23/04/2012
OP ZOEK NAAR DE OORLOGSGESCHIEDENIS VAN JE EIGEN DORPS- OF STADSGEMEENSCHAP PROVINCIE WEST-VLAANDEREN DE AANLOOP TOT DE BEZETTING De provincie was in de Belgische strategie niet bedoeld als slagveld. In principe was het – volgens het oorlogsscenario - nergens zo veilig als in West-Vlaanderen. De troepen en reservisten ter plekke werden meteen weggetrokken naar de vestingen en het centrum van het land waar het veldleger zich bij de Gete in Oost-Brabant verzamelde. In principe was de burgerbevolking beschermd door het oorlogsrecht van Genève. In de praktijk was ze dat niet. OP ZOEK NAAR HET BELGISCHE LEGER Individuele dossiers van de militairen zijn belangrijk omdat ze feitelijke gegevens bevatten. Bijvoorbeeld de eenheid of de datum van een verwonding. Aan de hand daarvan kan in het archief van de eenheden (divisies) gezocht worden naar info betreffende de gebeurtenissen. Als je het regiment kent, is het ook mogelijk naar dagboeken en persoonlijke getuigenissen te gaan zoeken. Persoonlijke dossiers zijn verdeeld over: Legermuseum (tot geboortejaar 1888). Hoofdkwartier Evere (vanaf geboortejaar 1889). Dienst voor veteranen: www.warveterans.be Archieven van eenheden en diensten te vinden in Legermuseum (Jubelpark) Deels teruggekeerd uit Moskou, deels overgedragen door Historische Dienst van de Krijgsmacht. Militair archief is ook belangrijk voor burgerbevolking: Voorbeeld uit archief 1ste Legerdivisie: Nr. 979/30: Bevel tot evacuatie van het grootste deel van de burgerbevolking van de gemeenten Oostduinkerke, Koksijde, Ramskappelle, Wulpen, Boitshoeke, Pervijze, Avekappelle, Zoetenaaie, Eggewaartskappelle, Lampernisse, Oudekappelle, Nieuwkappelle, Lo, Pollinkhove, Reninge, Oostvleteren, Stavele, Westvleteren, Krombeke, Woesten en de aankoop van paarden in deze gemeenten. Krijgsraden In het Rijksarchief te Anderlecht vinden we de vonnisregisters, dossiers (en soms de rollen en pv‟s van de zittingen) van bijna alle Krijgsraden die te velde functioneerden tijdens de oorlog (1914-1919). De Krijgsraad der twee Vlaanderen zetelde te Gent van 4 september tot 9 oktober 1914. Elke legerdivisie had gedurende de hele oorlog haar eigen Krijgsraad. Ook de Belgische soldaten verbonden aan de geallieerde legers vielen onder een aparte Krijgsraad (met standplaats in Bourbourg, Duinkerke, Poperinge, Watou, De Panne en Roesbrugge). Bij
1
23/04/2012
het algemeen hoofdkwartier was eveneens een Krijgsraad actief (achtereenvolgens in De Panne, Veurne, Wulveringem, Oostvleteren, Houtem en Brussel). 11. Nadere toegang tot het archief van de Krijgsraad te Brugge. Overdracht 1988. MEDISCHE ZORG De archieven van de Medische Dienst van het leger gingen bijna volledig verloren evenals de archieven van de veldhospitalen in Cabour (Adinkerke), Hoogstade, De Panne, Vinkem en Beveren-aan-de-IJzer en van de Belgische ziekenhuizen in het buitenland b.v. in Orival, Rouen („bon-secours’), Saint-Aubin en de verschillende King Alberts hospitals in Londen. Ook de archieven van het Atelier de mécanothérapie in Rouen, van het Institut des invalides et mutilés de guerre in Sainte-Adresse en van het Institut de reéducation militaire in PortVillez zijn verdwenen. We hebben nog wel wat van de burgerlijke ziekenhuizen van Ieper, Poperinge, SintIdesbald, De Panne, Veurne en enkele op Franse bodem. In Algemeen Rijksarchief Van het Heilig-Hartziekenhuis in Ieper, de ziekenhuizen van Poperinge en Sint-Idesbald, van L’Océan in De Panne en van het dispensarium in Veurne werden een aantal archieven overgedragen. Ook van de hospitalen in Fr. In principe vinden we de patiëntenregisters en dossiers terug. Veel stukken betreffen de Search Party die georganiseerd werd door de Friends Ambulance Unit achter het front. Tenslotte zijn er nog de medische dossiers van dokter Henry, die werkzaam was in de ziekenhuizen van Poperinge en Etaples. PLISNIER F., Inventaire des archives des hôpitaux civils aux front, Brussel, 2008. Belgische Rode Kruis Archiefdienst van het Rode Kruis Vlaanderen Dit archiefbestand valt uiteen in twee delen omdat het Rode Kruis functioneerde in het bezette én het onbezette landsgedeelte. Wat de werking in het bezette grondgebied betreft, vinden we de processen-verbaal van het medisch comité, het directiecomité en van de algemene raad van 28 maart 1915 terug. Daarnaast zijn er briefwisseling met de Duitse afgevaardigde in het directiecomité, statistieken en rekeningen. Bovendien zijn ook de uitgegeven rapporten van de lokale Rode Kruisafdelingen van Gent en Luik en de met de hand geschreven verslagen over de werking in Antwerpen, Kruishospitalen in De Panne (met plannen, lastenboek, offertes en foto‟s), Vinkem (foto‟s) en Calais (lijsten van de verzorgde militairen). Verder zijn er nog dossiers over de samenwerking met andere internationale hulporganisaties, uitgegeven rapporten, briefwisseling met het Ministerie van Oorlog en krantenknipsels uit de Britse pers over de werkzaamheden van het Anglo-Belgisch Comité. Tenslotte is er nog een film uit 1917 met als titel „Ambulance de L’Océan’ over de werking van de beide Rode Kruishospitalen achter het front. De film was bedoeld om als propagandamateriaal te dienen bij de geldinzamelingen in de Verenigde Staten. ONDER HET DUITSE BEZETTINGSREGIME: Nationale bestuursniveau verdwijnt grotendeels. De regering zit in Le Havre. De Duitsers nemen veel ministeries gedeeltelijk of volledig over. Wat wel nog bestaat:
2
23/04/2012
A. Gemeentelijk niveau Enkele voorbeelden: Stadsarchief Veurne Zeer weinig archieven bewaard uit 1914-1918. Een deel zou nog bij de stadsdiensten zelf berusten. Het archief van deelgemeente Eggewaartskapelle is daarentegen wel zeer rijk. Het stadsarchief bewaart eveneens een fotoalbum over de bekende ziekenhuizen in De Panne en Vinkem (gekregen als gift van de familie Octers). Stadsarchief Kortrijk Het hedendaags stadsarchief van Kortrijk is rijkelijk gestoffeerd met betrekking tot de bezetting en de naoorlogse periode. Het omvat aanplakbrieven, maar ook affiches van ontspanningsavonden georganiseerd voor de Duitse soldaten, notulen van de gemeenteraad, briefwisseling, lijsten van de gedeporteerden en verzetslui die geëerd werden met een medaille, een dossier i.v.m. de oprichting van het monument voor de gesneuvelden en de gedeporteerden en stukken m.b.t. het verlenen van steun aan de families van Belgische militairen. Volgende onderwerpen komen ook aan bod: het noodgeld, het logement van de Duitse troepen, de bevoorrading, de opeisingen, de gijzelaars en vluchtelingen, het herstel van de oorlogsschade, de steenkoolbevoorrading en de rantsoenering. Bovendien bevat het ook een oorlogsdagboek uit Kortrijk (1916-1918) en lijsten van de burgerlijke en militaire oorlogsslachtoffers. Ook de getuigenis van Otto Henry Ebeling (bewaker van het Duitse krijgsgevangenkamp in Kortrijk) ‘L’activisme courtraisien vécu par un soldat de l’armée allemande’ uit 1918 verdient bijzondere aandacht. Verder zijn er interessante stukken i.v.m. de uitspraken en vonnissen van de Krijgsgerechten over bestrafte oorlogsmisdadigers, collaborateurs en activisten uit het Kortrijkse. Van het plaatselijk hulpcomité aangesloten bij het NHVC bleven eveneens een aantal documenten bewaard. MADDENS N., Inventaris van het hedendaags stadsarchief van Kortrijk (onuitgegeven). Stadsarchief Brugge Hier vinden we de notulen van de vergaderingen van de gemeenteraad en van het schepencollege, de briefwisseling en de bijhorende agenda‟s, de aanplakbrieven, kiezerslijsten, militieregisters, de begrotingen, de rekeningen, de dag-, kas- en grootboeken, de registers van de burgerlijke stand en de bevolkingsregisters. Verder zijn er dossiers over de mobilisatie, de opeisingen, de plaatselijke hulpcomités, de burgerwacht, de uitkering van de militievergoedingen, de hulp aan de krijgsgevangenen en een lijst van de gefusilleerden. Ook de archieven van de vluchtelingendienst die verantwoordelijk was voor de opvang van de oorlogsvluchtelingen zijn beschikbaar (o.a. notulen van het plaatselijk hulpcomité voor vluchtelingen, lijsten, steekkaarten en rapporten). Vermeldenswaard zijn eveneens de verslagen van het Nationaal en Provinciaal Hulp- en Voedingscomité van West-Vlaanderen en de staten van de uitdeling van de volkssoep. Uit de naoorlogse periode dateren de dossiers over de vergoeding van de oorlogsschade, de steun aan oud-strijders en de organisatie van talrijke herdenkingsplechtigheden. Fraaie oorlogsfoto‟s zijn online te raadplegen via www.beeldbankbrugge.be Er bestaat een inventaris op steekkaarten. Stadsarchief Ieper Uit de oorlogsperiode zelf bleef slechts het verslagboek van het naar Frankrijk uitgeweken stadsbestuur en een dossier over het onderwijs aan kinderen van Belgische vluchtelingen in Frankrijk bewaard. Uit de naoorlogse periode zijn meer stukken overgeleverd. We wijzen op 3
23/04/2012
de notulen van de gemeenteraad en het schepencollege, de rekeningen, de briefwisseling, dossiers betreffende de vergoeding van inkwartieringen en opeisingen, de hulp aan oudstrijders en invaliden, het comité voor wederopbouw, de militaire begraafplaatsen, het toerisme en het Koning Albertfonds. Hier vinden we tevens 1.854 dossiers inzake de wederopbouw (nader ontsloten op familie- en plaatsnaam) en veel plannen van openbare gebouwen van de hand van stadsarchitect Coomans. Het stadsarchief beschikt over een rijke bibliotheek met zeer veel werken over de Eerste Wereldoorlog (o.a. zeldzame Duitse regimentsgeschiedenissen en kranten). De meeste foto‟s zijn terug te vinden op http://www.ieperverbeeldt.be/ Cfr. Coomans, Speybrouck en Antony. Inventaris van het oud archief, Ieper, 1980. (volgens UDC-code) Inventaris van de kaarten en plannen opgemaakt naar aanleiding van de wederopbouw na de Eerste Wereldoorlog, Ieper, 2001 (onuitgegeven). B. Een (bestuurlijk) trapje hoger: provinciebestuur Archiefdienst van de provincie West-Vlaanderen De notulen van de vergaderingen van de Bestendige Deputatie bevatten zowel tijdens als na de oorlog interessante informatie (over de relaties met de bezetter, de wederopbouw, de oorlogskerkhoven en -monumenten en de naoorlogse verkiezingen). Ander basismateriaal zijn de gedrukte verslagen van de Provinciale Raad van West-Vlaanderen, het bestuurlijk memoriaal van de provincie West-Vlaanderen en de verslagen over de staat van het bestuur in West-Vlaanderen. In het gouverneursarchief (dat momenteel ontsloten wordt) bevinden zich een aantal stukken over de burgemeestersbenoemingen onmiddellijk na de oorlog. In het archief van de eerste afdeling treffen we veel stukken aan betreffende de militieverplichtingen, de aanleg en het onderhoud van de oorlogsbegraafplaatsen, de oprichting van monumenten en gedenkstenen, de eerste IJzerbedevaarten, de naoorlogse woningnood, de TBC-bestrijding en stukken betreffende tombola‟s georganiseerd ten voordele van oud-strijdersverenigingen en andere oorlogsslachtoffers. De tweede afdeling controleerde de begrotingen en rekeningen van de lokale gemeenten, de Commissies van Openbare Onderstand en Kerkfabrieken. Voor de lokale geschiedenis vormt dit een rijke bron. De derde afdeling organiseerde de heraanleg van de gemeente- en buurtwegen in de Westhoek na de oorlog, herstelde de schade aan openbare gebouwen en meubilair (vooral over de vele verwoeste kerken en pastorieën is veel informatie te rapen maar ook bv. over de heropbouw van de Hallen van Ieper) en subsidieerde de oprichting van oorlogsmonumenten. De vierde afdeling hield toezicht op het lager en hoger onderwijs (o.a. de benoemingen van onderwijzers zijn hier terug te vinden) en was verantwoordelijk voor het onderhoud en het herstel van de schoolgebouwen. Hier treffen we tevens de begrotingen en rekeningen van de Bergen van Barmhartigheid van Brugge, Oostende en Kortrijk uit de oorlogsperiode aan. Vermeldenswaard zijn ook de dossiers betreffende het Koninklijk Gesticht van Mesen en de studiebeurzenstichtingen. Hier vinden we ook een zeer groot aantal militieregisters terug die momenteel trouwens systematisch gedigitaliseerd worden. Ook in de archieven van de arrondissementscommissariaten van Brugge-Oostende en Kortrijk treffen we dergelijke documenten aan. De archiefdienst van de provincie West-Vlaanderen bewaart tevens een mooie collectie prentbriefkaarten en foto‟s van West-Vlaamse kerken die toelaten de vooroorlogse toestand te vergelijken met de toestand na de wederopbouw (collectie Hoeman).
4
23/04/2012
Provinciebestuur West-Vlaanderen in onbezet België In Rijksarchief te Brugge Archief De Panne onbezet België 1914-1918 n het onbezette gedeelte van West-Vlaanderen bleef het provinciebestuur verder functioneren. Zo zijn er stukken betreffende het toezicht op de onbezette gemeenten en de Burelen van Weldadigheid bewaard (o.a. over het gemeentepersoneel, de benoemingen bij de politie en de Rijkswacht, de ontvangsten en uitgaven, de burgerlijke stand en de kiezerslijsten). Verder is er informatie te vinden over de militaire begraafplaatsen, vermiste personen, de militaire en de openbare veiligheid, de openbare gezondheid en de hygiëne, de ziekenhuizen, de militieverplichtingen, de aanwerving van vrijwilligers, de uitkering van militievergoedingen aan soldaten en hun familieleden, de opeisingen en betalingen door het Belgische, Franse en Engels leger en de evacuatie van burgers van het front. Ook de aanplakbrieven van de militaire en burgerlijke overheden, aanvragen van reispassen en een aantal klachten van de burgerbevolking tegen het leger bleven bewaard. BAKKER C., Archief De Panne, onbezet België 1914-1918, Brussel, 1992. Hoge Commissaris voor de terugkeer in West-Vlaanderen Rijksarchief Brugge, Archief van de Dienst Repatriëring. Bij het West-Vlaams provinciebestuur werd een aparte dienst opgericht om de naoorlogse repatriëring in goede banen te leiden. In dit archiefbestand vinden we de repertoria en de briefwisseling i.v.m. de gerepatrieerde burgers, klachten omtrent het verkrijgen van de terugkeerpremie en dossiers betreffende de hulp aan de vluchtelingen. Inventaris van de dienst repatriëring, Brussel, 1993. Dienst der Verwoeste Gewesten In Rijksarchief Brugge Het betreft een aantal dossiers met plannen en bestekken voor de wederopbouw van openbare gebouwen in West-Vlaanderen (vooral kerken en pastorieën), afkomstig van het provinciebestuur. Cf. Dienst der Verwoeste Gewesten. HUYS E., Inventaris van de verzameling “verwoeste gewesten”, Brussel, 1996. Collectie provinciale bibliotheek West-Vlaanderen De collectie is zeer heterogeen, maar daarom niet minder rijk. Zo zijn er brieven bewaard van de soldaten Hector Verbeke, A. Van Den Broucke (met dagboek), Hendrik Van Loocke en van priester-brancardier Robert Vandepitte (die ook uitgever was van het frontblad Het Lisseweghenaarke). Daarnaast zijn er ook oorlogsdagboeken van aalmoezier Jozef Pauwels, soldaat Camille Desimpel, Maurice Hurtekant, Frans Dierickx, Michel Vanden Bussche en Herman Bossier. Aalmoezenier Jozef Pauwels schonk eveneens zijn dagboek samen met nota‟s, knipsels, foto‟s over de Bond van het Heilig Hart en de oorlogsmeters én de verslagboeken van de studiekring van het 13e linieregiment. Er zijn tevens partituren, liederen en karikaturen voorradig, maar ook gedichten van de hand van Victor Maareyt en Jules Valckenaere. Te vermelden zijn ook de documenten, handschriften en programma‟s over het Fronttoneel (collectie L. Scheltjens en J. Valckenaere). We treffen ook documentatiedossiers aan over Karel Cogge en de inundaties van de polders, de IJzerbedevaart, de herdenkingen op 11 november, het monument voor de gesneuvelden in Brugge, de opvang van West-Vlaamse vluchtelingen in het kamp van Zeist, de terechtstelling wegens moord van Emiel Verfaillie (te Veurne op 26 maart 1918), de Vlaamse Beweging (verzameld door Theo Hosten), de Ieperse priester Franciscus De 5
23/04/2012
Brouwer die bisschoppelijke macht bezat voor onbezet België en mevrouw Tack (zie hierover ook stadsarchief Diksmuide). De bibliotheek beschikt ook over een imposante verzameling frontbladen Hoofdwaterschoutsambt Oostende In Rijksarchief Brugge De waterschout was als officier van de gerechtelijke politie belast met het opsporen en vaststellen van misdrijven aan boord van Belgische schepen en van buitenlandse schepen die in de Belgische territoriale wateren en havens verbleven. Daarnaast had de waterschout nog een groot aantal administratieve taken (o.a. het opmaken van de monsterrollen, het bijhouden van het stamboek en toezicht houden op het in- en ontschepen van passagiers). Dit archiefbestand omvat lijsten van vissers die in aanmerking kwamen voor premies wegens oorlogsverdiensten, lijsten van reddingen verricht tijdens de duikbotenoorlog, lijsten van sloepen die verdwenen door een oorlogsfeit, lijsten van naar Groot-Brittannië gevluchte vissers en lijsten van de vissers die omkwamen tijdens de uitoefening van hun beroep. MERTENS J., Inventaris van het archief van het hoofdwaterschoutsambt Oostende, Brussel, 1992. C. Een parallelle „administratie‟: Hulp- en Voedingscomité Vooral nationaal en op gemeentelijk niveau CASTIAU M., Heures de détresse. L’œuvre du Comité national de secours et d’alimentation et de la Commission for relief in Belgium, Brussel, 1915. Zie de inventaris van M. AMARA in Algemeen Rijksarchief D. Justitie bestaat nog wel tot in begin 1918 Vredegerechten Zowat elk Vredegerecht heeft inmiddels zijn archieven neergelegd bij het Rijksarchief (althans in Vlaanderen). Deze archieven worden doorgaans opgedeeld in burgerlijke zaken (bescheiden betreffende de verzoeningsprocedure, de contentieuse en de willige rechtsmacht) en strafzaken. Het gaat in de eerste plaats om de minuten van de akten en vonnissen (al dan niet met -uitgegeven- repertoria), de voogdijregisters, de rollen en zittingsregisters, de registers der verzoeningen en de vonnisregisters. De eigenlijke dossiers bleven slechts zeer sporadisch bewaard. MUYS E., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten van West-Vlaanderen, Brussel, 1996. VANDERMAESEN M. en VELLE K., Inventarissen van het archief van het vredegerecht te Torhout. Overdrachten 2002-2003, Brussel, 2005. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van de parketten van de Procureur des Konings te Antwerpen (1920-1980 en 1801-1987), te Gent (1970-1987), te Kortrijk (19461980) en te Oudenaarde (1944-1977 - oud bestand), van de vredegerechten te Antwerpen (eerste kanton ((1803) 1845-1970, tweede kanton ((1799) 1816-1980) , derde kanton (18651970) en vierde kanton (1913-1983), Ardooie (1849-1970), Boom (1882-1970), Borgerhout (1878-1958), Brecht (1860-1970), Bree (kantonmunicipaliteit (1797-1798)), Brugge derde kanton (1895-1970), te Geraardsbergen (1905-1909), Kontich (1835-1991 en 1941-1970), Lede (kantonmunicipaliteit (1798-1799)), Lochristi (1809-1812), Mechelen noord (1892-1970 en 1814-1972), Mechelen zuid (1892-1970 en 1876-1971), Menen (1890-1906), Nieuwpoort (1836-1972), Ninove (kantonmunicipaliteit (1798-1801)), Roesbrugge-Haringe (1796-1970), 6
23/04/2012
Ronse (1849-1900), Ruiselede (1825-1970), Tielt (1839-1970), Veurne (1841-1976), Vilvoorde (1796-1970), Wakken (kantonmunicipaliteit (1796-1799)), Westerlo (1819-2000), Zandhoven (1858-1970) en Zaventem (1964-1970). Diverse overdrachten, Brussel, 2002. VELLE K., (eindredactie) Inventaris van de archieven van het Parket te Gent (Jeugdparket (1913-1989)) en van de vredegerechten te Aarschot (1936-1970), Arendonk (1865-1970), Gistel (jaar V (1796/1797)-1971), Glabbeek (1936-1970), Haacht (1936-1970), Hoogstraten (1908-1973), Leuven 1 (1939-1968), Leuven 2 (1965), Oostende (1871-1970), Sint-GillisWaas (1828-1970) en Tienen (1936-1970). Diverse overdrachten Brussel, 2001. VELLE K., (red.) Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Asse ((1796) 18571972), Borgerhout (1825-1978), Brecht (1818-1970), Herentals (1803-1985), Herzele (18171970), Izegem (1912-1914), Landen (1858-1955), Nederbrakel (1796-1970), Oosterzele (1880-1966), Puurs (1834-1987), Ronse (1850-1975), Tienen (1892-1936), Zandhoven (18291957 en 1945-1977) en Zottegem (1849-1876). Overdrachten 1996-2000, Brussel, 2000. VELLE K., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Ardooie (1802-1945), Ruiselede (1837-1945) en Tielt (1851-1945). Overdracht 1998, Brussel, 1998. VELLE K., CAZAUX J., HEUSEQUIN S., Inventarissen van de archieven van de vredegerechten Avelgem (1870-1970), Kortrijk eerste kanton (1813-1976), Kortrijk tweede kanton (1807-1970), Kwaremont (1796-1802), Leuven eerste kanton (1919-1994), Menen (1921-1970), Moorsele (1833-1970) en Oudenaarde (1796-1866) en van de politierechtbank te Kortrijk (1921-1970). Overdracht 1999, Brussel, 1999. Politierechtbanken De politierechter vonnist de overtredingen en kleine wanbedrijven. Vooralsnog weinig geïnventariseerd in West-Vlaanderen. Jeugdrechtbanken In de bestanden van de Jeugdrechtbanken van Antwerpen, Mechelen, zijn dossiers terug te vinden uit de periode 1914-18. Het betreft doorgaans de minuten van de vonnissen, de procesen de persoonsdossiers. Eerder sporadisch bewaard zijn de zittingsrollen, klappers, repertoria en dossiers betreffende seponering en officieuze berispingen. BOUDREZ F., Inventarissen van de archieven van de rechtbanken van eerste aanlegjeugdrechtbanken te Antwerpen, Brugge, Dendermonde, Gent, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Mechelen, Oudenaarde, Tongeren en Veurne, Brussel, 2001. VELLE K., HEUSEQUIN S. en CAZAUX J., Inventarissen van de archieven van de werkrechtersraad voor zeelieden te Antwerpen (1948-1973), van de rechtbank van eerste aanleg te Ieper (burgerlijke rechtbank (1949-1960) en correctionele rechtbank (1914-1961)), van de consultatieve commissie te Ieper (1944-1946) en van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen - jeugdrechtbank (1912-1965), Brussel, 2000. Rechtbanken van koophandel De archieven van de Handelsrechtbanken van Antwerpen, bevatten stukken uit de periode 1914-1918. Doorgaans vindt men de rollen, stukken i.v.m. de verkiezing van de handelsrechters, de minuten van de vonnissen en akten (en zittingsbladen), dossiers inzake faillissementen, dossiers inzake concordaten, uittreksels uit huwelijkscontracten, uittreksels uit akten van vennootschappen, repertoria en de processen-verbaal van de neerlegging van fabrieks- of handelsmerken terug. Gevangenissen In de archieven van de Belgische gevangenissen, gevestigd in zowat elke grote stad, vinden we stukken terug uit de periode 1914-1918. Het betreft de notulen en de briefwisseling van de 7
23/04/2012
administratieve commissie, archieven van de directeur, de dienstorders, de personeelsregisters en -dossiers, financiële stukken, de notulen van de personeelsconferentie, de indicateurs van de aankomst en vertrek van gedetineerden, de zgn. „bevolkingsregisters‟, de waardevolle registers van de morele verslaggeving, het register van de aan de gedetineerde opgelegde straffen, de (inhoudelijk zeer rijke) opsluitingsdossiers, de rollen van het arresthuis, het strafhuis en het huis van bewaring en uitzonderlijk het dagboek van de geneesheer. Vermeldenswaard zijn ook de rollen van de politieke gedetineerden die door de bezetter opgesloten werden tijdens de Eerste Wereldoorlog.2. Rijksarchief Beveren BAERT J., (bewerkt door) Inventarissen van de archieven van de gevangenis te Veurne (1817-1933), van de gevangenis te Kortrijk (1836-1918) en van de gevangenis te Ieper (18081936) Brussel, 2000. BUYCK J., BAERT J. en ELSLANDER S., Inventarissen van de archieven van de gevangenis te Brugge (1794-1966) en van de gevangenis te Sint-Andries-Brugge (18701967), Brussel, 1999. rechtbanken en hoven voor oorlogsschade De Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade, opgericht bij besluitwet van 23 oktober 1918, moesten uitspraak doen over het herstel van de lichamelijke en materiële schade die de Belgen geleden hadden als gevolg van het oorlogsgeweld. Er bestonden Rechtbanken voor Oorlogsschade in . De Hoven voor Oorlogsschade, waar men in beroep kon gaan, waren gevestigd in Gent, Brussel en Luik. Helaas bleven enkel de minuten van de vonnissen bewaard (soms met klappers en rollen). De dossiers werden vermoedelijk vernietigd. E. Archieven van Private personen Coppieters Joseph In Stadsarchief Brugge (Handschriftencollectie) Het betreft een oorlogsdagboek van meer dan 600 bladzijden geschreven door Joseph Coppieters uit Loppem. GEIRNAERT N., Inventaris van de handschriften in het stadsarchief te Brugge, Brugge, 1984, nr. 48. Jean-François Maes en archieven van aanverwanten In Rijksarchief Brugge Volksvertegenwoordiger Jean-François Maes werd in 1916 door de regering aangesteld tot Commissaris-generaal voor de burgerlijke bevoorrading in het onbezette deel van België. Tevens was hij lid van de raden die oordeelden over de dienstplicht van de miliciens (Tribunaal en Hof van Uitstel). Na de oorlog werd hij verkozen tot burgemeester van Merkem en vanaf 1925 was Maes arrondissementscommissaris van Veurne. Dit archiefbestand omvat de notulen, de verslagen, een agenda, de briefwisseling met de gemeentebesturen, de circulaires, de boekhouding, vluchtelingenlijsten, hulpaanvragen van vluchtelingen, dossiers i.v.m. de evacuatie van burgers en de bouw van demonteerbare huizen van het Officieel Comité voor Hulp aan de Vluchtelingen in onbezet België. De volgende documenten betreffen het Commissariaat-generaal voor de bevoorrading in niet-bezet België: notulen en verslagen, brievenboeken, telegrammen, briefwisseling met de ministers van Binnenlandse Zaken, Oorlog, Bevoorrading en Landbouw. Verder zijn er dossiers i.v.m. de benoeming van Maes, de organisatie (en de latere liquidatie) van het Commissariaat-generaal, de samenwerking met het NHVC, de CRB, het Amerikaanse Rode 8
23/04/2012
Kruis en talrijke dossiers betreffende de organisatie van de bevoorrading (graan, aardappelen, cichorei, bier, suiker, meststoffen) in het kader van de geleide landbouw. Daarnaast bleven ook de notulen en verslagen, de briefwisseling met de ministers in Le Havre en de directie in Parijs, de dossiers over de oprichting en de werving van fondsen en leden, de dossiers inzake de aankoop van grond- en meststoffen afkomstig van het Nationaal Verbond voor de Heropbeuring van de Landbouw in België bewaard. De briefwisseling, de notulen en verslagen en een aantal boekhoudkundige stukken van het Middencomité voor de landbouwbelangen bevinden zich eveneens in dit archiefbestand. Het archiefbestand bestaat voor een groot deel uit stukken betreffende het Tribunaal van uitstel. Zo zijn er talrijke dossiers i.v.m. dienstbetoon (menig burger uit het onbezette gebied trachtte zich via hulp van Maes aan de verplichte legerdienst te onttrekken, hoopte op uitstel of overplaatsing naar een veilig postje in de achterlinies of wenste zijn voorspraak te genieten bij het begeven van openbare betrekkingen of bij de vergoeding van oorlogsschade). Vanuit zijn functie als burgemeester van het West-Vlaamse dorpje Merkem bewaarde Maes brieven i.v.m. de terugkeer van de vluchtelingen en stukken betreffende de naoorlogse verkiezingen en briefwisseling inzake de bouw van barakken. Er is ook een dossier over de samenwerkende vennootschap Herwording van Merkem. Ook stukken betreffende de tussenkomsten van Maes bij de Claims Commission over schade veroorzaakt door het Britse leger en stukken betreffende het herstel van schade veroorzaakt door bombardementen kan men hier terugvinden. Bovendien is er ook de rijke briefwisseling van Maes met allerhande regerings- en parlementsleden in Le Havre en met kopstukken uit de Vlaamse Beweging. Omzendbrieven van de Belgische burgerlijke en militaire overheden en stukken i.v.m. parlementaire vergaderingen met het oog op de voorbereiding van de bevrijding en de wederopbouw vervolledigen het archief. Persoonlijke documenten van Maes betreffen de toekenning van onderscheidingen, dossiers inzake de vergoeding van de oorlogsschade aan de familiebezittingen en briefwisseling omtrent de militaire begraafplaats op het domein van de familie Maes in Merkem. Verder bleven nog een aantal publicaties van het NHVC, het Bureau Documentaire belge, een verzameling krantenknipsels over de oorlogsgebeurtenissen en het Handboek van de Belgische vluchteling in Frankrijk bewaard. Annelies Somers bereidt momenteel een nieuwe inventaris voor. “Iconografisch fonds” In Stadsarchief Gent Het Gentse stadsarchief beschikt over een rijk iconografisch fonds dat echter verspreid zit over verschillende collecties. In de schenking Georg Koch treffen we diverse Duitse militaire topografische kaarten van Vlaanderen en Noord-Frankrijk aan. Bovendien zijn ook de foto‟s die gemaakt werden door luitenant Koch in Ieper, Diksmuide, Zonnebeke, Beselare, Bellewaerde en luchtopnames van het front in Zillebeke hier terug te vinden. In de rijke prentbriefkaartencollectie-Storme zitten ongeveer 1.000 foto‟s over de Eerste Wereldoorlog. Over de volgende onderwerpen is materiaal terug te vinden: Gent, militairen van alle nationaliteiten, het soldatenleven, de krijgsgevangenen, het IJzerfront, de vernielingen in Ieper, Nieuwpoort, Kortrijk, Kemmel, en Zillebeke.. Er zijn verschillende onuitgegeven toegangen beschikbaar. F. De “RAAD VAN VLAANDEREN” Het activisme als politieke beweging. Het bleek erg moeilijk om voor de provincie WestVlaanderen een centraal, coördinerend secretariaat voor de propaganda op touw te zetten. Het 9
23/04/2012
door de Duitsers bezette territorium was al te dicht bij de Duitse gevechtseenheden aan het front en aan de kust gelegen. Dat maakte circulatie door burgers erg moeilijk. Toch werd er een “Gouwraad van West-Vlaanderen” opgericht die een zetel kreeg in Kortrijk en die een Vlaamsch Propaganda-Bureel op touw zette in het in de Groeningestraat 19 gevestigd Vlaamsch Huis. Dat stond onder leiding van Hendrik D‟Hooghe. Daarnaast probeerden de activisten om te Oostende, te Brugge en te Tielt kernen op touw te zetten die de ambitie hadden deze arrondissementen te bestrijken. In de praktijk was hun bereik echter veel beperkter. Vermoedelijk slaagde enkel het bureel te Tielt erin om archiefstukken naar Brussel te voeren om ze in veiligheid te laten brengen op Duitse bodem. De gouwraad: 675. Dossier inzake de oprichting van de Gouwraad West-Vlaanderen te Kortrijk op 7 oktober 1917. 761. Dossier “te behandelen en na te zien”, met overzichten van de activiteiten op maandelijkse basis van de propagandaburelen: Antwerpen, Brussel, Leuven, OostVlaanderen, Hasselt, Kortrijk, Brugge, Gent Organisaties: 75. Dossier “Groeningerwacht”, briefwisseling met groeningerwachtafdelingen in Willebroek, Tienen, Kontich, Hemiksem, Kortrijk, Brussel, Vilvoorde. Bevat ook de “standregelen”. 843. Dossier “Kortrijk propagandabureel”, briefwisseling en verslagen. bevat een exemplaar van de “Standregels van Vesaliuskring. Vlaamsche Wetenschappelijke JongelingenVereeniging, ingericht te Kortrijk den 17 december 1916 ”. 884. Dossier “Weekblad Kortrijk”, briefwisseling inzake de pogingen de Kortrijkse activisten een eigen spreekbuis te geven. 190. (subdossier 46): “Zaak Depré G.”, Germain, in verband met pater De Graeve (picpus, Kortrijk), zending naar Duitsland om het werk van pater Stracke over te nemen. 1243. Dossier inzake stad Kortrijk: naamlijsten. 1244. Dossier inzake kanton Kortrijk: naamlijst, vlugschriften en volksvergaderingen, verslagen van de Vesaliuskring. 2184. Ingekomen briefwisseling gericht aan het secretariaat te Tielt. Hierin tevens brieven van “Der Pressedelegierte bei dem Präsidenten des Zivilverwaltung für die Provinz Westflandern”. 816. Dossier “Propagandabureel Brugge”, met briefwisseling en verslagen van de activistische werking te Brugge onder leiding van Albert Maene. 956. Dossier “Propagandabureel Oostende”, ingekomen briefwisseling van de propagandacommissie van Oostende. 1128. Dossier “Oostende, Vlaamsch Secretariaat”, inzake de activistische propaganda in Oostende en omgeving. 2487. Dossier “Oostende franskiljonisme”, inzake de poging tot afzetting van burgemeester A. Liebaert. 2533. “Vereeniging: Vlamingen der Noordzeekust – Oostende”, dossier inzake de evacuatie van de door geallieerde bombardementen bedreigde Oostendse burgerbevolking.
10
23/04/2012
Voorbeelden van dienstbetoondossiers 2589. “Briefwisseling Kortrijk”, briefwisseling met provinciaal propagandaleider H. D‟hooghe inzake de rekrutering voor de rijkswacht in West-Vlaanderen. Dossiers van krijgsgevangenen die hulp vragen. “dienstbetoondossiers” bieden ook uitzicht op het dagelijkse leven. 3523. Favenel Adolf, Kortrijk, dossier inzake de uitbetaling van zijn pensioen, vluchteling te Wolvertem. 3932. Van den Plassche Alfons Jozef, Kortrijk, dossier inzake zijn terdoodveroordeling. Van Ruymbeke Henri, Schaarbeek, vluchteling uit Kortrijk, dossier inzake de opeising van zijn matrassen. Subdossier 83: “Zaak Englisch-Goedeme”, betreffende de echtgenote van kunstschilder Joe English te Brugge. 1125. Dossier “Aannemers Brugge”, inzake Vlaamsgezinde bouwondernemers uit Brugge en omgeving, toewijzing contracten voor wederopbouwprojecten. 4208. “Propaganda Brugge (groep werklieden)”, dossier inzake de vrijlating van een groep gedeporteerde opgeëiste dwangarbeiders van Oedelem (Z.A.B. 30). 4210. Serneels Silverius, vluchteling uit Roeselare, verblijvend te Veerle, propagandist in kanton Westerlo, dossier inzake verblijfsvergunning. 5231. Clessens Martin Antoon, Sint-Kruis-bij-Brugge, dossier inzake de mutatie van deze ambtenaar-tolonderbrigadier van de Etappe naar Sint-Niklaas in het Generaal-Gouvernement. Invloed van de luchtbombardementen. DUITSE STRIJDKRACHTEN Te vinden in: Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg Ik heb me beperkt tot de marine die actief was in de kustzone, als voorbeeld. Kaiserliches Marinekabinett Dit bestand behelst vooral administratieve documenten i.v.m. het personeel, de aankoop van materiaal, de oefeningen en de militaire operaties. We vinden ook wat informatie over het Marinekorps, de kustverdediging, de zaak-Fryatt en de terechtstelling van de Duitser Paul Erhardt wegens spionage. FLEICHERS H., Kaiserliches Marinekabinett, Koblenz, 1987. (ook online) Reichsmarineamt Hier bleven heel wat archieven i.v.m. het Marinekorps Flandern bewaard nl. bevelen, KorpsVerordnungsblatt, Gefechtsberichte, Tätigkeitsberichte van het U-Bootflotille Flandern en van het Torpedobootflotille Flandern (1916-1917), dossiers over de scheepswerven in Brugge en Oostende en de kustverdediging. NAUJOKS M., Reichsmarineamt, 5 dln., Koblenz, 1995. (ook online) Admiralstab der Marine Dit bestand bevat Kriegstagebücher, de nodige bevelen (van de Marinedivision en het Marinekorps), inlichtingenrapporten, dossiers over de duikbotenoorlog, de kustverdediging, 11
23/04/2012
de duikbootbasis in Brugge, het personeel en het materiaal in België. Verder zijn er nog Tagesmitteilungen van het Marinekorps en Tätigkeitsmeldugen der Flandernboote. Te vermelden zijn ook de dossiers over de Britse aanval op Zeebrugge en Oostende en de vele kaarten. GRANIER G., Admiralstab der Marine, Koblenz, 2006. (ook online) U-Bootsamt Hier treffen we interessante bronnen zoals de Tagesmitteilungen über den Seekrieg in Flandern, Tätigkeitsberichte der U-Bootflotille Flandern, Tätigkeitsberichte und UBootserfolge der U-Bootsflotille Flandern archieven i.v.m. de keizerlijke werf in Brugge en de Kriegstagebucher van o.a het Torpedobootflotille Flandern. Onuitgegeven inventaris. Marinewerften, Arsenale und Depots der kaiserlichen Marine Hier zijn de archieven van de Kaiserlichen Werft Brugge bewaard: Tagesmitteillungen, Geheimakten, Tätigkeitsberichte en kaarten die in de eerste plaats handelen om de duikbotenoorlog. Verder zijn er nog een paar archiefstukken afkomstig van de marinewerven in Antwerpen en Oostende. Onuitgegeven inventaris. Generaalkommando des Marinekorps In dit archiefbestand bevindt zich een schat aan informatie over de duikbotenoorlog en de kustverdediging. Expliciet te vermelden zijn de rapporten, nota‟s en bevelen van admiraal von Schröder en de Tagesmitteilungen über den Seekrieg Flandern. Zeer interessant zijn de Kriegtagebücher van het Marinekorps (1916-18), van de verschillende artillerieregimenten, marinebrigaden, matrozenregimenten, van de Kommandantur Middelkerke, de Ortskomandantur Oudenburg en de Hafeneinfahrtskommandant Oostende. Tenslotte zijn er nog brievenboeken van het Marinekorps, kaarten en een dossier over de Britse aanval op Oostende en Zeebrugge. Onuitgegeven inventaris. Landstreitkräfte der kaiserlichen Marine In dit rijke bestand vinden we de Tagesmitteillungen über der Seekrieg Flandern, de Kriegtagebücher van de Flakgruppen aan de kust en vooral de archieven van de marinedivisies, -brigades en -regimenten die in Vlaanderen gelegerd waren. Onuitgegeven inventaris. De NAOORLOG Een grote massa van archieven ter verwerking, ter bestraffing en ter herdenking. - Commissie voor Onderzoek naar de Duitse oorlogsmisdaden (Algemeen Rijksarchief) Zeer belangrijke verzameling getuigenissen betreffende Duitse misdaden. - Administratie “Verwoeste gewesten”. De wederopbouw. Daarin kan gezocht worden op naam van de gemeenten. - de “Services patriotiques” over spionage en verzet. - Sekwesterdossiers van Ministerie van Financiën
12
23/04/2012
Enkel als het gaat om eigendommen van „vijandelijke‟ personen of bedrijven. Er kan op naam van een bedrijf en op plaatsnaam gezocht worden. - Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade De Rechtbanken en Hoven voor Oorlogsschade, opgericht bij besluitwet van 23 oktober 1918, moesten uitspraak doen over het herstel van de lichamelijke en materiële schade die de Belgen geleden hadden als gevolg van het oorlogsgeweld. Er bestonden Rechtbanken voor Oorlogsschade in Brugge, Ieper, Kortrijk, Veurne. Het Hof voor Oorlogsschade, waar men in beroep kon gaan, was gevestigd in Gent,. Helaas bleven enkel de minuten van de vonnissen bewaard (soms met klappers en rollen). De dossiers werden vermoedelijk vernietigd. VELLE K. en DHONDT J., Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in Vlaanderen (1919-1936), Brussel, 2001. - “Mission Dhuicque” in Koninkljk Instituut voor het Kunstpatrimonium Ces photographies sont non seulement une source particulièrement importante pour l‟étude de la mission Dhuicque et de la politique de reconstruction et de restauration de la Belgique mais témoignent aussi, au détour de quelques clichés plus animés, de la vie sous l‟occupation ou encore de l‟intervention de l‟armée dans la consolidation des ruines. D‟un point de vue géographique, ces clichés sont pris principalement dans la zone de l‟Yser non occupé, en Flandre Occidentale (Furnes, Ypres, Poperinge) et dans une moindre mesure en Flandre Orientale. Nous trouvons aussi dans ce fonds quelques clichés de documents écrits. Ce fonds sera utilement complété par les diapositives couleur, les plans et clichés conservés au VIOE. Une partie de ces photographies est reprise dans la base de données sur www.kikirpa.be. 13. KOTT C., Préserver l’art de l’ennemi? Le patrimoine artistique en Belgique et en France occupées 1914-1918, Bruxelles, 2006. STYNEN H., CHARLIER G., BEULLENS A., Het verwoeste gewest, 15/18 : Mission Dhuicque, Brugge, Wiele, 1985. KERKELIJKE ARCHIEVEN Vooral op niveau van het bisdom. Ondermeer de naoorlogse rapporten van de parochiale geestelijkheid. Maar ook archieven van congregaties kunnen zeer rijk zijn en onverwachte vondsten opleveren. Bisschoppelijk archief van Brugge Hier treffen we de handelingen van bisschop Waffelaert (beslissingen en briefwisseling) aan. Deze handelingen worden nader ontsloten via VANSTEELANDT A., Indices op de acta episcoporum brugensium, delen 9 en 10, Brugge/Leuven, 1983. In deze reeks vinden we informatie terug over de relaties met de bezetter, het herstel van verwoeste kerken, weggevoerde priesters, de bevoorrading en kolenlevering, de opeisingen en parochiale informatie. Verder zijn er rapporten van de aalmoezeniers over de opvang van de Belgische vluchtelingen in Frankrijk bewaard, dossiers en briefwisseling i.v.m. het herstel van de verwoeste kerken en de geldinzameling die Waffelaert daartoe organiseerde (met o.a. een overzicht van de gerestaureerde kerken, pastorieën en vrije scholen), een dossier over de opeising van klokken en orgels, de protesten van de kerkelijke leiders tegen deze maatregel en de werkzaamheden van het Comité interdiocésain chargé de recueillir les documents relatifs à l’histoire de l’Église de Belgique pendant la grande guerre. Onder impuls van dit comité
13
23/04/2012
bleven verslagen over de oorlogsgebeurtenissen per parochie bewaard. Tenslotte zijn er nog een aantal doop-, huwelijks- en overlijdensakten van gevluchte West-Vlamingen voorhanden. JANSSENS DE BISTHOVEN B. en DE BACKER C., Inventaris van het bisschoppelijk archief van Brugge, Leuven, 1984. Verzameling oorlogsdagboeken In Archief van het bisdom Brugge In het archief van het afgeschafte bisdom Ieper bleven drie oorlogsdagboeken bewaard nl. van aalmoezenier Jules Vanneste (juli-november 1914) samen met het guldenboek waarin hij aantekening hield van de gesneuvelden en gekwetsten, de leden van de Bond van het Heilig Hart en de Lourdesreizigers, een kopie van het oorlogsdagboek van Leo Yperman uit Slijpe, het jaren na dato opgesteld manuscript „Op t’ IJzerfront, dagboek van een brancardier‟ en de brieven van Karel Suyckers over het frontleven. JANSSENS DE BISTHOVEN B. en DE BACKER C., Inventaris van het bisschoppelijk archief van Brugge, Leuven, 1984. Ook de archieven van de congregaties kunnen zeer interessant zijn.
14
