Op zoek naar sporen van God

Op zoek naar sporen van God Missienieuwsbrief van de CMBR – september 2012

Redactioneel Het stof kan weer neerdwarrelen. De verkiezingen zijn geweest. Enkele weken lang hebben we meegeleefd met de spannende TV-show So you want to be prime minister. Meer dan ooit tevoren was politiek vooral amusement. De debatten, de terugblikken op de debatten, de opiniepeilingen: ze dienden allemaal om te bepalen wie de meeste kans zou maken om premier te worden. Daarmee ging het niet meer over programma's, visies op de samenleving, het bepalen van een richting voor ons land op diverse terreinen. Het belangrijkste was hoe iemand overkwam in het debat. Hoe Roemer een kans liet liggen om Rutte te vloeren, waarna Samsom die kans wel pakte. Hoe fris iemand erbij liep, hoe zijn of haar kledingkeuze was, wat voor nonverbale communicatie iemand uitzond. Dat bepaalde of iemand een goede beurt maakte. Het was meer een talentenjacht tussen een aantal mannen, dan een strijd tussen partijen. En het werkte. Heel Nederland leefde mee. Zodra de twee favorieten vastgesteld waren, werd het een wedloop tussen die twee. De opiniepeilingen creëerden hun eigen gelijk: ze stuwden de resultaten van de twee op, nog meer dan ze zelf konden laten zien. Dat kon alleen omdat de Nederlandse kiezers bijna allemaal zijn gaan zweven. Geen wonder dat 4,7 miljoen mensen, bijna de helft van de stemmers, op internet de Stemwijzer invulden. Er is geen sprake meer van trouw aan een partij of zelfs aan een politieke richting. Het is niet ondenkbaar dat een kiezer ooit PvdA heeft gestemd, en vervolgens via LPF, SP en PVV bij de VVD is uitgekomen. Om de volgende keer misschien weer heel ergens anders neer te strijken. ‘Waar het visioen ontbreekt, verwildert het volk’ (Spr.29,18)? Gelukkig niet helemaal. Dat bewijst het verlies van de PVV. Een partij die geen enkele maatregel durft te nemen die zijn achterban pijn kan doen, verliest zijn aanhang. Met een leus als ‘Samen voor ons eige!’ kom je er ook nu nog niet. Tom Boesten

Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

1

Achtergrond De aarde ligt op de intensive care Interview met zuster Esperanza Clapano Deze zomer was de Filippijnse zuster Esperanza Clapano te gast in de Hoogstraatgemeenschap van de zusters van liefde in Eindhoven. De band tussen de Filippijnse en Nederlandse zusters bestaat al tientallen jaren. Er is grote wederzijdse herkenning in de inzet voor de armen en gemarginaliseerden. Voor zuster Esperanza liggen inzet voor de armsten en inzet voor het milieu in elkaars verlengde. Vanuit haar besef van de radicale verbondenheid van mens en natuur, pleit ze voor een grondige vernieuwing van het religieuze leven. Als ik arriveer in het klooster aan de Hoogstraat, loopt Zuster Esperanza te sjouwen met een emmer en dweil. Ze lijkt helemaal ingeburgerd in de gemeenschap. Ze is klein en oogt een beetje breekbaar. Maar zodra ze begint te spreken, doet ze dat met een passie die doet vergeten dat ze toch al 75 jaar is. Ze vertelt me over de inzet van haar gemeenschap voor ‘het volk Gods’ en over de noodzaak om de harmonie tussen mens en natuur te herstellen. Het helen van mensen en Aarde Zuster Esperanza maakt deel uit van de Missionaries of the Assumption. Deze congregatie splitste zich in 1989 af van de van oorsprong Canadese congregatie Daughters of Mary of the Assumption. De nieuwe gemeenschap begon met 29 zusters. Zij richtten zich aanvankelijk op onderwijs. Maar toen ze ontdekten in welke omstandigheden mensen moesten leven, besloten ze hun activiteiten te verbreden. De zusters zijn nu werkzaam op het vlak van gezondheidszorg, vrouwen en kinderen, pastoraat en het geven van retraites. Zuster Esperanza vertelt: “We zijn als gemeenschap altijd zoekende hoe we ons charisma het best vorm kunnen geven. We hebben als congregatie een voorkeurskeuze voor de armen en voor de Aarde. Beiden worden gemarginaliseerd. Het helen van de aarde en het helen van mensen is één en dezelfde activiteit. Die arme mens is de aarde die loopt en praat. Daarom moeten we ons uitspreken voor anderen en voor de Aarde. We leven in Mindanao, een regio waar christenen, moslims en inheemse volken wonen. De christenen zijn over het algemeen redelijk geschoold, maar de moslims en inheemse mensen worden gemarginaliseerd. Veel inheemse volken worden ‘weggeduwd’ naar geïsoleerde plekken in de bergen. De afgelopen jaren zijn veel mensen die opkomen voor de rechten van de inheemse bevolking en voor het milieu vermoord. Dat is bijna normaal geworden op Mindanao.” Verwantschap “Toen ik kind was, leerde ik dat de natuur heilig was. Mijn familie leefde dichtbij het land. Mijn vader had een inheemse spiritualiteit, hij offerde de eerste vruchten van het land. Daarom werd hij vaak als een heiden beschouwd. Hij was een creation centered persoon. Mijn moeder was heel katholiek. Dus ik draag twee tradities in mezelf. Maar mijn verbondenheid met de Aarde raakte grotendeels Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

2

verloren toen ik ging studeren. Ik was de enige in mijn familie die een universitaire opleiding heeft gehad. Maar dat maakte me ook degene die het minst verbonden was met de natuur. In de christelijke traditie hebben we ons als mensen lange tijd beschouwd als superieur aan de rest van de schepping. De relatie tussen mensen en de natuur is altijd erg utilitaristisch geweest: hoe kunnen we natuur gebruiken? Er is geen besef dat we verbonden zijn met de rest van de schepping. De Aarde is onze Moeder. Het gaat om verwantschap. Ook het idee van rentmeesterschap vind ik nog steeds onderdrukkend. Ook als religieuzen zijn we vaak zo druk met allerlei activiteiten, dat we vervreemd raken van de natuur. Religieuze vorming focust te sterk op persoonlijke zaken. Maar kijk eens hoe de Aarde lijdt! Onze focus moet verschuiven van het zelf naar de aarde. We moeten woordvoerders worden van de Aarde. De Aarde ligt momenteel in de intensive care. Wanneer we van dit wijdere perspectief uitgaan, ontstaat een juistere balans. Wat zijn onze prioriteiten? Geld steken in dure gebouwen om cursussen te geven over compassie? Hoe staat het met onze compassie voor de Aarde? Over het algemeen leiden we als religieuzen ook redelijk comfortabel. Wanneer we echt het leven delen van de armen voelen we ons vaak verloren en onzeker. Voor veel religieuzen is het een lang proces om weer verbonden te raken met de Aarde en met de armsten.“ Vrijheid “Sinds 2003 leef ik in een kleine communiteit op het platteland, het Missionaries of the Assumption Ashram Holistic Spirituality Institute. We zijn met zijn drieën en hebben acht ‘partners’ en 15 ‘vrienden’ die meewerken. We geven cursussen aan boeren; op het vlak van organische landbouw, maar ook van spiritualiteit. Het gaat immers niet alleen om wat de Aarde ons oplevert, maar ook om wat we kunnen geven. Bewondering, verwondering, eerbied, dat zijn zaken die deel uitmaken van spiritualiteit. Velen waarderen het dat we iedereen verwelkomen, ongeacht hun religieuze achtergrond. We hebben helaas nog geen eigen centrum. Er ligt al een fundament, maar we hebben het geld niet om het gebouw op te laten trekken. Ik heb zoveel geleerd van de Aarde. De Aarde geeft leven aan alle schepselen, ze is zo genereus! Ook ik ben Aarde. Op mijn leeftijd voel ik me vrij om mijn eigen weg te gaan. Mij maakt het niets meer uit wat anderen over mij denken. Die vrijheid hebben jongere mensen veel minder. Zij moeten aan hun toekomst denken. Wat als anderen hen afwijzen? Ik denk dan: de Aarde wordt al eeuwenlang afgewezen!” Gerard Moorman Wie het werk van zuster Esperanza wil steunen kan dat doen via de Congregatie vd Zusters van Liefde te Eindhoven Rabo bank : 1782 73 716 o.v.v. healing center.

Pionier van ‘omgekeerde missie’ blikt terug op tijd in Nederland In gesprek met zuster Elsy Varghese “Het is net alsof ik weer thuis kom na een lange vakantie”, zegt zuster Elsy Varghese ssps. Deze zomer was de Indiase zuster een paar maanden in Steyl voor een cursus in het moederhuis van de congregatie. Twaalf jaar woonde ze in Nederland en ontdekte ze hoe ze als buitenlandse zuster


3

missionair actief kon zijn. In 2003 keerde ze terug naar India. Haar missie in Nederland heeft haar verrijkt, zegt ze. Zuster Elsy Varghese (52) was een van de eerste buitenlandse zusters die door haar congregatie werd gevraagd voor een missionaire opdracht in Nederland. Ze kwam in 1992 aan. Lange tijd woonde en werkte ze in de Haagse Schilderswijk. Ze deed er o.a. werk onder buitenlandse prostituees, gaf Engelse les aan buitenlandse vrouwen en mannen, bezocht zieken, was actief binnen de interreligieuze dialoog tussen hindoes en christenen en werkte bij de particuliere thuiszorg. Ze maakte een tijdlang ook deel uit van het provinciaal bestuur van haar congregatie. Ik spreek haar op de plek waar ze lang heeft gewoond, de HIRCOS-communiteit een gemeenschap van SVD-paters en SSpS-zusters in de Schilderswijk. Als dertiger hier was je als missionaris in de kracht van je leven. Heb je er spijt van dat je niet in een arm land terecht kwam, maar in een rijk westers land? “Nee, helemaal niet! Het klopt dat ik aanvankelijk niet zo gemotiveerd was om naar Europa te komen. Toen ik Nederland aankwam, had ik geen idee wat ik zou gaan doen. Ik kreeg van het provinciaal bestuur gelukkig veel ruimte om mijn missie in Nederland op het spoor te komen. Geleidelijk kreeg mijn missie hier vorm. Ik heb als jonge missionaris dingen gedaan die ik nu niet meer zou durven doen. In mijn oriëntatiefase in Den Haag heb ik bijvoorbeeld een kamertje gehuurd in de rosse buurt van Den Haag, om contacten op te bouwen met prostituees. Nederland heeft me verrijkt, no doubt about it. Ik heb een nieuwe cultuur leren kennen, een andere manier van leven, een andere mentaliteit. Ik zeg vaak dat Nederland mij heeft geholpen om als mens te groeien. Toen ik weer terug was in India, merkten mijn medezusters dat ook op. Ik was altijd nogal verlegen en voorzichtig. Ik ben assertiever geworden en ook meer gedisciplineerd. Ik durf veel meer. In India ga je als zuster bijvoorbeeld niet alleen de straat op, in Nederland wel. Mijn medezusters in India vinden me daring.” Ben je veranderd door jouw missie hier? “Ja, ik heb een veel bredere kijk op zaken gekregen. En ik heb veel geleerd van hoe Nederlanders dingen doen. Planmatig werken, oh my God! Mijn collega’s op kantoor zeggen dat sinds ik er ben, het werk veel overzichtelijker en beter gestructureerd is. Ik heb nu vaak moeite met de Indiase mentaliteit. Ik wil snel resultaten zien! Tijdsbesef, nog zoiets, ik kom altijd op tijd. En zuinigheid, het zorgvuldig omgaan met dingen, ben ik ook erg gaan waarderen. In de communiteit waar ik nu leef, zorg ik ervoor dat we op verantwoorde manier omgaan met ons afval. Nederland blijft een grote plek innemen in mijn hart. Als er op het Indiase nieuws iets over Nederland wordt gezegd, spits ik mijn oren. Toen Nederland in de finale van het wereldkampioenschap voetballen tegen Spanje speelde, ben ik de kamer uitgelopen omdat Spanje aan het winnen was!” Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

4

Zie je verschillen tussen het Nederland dat je verliet en wat je nu weer aantreft? “Er is veel veranderd sinds ik ben vertrokken. In de Marthakerk waar we als HIRCOS-gemeenschap naast wonen zijn veel meer activiteiten dan voorheen. Vroeger zat hier een kleine groep oudere Nederlanders en was er maar eens per week een mis. Maar nu is er een bloeiende Antilliaanse en Nederlandse gemeenschap die driemaal per week een eucharistie heeft. Ik was verbaasd! Het geeft me het gevoel dat wij als buitenlandse missionarissen zaad hebben gezaaid dat nu tot bloei komt. Veel mensen in Nederland zijn zoekende naar zingeving en spiritualiteit. Ik heb het idee dat veel zoekers ons nu beter weten te vinden dan toen ik hier nog woonde. Onze gebouwen in Steyl zijn de afgelopen jaren verbouwd. We hebben reserveringen tot 2015! Structuren of instituties spreken de mensen hier niet aan, maar er is wel een hunkering naar innerlijke vrede. Ik heb in de Duitse provincie gezien hoe goed het jongerenprogramma werkt dat de SVD en SSPS in samenwerking met de Duitse overheid organiseren - ‘Missionare auf Zeit’, een soort Missie & Jongeren. Er zijn zelfs jongeren die zich na afloop van zo’n missionair jaar aansluiten bij onze congregatie! Zou zoiets ook niet in Nederland mogelijk zijn?” Gerard Moorman

Pleidooi voor zuinig gebruik van de term christenvervolging Het hoofd van de afdeling Mensenrechten van Missio in Aken, dr. Otmar Oehring, pleit in een artikel in Forum Weltkirche voor terughoudendheid in het gebruik van de term christenvervolging. Discriminatie op grond van het geloof of beperking van de godsdienstvrijheid kunnen buitengewoon vervelend zijn, maar zijn daarom nog niet per se situaties van vervolging. Slordig gebruik van het woord vervolging is goed voor de fondsenwerving van bepaalde organisaties, en het kan politici helpen aan gekruide uitspraken, maar het is slecht voor de geloofwaardigheid. Christenvervolging Een goede omschrijving van christenvervolging is: systematische maatschappelijke of door de staat uitgeoefende benadeling en existentiële bedreiging van christenen op grond van hun godsdienst. Vervolging heeft dus een systematisch karakter, het komt van de overheid of van belangrijke maatschappelijke groepen, en christenen worden hierdoor in hun leven bedreigd. Is er sprake van incidentele bedreiging, of is er sprake van achterstelling zonder dat het leven van christenen in gevaar komt, dan is het onjuist om van vervolging te spreken. De cijfers die bijvoorbeeld door Open Doors of Kerk in Nood in omloop worden gebracht, moeten kritisch bekeken worden. Hoe telt men? Om een voorbeeld te noemen: in 2008 heeft er een geweldscampagne geheerst in een district van de Indiase deelstaat Orissa. Als men vervolgens stelt dat er dus in India christenvervolging heerst, kan men met het cijfer 30 tot 40 miljoen mensen komen, het geschatte aantal christenen in India. Men kan ook zeggen dat de christenen in het district Kandhamal in de deelstaat Orissa vervolgd werden. Dan spreekt men van 50.000 mensen. Nogal een verschil. Elke christen die vervolgd wordt, is er een te veel, maar door getallen te overdrijven, raken


5

de echte gevallen van vervolging buiten beeld. Juist omdat elk mens telt, moet het probleem scherp afgebakend worden. Op allerlei manieren wordt het christenen moeilijk of onmogelijk gemaakt om hun godsdienst te beleven, ook zonder dat er sprake is van regelrechte vervolging. Ook die situaties moeten juist benoemd worden. Sommige fondsenwervende organisaties noemen bijna alles vervolging, maar vaak is het eerder op zijn plaats te spreken van discriminatie, bedreiging, pesterij of lastigvallen. Nader bekeken gaat het meestal om beperking van de godsdienstvrijheid op individueel of collectief niveau. Individuele godsdienstvrijheid Onder godsdienstvrijheid op individueel niveau verstaat men het recht van individuen om hun geloof of religieuze overtuiging vrij en zonder beperkingen, te uiten of niet te uiten. Dat houdt het recht in om van geloof te wisselen, om het geloof te kunnen uiten, en ook om niet gedwongen te worden iets te uiten. Voorbeelden van gebrek aan godsdienstvrijheid zijn er te over: iemand krijgt vanwege zijn of haar geloofsovertuiging geen papieren van de staat, iemand kan niet het onderwijs volgen dat hij of zij kiest, iemand wordt benadeeld bij het krijgen van werk, ouders kunnen hun kinderen niet de doopnamen geven die zij kiezen, enzovoort. Allemaal veel voorkomende vormen van discriminatie op grond van geloof, maar daarmee nog geen situaties van vervolging. Collectieve godsdienstvrijheid Op collectief niveau is godsdienstvrijheid het recht van mensen om hun geloof uiting te geven in groepsverband. Daarbij hoort het recht zich in een groep te organiseren, gebedshuizen in te richten, godsdienstonderwijs te organiseren, zelf geestelijk leiders te vormen. In landen waar dit allemaal niet is toegestaan, is er een probleem met de godsdienstvrijheid, maar zolang christenen er niet voor hun leven hoeven te vrezen, is het geen vervolging. Zo hebben de bisschoppen van (Noord-)Soedan zich altijd verzet tegen de term vervolging. Zij vonden de Engelse term harrassment wel van toepassing, maar de term persecution niet. Zelfs over landen als Noord-Korea, Pakistan en Saoedi-Arabië mag men niet generaliseren. In Pakistan wordt de blasfemiewetgeving vaak misbruikt om geweld tegen individuele medeburgers te rechtvaardigen. In Saoedi-Arabië heerst er absoluut geen godsdienstvrijheid. Toch kan men in deze gevallen niet zonder meer spreken van christenvervolging. Bekering Een teer punt, zeker in islamitische landen, is de bekering. Afval van de islam is in sommige landen bij de wet verboden, terwijl het in andere vooral tot sociale uitsluiting leidt. In veel individuele gevallen van bekering is er inderdaad sprake van vervolging. Maar, om een voorbeeld te noemen: het maakt voor een moslim die zich bekeert tot het christelijk geloof, nogal verschil of hij afkomstig is uit een gegoede wijk van Istanbul, waar iedereen goed opgeleid is en waar de secularisering ver is doorgedrongen, of dat hij woont in een arme buitenwijk of in het binnenland, waar de traditie zich veel sterker doet gelden. De dingen bij de (juiste) naam noemen Er bestaan op veel plaatsen ernstige beperkingen van de godsdienstvrijheid. Mensen worden gediscrimineerd, lastiggevallen, geïntimideerd en gepest, vanwege hun christen-zijn. Die situaties moeten benoemd en aangeklaagd worden voor wat ze zijn: discriminatie, lastigvallen, intimidatie, pesterij. En dan zijn er ook situaties van christenvervolging: daar waar christenen, vanwege hun Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

6

geloof, systematisch voor hun leven te vrezen hebben door maatschappelijke krachten of door de overheid. Als dat aan de hand is, is de term christenvervolging op zijn plaats.

Dit artikel is een samenvatting van het artikel door Otmar Oehring in Forum Weltkirche. Zie ook: http://www.forum-weltkirche.de/de/artikel/10880.christenverfolgung-.html http://www.forum-weltkirche.de/de/artikel/11969.mission-im-kontext-von-gewalt-gegenchristen-in-indien.html

Missie in de context van geweld tegen christenen in India In India woedt een verhit debat over de culturele identiteit van het land, in samenhang met het hindoeïsme en het kastenstelsel. Hoe moet de christelijke missie zich daarin opstellen? Pater Sebastian Michael svd, hoogleraar culturele antropologie aan het Institute of Indian Culture in Mumbai, kiest duidelijk positie. Het hindoe-nationalisme (hindutva) is in opmars in India. Een van de grootste partijen is de BJP, die het land beschouwt als een hindoeïstische natie, waarin geen plaats is voor andere godsdiensten en maatschappelijke opvattingen. Aanhangers van de BJP zijn verantwoordelijk geweest voor diverse uitbarstingen van geweld, onder andere tegen christenen in Kandhamal, in de deelstaat Orissa. Van oudsher is India een land met vele culturen, rassen, godsdiensten en talen. Al in een vroeg stadium van de 5000-jarige geschiedenis werd er een bepaalde eenheid bereikt, juist door de erkenning van die multiculturaliteit. De culturele identiteit van India is dat het land een grote variatie kent. De hindutvabeweging wil dat veranderen. Zij stelt dat India één cultuur heeft, die hindoeïstisch van karakter is. Het kastenstelsel maakt integraal deel uit van die cultuur en moet dus volop van kracht blijven. De vele culturen van India zijn ondergeschikt aan de brahmaanse, de enige godsdienst die echt Indiaas is, is het hindoeïsme. Hindoenationalisme en gelijkschakeling van culturen De kastenlozen (dalits) en de oorspronkelijke volkeren (adivasi) worden in deze visie beschouwd als derderangsburgers. Het is daarom geen wonder dat juist deze groeperingen het zwaar hebben, en zich verzetten tegen de hindutvabeweging. Zij vechten om te overleven, voor hun menselijke waardigheid en voor hun culturele identiteit. Daarbij weten ze zich gesteund door andere opvattingen over de hindoetraditie. Diverse hervormers hebben zich uitgesproken voor gelijkheid, broederschap en sociale gerechtigheid. Daarnaast vinden de dalits en adivasi steun bij andere godsdiensten: boeddhisme, sikhisme, islam en christendom. Al deze religies belijden de gelijkwaardigheid van hun leden. Dalits en adivasi kijken daarom anders aan tegen de christelijke missie als de hindutvabeweging. Terwijl deze laatste de missie beschouwt als een vreemd element dat uit het land moet worden verwijderd, zien de mensen op de onderste treden van de Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

7

maatschappelijke ladder de christelijke missie juist als iets dat hen helpt hun leven te verbeteren. Daardoor is nu ruim 60% van de Indiase christenen afkomstig uit de dalits, en 20% uit de adivasi. Daarmee heeft de kwestie van godsdienst een sterke politiek lading gekregen. De opkomst van de hindoe-nationalistische BJP heeft het debat verscherpt. De onderste kasten en klassen zoeken naar een cultuur die gelijkheid bevordert en grotere politieke participatie van allen, terwijl de hogere kasten proberen via de hindutva hun sterke sociale positie te handhaven. Dit heeft geleid tot scherpe tegenstellingen over tradities, gerechtigheid, godsdienst en cultuur. Een dialoog tussen de diverse culturen in India is hard nodig. De grondwet van India is duidelijk. Zij beschouwt India als een land van verscheidenheid. Zij stelt dat gelijkheid, vrijheid en rechtvaardigheid voor alle burgers moet worden bevorderd. Dialoog tussen de culturen moet ervoor zorgen dat deze waarden ook verwezenlijkt kunnen worden. Mensvisies Dat de dalits en adivasi zo sterk vertegenwoordigd zijn in de Indiase christelijke kerken is geen wonder. Het past bij de christelijke visie op het menselijk leven. Die visie is ontstaan door het optreden van Jezus. Hij wilde Gods bedoeling met de mensheid verwezenlijken. Mensen zijn geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Dat geeft hun waardigheid, vrijheid en creativiteit. De zonde heeft echter gemaakt dat dit alles niet tot vervulling komt. Het is de christelijke overtuiging dat Jezus is gekomen om de mensheid terug te brengen naar de oorspronkelijke zuiverheid, en op de weg naar haar uiteindelijke bestemming te zetten. De band met God is door Jezus hersteld. Jezus' verkondiging in de synagoge van Nazareth (Luc. 4,18-21) en zijn antwoord aan Johannes de Doper (Mat. 11, 2-6) laten zijn bedoeling zien. Alle geboden van God vat hij samen in het gebod van liefde tot God en tot de naaste. Zijn opstanding uit de dood geeft dit alles geloofwaardigheid. De kerk heeft vanaf het begin van haar geschiedenis geprobeerd zout en licht in de wereld te zijn, hoe veel breuken zij in de geschiedenis ook heeft meegemaakt. En ook vandaag is de missie van de kerk erop gericht de wereld beter te maken dan zij is. Zij verkondigt de waardigheid van ieder mens als kind van God, een waardigheid die niet verminderd wordt door huidskleur, rijkdom, status of wat dan ook. De hindoeïstische mensvisie De visie van het hindoeïstische kastenstelsel op de mens is heel anders. De maatschappij is ingedeeld in groepen die allemaal een verschillende graad van menselijke waardigheid hebben. Daarbij zijn de onaanraakbaren de minsten. Zij moeten op afstand worden gehouden. Elke aanraking van een van deze onaanraakbaren maakt een persoon uit een hogere kaste onrein. Sociaal gezien betekent dit dat dalits apart moeten leven en geen gebruik mogen maken van gemeenschappelijke voorzieningen die mensen uit andere kasten nodig hebben. Dalits worden daarnaast ingeschakeld voor onrein werk: lijkbezorging, het schoonmaken van openbare plaatsen, en het opruimen van uitwerpselen. In het verleden was deze achterstelling nog veel erger dan nu, maar zelfs de wetgeving van na de onafhankelijkheid heeft er nog geen einde aan kunnen maken. Dit onderscheid tussen categorieën mensen is terug te voeren op de brahmaanse visie op het hindoeïsme. De leer omtrent karma (handeling), dharma (plichten), punerjanma (wedergeboorte) en moksha (bevrijding) rechtvaardigt het bestaan van kasten. Mensen leven niet op zichzelf, maar als Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

8

schakel in een eindeloze keten van wedergeboorten. Afhankelijk van hoe goed of hoe slecht iemand handelt, kan hij of zij in een volgend leven beter of slechter terugkeren. Het ideaal is uiteindelijk bevrijd te worden uit de keten van wedergeboorten. Om dichter bij dat ideaal te komen, is het noodzakelijk je plichten te vervullen. Een van die plichten is, volgens de verdedigers van het kastenstelsel, het jezelf schikken naar je positie. Deze brahmaanse visie is al diverse malen ter discussie gesteld door bewegingen die in India zelf zijn ontstaan, bijvoorbeeld door het boeddhisme, het jaïnisme, de bhakti en de charvakas. Maar over het algemeen nam het hindoeïsme deze stromingen in zich op, waardoor het protestelement verloren ging. De christelijke missie in India De komst van christelijke missionarissen vanaf de 16e eeuw veranderde de perspectieven voor de dalits. Grote groepen sloten zich bij de kerken aan, mede vanwege de leer dat alle mensen gelijk zijn. Daarmee kregen de bekeringen naast een religieuze betekenis ook een sociale, culturele, economische en politieke. Dalits en adivasi kregen uitzicht op een leven in waardigheid, waarbij zij hun lot meer in eigen hand konden nemen. Het is een groot goed dat de christelijke missie dit perspectief biedt. De christelijke gemeenschap moet zich niet laten intimideren door het geweld van de hindoenationalisten, zeker niet in deze tijd waarin vooral de rijken profiteren van de stijging van de welvaart in het land. Missie als inculturatie Indiase christenen zijn volop Indiërs. Waarden die tot de cultuur behoren, zoals respect voor het leven, barmhartigheid en gastvrijheid, zijn ook hun waarden. Zij moeten verdedigd worden tegen het bekrompen culturele nationalisme. De kerk verbindt het geloof in Christus met deze levengevende waarden. Het komt aan op inculturatie, het versterken van de verbinding tussen het christelijk geloof en de Indiase cultuur. Die inculturatie kan worden versterkt door het cultiveren van een diepe spiritualiteit van mystiek en innerlijkheid, door het verbinden van Indiase filosofische tradities met het christelijke mysterie, inzet op sociaal en economisch terrein, het gebruiken van lokale talen, het mee vieren van nationale feesten als die passen bij de christelijke mensvisie, en het mee uitdragen van waarden als respect voor ouderen, gastvrijheid, belang van de familie enzovoort. Op deze wijze kan de kerk laten zien dat ze thuis is in India, en dat het hindoenationalisme verder af staat van de Indiase cultuur dan de christelijke boodschap.

Berichten Gerechtigheid Christelijke leiders spreken zich uit tegen homohaat in Oeganda Eind juli heeft een groep van Amerikaanse christelijke leiders hun solidariteit betuigd met lesbische, gay, biseksuele en transseksuele (LGBT) Oegandezen die te maken hebben met toenemende vooroordelen, geweld en haat. “We vragen onze christelijke broeders en zusters in Oeganda met klem om zich niet te laten meeslepen door valse argumenten dat LGBT mensen een bedreiging Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

9

vormen voor onze kinderen en onze samenlevingen,” schreven de leiders, waaronder de voormalige Amerikaanse ambassadeur in Oeganda en in het Vaticaan Thomas Melady, de voorzitter van de New Evangelical Partnership for the Common Good Rich Cizik, en de oprichter van Soujourners Magazine Jim Wallis. “We zijn van mening dat de criminalisering van homoseksualiteit, en het geweld en de discriminatie van LGBT mensen die daar hoe dan ook op volgen, onverenigbaar zijn met ons geloof,” schreven ze. represieve wetgeving Bijna gelijktijdig met de publicatie van hun open brief, verscheen een rapport van Political Research Associates waarin erop wordt gewezen dat Amerikaanse christelijke groeperingen steun verlenen aan agressieve campagnes in diverse Afrikaanse landen voor repressieve wetgeving jegens LGBT. In 2009 werd in Oeganda een wetsvoorstel ingediend die elk positief spreken over de rechten van LGBT mensen verbood en het mogelijk zou maken de doodstraf op te leggen aan mensen die waren betrapt op homoseksueel gedrag. Dit voorstel werd na wereldwijde protesten ingetrokken, maar eerder dit jaar weer geïntroduceerd in het Oegandese parlement. Stilzwijgen doorbreken De steun van de katholieke Thomas Melady aan de open brief van eind juli is opmerkelijk, omdat hij er geenszins van kan worden beticht een liberal te zijn. Samen met vier andere voormalige ambassadeurs aan het Vaticaan heeft hij zich begin dit jaar uitgesproken voor de presidentskandidaat Mitt Romney, omdat Romney zou opkomen voor “het belang van de familie en van traditionele Amerikaanse waarden”. Maar in een bijdrage die hij begin augustus schreef voor een katholieke website schreef hij: “Kunnen we zwijgend toekijken wanneer mensen, gemaakt in het evenbeeld van God, worden vervolgd? Rev. Martin Luther King, Jr. waarschuwde ons: ‘Injustice anywhere is a threat to justice everywhere’. Laten we vandaag acht slaan op zijn wijsheid. Ik herhaal mijn oproep om het stilzwijgen te doorbreken. Ons katholieke geloof in het onvervreemdbare recht van elk menselijk persoon op een menswaardig leven vereist dit van ons.” (bronnen: Faith in Public Life; Catholics in Alliance for the Common Good)

Bisschop wijt geweld in Nigeria aan economisch en politiek wanbeleid Het geweld in het noorden van Nigeria blijft aanhouden. De beruchte moslimsekte Boko Haram is volgens schattingen verantwoordelijk voor 10.000 doden sinds haar oprichting in 2002. Maar anders dan het nieuws doet geloven, is er geen sprake van een religieus conflict. Dat is althans de mening van bisschop Matthew Kukah, die afgelopen juni is benoemd in het bisdom Sokoto, in het noordwesten van Nigeria. Kukah is een gerenommeerde intellectueel en een autoriteit op het gebied van de relaties tussen moslims en christenen. Op 1 augustus verscheen een interview met hem op de website van Oasis, een Italiaanse katholieke organisatie die gericht is op interreligieuze dialoog. Kukah wijst erop dat er aan islamitische zijde nog veel meer slachtoffers vallen dan aan christelijke zijde. “Omdat Boko Haram kerken aanvalt, berichten de media dat het geweld tegen christenen gericht is. Maar in feite gaat het om misdadigers die kerken, mediagebouwen, politiestations en markten aanvallen… Ze hebben moslimleiders en organisaties aangevallen, en zelfs veel meer moslims dan christenen vermoord." Kukah geeft toe dat Boko Haram militante islamitische retoriek bezigt, maar houdt vol dat het gebruik van dit soort taal hun misdaden op geen enkele manier religieus maakt. “Elke crisis in Nigeria wordt onmiddellijk verbonden met religie. Maar de ware reden achter de huidige crisis is Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

10

politiek en economisch.” Wel wijst hij op buitenlandse inmenging. “Degenen die dit proces manipuleren ontvangen grote sommen geld vanuit het buitenland. Sinds de jaren ’60 hebben Arabische moslims veel geld gegeven voor de bekering van Afrikanen. Khaddafi was een grote donor. De illusie is dat Nigeria op de een of andere manier de beste strategische plek is om de islam in Afrika te consolideren.” Grondoorzaak van al het geweld is echter vooral de corruptie en het gevoel van burgers dat de natuurlijke rijkdommen van het land slecht worden beheerd door de overheid. “Ook als de crisis in het noorden vandaag zou worden bedwongen, dan zou het morgen op een andere plek weer oplaaien,” zei de bisschop. De crisis kan dan ook niet met militaire middelen worden opgelost. Kukah vindt dat het maatschappelijk middenveld initiatieven moet nemen om de verschillende gemeenschappen samen te brengen.

Filmmakers gaan mensenhandel van Indiase dalits aanklagen Een groep Amerikaanse cineasten wil komend voorjaar een film uitbrengen over mensenhandel in India. Als sinds eeuwen worden dalits daar misbruikt als handelsobject. In de film wordt het verhaal verteld van een meisje die door haar straatarme vader is meegegeven aan iemand die haar een goede toekomst zou bezorgen. Die toekomst lag echter in de prostitutie. Een Amerikaanse student helpt de vader later zijn dochter terug te vinden. Hoewel de film nog niet af is, heeft de jonge actrice die het meisje speelt al een prijs gekregen op het Monaco Charity Film Festival. De makers van de film ‘Not today’ hopen het publiek bewust te maken van de situatie van de 250 miljoen dalits in India. Een van hen, Brent Martz, is actief lid van de Friends Church in een rijke wijk in California. Deze kerk ondersteunt het Indiase Dalit Freedom Network.

Kerken in Papoea klagen geweld aan Sinds mei van dit jaar verkeert Papoea in de greep van een golf van geweld. Een groep kerken heeft een oproep gedaan aan de regering van Indonesië om in te grijpen, en aan de internationale gemeenschap om hen te steunen in hun inspanningen voor vrede. Papoea kent een bevolking die voor een groot deel christelijk is. Door economische activiteiten en door bewust regeringsbeleid is er een grote migratie vanuit andere delen van Indonesië op gang gekomen. De winning van delfstoffen en deze migratie zorgen voor grote spanningen. De kerken komen op voor de belangen van hun mensen, en worden daarom door de regering gewantrouwd. De secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken, Olav Fyske Tveit, heeft zijn steun uitgesproken aan de kerken, die opkomen voor de mensenrechten van de Papoea's. Hij riep de Indonesische regering op een einde te maken aan geweld en straffeloosheid.

Japanse bisschoppen willen geen politie-invallen in kerken De bisschoppen van Japan hebben de regering gevraagd de godsdienstvrijheid te beschermen en zich te onthouden van politie-invallen tijdens of rondom kerkdiensten. Dit deden ze in een brief aan een hoge functionaris, nadat met Pinksteren zich een dergelijk voorval had voorgedaan. Katholieken in Japan zijn voor een groot deel buitenlanders, zoals Filippino's. De politie zoekt met enige regelmaat naar immigranten zonder verblijfspapieren. Een commissaris in Kawasaki (bisdom Yokohama) dacht die te kunnen vinden tijdens de eucharistie van Pinksteren. Een grote controle op identiteitspapieren werd uitgevoerd, hetgeen één persoon opleverde die geen papieren kon tonen. Als reactie op de brief van de bisschoppen heeft de politiecommandant de instructie rondgestuurd dat men voorzichtiger moet zijn. Vanwege het grote aantal buitenlandse katholieken in zijn diocees heeft de Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

11

bisschop van Yokohama als wapenspreuk Communio Communionum (Gemeenschap van gemeenschappen).

Onderzoek moord op Wim Geertman Vrienden van de vermoorde Nederlander Wim Geertman hebben een klacht ingediend bij de politie tegen een aantal met name genoemde en een aantal onbekende personen, die zij ervan verdenken opdracht te hebben gegeven voor de moord. Genoemde personen behoren bij het Filippijnse leger. Het onderzoek van de autoriteiten richt zich op roofmoord, omdat Geertman werd doodgeschoten nadat hij bij een bank geld had gehaald, maar ABI, de organisatie waar hij werkte, beschouwt dat als een manier om de zaak in de doofpot te stoppen. Men is ervan overtuigd dat Geertman een van de vele slachtoffers is van politiek geweld in de Filippijnen.

Interreligieuze dialoog Ik ben niet bezig met het bekeren van iemand. Dialoog betekent niet mensen overhalen naar jouw kant. Het gaat erom hen iets te bieden en als ze het niet leuk vinden, prima. Dialoog betekent bereid zijn te veranderen door de ontmoeting. - Karen Armstrong, in een interview in The Believer, juni 2012

Westerse monniken bevolken boeddhistische kloosters in Thailand Het boeddhisme in Thailand verkeert in een slechte staat. Het is grotendeels een folkloristische en zelfs commerciële zaak geworden. De pagodes lijken vaak op winkels. Tegen betaling kun je een ritueel laten uitvoeren, of voorwerpen om je te beschermen aanschaffen. De gewoonte van jonge mannen om tijdelijk het klooster in te gaan, bestaat nog wel, maar is vooral een initiatierite geworden. Een paar dagen in het klooster is ook genoeg. Tussen 2000 en 2010 is het aantal Thaise mannen die monnik zijn geworden, met 70% gedaald. Toch zitten intussen de kloosters vol: met westerlingen. Echt intreden in een klooster doen slechts weinig Thai. Een bloeiend klooster als dat van Wat Pah Nanachat, waar strenge regels voor een serene rust zorgen, heeft geen enkele Thai, maar des te meer Amerikanen en Europeanen als bewoner. In India, het land van zijn ontstaan, is het boeddhisme zo goed als verdwenen. Misschien moet het zich steeds verplaatsen om te kunnen bloeien.

Rapport wijst op toenemend geweld tegen religieuze gemeenschappen Op 30 juli publiceerde het Amerikaanse ministerie van buitenlandse zaken haar jaarlijkse International Religious Freedom Report. Het rapport wijst erop dat de intolerantie jegens religieuze gemeenschappen wereldwijd groeit. Suzan Johnson Cook, die binnen het ministerie speciaal belast is met religieuze vrijheid, noemde tijdens de presentatie van het rapport Iran, Noord Korea, Pakistan en Saoedie Arabië met name. Iran Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

12

In Iran “is een verdere verslechtering opgetreden van de religieuze vrijheid.” Gevangenschap, intimidatie en discriminatie gebaseerd op religieuze overtuigingen waren wijd verspreid in 2011. De autoriteiten bedreigen bijna alle niet-Sjiietische religieuze groepringen. Ook Sjiieten die de officiële religieuze zienswijzen van de regering niet delen worden lastig gevallen. Noord Korea In Noord Korea “bestaat geen enkele vorm van religieuze vrijheid.” Degenen die proberen om een religieuze boodschap te verkondigen worden gearresteerd en mishandeld. Sommige christenen zijn recentelijk geëxecuteerd, maar aangezien er weinig informatie sijpelt uit Noord Korea is het moeilijk om exact vast te stellen wat er gaande is. In de hoofdstad Pyongyang zijn vier kerken die door de staat worden gecontroleerd. Een ervan is katholiek, zonder banden echter met het Vaticaan; er zijn officieel geen katholieke priesters in Noord Korea. Pakistan De situatie in Pakistan, waar religieuze minderheden al langere tijd onder vuur liggen van extremisten, is verder verslechterd. De beruchte blasfemie-wet en andere discriminatieve wetten worden misbruikt. Het aantal aanvallen van extremisten op religieuze minderheden is gestegen en de aanvallers worden zelden gestraft. Saoedie Arabië Saoedie Arabië “erkent geen vrijheid van religie en verbiedt publieke uitingen van godsdienst anders dan de islam.” Moslims die een andere vorm van islam aanhangen dan de officiële regeringsinterpretatie van de islam, worden gediscrimineerd. Er is van buitenlandse zijde al langere tijd kritiek op de inhoud van schoolboeken, omdat er een intolerante houding wordt gestimuleerd t.o.v. joden, christenen en sommige islamitische groeperingen. bron: Zenith

Religieuzen wereldwijd Generaal overste Jezuïeten: we hebben Afrika en Azië nodig Tijdens een recent interview met Radio Vaticana, sprak pater Adolfo Nicolas, de generaal overste van de Jezuïeten, vergeleek hij de huidige tijd met de periode waarin Ignatius van Loyola leefde. Hij ziet veel overeenkomsten. Zowel nu als toen vonden grote veranderingen plaats, werden nieuwe ontdekkingen gedaan en veranderden culturele waarden. “Een situatie die de heilige Ignatius ertoe bracht zich te richten op de harten van de mensen. Hij verloor zich niet in oppervlakkige projecten. Hij wilde mensen laten ontdekken dat er iets is dat veel dieper gaat dan geografie of politiek of de scheidslijnen die er in dat kleine Europa van toen bestonden. Ik geloof dat het op dit moment erg belangrijk is de crisis te onderkennen, zonder in jammerklachten te vervallen. We moeten ontdekken wat de nieuwe vormen van communicatie en uitwisseling zijn die de menselijke familie kunnen helpen zich verder te ontwikkelen.” Pater Nicolas meent dat Afrika veel te bieden heeft in een periode waarin veel waarden in Europa verloren zijn gegaan. “In Afrika zijn veel van deze waarden levend. Dat geeft ons hoop dat niet alles verloren is. Afrika zal in de toekomst een grotere rol spelen dan nu het geval en hetzelfde geldt voor Azië. Ik ben ervan overtuigd dat we Afrika en Azië nodig


13

hebben, niet alleen als kerk, maar als mensheid.” Bron: Reflexion y Liberacion

Zuster gearresteerd bij nucleaire installatie Zuster Megan Rice (82), lid van de Zusters van het Hart van het Kindje Jezus en lange tijd werkzaam als onderwijzeres in Nigeria en Ghana, is eind juli gearresteerd samen met twee andere activisten, toen zij het terrein van de Highly-Enriched Uranium Manufacturing Facility (HEUMF) in Oak Ridge (Tennessee) betraden. Op deze plek wordt uranium verwerkt en opgeslagen. De activisten betraden het terrein door een hek door te knippen. Ze bevestigden twee spandoeken op een gebouw en baden voor vrede. Pas na twee uur werd de groep ontdekt en opgepakt. De groep noemt zich de Transform Now Plowshares. In een interview lichtte zuster Rice de actie als volgt toe: “Dit land besteedt meer geld aan nucleaire wapens dan aan onderwijs, gezondheidszorg en openbaar vervoer bij elkaar. Als zusters hebben we een grote vrijheid om dit soort acties uit te voeren. We hebben geen verantwoordelijkheden naar kinderen, kleinkinderen, of een werkgever. Daarom kan ik me op deze manier inzetten voor een kernwapenvrije wereld.” Op 10 oktober komt de zaak van de drie activisten voor. De aanklager heeft 16 jaar celstraf geëist. Bron: The Tablet / Catholic Worker Newsletter

Nieuwe congregatie langs het pelgrimspad naar Santiago bloeit In 1999 besloot een Augustijnse zuster om een nieuwe gemeenschap op te richten, die zich zou wijden aan gebed en gastvrijheid aan pelgrims die op weg zijn naar Santiago de Compostella. Samen met drie andere zusters stichtte Moeder Prado de ‘ Augustinessen van de Bekering’ in Becerril de Campos, een dorp aan het pelgrimspad. Dertien jaar later telt de gemeenschap 26 leden; acht vrouwen zijn kandidaat en zullen misschien later dit jaar intreden. De zusters eten elke avond samen met hun pelgrimsgasten en vieren samen met hen de eucharistie. Enkele van de huidige leden zijn in aanraking gekomen met de gemeenschap toen ze er als pelgrims onderdak vonden. De sfeer van de gemeenschap raakte hen zo dat ze later besloten zich aan te sluiten. Bron: CNA/EWTN News

Vrouwelijke religieuzen in de VS bepalen standpunt Op de jaarvergadering van de Leadership Conference of Women Religious in St. Louis hebben ongeveer 900 zusters hun standpunt bepaald inzake de ingreep van de Congregatie voor de Geloofsleer in hun koepelorganisatie. De zusters willen de dialoog aangaan met de groep bisschoppen die zijn aangesteld als gedelegeerden, maar zullen niet toelaten dat de opdracht van de LCWR wezenlijk wordt aangetast. Het moet een open en eerlijke dialoog worden, die niet alleen moet bijdragen aan meer begrip tussen kerkleiding en vrouwelijke religieuzen, maar ook ruimte moet creëren voor meer zeggenschap van leken in de kerk, vooral vrouwen. De leiding van de LCWR kreeg de opdracht de gesprekken in te gaan met een houding van diep gebed, wederzijds respect, zorgvuldig luisteren en open dialoog. De voorzitter van de LCWR benadrukte dat men wil komen tot een klimaat van vertrouwen, waarin gesproken kan worden over moeilijke kwesties. Nu is dat klimaat er niet. Zo vindt de LCWR dat de documenten uit het Vaticaan geen recht doen aan het leven van de zusters in de VS en aan haar verstaan van het religieuze leven.


14

Drie voorzitters van de LCWR op de persconferentie na afloop van de jaarvergadering, op 10 augustus. In het midden de huidige voorzitter, zuster Pat Farrell, rechts de vorige voorzitter, zuster Mary Hughes, links de volgende voorzitter, zuster Florence Deacon (CNS photo/Sid Hastings)

Intussen heeft het eerste gesprek plaatsgevonden met aartsbisschop Sartain van Seattle. Na afloop waren de vertegenwoordigsters van de LCWR tevreden over de wijze waarop het verliep. Zij kregen de gelegenheid hun zorgen te uiten en hun gevoelens over het rapport van de Congregatie voor de Geloofsleer. Mgr. Sartain wilde meer te weten komen over de organisatie en over de visie van de zusters op het religieuze leven, en vroeg assistentie hierbij van de bestuursleden. Deze zeiden toe voor documentatie te zorgen.

Gebed Hoop hebben Hoop hebben is geloven dat de geschiedenis open blijft voor de droom van God en voor menselijke creativiteit Hoop hebben is doorgaan met het bevestigen dat het mogelijk is van een andere wereld te dromen zonder honger, zonder onrecht, zonder discriminatie Hoop hebben is een boodschapper van God zijn en een boodschapper van mannen en vrouwen van goede wil die muren afbreken, grenzen openbreken bruggen bouwen Hoop hebben is geloven in de revolutionaire kracht van geloof Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

15

is de deur open laten zodat de Geest kan binnenkomen en alles nieuw kan maken Hoop hebben is opnieuw beginnen zo vaak als het maar nodig is Hoop hebben is geloven dat hoop niet het laatste is dat sterft Hoop hebben is Geloven dat hoop niet kan sterven dat hoop niet langer sterft Hoop hebben is leven. Dit gebed maakt deel uit van de viering die de JPIC-commissie van de USG / UISG heeft gemaakt voor 17 oktober, de internationale dag voor uitroeiing van de armoede.

Agenda 26 september: werkbezoek missionaire oversten bij pastoraat voor Afrikanen De CMBR organiseert opnieuw een Platformdag voor Missionaire Oversten. Dit maal gaan we op werkbezoek bij Stap Verder, het pastoraat onder Afrikanen in Amsterdam Zuidoost van de SMA, Stap Verder. Stap Verder is een diaconaal centrum in het hartje van Amsterdam Zuidoost (Bijlmer) waar met name veel aandacht is voor mensen zonder geldige papieren, immigranten die de weg niet kunnen vinden of nieuwkomers die anderszins in de problemen zijn gekomen. Meer informatie bij de CMBR.

29 november: conferentie Eerlijke Economie De KNR organiseert in samenwerking met Justitia & Pax en DISK een bijeenkomst waarin wordt ingegaan op de achtergronden van de financieel-economische crisis en gedacht wordt over de noodzakelijke hervormingen van de economie, in het licht van het katholieke sociale denken. Sprekers zijn o.a. Ad Broere, Thijs Caspers en bisschop van de Hende. Meer informatie bij de CMBR. Als ik bid voor vrede, bid ik niet allen dat de vijanden van mijn eigen land niet langer een oorlog willen, maar meer nog bid ik dat mijn eigen land zal stoppen met dingen te doen die een oorlog onvermijdelijk maken. Thomas Merton Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief – september 2012

16

Overige activiteiten Vredesweek

15 - 23 september

Landelijk

AMA-dag

19 september

Tilburg

Platformdag Missionaire Oversten: werkbezoek Bijlmer

26 september

Amsterdam

Ontmoetingsdag Wereldmissiemaand

29 september

Utrecht

Symposium Arm en Rijk: 25 jaar Arme kant van Nederland

29 september

Amersfoort

Kleurrijk Religieus Leven

6 oktober

Den Bosch

Concert tegen vrouwenhandel

13 oktober

Utrecht

Internationale dag voor uitroeiing van de armoede

17 oktober

Wereldwijd

Themadag Adventsaktie:

20 oktober

Vogelenzang

Startdag Vastenaktie

3 november

Den Bosch

Filmpremière "Een nieuw verhaal voor de aarde"

8 november

Boxtel

Tien geboden voor het milieu


17

Op zoek naar sporen van God

Recommend Documents