van wonen,

2.1 Projectbeschrijving Het Open Lab Ebbinge aan het Boterdiep in Groningen is een nieuwe broedplaats voor creatieve economie en een praktijklaboratorium voor nieuwe vormen van tussentijdse architectuur en stedenbouw. Voor de duur van vijf jaar wordt op een toekomstige nieuwbouwlocatie van ruim een hectare (10.000m2) een tijdelijk dorp – het Open Lab Ebbinge - gebouwd. Het project is gepland op ‘schots 8 en schots 9’ van het zgn. CiBoGa terrein. Het Open Lab Ebbinge is onderdeel van de toekomstige Creatieve Zone in het Ebbingekwartier in het noord-oosten van de binnenstad van Groningen. Het project is een langlopend experiment waarin de mogelijkheden van tussentijds gebruik van tijdelijk ongebruikte binnenstadslocaties wordt aangetoond. Het Open Lab heeft de ambitie om uit te groeien tot een tijdelijk dorp waar een unieke mix te vinden is van innovatief demontabel vastgoed, creatief ondernemerschap en een bruisend meerjarenprogramma. De organisatoren brengen de ‘best practices’ van demonta-

6

hotel, ateliers, winkels, studio’s en een healthcentre. Enkele kavels worden gevuld met vrije, tijdelijke paviljoens. De 10 paviljoens beslaan gezamenlijk ongeveer de helft van het beschikbare gebied. De overige (buiten)ruimte (circa 5000 m2) wordt tijdelijk ingericht als park en verblijfsgebied met groen, openlucht horeca en enkele folly’s. Op 17 september 2009 worden de ingediende plannen in een expositie getoond en door publiek en experts gewikt en gewogen. In de periode oktober 2009 tot april 2010 wordt de inrichting van het gebied en de bouw van de

paviljoens ter hand genomen. Het Open Lab Ebbinge wordt in het voorjaar 2010 geopend. Een programmeur staat borg voor steeds afwisselende programma’s en publieksactiviteiten in het Open Lab. Het project wordt gesteund o.a door de Gemeente Groningen, AM Wonen en Nijestee. Het project wordt ondersteund met bijdragen uit Europese, nationale en regionale/lokale fondsen.

Naamkeuze: Open Lab Ebbinge Het project tijdelijk dorp heeft meerdere gezichten: enerzijds is het een fysiek project met experimenteel tijdelijk vastgoed en tijdelijke openbare inrichting. Anderzijds is het juist de proeftuin midden in het Creatieve Ebbingekwartier waarin innovatieve ondernemers, onderwijsinstellingen etc hun nieuwe producten en diensten kunnen ontwikkelen. De naam van het project moet beide ladingen dekken: dus werd het na ‘containerdorp’, ‘tijdelijk dorp’, ‘Mobile Village’ simpelweg Open Lab Ebbinge de nieuwe thuishaven van het Creatief Kwartier Ebbinge.

7

2.2 De locatie en infrastructuur Historie Ebbingekwartier Het Ebbingekwartier is in het begin van de 17e eeuw aangelegd als onderdeel van de grote noordelijke stadsuitbreiding van de stad Groningen. De belangrijkste nieuwe verkeersaders zijn de Nieuwe Ebbingestraat en het Boterdiep. Aan de noord-oost kant wordt het Ebbingewartier begrenst door een nieuwe vestingwal. Deze vestingwallen zijn eind negentiende eeuw rondom de hele stad grotendeels ‘geslecht’ om plaats te maken voor parken, woningbouw en nieuwe industrieën zoals de nieuwe gasfabriek in het Ebbingekwartier. Een zeer bijzondere (tijdelijke) invulling van dit nieuw stukje stad was de internationale Tentoonstelling voor Nijverheid en Kunstindustrie in 1903. Deze expositie stond in het teken van de allernieuwste technische uitvindingen en het bevorderen van de (inter)nationale handelscontacten. De tentoonstelling trok maar liefst 300.000 bezoekers in 2,5 maand. Het project Open Lab Ebbinge 2010, vrijwel op dezelfde locatie als de expo in 1903, kent dus een inspirerende en waardige voorganger!

Begin 20e eeuw groeide de bedrijvigheid in het Ebbingekwartier zeer snel. Dit is vandaag bijvoorbeeld nog zichtbaar door de aanwezigheid van de voormalige Gerzonfabrieken met fabrieksschoorsteen aan het Boterdiep (o.a. Simplon kleding)

8

De locatie Het Open Lab is gepland op de toekomstige nieuwbouwlocatie Schots 8 en schots 9 van het CiBoGa project. De locatie bevind zich aan het gedempte Boterdiep op 5 minuten (400 meter) loopafstand van de Grote Markt. De toekomstige rooilijnen, stratenpatroon en het inrichtingsplan zijn vastgelegd in het Bestemmingsplan CiBoGa. Aan de westzijde bevindt zich de drukke doorgangsroute Boterdiep. Aan de noordoostzijde bevindt zich de voormalige silo en de ingang naar de nieuwe parkeergarage met 1200 parkeerplaatsengelegen onder schots 5 t/m 7. Schots 8 en 9 zijn het sluitstuk van het nieuwbouw CiBoGaproject en wordt naar verwachting niet voor 2014/2015 bebouwd. De openbare ruimte (wegen, verlichting, groen) zal voorjaar 2010 worden aangelegd voor het doorgaande loop/fietsverkeer van de bewoners en bezoekers. Schots 7 wordt niet voor 2012 bebouwd en kan

tijdelijk worden gebruikt voor (publieks)activiteiten. Schots 10a is tijdelijk gehuurd door de Rijksuniversiteit Groningen.

9

Het Open Lab op Schots 8 en 9 Deze schotsen zijn gelegen tussen het Boterdiep, achterzijde Bloemstraat, de Langestraat en de ingang van de parkeergarage Boterdiep. Het gebied omvat ongeveer 1 hectare. Het inrichtingsplan van het toekomstig Open Lab gaat uit van de toekomstige rooilijnen van de nieuwbouw. De twee schotsen hebben verschillende sferen. Bij schots 8 is gezien de ligging bij de parkeergarage en goede aansluiting bij de bestaande bebouwing gekozen voor paviljoens met een zakelijke of dienstverlende functie bijv. een hotel, kantoorstudio’s, winkels en longstay appartementen of kleinschalige winkels/outlets. Schots 8 telt 5 rechthoekige kavels met een klein binnenhof. Schots 9 kent een groot

groen binnenhof met daaromheen meerdere ‘minischotsen’. Het openbare binnenhof van schots 9 zal multifunctioneel met groen en openbare voorzieningen worden ingericht. Het binnenhof zal gaan functioneren als ‘hart’ van het Open Lab voor de openlucht activiteiten. De ‘minischotsen’ rondom het groene binnenhof lenen zich voor de bouw van de kleinschalige en vrij vormgegeven paviljoens meer in de sfeer van cultuur, daghoreca, ateliers en wonen. De groene ‘long’ dwars door schots 9 zorgt voor openheid vanaf het Boterdiep.

10

6

7

10

Silo

Ingang P

8

9 Bote

rd i e p

50 m.

2.3 De paviljoens bouwlocatie worden neergezet. Bijvoorbeeld op het terrein van de Suikerunie.

Het Open Lab stelt 10 kavels ter beschikking voor de bouw van tijdelijke demontabele paviljoens. Wat voor paviljoens worden gebouwd in het Open Lab? De trefwoorden zijn demontabel, energiezuinig, mooi, duurzaam en cradle to cradle1.

Het Open Lab Ebbinge is een ‘real time experiment’: een internationale levende expositie van hedendaags demontabel vastgoed. Er komen 3 soorten paviljoens:

Internationale expositie van tussentijdse architectuur Het unieke van het Open Lab is dat er op dit tijdelijk ongebruikte bouwterrein midden in de stad een tijdelijk écht stukje stad wordt opgebouwd. Het Open Lab is dus anders dan een zomers stadstrand, of een kunstdorp met folly’s. Het Open Lab is ook meer dan een architectuurexpo of een openluchtmuseum. Het Open Lab is een nieuw stukje tijdelijke stad, voor startende creatieve ondernemers, voor tijdelijke bewoners, voor bezoekers. Een tijdelijk dorp met straten, groen en waarin ook echte gebouwen staan. Die gebouwen worden bewoond of er wordt in gewerkt, ze voldoen aan de moderne gebruikseisen. Alleen … het bijzondere is dat de gebouwen na vijf jaar uit elkaar kunnen worden gehaald en op een nieuwe lege 1

Cradle to cradle (van wieg tot wieg) is een productie- en ontwikkelvisie die uitgaat van het 100% hergebruik van grondstoffen, het concept wordt vaak afgekort met de letters C2C meer info: zie bronnen bijlage 1.

12

1 Nieuwe paviljoens opgebouwd uit de allernieuwste demontabele bouwsystemen die op de huidige (Europese) markt worden aangeboden. De producenten werken vaak samen met bekende ontwerpers

Voorbeelden hiervan zijn:

• Ursem/Mecano • Modcom/Citizen • Kickstart/cepezed • Microflat/Piercy Conner • Spaceboxes/Holland Composits • Dickholz/KorteknieStuhlmacher • Plegtvosmodules/Nijestee

campus Delft CitizenM hotel Schiphol project Warschau PL London UK Delft, Utrecht, Amersfoort De Kamers Amersfoort Groningen

14

15

2 2e hands paviljoens

opgebouwd uit hergebruikte

bouwsytemen

• Containercity London/ zeecontainers • Max 21 gebouw De Meeuw (voormalig ALO gebouw herplaatst op Zernike)

16

17

3 Vrije paviljoens Prototypes van nieuwe niet eerder toegepaste systemen of materialen (bijv. karton, bambu of EPS)

18

19

2.4 De investeerders, huurders en gebruikers Het project Open Lab Ebbinge ligt midden in het nieuwe Creatief Kwartier Ebbinge. De gevestigde (creatieve) bedrijven in het gebied, de gemeente en aantal grote lokale bedrijven en instellingen hebben gezamenlijk de intentie uitgesproken om samen te werken en te investeren in dit gebied. Deze partijen hebben een kwartiermaker aangesteld en overleggen met elkaar in de Verbindingsploeg en een Stuurgroep. De toekomstige investeerders in het Open Lab zullen dus in eerste instantie uit dit bestaande netwerk afkomstig zijn. Daarnaast hebben zich het afgelopen jaar een groot aantal lokale en (inter)nationale belangstellende gemeld die op een of andere manier aan het project willen deelnemen en mogelijk in een paviljoen willen investeren of een paviljoen willen leasen of huren. Voor een actueel overzicht van het netwerk Open Lab Ebbinge zie bijlage 2. Wat betreft de mogelijke investeerders en functies van de paviljoens zijn de volgende combinaties in beeld.

De paviljoens: mogelijke opdrachtgevers en functies AM Wonen Informatiecentrum/expo/kantoorpaviljoen Nijestee Studentenhuisvesting Hanzehogeschool/RUG Longstay woonhotel (profs-aio’s) BEA BV/St Werkleerprojecten Jongerenhotel/Shortstay Hotel RUG Talentenpaviljoen i.s.m. Hanzehogeschool, MBO en PUB UMCG Frontoffice Healty Aging VvE Ondernemers Ebbinge Outletpaviljoen/Markthal Silverroom Kantoorpaviljoen/startersudio’s Gasunie/Essent/Milieudienst Energy Vally –Duurzaamheids paviljoen

20

2.5 Het Programma 2009-2015 Pathe-Noorderzon Cultuurpaviljoen Laboratorium van de Tussentijd Ambassade van Tussentijd i.s.m. Creative Challange Cities

Het Open Lab start met een openingsmanifestatie op 17 september 2009. Op die dag wordt het terrein door de nieuw opgerichte exploitatiemaatschappij OLEX feestelijk in bruikleen genomen door ondertekening van het meerjarig bruikleencontract. Op die dag vindt ook de presentatie plaats van de plannen en inzendingen die in de periode mei – augustus 2009 zijn ingezonden (zie hieronder Hoofdstuk 3 acquisitietraject). De optelsom van de fondsen en de ingezonden plannen vormen gezamenlijk de basis voor het daarna op te bouwen Open Lab. De exploitatie Mij en de gemeente maken samen een planning over de aanleg van de hoofdinfrastructuur, de kavels en de inrichting van het groene binnenterrein van schots 9. Per kavel worden de individuele bouwplannen uitgewerkt in bouwplannen, planningen, contracten gesloten en vergunningen aangevraagd. De organisatie coördineert de voortgang en onderlinge afstemming tot de geplande opening van het gehele LAB in het voorjaar van 2010.

En … nog via open inschrijving te werven individuele bedrijven en of clusters van (startende) ondernemers die zich tijdelijk in het Open Lab willen vestigen.

21

De organisatie draagt niet alleen zorg voor de fysieke opbouw van het Open Lab maar is ook verantwoordelijk vanaf de opening in 2009 voor de programmering van publieksactiviteiten en periodieke evenementen. In samenwerking met de Stichting Creatieve Industrie Groningen en een of meer ervaren programmeurs worden eerst in de opbouwperiode najaar 2009 – voorjaar kleinschalige activiteiten georganiseerd. Rond de opening van het Open Lab in het voorjaar van 2010 zal een bruisende internationale openingsmanifestatie plaatsvinden te gelegenheid van de geboorte van een tijdelijk stukje stad. De diversiteit van de paviljoens, met horeca, hotels, studios’, winkels en exposities staan op zichzelf al borg voor dagelijks leven in de brouwerij. Om extra bezoekers uit binnen- en buitenland te trekken de organisatie vijf jaar lang extra publieksevenementen organiseren.

Te denken valt aan:

• • • •

themaweken passen binnen de nieuwe Creatieve Zone Ebbingekwartier co-programmering van onderdelen van het Noorderzonfestival periodieke manifestaties door of met de nieuwe Forumorganisatie traditionele ‘Grote Markt’ publieksactivieten(vanwege tijdelijke verplaatsing door aanpak Grote Markt ).

De organisatie zorgt niet alleen voor programmering, maar zal ook een beheer en onderhoudscontract afsluiten met een gespecialiseerde organisatie voor het schoonhouden van het gebied en – naar keuze – klein onderhoud en bewaking.

22

3. Kosten en Baten 3.1 Planontwikkeling/acquisitie September 2008 – 2009 De aanloopkosten zijn begroot op: Kosten Quickscan/maquette november 2008 Ontwikkelingsplan/Bidbook Acquisitie Fondswerving en organisatie Totaal kosten

€ 6.000 € 40.000 € 60.565 € 19.435 €126.000

NB Dit is het totaal van de externe ‘out of pocket’ Kosten. Naast deze kosten investeren de initiatiefnemers en de huidige partners (gemeente, AM Wonen en Nijestee eigen uren in de aanloopfase. Dekking Gemeente Groningen/EZ ? ebbingekwartier Sponsoring AM Wonen Sponsoring Nijestee Landelijk Stimuleringsfonds Architectuur (aanvraag ingediend 15 april, beslissing 20 juni)

Totaal baten

23

€ € € € €

46.000 20.000 20.000 40.000 126.000

3.2 Opbouw (fysiek) Oktober 2009 – mei 2010 Kosten en baten infrastructuur Aanleg hoofdinfra schots 8 en 9

€ 1.500.000

(inclusief aansluitputten paviljoens)

Aanleg binnenterrein schots 9 Projectorganisatie/bouwbegeleding Totaal

€ 350.000 € 125.000 € 1.975.000

Totaal

€ 1.000.000 € 500.000 € 200.000 € 175.000 € 100.000 € 1.975.000

Baten/Dekking (indicatieve bedragen (Gebaseerd op subsidiescan PNO-consultants)

Grondexploitatie Gasterrein Regionaal/europees EFRO Bijdrage VROM EZ innovatie fonds Direct sponsoring materiaal

24

Kosten en baten paviljoens Uitgangspunt is dat de opdrachtgevers – deelnemers zelf geheel verantwoordelijk zijn voor de financiering van de individuele paviljoens. De deelnemers in principe zelf zorg moeten dragen voor de (voor)financiering, de huur/verhuur, het onderhoud en de demontage en verplaatsing na vijf jaar. Uit de subsidiescan is gebleken dat er voor een aantal paviljoens fondsen en susbdies beschikbaar zijn zoals bijv.

3.3 Programmering/beheer Oktober 2009 – mei 2015 Kosten Externe programmeur(s) Interne programmeur OLE Beheer en onderhoud Totaal

Per jaar € 75.000 p.j € 25.000 € 25.000 €125.000

Baten Pachtinkomsten horeca Bezoekersbijdragen Europees Fonds: Creatieve City Challenge Vaste jaarbijdrage Vrienden van OLE

• provinciale bijdrage aan cultuurgebouwen ESFI • gemeentelijke OCSW bijdrage aan (starters)ateliers • bijdrage van de landelijke Stuugroep Experimenten Volkshuisvesting voor lichtgewicht/demontabele woonvormen (zie verder samenvatting subsidiescan PNO consultants bijlage 3)

25

vijf jaar € 350.000 € 125.000 € 125.000 € 600.000

4. Het Acquisitietraject mei-september 2009

3.4 Indirecte baten • Leefbaarheid buurt/wijk • Stimuleren werkgelegenheid • Opvang ruimtetekort UMCG/RUG/Hanze • Stimulering verkoop nieuwe woningen Gasterrein • Bijdrage woningtotaal • Citypromotie • Innovatieontwikkeling • Product/naamspromotie deelnemers

In de vorige hoofdstukken is het Open Lab Ebbinge in de steigers gezet: • Er is 1 hectare grond op een gunstige locatie beschikbaar • Er is veel vraag naar (tijdelijke) ruimte voor werken, wonen, cultuur • er is een deskundige en wervende initiatiefgroep • er is draagvlak bij de gemeente Groningen, AM Wonen en Nijestee • er zijn diverse serieuze subsidiemogelijkheden

3.5 Risico’s/onvoorziene kosten • Te weinig draagvlak/twijfels haalbaarheid bij grote regionale/lokale bedrijven (UMCG, RUG, HanzeHogeschool, Gasunie, Essent) • Afwijzing fondsaanvragen • Exploitatietekorten individuele paviljoens • Beperkingen door regelgeving • Angst voor ‘camelnose-effect’ • Veiligheid en beheer onvoldoende gegarandeerd • Afbreuk risico

Maar er zijn nog veel onzekerheden of het project wel of niet haalbaar is, of er voldoende deelnemers zijn, of de beoogde subsidies daadwerkelijk beschikbaar komen. Er liggen grote kansen maar er zijn ook risico’s. Wil het project slagen dan moet eerst het draagvlak verder worden verbreed en concrete ideeën worden uitgewerkt. Dat gaat als volgt gebeuren:

26

Stap 1

mei

Stap 2 mei Stap 3 mei Stap 4 25 juni Stap 5 juli-aug Stap 6 Stap 7

17 sep

5. Besluitvorming oktober 2009

aanbevelingsbrief van College naar grote bedrijven/instellingen voorinformeren expertpanel 17 september start fondswerving Open informatiedag/inschrijfdag (matching vragers – aanbieders) stimulering/activering planontwikkeling deelnemers via helddesk Manifestatie met expo ingediende plannen, en beoordeling experts en publiek Evaluatie, rapportage en advies

In oktober 2009 wordt de balans op gemaakt. De initiatiefnemers nemen dan samen met de hoofdsponsors/vrienden van het Open Lab een beslissing over het wel of niet doorgaan van het Open Lab. Zijn de resultaten van de fondswerving positief en zijn de ingediende plannen van goede kwaliteit dan sluit de exploitatiemaatschappij OLEX een contract met de gemeente en wordt het project in de ambitieuze variant ( in dit verband plan A genoemd) aanbesteed/uitbesteed. Als de resultaten van de fondswerving mager tot slecht zijn en het aantal of de kwaliteit van de ingediende plannen is te mager dan kan wordt gekozen voor een bescheiden variant ( in dit vernabd Plan B genoemd) bestaande uit een bescheiden tijdelijke inrichting schots 8 en 9 als groen evenemententerrein. Het terrein wordt in deze varaint in bruikleen gegeven aan bestaande of nieuwe organisatie die gedurende vijf jaar de verantwoordelijkheid en de programmering voor het gebied op eigen risico en rekening opzich neemt.

27

Bijlage 1 Bronnen Groninger Archieven Posters en briefkaarten Tentoonstelling voor Nijverheid En Kunst Industrie 1903 Literatuur Historische atlas van de stad Groningen SUN Meindert Schroor Quickscan Open Lab Ebbinge Ondernemersvereniging Ebbingekwartier Urban Pioneers UC/Berlin, Klaus Overmeyer Duurzaam Bouwen Search, Anne Marie Rakhorst Spacecraft1/2 Gestalten C2C William McDonaugh, Michael Baumgart SlimBouwen® Jos Lichtenberg Container Architectuur Building Business april 2009 Afscheid van Haussmann, Bram Esser

Referentieprojecten Amersfoort: Oliemolenkwartier Arnhem: Open Lucht Museum Amsterdam - Zuid: Keetwonen Amsterdam: Nieuwemeren Atelier Malkovitch 2008 Amsterdam: Houthavens Venlo: Floriade 2014 Almere: De Toekomst London-Oost: Containercity Foto’s/afbeeldingen Afkomstig van: literatuur (zie lijst hierboven), CoBouw en van de auteurs van dit rapport. Dit rapport wordt niet gebruikt voor commerciële doeleinden. Mochten de auteurs/fotografen een beroep willen doen op hun auteursrecht dan kunnen zij contact opnemen met de organisatie. Met dank aan de betrokken auteurs en fotografen.

28

29

buildingbusiness april 2009

5PFO JO  EF )BBHTF .BSLU WBO EF 1SJO TFOHSBDIU OBBS EF OJFVXCPVXXJKLFO 5SBOT WBBM FO EF 4DIJMEFSXJKL XFSE WFSIVJTE FFO UZQJTDI WPPSCFFME WBO NPEFSOF TUBETQMBO OJOH MJFQFO EF NBSLULPPQMVJ NFU EPPET LJTUFO EPPS EF TUSBBU )FU [PV IVO EPPE XPSEFO .BBS EF NBSLU JT FS OPH TUFFET FO CPWFOEJFO POWFSEFFME QPQVMBJS POEFS EF CFWPMLJOH EJF CFTUBBU VJU NFFS EBO OFHFO UJH OBUJPOBMJUFJUFO 0Q EJU NPNFOU CFWJOEU 5SBOTWBBM [JDI JO EF HSPPUTUF USBOTGPSNBUJF GBTF TJOET EF CPVX WBO EF XJKL UVTTFO  FO  (FFO LMFJOF TUBQKFT NBBS HSPUF HFCBSFO )BVTTNBOO TUBBU OPH TUFFET NP EFM WPPS IFEFOEBBHTF TUFEFOCPVXLVOEJ HFO  XPOJOHFO XPSEFO BGHFCSPLFO WBO FFO XPOJOHDPOUJOHFOU WBO  FO EBBSWBO LPNFO FS  WPPS JO EF QMBBUT XBBSWBO [FWFOUJH QSPDFOU LPPQ FO EFSUJH QSPDFOU IVVS %JU IFFGU WPMHFOT FFO NFEF XFSLFS WBO XPOJOHCPVXDPSQPSBUJF 4UBFEJ PO BMT EPFM PN EF OFHBUJFWF FFO[JKEJHIFJE

Geen kleine stapjes, maar grote gebaren

*O 5SBOTWBBM JT BM FOJHF KBSFO FFO BDUJFWF EJTDVTTJF HBBOEF PWFS EF JNQMJDBUJFT WBO IFU TMPQFO FO IPF EF LXBMJUFJU WBO MFWFO IFU CFTUF LBO XPSEFO HFXBBSCPSHE JO EF XJKL )FU CMJKGU OJFU BMMFFO CJK EJTDVTTJqSFO NBBS FS XPSEFO PPL BDUJFG EVVS[BNF QSPKFDUFO HFSFBMJTFFSE XBBSCJK FS HFTUSFFGE XPSEU OBBS IFU CFIPVE WBO IFU TQFDJºFLF LBSBLUFS WBO EF XJKL WPPS EF UPFLPNTUJHF TJUVBUJF .P CJFM #VSFBV 0Q5SFL PSHBOJTFFSU XPSLTIPQT POEFS EF OPFNFS -BCPSBUPSJVN WPPS EF UVT TFOUJKE PN OB UF EFOLFO PWFS EVVS[BNF DPODFQUFO WPPS 5SBOTWBBM FFO XJKL JO USBO TJUJF )FU [JKO EF WPPS[JDIUJHF TUBQQFO PQ [PFL OBBS FFO NFFS POEFS[PFLFOEF FO EVVS[BNF TUFEFOCPVX

54

JO EF XJKL UF EPPSCSFLFO )FU JT WBO CFMBOH EBU KPOHFSFO FFO LBOT LSJKHFO FFO XPOJOH UF LPQFO JO EJF XJKL [PEBU EF FJHFO WFSBOU XPPSEFMJKLIFJE WBO EF XJKL BMT HFIFFM HBBU HSPFJFO 8JKLWFSOJFVXJOHFO IFCCFO BMUJKE FFO CFQBBMEF TDIBBM OPEJH XJMMFO [F FDPOP NJTDI SFOEBCFM [JKO %F TUFEFOCPVXLVO EJHF WFSOJFVXJOHFO NPFUFO [JDI[FMG UFO TMPUUF XFM UFSVHWFSEJFOFO FO BM UJKEFOT EF CPVX PG [FMGT FSWPPS NPFU XPSEFO CFHPO OFO NFU EF WFSLPPQ WBO XPOJOHFO #JK UF HFOWBMMFOEF WFSLPPQ NPFUFO EF QMBOOFO NFFTUBM BBOHFQBTU FO IFSJKLU XPSEFO 8F [PVEFO EJU HFCSFL BBO »FYJCJMJUFJU FFO WBO EF CFMBOHSJKLTUF UFLPSULPNJOHFO LVOOFO OPFNFO WBO IFU LMBTTJFLF NPEFM WBO MJOF BJSF TUFEFOCPVX &S XPSEU FFO HFGJYFFSE FJOECFFME PQ FFO CFTUBBOEF TJUVBUJF HFQSP KFDUFFSE [POEFS UF LJKLFO OBBS EBUHFOF XBU FS BM JT %F EFFMOFNFST WBO EF XPSLTIPQ XBSFO WBO NFOJOH EBU TUFEFOCPVXLVOEJ HFO NFFS POEFS[PFL [PVEFO NPFUFO EPFO FO [JDI NFFS [PVEFO NPFUFO BGWSBHFO XBU EF CJK[POEFSF FJHFOTDIBQQFO JO EF XJKL [JKO FO IPF EJF WFSTUFSLU LVOOFO UFSVHLF SFO JO EF OJFVXF TJUVBUJF /V XPSEU WFFM UF WBBL WPPS FFO TUBOEBBSE NPEFM HFPQUFFSE 0PL WFSTMFDIUFSU EF TJUVBUJF WPPS TPNT KB SFO BDIUFSFFO BMWPSFOT EF OJFVXCPVX FS LPNU 4MPPQXJKLFO IFCCFO [P NPHFMJKL FFO OPH TMFDIUFSF OBBN EBO QSPCMFFNXJKLFO °8BU KF [JFU NFU EJF EJDIUHFUJNNFSEF IVJ [FO JT EBU FFO TUSBBU FJHFOMJKL EPPECMPFEU± &O EBU WFSTDIJKOTFM IFFGU NBBS XFJOJH NFU DSFBUJWF EFTUSVDUJPO UF NBLFO 5PU OV UPF XPSEU EF QFSJPEF UVTTFO TMPPQ FO OJFVX CPVX EJF [PBMT HF[FHE KBSFO LBO EVSFO BMT FFO OPPE[BLFMJKL LXBBE HF[JFO PN VJUFJO EFMJKL UPU FFO CFUFSF TDIPOFSF FO TPDJBBM FWFOXJDIUJHF XJKL UF LPNFO .BBS IFU FJOE

)FU QSPKFDU )PUFM 5SBOTWBBM WFSCMJKG JO EF UVTTFOUJKE EBU EPPS NPCJFM CVSFBV 0Q5SFL XFSE HFuOJUJFFSE JT FFO HPFE WPPSCFFME WBO FFO JOJUJBUJFG EBU UJKEFMJKLIFJE NBBS PPL EVVS[BBNIFJE JO [JDI ESBBHU )FU IPUFM EBU JT HFWFTUJHE JO TMPPQQBOEFO CFXFFHU NFU EF TMPPQIBNFS NFF FO TQFFMU EVT JO PQ EF UJKEFMJKLIFJE WBO IBBS TQFDJGJFLF MPDBUJFT NBBS CMJKGU [JDI XFM XPSUFMFO JO EF XJKL EPPS UFWFOT HFCSVJL UF NBLFO WBO EF CF TUBBOEF WPPS[JFOJOHFO JO EF XJKL )FU IPUFM

Claim de toekomst

SFTVMUBBU JT WBBL UFMFVSTUFMMFOE ®*O EF PQFO CBSF SVJNUF [JF JL EBO WBO EBU HFNFFOUF HSPFO EBU OPPJU LBQPU HBBU FO EBU FFO WFS[B NFMCBL JT WBO BMMFSMFJ TPPSUFO BGWBM ¯ LMPOL IFU PQ EF PQFO CSBJOTUPSNTFTTJF XBBS WSJK FO BTTPDJBUJFG PQ FMLBBS HFSFBHFFSE XFSE &S CFTUBBU FFO NBBUTDIBQQFMJKLF POWSFEF PWFS EF UVTTFOUJKETF TJUVBUJF NBBS PPL PWFS IFU HFGJYFFSEF TUFEFOCPVXLVOEJHF FJOE CFFME 4UFFET NFFS CFTUVVSEFST FO CFMFJET NBLFST CFHJOOFO UF FSLFOOFO EBU EF °)BVTTNBOOJBBOTF BBOQBL± OJFU JEFBBM JT &O PPL JO 5SBOTWBBM XPSEFO EF QMBOOFO OV IFSPWFSXPHFO )FU -BCPSBUPSJVN WPPS EF 5VTTFOUJKE CFXFFHU [JDI BMT TMFVUFMºHVVS UVTTFO QPMJUJFL FO DPSQPSBUJFT FOFS[JKET FO LVOTUFOBBST BSDIJUFDUFO TPDJPMPHFO QMB OPMPHFO TUFEFOCPVXLVOEJHFO FO ºMPTPGFO BOEFS[JKET )VO JOTUFFL JT UF [PFLFO OBBS EF QBSBNFUFST WPPS EF LXBMJUFJU WBO MFWFO EJF TQFDJºFL IPSFO CJK FFO XJKL BMT 5SBOT WBBM 8BU [JKO NFU BOEFSF XPPSEFO EF QP UFOUJFT EJF EF XJKL SFFET JO [JDI ESBBHU EJF [PVEFO LVOOFO [PSHFO WPPS FFO BOEFSF NBOJFS WBO USBOTGPSNFSFO FO EBBSNFF MFJ EFO UPU FFO [PSHWVMEJHFS HFDPNQPOFFSE FJOECFFME

"GTDIFJE WBO )BVTTNBOO

door Bram Esser*

XJKL 5SBOTWBBM TMJOHFSU EF TMPPQLPHFM FS MVTUJH PQ MPT NBBS IJFS JT UFHFMJKLFSUJKE JFUT BOEFST BBO EF IBOE

LVOOFO XF WSBBHUFLFOT [FUUFO CJK EF NFUIPEJFL FO EF JOWVMMJOH WBO EF[F BBOQBL 0PL JO EF )BBHTF

OJFVXCPVX WPPS JO EF QMBBUT UF [FUUFO 0OEBOLT EF CFESJKWJHIFJE FO EF TDIJKO WBO EPPSUBTUFOEIFJE

POEFS IBOEFO HFOPNFO 0Q DIJSVSHJTDIF XJK[F XPSEFO IFMF TUVLLFO VJU EF TUBE HFTOFEFO PN EBBS

IFFGU FFO WFFSUJHUBM QSPCMFFNXJKLFO BBOHFXF[FO 7FFM WBO EF[F XJKLFO XPSEFO NPNFOUFFM »JOL

7PPSNBMJH NJOJTUFS 7PHFMBBS EJF [JDI POEFS NFFS CF[JHIJFME NFU JOUFHSBUJF FO WPMLTIVJTWFTUJOH

De nieuwe maakbaarheid komt van onderop

Bijlage 2 Netwerk Open Lab Ebbinge april 2009 Initiatiegroep Open Lab Ebbinge

Nationale en internationale organisaties

Ondernemersvereniging Ebbingekwartier Wilma Naaijer

Den Haag/Rotterdam

Laboratorium van de Tussentijd. Sabrina Lindemann

Estheticon

David Inden

Iris Schutte

Marcus Maakt

Marcus Petstra

RDM Campus /Concept House Village

Harm Naaijer Ontwerpers BNO

Harm Naaijer

Rotterdam

Vlasblom Projectontwikkeling

Christophe de Jongh

Urban Catalysts/Berlijn

Klaus Overmeyer

IBA 2013Hamburg

Rolf Kelner

Ondersteuning en advisering initiatiefgroep

Creative Challenge City’s /N-Europa

Jeroen Saris

Stichting Creatieve Industrie Groningen

Katja Draper

EPEA /Hamburg

Michael Braungart

De Stad BV Amsterdam

Jeroen Saris

Grote bedrijven & instellingen

Suzanne Ermers

Raad van Advies/Vrienden van Open Lab Ebbinge i.o.

Provincie Groningen Universitair Medisch Centrum Groningen

Gemeente Groningen

Tjerd van Riemsdijk

AM Wonen

Ton Anker

Nijestee Woningcorporatie

At Smit Duyzentkunst

Jaap van Kemenade

Hans Bleeker, Jan Vos Jan Bouwhuis Freek de Bos

Rijks Universiteit Groningen RUG

Annemiek Galema

Hanze Hogeschool

Frank van Genne Engbert Gotink

St Energ Valley

Gerrit van Werven

Gasunie

Marcel Kramer

Essent Lefier Woningcorporatie

Yvonne Geerdink Joost Renzenbrink

32

Creatieve industrie /culturele bedrijven/netwerkorganisaties

Producenten en ontwerpers demontabel vastgoed

Grand Theatre

Jan Stelma

GRAS

Peter Michiel Schaap

Attika Artès Cepezed/Kickstart DAAD Finnforesst/Dickholz Formulebouw IKEA-Skanska/BoKlok Keetwonen KorteknieStuhlamcher/Dickholz LOT-EK Lofcube GmbH Mecanoo De Meeuw Bouwsystemen / Max 21 Modcom/CitizenM ONIX Plegt-Vos Snel-groep

Amsterdam Groningen Delft Beilen DE Amersfoort SW Amsterdam Rotterdam US-NY DE Delft Oirschot Sliedrecht Groningen Oldenzaal Montfoort

Studio Skets Ursum Algeco/Case Tete

Groningen Wognum FR

Veerhuis/EPS PiercyConner/Micro Flat

Voldendam UK – London

House of Design

Brenda Harsveld

Jasmijn

Alice Thijs

de Toeter

Maik van Heerd

Forum

Bas van Kampen

Maikel Mobiele Tuinen

Mijnske Sival Ingrid de Pauw

Nieuwe Garde

Fanny Koers Henk Kopinga

Noorderzon

Marc Yoman Henk Bothof

Pavlov E-projects

Nathalie Beekman

Stichting Baksteen

Andre Hoornstra

St Bijz.locaties Groningen

Monique Kremer

Walk of Art

Rense Sinkgraven

Carla Wolbers

33

Gemeente Groningen (betrokken diensten) Dienst ROEZ

Tjerd van Riemsdijk

Stadsbouwmeester

Niek Verdonk

Dienst OCSW

Maria Blom.

Milieudienst Groningen

Marijke Geling

Stadsarcheoloog

Gert Kortekaas

Onderwijsprojecten Open Lab – Hanze Hogeschool e.a. Hanzehogeschool Academie voor Bouwkunst (Studieproject schots 9 tweede jaar)

Annet Ritsema Ton Bergevoet Maarten van Tuyl

Hanzehogeschool/van Hall/Larestijn

Xantho Klijnsma

(Duurzaamheidsplan Open Lab)

Expertpanem/extern adviseurs Urban Catalyst Berlin

Klaus Overmeyer

AM Wonen Concepts

Mariet Schoenmaker

Hanzehogeschool Groningen

Frank van Genne

Labaoratorium voor de Tussentijd

Sabrina Lindemann

Stadsbouwmeester Groningen

Niek Verdonk

Bram Esser Publicaties

Bram Esser

34

Bijlage 3 Netwerk Open Lab Ebbinge april 2009

36

37