Op zoek naar sporen van God Missienieuwsbrief CMBR - april 2014

Op zoek naar sporen van God – Missienieuwsbrief CMBR - april 2014 Redactioneel Geweld beheerst het nieuws. Dat is vaak al zo, maar het lijkt nu nog erger dan gewoonlijk. De CentraalAfrikaanse Republiek, Oekraïne, Syrië: allemaal landen die door geweld in chaos zijn gestort. De dodelijke slachtoffers worden vaak nog geteld, maar het leed trekt ook diepe sporen in het leven van degenen die blijven leven. En vooral ook in de relaties tussen de gemeenschappen die er in een land leven. Families die decennialang vredig naast elkaar hebben gewoond, worden er zich ineens van bewust dat ze verschillend zijn, en daarom in verschillende kampen thuishoren. Opeens zijn er dan allerlei redenen om elkaar te haten. Er is moed voor nodig om daar niet in mee te gaan. Er is ook vindingrijkheid nodig om het mogelijk te maken dat gemeenschappen samen blijven werken. Pater Frans van der Lugt s.j. was een moedig en vindingrijk man. Hij bracht mensen in Homs (Syrië) bij elkaar, door ze samen aan projecten te laten werken. Lange tijd lukte het hem om in de locale gemeenschap een vredestichter te zijn. Toen in het land de burgeroorlog uitbrak, wilde hij blijven waar hij was. In Homs waren zijn mensen, en ze hadden hem misschien wel harder dan ooit nodig. De brute moord op hem maakt duidelijk dat er altijd mensen zijn die liever oorlog hebben dan vrede, die vredestichters als een bedreiging zien. God, vergeef het hun, zij weten niet wat ze doen. Nu is pater Van der Lugt een van de vele tienduizenden doden uit de Syrische burgeroorlog. We kunnen alleen maar hopen en bidden dat er steeds weer moedige en vindingrijke vredestichters zullen opstaan, en dat zij de situatie een wending kunnen geven: in Syrië, in Oekraïne, in de CentraalAfrikaanse Republiek. Tom Boesten

Facebook De redactie van deze nieuwsbrief wil graag aan de weet komen welke lezers actief zijn op Facebook. De CMBR heeft zelf wat eerste stapjes op dit pad gezet, via secretaris Tom Boesten. Om goed gebruik te kunnen maken van nieuwe media is het nodig om ideeën en contacten uit te wisselen. Stuur een berichtje aan [email protected] als u deel wilt uitmaken van een netwerkje of Facebook dat snel nieuwtjes uitwisselt over thema's als gerechtigheid, vrede, heelheid van de schepping, nieuwe evangelisatie, en wat daarmee samenhangt. Willen wij, als arme en onderdrukte mensen, deel worden van een betekenisvolle samenleving, moeten we het system waarin we nu leven, radicaal veranderen. Ik gebruik de term radicaal in zijn oorspronkelijke betekenis: graven naar de wortel van de problemen. Het betekent dat we op moeten staan tegen een systeem dat niet ingaat op onze noden, en dat we manieren moeten bedenken om dat systeem te veranderen. – Ella Baker

Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

1

Artikelen De kruisweg door de ogen van oorlogsslachtoffers Regering Sri Lanka blijft onafhankelijk onderzoek boycotten door Martin Jansen ‘Deze keer knielen we niet voor afbeeldingen van de lijdende Jezus, maar we ontmoeten hem door de mensen die nog steeds hun eigen kruis dragen’, aldus pastoor Lasantha Abrew SJ van de parochie Mihintale in het bisdom Anuradhapura in Sri Lanka. Verdeeld in drie groepen gingen parochianen op bezoek bij een tehuis voor meisjes, die door de burgeroorlog hun ouders verloren, een hospice voor oude mensen, die door hun familie verstoten zijn, en de kankerafdeling van een ziekenhuis. Zo kwamen ze in aanraking met het lijden van de Heer door de pijn van andere mensen. De bezoekers hadden cadeautjes mee gebracht, maakten de tuin schoon, legden een pad aan, deden de afwas, verzorgden de haren en nagels van de ouderen en gingen met hen in gesprek. Dit is een voorbeeld van de manier waarop gelovigen handen en voeten geven aan hun betrokkenheid bij het leed van hun medemensen. Compassie in Sri Lanka in tijden na de oorlog is een zaak van levensbelang gebleken. Geen verzoening na de burgeroorlog Bijna vijf jaar geleden, in mei 2009, maakte het leger van Sri Lanka met veel geweld een eind aan de burgeroorlog, die al sinds 1983 sleepte. Er wordt gesproken van 40.000 doden in de laatste paar maanden. Strijdende partijen, de Tamil Tijgers en het leger van Sri Lanka, hebben zich gruwelijk misdragen. Om te komen tot een situatie waar mensen weer in vrede kunnen samenleven, is een proces van verzoening nodig. En dat begint met het erkennen van de feiten: wat ging er mis en waarom en door wiens toedoen ? De regering van Sri Lanka ziet dat blijkbaar anders. Elke poging om te komen tot een onafhankelijke vaststelling van de feiten wordt door de regering geboycot. Elke poging tot verzoening van de Tamil kant, maar ook van de Sinhala bevolking, is verdacht in de ogen van het regime Rajapaksa. Jarenlang heeft het volgehouden, dat er geen slachtoffers zijn gevallen door hun toedoen. Waarom die leugens en angst voor de waarheid? De katholieke bisschop van Mannar was daar onlangs heel duidelijk over. ‘Als je niks fout hebt gedaan, zoals de regering altijd beweert, wat heb je dan te verbergen ?’ Regering frustreert waarheidsvinding Bisschop Rayappu Joseph verwelkomt het onafhankelijk internationaal onderzoek waarvoor er in maart eindelijk een meerderheid was in de VN Mensenrechtenraad in Genève. Samen met zo'n tweehonderd andere geestelijken uit Noord- en Oost-Sri Lanka had hij enkele dagen tevoren een verklaring uitgebracht waarin zij om internationaal onderzoek vroegen, omdat het binnenlands onderzoek niets had geholpen. De slappe conclusies en aanbevelingen van het regeringsonderzoek zijn niet eens uitgevoerd. Zelfs symbolische aanbevelingen, zoals het zingen van het volkslied in twee talen, het herdenken van de doden of een openlijke verontschuldiging, zijn niet uitgevoerd, zo klagen zij. Intussen blijven Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

2

verdwijningen, seksueel misbruik, arrestaties en gevangenschap en marteling onder de vlag van de wet ter voorkoming van terrorisme maar doorgaan. Wie kritiek levert of vragen stelt aan de regering over het optreden van militairen of politie, of wijst op schending van mensenrechten, wordt uitgemaakt voor verrader of supporter van terroristen of aangepakt door de veiligheidsdienst. Dat maakt hen bang en dat is de reden waarom niet alle geestelijken een handtekening durfden te zetten onder de verklaring. De verklaring maakt duidelijk, dat de voortdurende bemoeienis van het leger met de economische en andere activiteiten van burgers in Noord en Oost het hele leven lam legt. ‘Het ondermijnt de burgerlijke en economische kracht van de plaatselijke bevolking, de overheidsambtenaren en de gekozen locale overheden’, aldus bisschop Joseph en zijn collega’s. Zij stellen dat de identiteit van de Tamilbevolking verder onder druk is gekomen nu steeds meer grond wordt ingepikt ten behoeve van het leger, ontwikkelingsprojecten en nederzettingen voor mensen, die niet uit het Noorden of Oosten van het eiland komen. De ondertekenaars doen, via de VN, een beroep op de internationale gemeenschap, om creatieve wegen te vinden waarmee ze Tamils kunnen helpen om als volk in waardigheid te leven. ‘We zijn er ons van bewust’, zo schrijven zij tenslotte, ‘dat zulke incidenten zich ook over andere delen van het land verspreid hebben, inclusief de aanvallen op gemeenschappen van moslims en christenen over het hele land.’ Protest wordt onderdrukt De regering is niet eenkennig in haar onderdrukking. Mensen, die zoeken naar vermiste familieleden, die demonstreren tegen ondemocratische maatregelen, vragen om gerechtigheid of een klacht tegen ‘land grabbing’ deponeren, krijgen allemaal te maken met het onderdrukkingsapparaat van president Mahinda Rajapaksa en zijn familie, die in de laatste jaren steeds meer macht naar zich toe getrokken hebben. Zelfs Sri Lankanen in het buitenland mogen zich niet veilig wanen. Ze kunnen bij terugkeer op het vliegveld van Colombo worden opgepakt, omdat ze in Londen of Toronto hebben meegedaan aan een protestactie. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in het rapport van Yasmin Sooka, dat in maart 2014 verscheen in Johannesburg onder de titel: An unfinished War, torture and sexual abuse in Sri Lanka, 2009-2014 en met een voorwoord van emeritus aartsbisschop Desmond Tutu. Het rapport geeft een huiveringwekkend beeld van een oorlog die nog steeds niet is afgelopen. Willekeurige detentie, marteling, verkrachting, seksueel geweld en vooral ontvoeringen zijn in de laatste twee jaar sterk toegenomen. ‘Er wordt jacht gemaakt op iedereen, die maar enigszins in verband gebracht kan worden met de verliezende partij in de burgeroorlog’, schrijft Desmond Tutu. Het rapport, dat is uitgebracht door enkele Britse mensenrechtenorganisaties, doet verslag van 40 getuigen, die door steekpenningen van hun familie vrij konden komen en naar het buitenland konden vluchten. Ze hebben verschrikkelijke dingen meegemaakt tijdens hun ontvoering en gevangenschap. Ze zijn gemarteld en verkracht en kampen nog steeds met de gevolgen ervan. Zelfs zozeer, dat de helft van de 40 getuigen zelfmoord heeft overwogen, nadat ze veilig buiten Sri Lanka waren aangekomen. Tutu besluit zijn voorwoord met: ‘Mijn diepste hoop is dat de cirkel van wraak zal worden gebroken.


3

En om het zover te krijgen moet de internationale gemeenschap tussenbeide komen. Het is noodzakelijk om de vlechten van straffeloosheid door te snijden’. Voor meer actuele informatie over de situatie in Sri Lanka, zie de website www.just-now.eu

Bekering, verandering, transformatie De kracht van evangelisering vanuit Afrikaans perspectief Agbonkhianmeghe E. Orobator S.J., samenvatting door TB Voor christenen in het Zuiden biedt de apostolische exhortatie Evangelii Gaudium enkele hoopgevende gezichtspunten, die vragen om nadere doordenking. Het is een document waarin de paus afstand neemt van kerkelijk centralisme en een monotone eenheidscultuur. Tegelijk is het een uitdaging om de harde werkelijkheid van geweld, lijden en ellende aan te pakken. Het is opvallend dat de paus uit heel diverse bronnen put. Dat doet hij nu eens niet alleen uit Vaticaanse documenten, maar ook uit documenten uit het Zuiden. Daarmee drukt hij de overtuiging uit dat de missionaire oproep tot evangelisering geldt voor de hele diversiteit van culturen. Alle culturen kunnen de bevrijdende en vernieuwende boodschap van het evangelie tot werking brengen. De boodschap dat er niet één cultuur is die het monopolie op het evangelie heeft, en die de rijkdom ervan geheel kan opnemen (EG 115-118), is een vreugdevolle en bevrijdende uitspraak voor de kerk van Afrika, die zich lang genoeg de culturele en imperialistische bevoogding van een eurocentrische kerk heeft moeten laten welgevallen. Eenheid in culturele veelvoud De taal van deze evangelisering is betrokken op de context waar ze gebeurt, maar wordt daar niet op vastgepind. Ze kan een Afrikaans of Aziatisch karakter krijgen, zoals ze eeuwenlang een Europees karakter heeft gehad. Evangelisering wordt zo een uitdrukking van katholiciteit in de volle zin van het woord. Culturele pluriformiteit is daarbij geen bedreiging, maar wordt door de werking van de Heilige Geest juist een eenheid. (EG 117). Evangelii Gaudium relativeert de dominantie van enkele culturen, zonder ten prooi te vallen aan relativisme of syncretisme. Tegen de monotone eenheidscultuur Het evangelie van Christus is daarom niet vreemd aan de Afrikaanse cultuur, het incarneert in die cultuur. Wanneer we letten op de gaven die elke cultuur meebrengt voor de verkondiging van het evangelie, komt er een harmonieus en divers schilderij tevoorschijn, in plaats van een bureaucratische uniforme eenheidscultuur. Als Afrikaan vind ik Evangelii Gaudium een bevrijdende boodschap voor alle culturen die met het christendom in contact zijn gekomen of nog zullen komen.

Als evangelisering een opgave is die de hele kerk is toevertrouwd (EG 111), wat betekent dat dan voor de kerk in Afrika? We moeten daarbij drie punten in ogenschouw nemen:


4

1. Afrikaanse ecclesiologie De eerste bisschoppensynode over Afrika stelde de vraag al aan de orde: ‘Kerk van Afrika, wat moet je nu zijn, opdat je boodschap geloofwaardig en relevant is?’ Het antwoord van deze synode zat vervat in het motto: Familie van God. De kerk moet een gemeenschap vormen die voorbeeldig leeft en handelt, en wier barmhartigheid alle vrouwen en mannen geldt, zonder uitsluiting of discriminatie. Een Afrikaanse ecclesiologie heeft als kernpunten: inclusie, relatie en gastvrijheid. (vgl. (EG 87-92 en 112-114). 2. De twee kerken van Afrika De meeste christenen wonen in het Zuiden, en de groei zit ook daar. Afrika is strategisch gezien een belangrijk continent. Misschien is het daarom dat paus Benedictus XVI Afrika de geestelijke long van de mensheid noemde. Tegelijkertijd is het ook het oord met het ergste geweld, lijden en ellende. Dat betekent dat de kerk in Afrika voor een enorme opgave staat. Als je goed kijkt, zie je in Afrika twee kerken. Aan de ene kant zie je de kerk van de bevoorrechten, een kerk die ziek is van het zich opsluiten in eigen zekerheden (EG 49). Hiertoe behoren ook leiders van de duizenden denominaties en hiërarchietjes van het christendom. Zij buiten de noodsituatie van de bevolking uit voor eigen voordeel, door het volk platitudes en placebo's aan te reiken in plaats van echte hoop te bieden. Aan de andere kant is de kerk van de armen, waar Evangelii Gaudium over spreekt, een levende werkelijkheid in miljoenen Afrikaanse vrouwen en mannen. Deze kerk is werkelijk gebutst, verwond en vuil, doordat ze de straat op is gegaan. Deze kerk van de armen heeft genoeg redenen om misstanden aan te klagen, maar toch kan ze daar ook niet bij blijven staan. Ze moet zich onvermoeibaar inzetten om de structurele oorzaken van armoede aan te passen, en ze moet zich bekommeren om de slachtoffers (EG 198 en 202-215). 3. Evangelisering en transformatie De Afrikaanse kerk heeft een rol te spelen in de wereldkerk. Christelijk Europa ligt er vermoeid bij, en kijkt naar de jonge kerken om te helpen. De kerken uit het Zuiden komen naar Europa om het opnieuw te evangeliseren. Het is duidelijk dat de hele kerk missionair is, dat missie een wezenskenmerk is, ook van de Afrikaanse kerk (EG 15). Het is zaak nu de rol te ontdekken die ze kan spelen ten opzichte van de oude kerken. Evangelisering is echter niet alleen iets dat je naar buiten toe doet. Ook de kerk zelf moet geëvangeliseerd worden, in al haar structuren, in al haar uitdrukkingsvormen (EG 27). De vreugde van het evangelie De titel van het document, evangelii gaudium, de vreugde van het evangelie, wijst ons op iets dat Afrika kan bijdragen aan de wereldkerk: vreugde (EG 2). Afrika herinnert eraan dat het evangelie een Blijde Boodschap is. God nodigt ons aan Zijn feestmaal uit. Om dat te kunnen uitdragen moet de Afrikaanse kerk wel de uitdagingen oppakken van gerechtigheid, vrede en verzoening. In de inzet daarvoor vindt ze een wezenlijke evangeliseringstaak. Dan zullen niet alleen individuen, maar ook hele netwerken van relaties kunnen worden getransformeerd (EG 178). De Afrikaanse kerk heeft daar een wezenlijke rol in te spelen. Agbonkhianmeghe E. Orobator is theoloog en provinciaal overste van de jezuïeten in Oost-Afrika.


5

Het punt is dat er niet genoeg mensen zijn die bij elkaar komen met het vaste voornemen om de dingen voor te leven, waarvan ze zeggen dat ze erin geloven. – Eleanor Roosevelt

Oekraïense kerken in de voorfront van het verzet De ontwikkelingen in de Oekraïne zijn bijna niet bij te houden. Dramatische gebeurtenissen volgen elkaar in een adembenemend tempo op. Kerken hebben een belangrijke rol gespeeld in de Oekraïense revolutie. Hoe interpreteren geestelijke leiders de situatie? Terwijl Russische troepen zich groepeerden langs de grens met Oekraïne en de Krim zich opmaakte voor een omstreden referendum over afscheiding, sprak de Russisch-orthodoxe Patriarch Kirill van Moskou een gebed uit waarin hij bad ‘dat broeders van één geloof en van één bloed nooit vernietiging zullen aanrichten bij elkaar.’ De band tussen Rusland en Oekraïne gaat diep. De Russisch-orthodoxe kerk heeft haar wortels in Kiev, waar prins Vladimir zijn volk in 988 liet dopen. Die gebeurtenis wordt gezien als de basis van zowel de Russische als Oekraïense identiteit. In de Krim liggen zelfs diepere wortels, want daar werd volgens de legende prins Vladimir zelf gedoopt door Byzantijnse zendelingen. Oekraïne is na Rusland het land met het grootste aantal Orthodoxe gelovigen. In de preek die patriarch Kirill op 14 maart hield in de Christus- Verlosserkathedraal in Moskou, benadrukte hij dat de Oekraïne niet in de valkuil moet stappen van een geestelijke verwijdering van Rusland. ‘Waar we het over hebben is de Russische wereld, de grote Russische beschaving die is ontsproten aan het doopvont te Kiev en die zich heeft verspreid over het enorme gebied van Eurazië,’ zei hij. Antoine Arjakovsky, directeur onderzoek aan het College des Bernardins in Parijs en oprichter van het Instituut van Oecumenische Studies in Lviv (Oekraïne), legt uit waar Kirill op doelt. ‘Die "Russische wereld", ofwel Russky mir, is een constant thema voor Kirill sinds zijn aantreden als patriarch in 2009. Het sluit aan bij het wereldbeeld van Poetin. Zij zien democratie als een gevaar. Ze hebben een nieuwe ideologie ontworpen van de Russky mir, wat kan leiden tot een nieuwe theologische visie op politiek.’ Oecumene van verzet Cyril Hovorun, voormalig hoofd van de afdeling externe betrekkingen van de Oekraïens-Orthodoxe kerk (van het patriarchaat Moskou), vertelt dat de meerderheid van de kerken in Oekraïne zich traditioneel achter de staat schaarden. Maar de gebeurtenissen van de afgelopen maanden hebben ertoe geleid dat de kerken die houding van zich af hebben geschud. Grieks-katholieken, die gelieerd zijn aan Rome, waren de eersten die de demonstraties in Kiev actief begonnen te ondersteunen. Veel Grieks-katholieken zijn afkomstig uit het westelijke deel van Oekraïne, aan de Poolse grens, waar zij in de Sovjetperiode werden gedwongen over te stappen naar het Orthodoxe geloof. Maar naarmate de demonstraties voortduurden, schaarden ook bijna alle andere kerken zich achter de protesten, zegt Hovorun. Religie werd een duidelijk zichtbaar deel van het protest. ‘Maidan was, behalve een belangrijk civiel evenement, ook een belangrijke religieuze gebeurtenis. Middenin op het plein werd een kapel ingericht. Priesters leidden elk uur een gebed vanaf het centrale podium. Maidan werd zo ook een oecumenisch fenomeen, omdat veel kerkleiders die elkaar nog nooit hadden ontmoet nu met elkaar in gesprek gingen en gezamenlijk deelnamen aan de protesten.’ Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

6

David Nazar, provinciaal overste van de jezuïeten in Oekraïne, schreef een open brief over de gebeurtenissen. Hij is van mening dat de omwenteling ondenkbaar was geweest zonder de inbreng van jongeren en van de kerken. Hij was diep onder de indruk van de sfeer op het plein die hij als ‘diepreligieus’ omschrijft. ‘Wij, jezuïeten, namen ook deel. We waren verbaasd over de bekeringservaringen van mensen. Mensen zonder kerkelijke binding deelden met ons dat ze het gevoel hadden dat God met hen was op het plein, dat God gaf om hun gerechtvaardigde verlangens. Er heerste een sfeer van vreugde, van vertrouwen in wat gedaan moest worden, terwijl men zich ook goed realiseerde dat er van de kant van de regering waarschijnlijk geweld gebruikt zou worden’. Afleidingsmanoeuvres Nazar ontkent met kracht de beschuldiging van Rusland dat extremistische, fascistische elementen achter de demonstraties zaten. Hij denkt dat Poetin koste wat kost Oekraïne in de Russische machtssfeer wil houden. ‘Poetin is erop uit een economisch machtsblok te creëren. Hij is daar nu al bijna tien jaar lang mee bezig en probeert de Russische buurlanden te dwingen in de pas te lopen van zijn Euraziatische Unie. Oekraïne is daar een essentieel onderdeel van.’ De religieuze groep die het meeste recht van spreken heeft over fascisme en antisemitisme heeft ook krachtig afstand genomen van de opmerkingen van Moskou over betrokkenheid van fascisten bij Maidan. In een open brief, die is ondertekend door een groot aantal Joodse intellectuelen en publieke figuren, wijzen ze op het cynisme van de beschuldiging. Volgens schattingen leven er tussen de 70.000 en 300.000 joden in Oekraïne. ‘Opmerkingen over de groei van antisemitisme in Oekraïne stroken niet met de feiten. Het lijkt erop dat u [Poetin] Oekraïne verwart met Rusland, waar Joodse organisaties het afgelopen jaar een groei in antisemitische tendensen hebben waargenomen.’ Over de aanwezigheid van extreem-rechts bij de demonstraties in Kiev, zegt de brief: ‘De nationalisten die er zijn, worden goed onder controle gehouden door het maatschappelijk middenveld en de nieuwe Oekraïense regering. Dat kan niet gezegd worden over de Russische neo-nazi's, die worden aangemoedigd door uw veiligheidsdiensten.’ De Krim De situatie voor de niet-Russische bevolking op de Krim is na de aansluiting bij Rusland uiterst zorgwekkend. Van de twee miljoen mensen op de Krim is 58% etnisch Russisch. Ongeveer 24% is Oekraïens en 12% zijn islamitische Tataren. De Oekraïens-katholieken van de Byzantijnse ritus op het Krimschiereiland hebben een beroep op de internationale gemeenschap gedaan om hun bestaansrecht te verdedigen. Na aanhoudende bedreigingen hebben alle Oekraïens-katholieke geestelijken de regio verlaten. Bisschop Bohdan Dzyurakh, de secretaris van de synode van de Oekraïens-katholieke Kerk, waarschuwt ervoor dat zijn gemeenschap onder Russisch bewind haar juridische status dreigt te verliezen. ‘Rusland ontzegt het bestaansrecht aan Grieks-katholieke gemeenschappen zoals de onze en treedt daarmee het recht op gewetens- en godsdienstvrijheid met de voeten. Wij hopen dat deze beperkingen niet van toepassing worden in de Krim, maar er is ons verteld dat de religieuze gemeenschappen zich opnieuw moeten registreren. Dat geeft de overheid de kans om al wie zij als een


7

bedreiging beschouwen het bestaansrecht te ontzeggen. En dat impliceert dat er na de etnische zuivering ook een religieuze zuivering zou plaatsvinden.’ Een bisschop van de aan Kiev gelieerde Orthodoxe Kerk in de Krim, berichtte dat een aantal prominente prowesterse activisten de afgelopen weken is verdwenen. In een verklaring schreef hij dat Oekraïners op de Krim hun leven niet zeker zijn. ‘We rekenen op de gebeden van christenen in het buitenland en op hun morele steun in hun protest en op hun inzet om onze problemen zo breed mogelijk bekend te maken.’ Gerard Moorman (Bronnen: Catholic News Service, Thinkingfaith.org, Kerknet.be en Lastampa.it)

Berichten Wereldkerk Latijns-Patriarchaat waarschuwt tegen ‘criminelen die beweren moslims te zijn’ De katholieke bisschoppen in het Heilig Land waarschuwen voor de manier waarop wordt gesproken over de situatie van christenen in het Midden-Oosten. Voortdurend over ‘vervolging’ spreken, speelt slechts extremisten in de hand, heet het in een gezamenlijke verklaring die op 3 april door het Latijns patriarchaat van Jeruzalem werd gepubliceerd. Geweld van islamisten treft niet alleen christenen, maar ook ‘niet-conformistische’ moslims en leden van verschillende islamitische stromingen. Wat christenvervolging genoemd wordt, is meestal geweld van ‘criminelen, die beweren moslims te zijn’. Christenen en moslims moeten samen de ‘nieuwe krachten van het extremisme en de vernietiging’ weerstaan, schrijven de bisschoppen: ‘Alle christenen en moslims worden door deze krachten bedreigd, die een samenleving willen scheppen die van christenen ontdaan is en een vaderland voor slechts zeer weinig moslims zal zijn.’ De angsten en het lijden van christenen vragen volgens de bisschoppen om solidariteit en gebed. De betrokkenen moeten zich echter geen illusies maken: ‘Wij allen, christenen en moslims, moeten ons ervan bewust zijn dat de wereld niet werkelijk iets ondernemen zal, om ons te beschermen. Internationale en lokale politieke machten volgen hun eigen belangen.’ (Bron: KN) Vrouwen hebben prominente plek in Vaticaanse anti-misbruikcommissie Mary Collins, een Ierse vrouw die zelf op 13-jarige leeftijd werd misbruikt door een priester, is aangesteld als lid van de door paus Franciscus ingestelde Pauselijke Commissie voor de Bescherming van Minderjarigen. Met de zeven andere leden zal zij zich ervoor inzetten dat er een echte mentaliteitsverandering tot stand komt binnen de kerkelijke hiërarchie. In een interview zei Collins: ‘Ik hoopte dat een afgevaardigde van een organisatie van misbruikslachtoffers aangesteld zou worden in de nieuwe commissie, maar had er geen idee van dat ik zou worden voorgedragen. Als misbruikslachtoffer is mijn weg lang en moeizaam geweest. Mijn vertrouwen en respect voor de katholieke kerk is ondermijnd door de manier waarop de kerk is omgegaan met mijn zaak en met de Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

8

kwestie van kindermisbruik in het algemeen. Maar ik ben van mening dat het installeren van deze commissie een hele positieve stap is van paus Franciscus.’ De aartsbisschop van Dublin, Diarmuid Martin, heeft Collins gefeliciteerd met haar benoeming, en zei: ‘Haar bijdrage om kinderen te beschermen in het aartsbisdom van Dublin is van cruciaal belang geweest. Haar advies en kritische opmerkingen zijn voor mij van onschatbare waarde geweest en een bron van inspiratie.’ De nieuwe commissie bestaat uit vier mannen en vier vrouwen. Naast Collins bestaat de commissie uit: Kardinaal Sean O’Malley van Boston; Catherine Bonnet, kinderpsychologe uit Frankrijk; Sheila Hollins, expert op het gebied van geestelijke gezondheidszorg uit het Verenigd Koninkrijk; Claudio Papale, professor kerkrecht aan de Pauselijke Urbaniana Universiteit; de voormalige Poolse ambassadeur bij het Vaticaan Hanna Suchocka; Humberto Miguel Yanez S.J. (Argentina), hoofd van de afdeling moraaltheologie aan de Gregoriaanse Universiteit in Rome, en Hans Zollner S.J. (Duitsland), hoofd van het psychologisch instituut aan dezelfde universiteit. (Bron: Vatican Insider) Priesters in sloppenwijken Buenos Aires Enigszins tot hun eigen verbazing staat een groep priesters in Buenos Aires in het centrum van de belangstelling, sinds hun werk in de sloppenwijken model staat voor het pastoraat waar het hart van paus Franciscus naar uitgaat. Lees verder Al vanaf het ontstaan van de sloppenwijken in Buenos Aires zijn er priesters geweest die zich hebben bekommerd om de mensen die daar vanuit het platteland kwamen wonen. Voorheen woonden ze meestal in betere wijken. Nu zijn er echter ook priesters die zich vestigen in deze villas miseria. Mensen als José María di Paola, maken hun kapel tot een plaats waar buurtbewoners zich welkom voelen, niet alleen voor de mis of katechese, maar ook voor het spelen van de kinderen en allerlei gemeenschapsactiviteiten. Zelf woont hij in een houten huisje zonder stromend water. Zo krijgt hier de kerk van de armen vorm. Net als de paus ziet Di Paola de armen niet als hulpbehoevend, maar als diepgelovige mensen, van wie veel te leren valt over het evangelie. Kardinaal Tagle benoemd in Congregatie voor de Religieuzen De Filippijnse kardinaal Luis Tagle, aartsbisschop van Manilla, is benoemd in de Vaticaanse Congregatie voor de Instituten van Godgewijd Leven en Sociëteiten van Apostolisch Leven. Dit past in het streven van de paus om de religieuzen uit te dagen om voorop te lopen in het streven naar de kerk van de armen. De Amerikaanse Maryknollpater James Kroeger, die doceert in Manilla, ziet de benoeming als een belangrijk signaal. Toen de paus in november een ontmoeting had met de oversten van internationale congregaties, riep hij de religieuzen op om de wereld wakker te schudden. De waarden die in de wereld gelden, moeten ter discussie worden gesteld. De situatie van de armen moet bovenaan de agenda staan. Kardinaal Tagle is iemand die aan deze ontwikkeling veel kan bijdragen. Hij kent de religieuzen erg goed, en onderhoudt veel contacten met hen. Hun inzet voor de armen waardeert hij zeer. Over meningsverschillen tussen religieuzen en seculiere geestelijkheid zegt hij, dat men vooral goed intern moet overleggen, en elkaars positie moet respecteren. Op die manier kan men groeien aan meningsverschillen, in plaats van zich in te graven in tegenstellingen. (Bron: NCR)


9

Nederland scoort hoog in religieuze diversiteit Het Amerikaanse Pew Research Center heeft een ranglijst opgemaakt van alle landen van de wereld naar religieuze diversiteit. Hoe je religieuze diversiteit meet, is een vrij ingewikkeld sommetje. Het heeft vooral te maken met het aantal religieuze groepen die een redelijke proportie van de bevolking uitmaken. De uitkomst is dat Singapore de meeste diversiteit van godsdiensten en levensbeschouwingen kent. Nederland is het meest diverse Europese land, en komt op de 18e plaats van de lijst. Suriname is veel pluriformer en scoort als 4e. Opvallend is dat de Verenigde Staten, een land dat zichzelf ziet als heel divers, dat in feite niet is: een 64e plaats. (Bron: Pew Research Center) Verzoek tot zaligverklaring Matteo Ricci Het Vaticaan heeft onlangs het verzoek ontvangen om een van de belangrijkste missionarissen in China, Matteo Ricci s.j., zalig te verklaren. Ricci verbleef rond 1600 in China, en probeerde zijn manier van missioneren aan te passen aan de context en aan de cultuur van het land. In China werd deze poging hogelijk gewaardeerd, in Europa niet. Zijn werkwijze, en die van enkele andere missionarissen in Azië, werd na een bittere strijd afgekeurd en verboden. Voor de verbreiding van het katholieke geloof in Azië had dit zeer negatieve consequenties. Tot op de dag van vandaag zijn veel Chinezen geneigd het christelijk geloof te zien als iets van westerlingen. De hoop bestaat dat de zaligverklaring positief kan werken voor de relatie tussen het Vaticaan en China. (Bron: South China Morning Post) Er is één ding dat wij weten, dat de witte man ooit zal ontdekken, en dat is dat onze God is dezelfde. Jullie kunnen nu wel denken dat jullie God in bezit kunnen hebben, zoals jullie ons land in bezit willen nemen, maar dat kunnen jullie niet. God is de God van mensen, en Gods barmhartigheid is gelijk voor rode en witte mensen. De aarde is waardevol voor God, en als je de aarde schendt, toon je minachting voor haar Schepper. – Chief Seattle

Religieuzen zonder grenzen Katholieke geestelijken ontvoerd in Kameroen In de overwegend islamitische stad Maroua, in het noorden van Kameroen, zijn op 4 april twee Italiaanse priesters en een Canadese zuster ontvoerd. De twee priesters komen uit het NoordItaliaanse bisdom Vicenza. Eén van hen werkt al zes jaar in Kameroen, de andere ongeveer een jaar. De 74-jarige zuster Gilberte Bussiere, afkomstig uit Montreal en lid van de zusters van Onze-Lieve-Vrouw, werkt al 35 jaar als lerares in Kameroen. Het is nog onduidelijk wie verantwoordelijk is voor de ontvoering, maar bekend is dat de islamitische terreurbeweging Boko Haram in het gebied actief is. Maroua is de hoofdstad van de provincie Extrême-Nord in Kameroen en telt ongeveer 400.000 inwoners. In november vorig jaar werd in


10

hetzelfde gebied de Franse priester Georges Vandenbeusch door terroristen van Boko Haram ontvoerd. Hij werd na bijna twee maanden vrijgelaten. (Bron: KN) Ontvoerde Syrische monialen vrijgelaten Een groep van zo'n tien vrouwelijke monialen in Syrië is na meer dan drie maanden gevangenschap vrijgelaten. De orthodoxe zusters verdwenen in december toen rebellen de historische christelijke wijk van de plaats Maaloula innamen. In december liet Al Jazeera een video zien, waarin de zusters zeiden dat ze in goede gezondheid waren. Het is niet duidelijk wie de religieuzen heeft vastgehouden en waarom ze zijn vrijgelaten. De zusters zouden eerst zijn vasthouden in het Grieks-orthodoxe klooster van Mar Thecla in Maaloula. Later werden ze overgebracht naar Yabroud, waar momenteel een operatie van het Syrische leger bezig is. De Syrische bisschop Louka al-Khoury van het Grieks-orthodoxe patriarchaat van Antiochië liet op 9 maart weten dat het regeringsleger van Syrië de vrijlating heeft versneld. (Bron: Reuters) Religieuzen aan de frontlinie in Zuid-Soedan Al Jazeera heeft een opmerkelijk artikel gewijd aan de religieuzen die werkzaam zijn in Zuid-Soedan. Twee en een half jaar na de onafhankelijkheid is een felle burgeroorlog uitgebroken tussen aanhangers van voormalige vicepresident Riek Machar en aanhangers van de zittende president Salva Kiir. Naar schatting zijn ongeveer 10.000 burgers omgekomen bij de strijd die is uitgebroken. Al Jazeera beschrijft hoe veel religieuzen uit verschillende landen doorgaan met hun opbouwwerk op allerlei vlakken, ook wanneer alle andere internationale hulporganisaties vanwege de onzekere en gewelddadige situatie vertrekken. Het artikel spreekt over ‘zusters van de frontlinie’ die onderhandelen met militaire leiders over verkrachtingen en over bescherming van de burgerbevolking, terwijl mortiergranaten om hen heen ontploffen. Ook wordt verhaald over een 67-jarige Italiaanse priester die ondanks de burgeroorlog zijn pastorale werkzaamheden aan geïsoleerde gemeenschappen voortzet, zelfs tijdens hevige gevechten. Hij gaat zo discreet mogelijk te voet en per kano naar uithoeken van zijn parochie. Al Jazeera citeert een hulpmedewerker die zei: ‘Wanneer je wortelt in de lokale gemeenschap en niet wegloopt wanneer de situatie moeilijk wordt, dan bouw je geloofwaardigheid op.’ De vasthoudendheid van de missionarissen kent echter wel een prijs. Een Amerikaanse zuster beschrijft hoe ze na vertrek uit Malakal, een mijnstadje waar bijzonder hevig werd gevochten, voor het eerst van haar leven last kreeg van nachtmerries. Ze zei: ‘De dagelijkse stille tijd brengt dingen weer naar boven. Mensen zijn zo getraumatiseerd. We moeten ons ervan bewust zijn dat we een secundair trauma kunnen oplopen.’ (Bron: Al Jazeera) We moeten een innerlijke transformatie teweegbrengen in de structuren van de kerk, om te beginnen die van de missie. We kunnen niet verwachten dat de gelovigen naar de tempel komen. De kerk moet zich mengen tussen de mensen, op de plaatsen waar zij leven. – Aartsbisschop Carlos Aguiar, voorzitter van de Confederatie van bisschoppenconferenties van Latijns Amerika (CELAM) Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

11

Gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping ‘Het conflict in de Centraal-Afrikaanse is geen godsdienstconflict’ De katholieke kerk is de enige institutie die nog werkt in de Centraal-Afrikaanse Republiek. Dat zegt de aartsbisschop van Douala (Kameroen), na een bezoek aan de hoofdstad Bangui. Lees verder De Centraal-Afrikaanse Republiek is in chaos vervallen, na de inval van de Selekastrijders, hun machtsovername, en vervolgens het aftreden van de door hen neergezette president. Er zijn veel vluchtelingen, die dikwijls opgevangen worden in parochies. Aartsbisschop Kleda van Douala bracht namens de Kameroense bisschoppen een bezoek aan het buurland, en deed verslag ervan in l'Effort camerounais, het officiële blad van de Kameroense bisschoppen. Nadat de Selekamilities, met veel buitenlandse steun, vorig jaar een staatsgreep pleegden, werd er in de laatste maanden hard teruggeslagen door de anti-Balakamilities. Er zijn veel doden gevallen, en nog meer mensen zijn op de vlucht geslagen. Structuren van de overheid werken niet meer. Alleen de katholieke kerk is in staat iets te doen voor de ontheemden. Omdat de Seleka's moslims zijn en hun tegenstanders christenen, zijn er veel commentatoren die het als een godsdienstconflict beschouwen. ‘Dat is zeer gevaarlijk’, aldus mgr. Kleda. Het is geen godsdienstoorlog , maar een plundering van het land. (Bron: Agenzia Fides) Paus nodigt bisschop uit voor milieu-encycliek Paus Franciscus heeft de Braziliaanse bisschop Erwin Kräutler (74) uitgenodigd mee te werken aan een encycliek over ecologie en de bedreiging van de aarde. Mgr. Kräutler is bisschop van het bisdom Altamira-Xingu. In een interview met de Oostenrijke radio vertelde hij dat hij met de paus heeft gesproken over de grondwettelijke rechten van de oorspronkelijke Indiaanse bevolking van Brazilië, de bedreiging van de indio's en van het regenwoud door landbouwmaatregelen en de gevolgen van de mega-stuwdam Belo Monte in de rivier de Xingu. Brazilië heeft in de jaren tachtig de rechten van indianen in de grondwet verankerd. Grootgrondbezitters en ‘agrobusiness’ proberen volgens mgr. Kräutler deze rechten uit te hollen. Als zij daarin slagen, zou dit het einde van de inheemse volken betekenen. De bisschop meldde ook dat de bouw van de megastuwdam Belo Monte onder zware politiebewaking plaatsvindt. Vanwege het project moeten 40.000 vissers en kleine boeren verhuizen. Dat het project alleen zo te realiseren is ‘spreekt al boekdelen’ benadrukte Kräutler. Anti-homo kruistocht in Afrika President Museveni tekende ondanks internationale kritiek op 24 februari een draconische wet die homoseksuele handelingen bestraft met maximaal levenslang. Het steunen of het niet aangeven van homoseksuelen is ook strafbaar gesteld. Het Vaticaan heeft de anti-homowet in Oeganda bekritiseerd. Kardinaal Peter Turkson, voorzitter van de Pauselijke Raad voor Gerechtigheid en Vrede, riep president Yoweri Museveni op om de harde straffen buiten werking te stellen. ‘Homoseksuelen zijn geen misdadigers’, zei de Ghanese kardinaal volgens de Britse Catholic Herald. Tegelijk benadrukte hij dat het Vaticaan aandringt op voortzetting van de internationale hulp aan Oeganda. Onder meer de Wereldbank schortte in reactie op de wet een krediet van negentig miljoen dollar voor een gezondheidsprogramma voorlopig op. Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

12

De Oegandese bisschoppenconferentie steunde de oorspronkelijke wetswijziging niet, omdat daarin de doodstraf stond opgenomen voor sommige situaties. Nadat deze uit de wet was gehaald, sprak ze zich niet langer uit tegen de wet. De aartsbisschop van Kampala, mgr. Cyprian Kizito Lwanga, schaarde zich na de invoering van de anti-homowetten openlijk aan de zijde van de regering door deel te nemen aan een interreligieuze dankviering in Kampala. Samen met vier andere geestelijken (waaronder een Islamitische sjeik, een pentecostale bisschop en een Anglicaanse bisschop) overhandigde hij Museveni een gedenkplaat, uit dankbaarheid voor het ondertekenen van de nieuwe wet. Ongeveer 44 procent van de Oegandese bevolking is katholiek. Door de openlijke lof voor Museveni geeft mgr. Lwanga groen licht voor geweld en discriminatie van homoseksuelen in Oeganda. Ook in andere Afrikaanse landen worden de rechten van seksuele minderheden in rap tempo uitgehold. In januari ondertekende president Goodluck Jonathan van Nigeria een wet die homoseksualiteit bestraft met 14 jaar gevangenisstraf. Elke persoon of groep die seksuele minderheden steunt, kan rekenen op een gevangenisstraf van 10 jaar. Hoewel de wet leidde tot een scherpe stijging van geweld tegen seksuele minderheden, prezen de katholieke bisschoppen in Nigeria het ‘moedige besluit’ van Goodluck Jonathan en noemden de wet een ‘duidelijk teken van het vermogen van ons land om voor haar Nigeriaanse en Afrikaanse waarden te staan waarin het instituut van het huwelijk hoog wordt gehouden.’ In januari is een internationale actie van start gegaan, genaamd No More Triangle Nations. Via Twitter worden mensen opgeroepen om met de hashtag #PopeSpeakOut de paus te bewegen zich openlijk uit te spreken tegen draconische wetgeving tegen homoseksuelen, niet alleen in Nigeria en Oeganda, maar ook in Rusland, Jamaica en India. Geen te hoog gegrepen oproep gezien de inmiddels befaamde uitspraak van paus Franciscus over homoseksuelen: ‘Wie ben ik om over hen te oordelen.’ (Bron: KN, NCR) Recht voor migranten is een ‘pro-life’ kwestie De Amerikaanse bisschoppen spreken zich al jaren uit voor een hervorming van het Amerikaanse immigratiebeleid. Maar nog nooit hebben zij zulke sterke bewoordingen gebruikt als op 1 april, tijdens een gesprek met de pers na afloop van een eucharistieviering aan de Mexicaans-Amerikaanse grens. Bij die mis kwamen honderden gelovigen aan beide zijden van de grens samen en werd de eucharistie door het hek heen uitgedeeld. Kardinaal Sean P. O’Malley van Boston noemde het opkomen voor de rechten van immigranten een ‘pro life’ kwestie. Normaal gesproken wordt die term gebruikt in verband met de kerkelijke strijd tegen abortus of de doodstraf. O'Malley zei dat katholieken die de kerkelijke leer serieus nemen onmogelijk de status quo kunnen steunen, omdat de Amerikaanse immigratiewetgeving ‘inadequaat is en onrechtvaardig’. Aangezien O'Malley een van de belangrijkste adviseurs is van paus Franciscus in de VS hebben de woorden die hij sprak veel gewicht binnen de Amerikaanse katholieke kerk. O'Malley riep ook op tot een stoppen van de deportation mania, die families ontwricht. (National Catholic Reporter) PKN: Zorg voor behoeftigen is kerntaak van de kerk Vorig jaar diende de Protestantse Kerk in Nederland een klacht in bij de Raad van Europa. De kerk had er genoeg van dat uitgeprocedeerde asielzoekers op straat worden gezet en verder aan hun lot Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

13

worden overgelaten. Afgelopen najaar kreeg de kerk gelijk: uitgeprocedeerde asielzoekers in Nederland hebben recht op basiszaken als een bed en een brood, oordeelde het Comité voor Sociale Rechten van de Raad van Europa. In een interview met Trouw legde de secretaris-generaal van de PKN, predikant Arjan Plaisier, de theologische beweegredenen uit van de klacht. ‘Het is des kerks om gevoelig te zijn voor de kwetsbaren in de samenleving. Of dat nu armen zijn, individuen of een groep zoals deze groep die geen kant op kan. In mijn ogen is dit een van onze kerntaken. Zouden we dit niet doen, dan zou ik niet weten wat je als kerk nog voorstelt. In de behoeftige medemens ontmoet je Christus. Christus was zelf ook arm en werd zelf ook vervolgd.’ Verder zei hij: ‘Of iemand wel of geen onderdaan is van Nederland is niet relevant. Relevanter is dat elk mens het evenbeeld is van God. Daarmee bedoelen we dat ieder mens een uniek en onherhaalbaar wezen is dat aanspraak maakt op fundamentele rechten.’ (Trouw, 31 maart 2014) Het vergeten thema van de NSS Op 24 en 25 maart werd in Den Haag de Nuclear Security Summit gehouden. Er werd gesproken over hoe nucleair terrorisme kan worden bestreden en hoe nucleaire bedrijven beter kunnen worden beveiligd, maar niet over het gevaar dat kernwapens zelf vormen. Vredesorganisatie PAX vindt dit onvoorstelbaar. PAX heeft recentelijk het rapport 'The Rotterdam blast' gepubliceerd, waarin nauwkeurig is uitgewerkt wat de gevolgen voor Nederland zijn van de ontploffing van een kernbom in Rotterdam. Het Rotterdam-scenario van PAX is een goed voorbeeld van nucleaire onveiligheid en past bij de problemen die op de NSS worden besproken. Op 23 maart was er een bijeenkomst waar de gevaren van kernwapens wel aan de orde kwamen. Daar sprak onder andere een Amerikaanse onderzoeksjournalist over de vele bijna-ongelukken met kernwapens. (Bron: PAX) Ontwapening voor ontwikkeling Al vele jaren stelt menigeen zichzelf de vraag, wat er allemaal mogelijk zou zijn in de sfeer van ontwikkeling, als het geld dat wordt besteed aan militaire uitgaven, hiervoor zou worden ingezet. De hoge militaire uitgaven in de wereld zijn al jaren een doorn in het oog van de mensen die vinden dat de problemen van armoede en onderontwikkeling belangrijker zijn dan het moderniseren van een leger. Een samenwerkingsverband van organisaties heeft dit thema nog eens aangepakt, door het organiseren van een jaarlijkse Wereldwijde Dag van Actie tegen Militaire Uitgaven. Onder meer Pax Christi Internationaal heeft zich hierachter geschaard. Met informatiecampagnes en acties probeert men de overheden ervan te doordringen dat geld beter besteed kan worden aan armoedebestrijding dan aan wapens. Dit jaar viel de Global Day of Action on Military Spending op 14 april. Men hoopt dat er jaar na jaar meer druk opgebouwd kan worden.


14

PUBLICATIES Evangelii Gaudium Het document Evangelii Gaudium van paus Franciscus is een inspirerende oproep om het geloof in vreugde te beleven en uit te dragen. Groepen die erover willen spreken, kunnen een gesprekshandleiding ontvangen. Hierin worden drie thema's behandeld: de vreugde van het evangelie, de missionaire opdracht van de kerk, de plaats van de armen in de kerk. De handleiding wordt in veel bisdommen naar de parochies verspreid, maar kan ook besteld worden bij de KNR, door een bericht te sturen naar [email protected] Open brief over de economie De Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR) is het overkoepelende orgaan voor de katholieke ordes en congregaties in Nederland. De KNR houdt zich al een paar jaar nadrukkelijk bezig met het thema van de economie. De afgelopen twee jaar organiseerde zij samen met twee andere katholieke organisaties - Justitia & Pax en DISK - twee symposia over eerlijke, duurzame economie. Dit jaar heeft de KNR gekozen voor een brede bezinning onder religieuzen zelf over de actuele betekenis van vrijwillige armoede tegen de achtergrond van de economische crisis. Deze bezinning heeft geleid tot ‘Geroepen om te delen – open brief van de religieuzen over de economie’. De brief wordt op 10 mei a.s. gepresenteerd in de Hircoscommuniteit in Den Haag

GEBED DE NAASTE Je kwam op mijn weg, je kwam naast me zitten, je werd mijn tafelgenoot, je kwam naast me wonen. Ik koos je niet, jij koos mij niet. Ik was zo anders, vreemd anders. Ik was voor jou vreemd en anders. Ik zag je vanuit mijn ooghoek. Ik hield mijn hart nog dicht. Vreemd kwam je op mijn weg, vreemd kwam ik op jouw weg. Naasten werden we. Op zoek naar sporen van God – missienieuwsbrief –april 2014

15

Meer en meer kregen we oog voor elkaar. Naasten worden begint vaak vreemd en… ongevraagd.

AGENDA      

1 mei 2014 10 mei 2014 10 mei 2014 15 mei 2014 17 mei 2014 23 mei 2014

Den Haag shelter city: advocaat Rwanda landelijk open kloosterdag Den Haag presentatie religieuzenbrief over economie Den Haag Bijeenkomst Stille Helpers Gouda Inspiratiedag Week Nederlandse Missionaris Nijmegen Open studiedag Schaarste en overvloed

Om alvast in uw agenda te noteren:   

13 september 2014: Nationale Vredesdag in Den Bosch 17 september 2014: AMA-dag 18 oktober 2014: Kleurrijk Religieus Leven


16

Op zoek naar sporen van God Missienieuwsbrief CMBR - april 2014

Recommend Documents