actueel
Op zoek naar het haakje
Scherpe keuzes, beloofde hij, en een fundamentele herziening van het ontwikkelingsbeleid. Economische ontwikkeling komt centraal te staan en daarin kan ook het Nederlandse bedrijfsleven rol spelen. “Maar verwacht niet dat we een loket worden om geld op te halen”, waarschuwt staatssecretaris Knapen. Tekst: Karin Bojorge | Foto’s: Nederlandse Freelancers/anp
‘We moeten vaker het duwtje zijn in plaats van de druppel op de gloeiende plaat’
22
Minder partnerlanden, minder beleidsthema’s en meer nadruk op de stragische belangen van Nederland. Ben Knapen, staatssecretaris Buitenlandse Zaken, wil de komende jaren flink de bezem halen door Ontwikkelingssamenwerking. Er moet fors bezuinigd worden, maar Knapen wil meer: een focus op bedrijvigheid in plaats van op schooltjes en klinieken. De cda’er was een van de verrassingen van dit kabinet. De oud-bestuurder bij pcm en voormalig directeur communicatie bij Philips komt niet uit de wereld van de hulpindustrie. “Ik ben ook geen ontwikkelingseconoom van huis uit.” Wel heeft hij als buitenlands correspondent van nrc Handelsblad op veel plekken in de wereld gewoond. Hij ziet de grote glo baliseringsvraagstukken van stabiliteit, veiligheid, economische groei en klimaat een steeds grotere rol spelen in het ontwikkelingsdebat. “Alles raakt aan alles. De verhoudingen in de wereld zijn zó aan het veranderen.” FORUM #05/10.03.11
U was twee jaar geleden betrokken bij een uitgebreide studie van de WRR naar ontwikkelingssamenwerking. Helpt hulp eigenlijk wel? “Op die vraag is geen eenduidig antwoord. We weten niet wat nu precies werkt. Hoe kan het dat een boer in Ghana in 1980 geen steek verder komt, maar dat een boer met dezelfde levensgeschiedenis in 2000 plots aan de slag gaat en meer gaat produceren dan alleen voor zijn gezin? Wat maakt dat de motor ergens aan springt? In een aantal gevallen kunnen we daar de vinger op leggen, in een aantal gevallen niet. In die zin past ons een zekere mate van bescheidenheid.” Is dat niet een veel te vage basis voor vier miljard aan ontwikkelingshulp? “Het is niet zo dat we niet weten wat iets oplevert. We weten alleen niet of economische ontwikkeling vervolgens ontstaat op basis van dat duwtje of dat er misschien al een
23
FORUM #05/10.03.11
actueel
wie is ben knapen?
1976-1977 1978-1984 1984-1987 1987-1990 1990-1996 1996-1999 1999-2005 2006-2008 2008-2010 2010-nu
Leraar geschiedenis Correspondent Duitsland te Bonn voor nrc Handelsblad en nos-journaal Adjunct-hoofdredacteur nrc Handelsblad Correspondent in de Verenigde Staten te Washington d.c. voor nrc Handelsblad Hoofdredacteur nrc Handelsblad Directeur communicatie bij Philips Lid Raad van Bestuur pcm Uitgevers Correspondent in Zuid-Oost Azië voor nrc Handelsblad Lid Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (wrr) Staatssecretaris van Buitenlandse Zaken
onderstroom was die een en ander in gang heeft gezet. Wat we moeten hebben is dat we vaker dat duwtje zijn en minder vaak de druppel op de gloeiende plaat. We moeten op zoek naar het haakje.” Heeft u die al gevonden? “Uit onderzoek blijkt dat alles wat zelfredzaamheid bevordert, beter werkt dan alles wat in zekere mate van passiviteit wordt gegeven. Stel, je helpt mensen op het gebied van gezondheidszorg. Het idee daarachter is dat mensen die fit zijn vanzelf aan de slag gaan. Dat is dus in veel gevallen niet zo. Waarschijnlijk werkt het beter om iemand te helpen om inkomen te genereren waarmee hij zich dan ook medische zorg kan veroorloven.” “Ik was onlangs in Congo. Daar is een project waarbij een paar duizend boeren in korte tijd hun grond bij elkaar gelegd hebben in een coöperatie. Wij helpen ze met zaadveredeling 24
en wegen naar de markt vinden. Vijf jaar geleden hadden die boeren in slechte jaren amper genoeg om in leven te blijven en in goede jaren geen idee wat ze met het overschot moesten doen. Nu zie je dat ze elektriciteit in hun huizen hebben, een koelkast, geld om de school van de kinderen te betalen.” Ondertussen kalft het draagvlak in Nederland voor ontwikkelings samenwerking wel steeds meer af. “Daarom is het goed om te laten zien dat ontwikkelingssamenwerking uiteindelijk welbegrepen eigenbelang is. Je hoopt iets te bewerkstelligen ginds en vervolgens hoop je dat het daar goed genoeg gaat zodat je een wederzijds profijtelijke relatie op kunt bouwen. Dat is overigens iets anders dan plat eigenbelang: in ontwikkelingsland x vlug wat verkopen en dan goodbye. Ordinair gezegd, voordeel behalen bij het feit dat die lui daar achterlopen.” FORUM #05/10.03.11
U vindt dat het Nederlandse bedrijfs leven op die manier naar ontwikkelings landen kijkt? “Wij zijn inmiddels wijzer geworden, en dat geldt ook voor het bedrijfsleven. Een slimme ondernemer kijkt verder, die probeert een structurele band op te bouwen. Iedereen onderkent het belang van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Aandeelhouders zijn inmiddels ook beducht voor de reputatie van een bedrijf. Ik denk dat het voor de fast buck ergens naartoe gaan, allang zijn hoogtepunt heeft gehad.” “Een goed voorbeeld is Heineken. Voor hun brouwerijen in Congo importeerden ze rijst uit Thailand. In het kader van mvo helpen ze nu honderden boeren in Congo om zelf rijst te verbouwen. In twee jaar tijd komt al 60 procent van de rijst voor die brouwerijen uit Congo zelf. En dat is nog goedkoper voor Heineken ook. Het ministerie heeft met wat kleine bedragen
Bedrijfsleveninstrumentarium vanuit os Ontwikkelings Relevante Infrastructuur Ontwikkeling (orio) Regeling voor investeringen in ontwikkeling, implementatie en exploitatie van publieke infrastructuur in ontwikkelingslanden (zowel fysieke infrastructuur als nutsvoorzieningen). Overheden van ontwikkelingslanden zijn de aanvragers/ontvangers van de schenkingen. De private sector is betrokken bij de projectontwikkelingsfase en de uitvoering van de projecten. Budget: 140 miljoen voor nieuwe projecten in 2011 Private Sector Investment (psi) Business to business programma met als doel de ontwikkeling van de private sector in ontwikkelingslanden. Een bedrijf dat investeert in een onderneming in een ontwikkelingsland kan aanspraak maken op een subsidie van 50 procent van de projectkosten. Doelen: creëren van werkgelegenheid, armoede terugdringen, kennisoverdracht, keteneffecten en zelfredzaamheid. Budget: 70 miljoen voor ongeveer honderd projecten in 2011 Matchmaking Facility (mmf) Brengt serieuze bedrijven in ontwikkelingslanden op verzoek in contact met geschikte businesspartners uit het Nederlandse bedrijfsleven. Budget: 400.000 euro in 2011 www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ondernemen-in-ontwikkelingslanden
geholpen om dingen op gang te krijgen.” Er gaat komend jaar slechts een klein beetje extra naar private sector ontwikkeling. Het overgrote deel van uw budget ligt vast. “Er gaat ruim een kwart naar multilaterale organisaties als het imf, de Wereldbank, de Wereld Voedsel Organisatie en dergelijke. Daar wil ik niet aan tornen. Daar horen wij een rol in te spelen. Om mee te praten over het beleid van deze organisaties, moeten we aangesloten blijven op dat circuit.” “Daarnaast gaat een flink deel van het budget naar particuliere ontwikkelingsorganisaties. De vijfjaarlijkse geldtoewijzingsronde daarvoor is dit najaar geweest. Overigens denk ik niet dat we het zo nóg een keer zouden moeten doen. Bij ngo’s die voor 60 tot 70 procent afhankelijk zijn van overheidsgelden wordt de N wel heel klein geschreven. Als ze een rol 25
willen spelen in het engageren van de burger en in het kritisch volgen van de overheid en het bedrijfsleven moeten ze zo zelfstandig mogelijk zijn.” Maar wat komt er nu bij voor de private sector? “We proberen steeds meer ruimte te scheppen om onze bedrijfsleveninstrumenten in te zetten. Zo steun ik het Platform Duurzame Handel de komende vier jaar met 100 miljoen.” Dat zijn geen grote bedragen op een budget van 4 miljard. Waarom onder steunt u het bedrijfsleven niet met een veel substantiëler bedrag? “Vergeet niet dat we in oktober pas zijn begonnen en in een paar weken de begroting voor 2011 moesten rond krijgen en dat er bijna een miljard bezuinigd moet worden. Voor het FORUM #05/10.03.11
volgende jaar hebben we veel meer tijd voor herschikking in de richting van onze speerpunten.” Wat houdt die herschikking concreet in? “Onderwijs, waar nu veel geld naartoe gaat, is niet meer ons speerpunt. Daar ligt niet onze expertise als Nederland. Op dat terrein wordt dit jaar 140 miljoen omgebogen. Dat is een enorme verschuiving. Tegelijkertijd is nu al een kleine 200 miljoen vrijgespeeld voor het bedrijfsleveninstrumentarium. De komende jaren gaat dat verder, maar dat gaat stap voor stap.” Dus in de toekomst gaat het Nederlandse bedrijfsleven meer profiteren van het ontwikkelingsbudget? “Kijk, wij zijn er niet om het Nederlandse bedrijfsleven tevreden te stellen. We worden niet een soort loket om geld op te halen.
actueel Nieuwe koers ontwikkelingssamenwerking Minder geld Het budget voor ontwikkelingssamenwerking wordt de komende twee jaar verlaagd van 0,8 procent van het bruto nationaal product in 2010 naar 0,7 procent vanaf 2012. De planning is dat er dit jaar 400 miljoen bezuinigd wordt, in 2012 900 miljoen, in 2013 720 miljoen en in 2014 nog eens 750 miljoen. Minder landen Het aantal partnerlanden zal minimaal met de helft worden teruggebracht, van de huidige 33 tot minder dan zestien. Op de lange termijn streeft het kabinet naar een verdere reductie tot tien partnerlanden Minder beleidsthema’s Het beleid is de afgelopen jaren te versnipperd geraakt, aldus het kabinet. Nederland moet zich richten op gebieden waar het internationaal verschil kan maken en waarmee tegelijk een nationaal belang wordt gediend. Dat betekent dat onderwijs en gezondheidszorg geen kernthema’s meer zijn. Er vindt een verschuiving plaats van sociale naar economische ontwikkeling. Zelfredzaamheid krijgt meer nadruk, we gaan van hulp naar investeren.
‘Het voor de fast buck ergens heen gaan, heeft allang zijn hoogtepunt gehad’
Gebonden hulp zoals de vroegere oret-regeling vind ik niet helemaal meer van deze tijd. Door met open aanbestedingen te werken, moeten bedrijven meer op hun tenen lopen. Daar wordt niemand slechter van.” En gaan goedkope Chinese bedrijven er met de opdrachten vandoor… “Een ontwikkelingsland dat moet aanbesteden, heeft daar vaak technische assistentie van ons voor nodig. Dan kun je eraan bijdragen dat de lijst van vereisten hoogkwalitatief is. Je wilt immers niet dat ze rommel kopen in een ander land. Procentueel is er een heel goede kans dat onze bedrijven een streepje voor hebben. De ervaring leert dat zo’n 70 procent bij Nederlandse bedrijven terechtkomt. Maar daar moeten ze wel hun best voor doen.”
26
Meer bedrijfsleven Er moet gebruik worden gemaakt van de toegevoegde waarde die het Nederlandse bedrijfsleven heeft in innovatieve technologie als het gaat om voedselzekerheid en water, de nieuwe prioriteiten van dit kabinet, en daaraan verwante terreinen als energie, milieu en gezondheidszorg. Het bedrijfsleven weet wat nodig is om het ondernemingsklimaat te verbeteren. Bovendien beschikt het over onmisbare investeringsmiddelen en kennis.
Er komt voor bedrijven een aardige papierwinkel bij kijken als ze willen participeren in de orio-regeling. “We zijn bezig om te kijken of die regeling wat slagvaardiger kan. Het is nog te vroeg voor een oordeel, maar er is het idee dat het te bureaucratisch is. Er zijn teveel criteria. Om te bepalen of iets bijdraagt aan ontwikkeling zou je niet moeten hoeven uitrekenen hoeveel mensen er daarvoor over een brug moeten lopen.” Kan Ontwikkelingssamenwerking niet beter worden ondergebracht bij het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie? “Idealiter verdwijnt os in de toekomst. Maar zolang het nog nodig is, heeft het een eigen aanvliegroute nodig. Ontwikkelingssamen-
FORUM #05/10.03.11
werking is niet alleen een economische activiteit, het is ook een vak. Als je denkt dat je alleen door het lezen van een balans een ontwikkelingsproject op gang kunt brengen, heb je het mis. Je moet diepgaande kennis van zaken hebben. Niet alleen van de plaatselijke economie, maar ook van historie, recht, landbouw, cultuur.” Uw eigen wrr had forse kritiek op de professionaliteit van uw departement. “Daarom reduceren we het aantal landen en sectoren nu ook sterk. Zodat we professioneler kunnen werken. We zijn bezig te veranderen. Ik hoop dat het bedrijfsleven daar open voor staat.” www.vno-ncw.nl, dossier Ontwikkelingssamenwerking
