OP ZOEK NAAR DE OORLOGSGESCHIEDENIS VAN JE EIGEN DORPSGEMEENSCHAP PROVINCIE LIMBURG
DE AANLOOP TOT DE BEZETTING De provincie was in de Belgische strategie NIET bedoeld als slagveld. De militaire kazernes en het “Kamp van Beverloo” liepen dus na de mobilisatie meteen weer leeg. Limburgse kazernes (vooral Hasselt met 11de Linie) stuurden hun troepen vrijwel allemaal naar vesting Luik. Wel kwam de zuidelijke helft van de provincie tussen de troepen in vesting Luik en de concentratie van het veldleger in de Getevallei te staan. Gevolg: patrouilles die her en der met elkaar in gevecht gaan. Na korte tijd was de provincie het operatiegebied van twee Duitse cavaleriedivisies. Zij zijn de voorbode van de ontplooiing van het 1ste Duitse leger op Limburgse bodem tegen midden augustus 1914. Nadien blijft het noorden nog gedurende weken het terrein van de troepen van generaal De Schepper. In principe was de burgerbevolking beschermd door het oorlogsrecht van Genève. In de praktijk was ze dat niet. Rapporten van wandaden van Duitse troepen zijn te vinden in de het archief van de onderzoekscommissie naar schendingen van het oorlogsrecht.
OP ZOEK NAAR HET BELGISCHE LEGER De individuele militairen Individuele dossiers van de militairen zijn belangrijk omdat ze feitelijke gegevens bevatten. Bijvoorbeeld de eenheid of de datum van een verwonding. Aan de hand daarvan kan in het archief van de eenheden (divisies) gezocht worden naar info betreffende de gebeurtenissen. Als je het regiment kent is het ook mogelijk naar dagboeken en andere persoonlijke getuigenissen te gaan zoeken. Persoonlijke dossiers zijn verdeeld over: Legermuseum (tot en met geboortejaar 1888). Hoofdkwartier Evere Dienst “Notariaat” (vanaf geboortejaar 1889). Dienst voor Veteranen, Oud-strijders enz.: zie www.warveterans.be De eenheden en diensten Archieven in Legermuseum (Jubelpark) (deels teruggekeerd uit Moskou) Militaire rechtbanken in Rijksarchief Anderlecht
HET DUITSE BEZETTINGSREGIME:
1
Na honderd dagen bewegingsoorlog. Nationale Belgische bestuursniveau verdwijnt grotendeels. De regering zit in Le Havre. De Duitsers nemen veel ministeries gedeeltelijk of volledig over. Wat wel nog bestaat: A. Gemeentelijk niveau Voorbeeld: Hasselt Stadsarchief Hasselt Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. Hier treffen we de notulen van de gemeenteraad, de briefwisseling (ook met de bezetter), de begrotingen, de rekeningen, de vreemdelingenlijsten, de kiezerslijsten en de militieregisters aan. Daarnaast zijn er dossiers over de rantsoenering, de mobilisatie, de uitkering van de militievergoedingen, de gemeente- en burgerwacht, de uitgave van noodgeld, de intercommunale beenhouwerij, het toezicht op filmvertoningen, de opeisingen en de inkwartieringen van militairen. Over de opvordering van aardappelen, boter, dieren, graan, haver, rogge, zaaigoed, koper, tin, rapen, kolen, wol en schapen door de bezetter is veel materiaal te vinden. Vermeldenswaard zijn ook de lijsten van oud-strijders, krijgsgevangenen, verzetslui, werkweigeraars, gedeporteerden, (Franse) vluchtelingen, oorlogsvrijwilligers, gijzelaars en gesneuvelde soldaten. Ook de affiches, proclamaties en omzendbrieven van de bezetter en de rekeningen van de Duitse gevangenis blijken hier bewaard. Uit de naoorlogse periode dateren de dossiers over de oorlogspensioenen, de hulp aan oud-strijders en oorlogsslachtoffers, de paviljoenen van het Koning Albertfonds, de diverse officiële plechtigheden, de oorlogsschade en het Comité voor wederopbouw. Inventaris van het archief van de stad Hasselt tot 31 december 1976, (onuitgegeven). Hasselt bezet: de Eerste Wereldoorlog (1914-18), Hasselt, 1998. Voorbeeld: MOONS J., 1914; mijn verblijf te Munsterlager van 23 augustus tot 20 oktober, in: Limburg, Het Oude Land van Loon, 2000 (79), 3, 203-261. (uitgegeven dagboek van Jozef Daniels; het origineel berust in het stadsarchief)
B. Een trapje hoger: de provincie Begrotingen en rekening van de gemeenten, van de Commissies Openbare Onderstand en kerkfabrieken : Provinciebestuur Limburg Archiefdienst van de provincie Limburg wederopbouw - monumenten - karikaturen Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. De eigentijdse dossiers m.b.t. de oorlogsomstandigheden zijn eerder schaars in het provinciearchief. Wel bewaard bleven de begrotingen en rekeningen van de gemeenten en kerkfabrieken (de begrotingen van de Commissies van Openbare Onderstand berusten in het Rijksarchief te Hasselt, net zoals de militieregisters). Uit de naoorlogse periode dateren een lijst van de personen die door de bezetter ter dood of tot dwangarbeid veroordeeld werden (1919), van terechtgestelde personen (1919), van de gedeporteerden (1921) en van personen die door de bezetter opgesloten werden in de gevangenis van Sint-Gillis (1923). Talrijke dossiers betreffen het herstel van de oorlogsschade aan kerken, gemeentehuizen, schoolgebouwen, bruggen en wegen. Interessant zijn ook de dossiers i.v.m. de oprichting van 2
oorlogsmonumenten in zowat elke Limburgse gemeente (eventueel met plannen). Zo organiseerde de provincie ondermeer een wedstrijd om een monument te ontwerpen ter ere van de Limburgers die voor het vaderland gestorven waren (het monument werd uiteindelijk in Hasselt ingehuldigd). Het provinciearchief bezit een leuke verzameling karikaturen en het volledige Gesetz- und Verordnungsblatt für Flandern (1914-1918). Onuitgegeven plaatsingslijst betreffende de oprichting van oorlogs-monumenten. Ook belangrijk: Bestuurlijk Memoriaal voor de provincie Limburg, Hasselt, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918. Verslagen van de zittingen van de Bestendige Deputatie van de Provinciale Raad, Hasselt, 1914, 1915, 1916, 1917, 1918. (Het vertoog en de notulen van de Provincieraad verschenen niet tijdens de oorlogsperiode). Hulp- en Voedingscomité van de provincie Limburg (Ook het nationale niveau in Algemeen Rijksarchief bevat veel gegevens over Limburg). Rijksarchief Hasselt Vrij raadpleegbaar Het archiefbestand bevat briefwisseling, boekhouding en statistieken. Talrijke documenten betreffen het comité van Beringen. Er is geen toegang beschikbaar. CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation et de la Commission for Relief in Belgium, Brussel, 1915. DE LANNOY C., L’alimentation de la Belgique par le comité national, Brussel, 1922. HENRY A., L’œuvre du comité national de secours et d’alimentation pendant la guerre, Brussel, 1920. Provinciale Noodcommissie voor Limburg Archiefdienst van de provincie Limburg 1915-1919 Raadpleegbaar met toestemming van de archivaris. In dit archiefbestand treffen we de rapporten, verslagen van de vergaderingen, nota’s en de briefwisseling van de Noodcommissie aan. Veel dossiers betreffen de controle van de lokale opslagplaatsen van de CRB. Verder zijn er nog instructies van het Nationaal en Provinciaal Hulp- en Voedingscomité. De rapporten en notulen van vergaderingen van de afdeling Hulp en Bescherming aan Kinder- en Wezenwerken in Limburg worden hier eveneens bewaard net zoals de statuten, balansen en de winst- en verliesrekening van de Limburgse Coöperatieve Vereniging. Onuitgegeven plaatsingslijst van de Provinciale Noodcommissie voor Limburg.
C. kerkelijke archieven Bisdom Luik : Fonds Rutten Hierin zitten twee delen : « Guerre 14-18 » en « Après-guerre (1919) ». Met onder meer de briefwisseling met de bezetter over de meest diverse onderwerpen. Tweede deel bevat de rapporten van de clerus. Belangrijk is de bronuitgave: VERHELST K. et VAN LAERE R., De Eerste Wereldoorlog in Limburg. Verslagen, Hasselt, 1997.
3
DEBLON A., GERIN P. et PLUYMERS L., Les archives diocésaines de Liège. Inventaire des fonds modernes, Cahiers du Centre Interuniversitaire d’Histoire Contemporaine, n° 85, 1978. SIMENON G., Un évêque pendant la Grande Guerre, Liège, 1920. DAUPHIN F., « L’église belge et la mémoire de la Grande Guerre : le comité interdiocésain, 1919-1922 », in : Revue d’histoire ecclésiastique, 1997, 92, 797-842. D. Justitie Zowat elk Vredegerecht eft inmiddels zijn archieven neergelegd bij het Rijksarchief (althans in Vlaanderen). Deze archieven worden doorgaans opgedeeld in burgerlijke zaken (bescheiden betreffende de verzoenings-procedure, de contentieuse en de willige rechtsmacht) en strafzaken. Het gaat in de eerste plaats om de minuten van de akten en vonnissen (al dan niet met –uitgegeven- repertoria), de voogdijregisters, de rollen en zittingsregisters, de registers der verzoeningen en de vonnisregisters. De eigenlijke dossiers bleven slechts zeer sporadisch bewaard. MUYS E., Inventaris van de archieven van de vredegerechten van Limburg, Brussel, 1997. Parketten en krijgsauditoraten hebben gelijkaardige bevoegdheden wat onderzoek betreft. BUYCK J., ROTTHIER I. en VELLE K., Inventaris van de archieven van het parket te Hasselt (1900-1974), enz. Diverse overdrachten, Brussel, 2005. Politierechtbanken De politierechter vonnist de overtredingen en kleine wanbedrijven. In het archiefbestand van de Politierechtbanken van Antwerpen vinden we de verslagen van de zittingen (met klappers), de dossiers i.v.m. landloperij en bedelarij, de processen-verbaal en de briefwisseling met inschrijvings-registers (Antwerpen). Jeugdrechtbanken In de bestanden van de Jeugdrechtbanken van Antwerpen, Mechelen, zijn dossiers terug te vinden uit de periode 1914-18. Het betreft doorgaans de minuten van de vonnissen, de procesen de persoonsdossiers. Eerder sporadisch bewaard zijn de zittingsrollen, klappers, repertoria en dossiers betreffende seponering en officieuze berispingen. Rijksarchief Beveren en Rijksarchief Hasselt Het betreft doorgaans de minuten van de vonnissen, de proces- en de persoonsdossiers. Eerder sporadisch bewaard zijn de zittingsrollen, klappers, repertoria en dossiers betreffende seponering en officieuze berispingen. BOUDREZ F., Inventarissen van de archieven van de rechtbanken van eerste aanlegjeugdrechtbanken te Antwerpen, Brugge, Dendermonde,Gent, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oudenaarde, Tongeren en Veurne, Brussel, 2001. Rechtbanken voor oorlogsschade. De Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade, opgericht bij besluitwet van 23 oktober 1918, moesten uitspraak doen over het herstel van de lichamelijke en materiële schade die de Belgen geleden hadden als gevolg van het oorlogsgeweld. De Hoven voor Oorlogsschade, waar men in beroep kon gaan, waren gevestigd in Gent, Brussel en Luik. Helaas bleven enkel de minuten van de vonnissen bewaard (soms met klappers en rollen). De dossiers werden vermoedelijk vernietigd. Er bestonden Rechtbanken voor Oorlogsschade in onder meer Hasselt, Tongeren. De Hoven voor Oorlogsschade, waar men in beroep kon gaan, waren gevestigd in Gent, Brussel en 4
Luik. Helaas bleven enkel de minuten van de vonnissen bewaard (soms met klappers en rollen). De dossiers werden vermoedelijk vernietigd. Gevangenissen VELLE K., Inventaris van het archief van het interneringscentrum (1944-1951) en van de gevangenis te Tongeren (1832-1995), Brussel, 1999.
E. Private personen en bedrijven
Voorbeeld: Steenkoolmijn van Beringen In Rijksarchief Hasselt Voor de oorlogsperiode zijn een aantal bestellingen-, hulpdag-, kas-, grootboeken, balansboeken van de rekeningen en personeelsregisters voorradig. VANCOPPENOLLE C. en VAN DER EYCKEN M., Inventaris van de archieven van de mijnen van Beringen, Houthalen en Eisden uitgebaat door de Kolenmijnen NV, Kolenmijnen van Houthalen NV, Kolenmijnen van Limburg-Maas NV en Kempense Steenkolenmijnen NV (1907-1992), Brussel, 2000. MINTEN M., Gids voor de studie van de Limburgse steenkoolmijnen, Brussel, 1996.
F. De “RAAD VAN VLAANDEREN” Het activisme als politieke beweging. Zeer rijk archief. Dossiers van sollicitanten voor de activistische rijkswacht. Dossiers van krijgsgevangenen die hulp vragen. Dossiers betreffende de organisatie van de propaganda Enkele voorbeelden van “dienstbetoondossiers”. Ze bieden ook uitzicht op het dagelijkse leven. Meerbepaald de administratie “Nationaal Verweer” bevat tal van dossiers ‘dienstbetoon’. -
Dossier “Van Hoof en Plessens”, tolbeambten te Hasselt, betreffende de problemen van deze tolbeambten in Limburg
-
Dossier “Koekhofs Hendrik”, accijnsbeambte te Sint-Truiden.
Rapporten: “De drankhuizen” van Cam. Libbrecht. Ook “De buurtwegen in de Limburgsche Kempen” door Cam. Libbrecht met bijhorende documenten waaronder een nota met commentaar door dr. Quintens van Sint-Truiden. Ook in verband met spionage “Zaak Kusters”, Maria, Rekkem (Limburg), gevangenisstraf wegens smokkel van brieven. Spionage. Dossier “Dumont Hendrik”, tolbeambte te Maaseik en Guillaume, bureelhoofd te Hasselt, betreffende de overplaatsing naar Maaseik ter vervanging van de ter dood veroordeelde Stevigny en over de interne toestand binnen de administratie in de provincie Limburg.
5
Dossier “burgemeesters Limburg”, inzake burgemeestersbenoemingen in de provincie Limburg. Dossier “Redevoering Neven en Broqueville”, inzake de redevoering van het Limburgs parlementslid Neven te Parijs, uitgesproken in naam van Charles de Broqueville. Dossier “Tegenwerking Maaseik”, ingekomen briefwisseling van Leo Porta inzake zijn activiteiten in Limburg. Dossier “Hasselt”, met gegevens over heel de provincie Limburg: volksvergaderingen en vlugschriften, naamlijst der provincie Limburg, verslagen.
G. Private archieven Verzameling Jan Paquay in Algemeen Rijksarchief Brussel. Vrij raadpleegbaar Paquay was pastoor van de mijngemeente Heusden tijdens de oorlog. Hij was eveneens een verdienstelijk historicus met een buitengewone belang-stelling voor de geschiedenis van Limburg Deze verzameling bevat publicaties van Paquay over de oorlog, krantenknipsels, enkele aanplakbrieven en liederen. VANDEN BOSCH H., Inventaris van de archieven van Lucien Crick, Henry Dejongh, Henri Desagher, Fernand Dubois, Alexandre Gielen, A. Goebbels-Copette, Corneille Gram, Charles Lefebure, Léon Mallinger, Henri Obreen, Jan Paquay, Alphonse Romus, Leo Van Puyvelde en Louis Varlez, Brussel, (ter perse). CLAES A., Heusden tijdens Wereldoorlog I. Uit het Liber Memorialis van E.H. Pastoor Jan Paquay, Heusden, 1998. PAQUAY J., De Duitsche inval in Limburg augustus-oktober 1914, Hasselt, 1920. PAQUAY J., Tongeren in de eerste dagen van de oorlog, Tongeren, 1920. Provincie der Vlaamse Minderbroeders in KADOC- Leuven In dit archiefbestand treffen we eerst en vooral de omzendbrieven van de Minister-Provinciaal en de kapittelbesluiten uit de oorlogsperiode. Daarnaast zijn ook de kronieken van de kloosters in Hasselt bewaard. In het archief van de Minister-Provinciaal zit een interessant dossier over het wedervaren van de Minderbroeders tijdens de Eerste Wereldoorlog (lijsten van Minderbroeders in het leger en vluchtelingenaalmoezeniers en vooral de bondige verslagen over de gebeurtenissen in de kloosters te Sint-Truiden, Hasselt, Tongeren ongetwijfeld opgesteld op vraag van het Comité Interdiocésan- verdienen vermelding). De persoonlijke archieven van pater Hilarion Thans bevatten zijn ‘carnet’ en gedichtenboek. De archieven van pater Jerôme Goyens, door de bezetter veroordeeld tot 8 jaar dwangarbeid, omvatten persoonlijke documenten en een lijst van de geestelijken opgesloten in de gevangenis van Vilvoorde. In het archief van aalmoezenier Gilbert Remans (pater Gilbertus) treffen we agenda’s, ‘carnets’ met namen van gesneuvelden en gewonden, preken en de ledenlijst van de Bond van het Heilig Hart. Speciale vermelding verdient zijn dagboek (vanaf 1916). Verder bevat zijn archief nog instructies van mgr. Marinis, lijsten van aalmoezeniers en brancardiers, briefwisseling (o.a. met pater Nivardus, de vice-provinciaal aan het front) en zijn ‘oorlogskroniek‘ (geschreven in 1933). Een verslag over ‘de provincie achter het front‘ 6
vinden we in het persoonlijk archief van Ceyssens. Tenslotte vermelden we nog de soldatenliederen in het archief van Philippe Coenen. Plaatsingslijst van het archief Vlaamse Minderbroeders. THANS H., Mijn oorlog, Mechelen, 1921. THANS H., België’s Kruisweg, Mechelen, 1924. Zusters van Liefde (diverse kloosters en bijhuizen) Archiefdienst van de Zusters van Liefde in Gent In dit archiefbestand treffen we eerst en vooral de verslagen en kronieken van kloosters en bijhuizen in o.a. voor Limburg Sint-Truiden, Velm. Van een aantal kloosters zijn er nog dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade en/of lijsten van verpleegde soldaten en opgevangen vluchtelingen voorradig. Tenslotte er is nog een fraai album met prentbriefkaarten (front, verwoestingen, helden enz.) voorhanden. LEEMAN K., Inventaris van het generalaatsarchief van de Zusters van Liefde van Jezus en Maria, 1803-1966, Leuven, 1993. ANIMA UNA: les sœurs de la charité pendant la guerre 1914-1918, Gent, 1920. Belgisch verzet: « Commission des Annales des Services Patriotiques » Algemeen Rijksarchief Hierin zijn voornamelijk gegevens te vinden over de netwerken van spionage, grensoverschrijding enz. Er is een inventaris op basis van de naam van de verzetsnetwerken.. DEBRUYNE E. et PATERNOSTRE J., La résistance au quotidien, 1914-1918 : témoignages inédits, Bruxelles, 2009. VAN DER FRAENEN J., Voor den kop geschoten: executies van Belgische spionnen door de Duitse bezetter (1914-18), Roeselare, 2009. VAN YPERSELE L. et DEBRUYNE E., De la guerre de l’ombre aux ombres de la guerre, Bruxelles, 2004.
DE NAOORLOG - Administratie “Verwoeste gewesten”. De wederopbouw. Daarin kan gezocht worden op naam van de gemeenten. - Sekwesterdossiers van Ministerie van Financiën Enkel als het gaat om eigendommen van ‘vijandelijke’ personen of bedrijven. Er kan op naam van een bedrijf en op plaatsnaam gezocht worden. De grootste rijkdom van het bestand zit echter vervat in de enorme reeks dossiers die aangelegd werden voor elke gesekwestreerde persoon, familie of bedrijf -doorgaans van Duitse of Oostenrijkse afkomst. In archief Financiën, Domeinen. VANDEWEYER L., Inventaris van het archief van de Dienst voor het Sekwester van de Administratie der Domeinen, Brussel, 2010. Archief van Justitie VANCOPPENOLLE C. en VANDAELE D., Inventarissen van de archieven gevormd in het kader van het sekwester door het Parket van de Procureur des Konings van Antwerpen (19181960), door de Dienst van het Sekwester van het Bestuur der Registratie en Domeinen (19181964) en van archief van onder sekwester geplaatste bedrijven (1887-1939), Brussel, 2008
7
(de inventaris vermeldt de naam van het bedrijf, de beroepsactiviteit en het jaar van het afsluiten van het dossier)
DE NIEUWSBLADEN Herbergen veel getuigenissen en gegevens: Te vinden in: - De collaborerende (of toch minstens gecensureerde) pers tijdens de bezetting - De plaatselijke en regionale pers na de oorlog. - De bannelingenpers in Nl, Fr, GB: bijvoorbeeld: “De Stem uit België”. Let ook op wat er in Maastricht gebeurde. - Soldatenblaadjes van Limburgse soldaten aan het IJzerfront
8
