Op weg naar een duurzame visafslag: uitwerking in drie modellen

Meer NulEnergie

Visafslag Lauwersoog BV

Op weg naar een duurzame visafslag: uitwerking in drie modellen

Atelier Duurzaam Bouwen Hanzehogeschool Groningen Academie voor Architectuur, Bouwkunde en Civiele Techniek Zernikeplein 11 9747 AS Groningen

Hanzehogeschool Hanzehogeschool Groningen Groningen

Meer NulEnergie


VOORWOORD Deze presentatiebrochure is één van de eindproducten Meer NulEnergie Visafslag Lauwersoog. Dit project is uitgevoerd in samenwerking met innovatieteam Noord en is onderdeel van het atelier duurzaam bouwen van de academie voor architectuur, bouwkunde en civiele techniek. De inhoud van dit boekje vormt een beknopt overzicht van de resultaten van ons onderzoek.

INHOUDSOPGAVE Inleiding Duurzaamheid Visafslag Huidige gebouw Locatie Lauwersoog Stedenbouwkundige visie Ambitie model een: Renovatie Ambitie model twee: Renovatie+uitbouw Ambitie model drie: Nieuwbouw Impressies Verbeteringen Bouwkundig Logistiek Installaties Architectuur Conclusie Colofon

1 1 2 3 4 5 6 8 10 12 13 14 15 16 18 19

Meer NulEnergie


INLEIDING Door het toenemende besef van oorzaken en gevolgen van de verandering van het klimaat staat duurzaam en energieneutraal bouwen meer en meer in de belangstelling. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar het optimaal laten presteren van nieuwbouw, maar ook naar het verbeteren van bestaande gebouwen. Zowel de overheid als het bedrijfsleven hebben belang bij het ontwikkelen van innovatieve oplossingen voor energie- en duurzaamheidvraagstukken. In het kader van deze ontwikkelingen heeft de projectgroep Meer NulEnergie Lauwersoog een opdracht geformuleerd om onderzoek te doen naar verbetering van de energieprestatie van de visafslag te Lauwersoog. In deze brochure wordt een korte analyse gedaan van het bedrijf, het gebouw en zijn omgeving. Om de probleemstelling in de volle breedte te kunnen benaderen is er gekozen voor een opzet met drie modellen met een oplopend ambitie niveau. Deze ambities zijn geformuleerd om een kader te bieden voor de verduurzaming van het bedrijf. Ten slotte worden enkele aanbevelingen voor aanpassingen genoemd en toegelicht.

DUURZAAMHEID Indien duurzame visserij als ketenproces wordt beschouwd is het wenselijk om aan álle onderdelen van die keten een duurzaam karakter te verlenen. De manier van vangen, de vissersvloot, de verwerking en het transport dienen allemaal geoptimaliseerd te worden waar het duurzaamheid aangaat. Gelet op de sleutelrol die de visafslag inneemt in het proces zal het gebouw een uitgesproken duurzame uitstraling moeten krijgen. Bij renovatie van de visafslag wordt de duurzaamheid bereikt door het verminderen van de energieverliezen. Dit gebeurt op bouwkundig gebied door het aanpassen van de gebouwschil. Op installatietechnisch gebied wordt dit bewerkstelligd door het hergebruiken van restenergie. Door het verminderen van de energieverliezen wordt zowel direct als indirect de uitstoot van schadelijke stoffen verminderd en de energiebesparing bespaard kosten.

|1

Meer NulEnergie


VISAFSLAG De kernactiviteiten van de visafslag in Lauwersoog bestaan uit het sorteren en veilen van versgevangen vis en garnalen. Daarnaast wordt er ijs geproduceerd ten behoeve van de koeling van de vangst. De vis is afkomstig van de Waddenzee en van het oostelijk gedeelte van de Noordzee. Het merendeel van de vis wordt gelost in kleinere havens aan de Deense en Duitse Waddenkust en bereikt de afslag over land. Van de garnalen wordt circa negentig procent via het water aangevoerd. Het ijs wordt grotendeels rechtstreeks in de vissersschepen geladen. Een kleinere hoeveelheid ijs wordt per vrachtwagen naar elders gelegen schepen vervoerd. Bij de visafslag en de aan de visafslag gerelateerde bedrijven zijn in totaal ongeveer 200 mensen werkzaam.

2|

Meer NulEnergie


HUIDIGE GEBOUW Het oorspronkelijke gebouw van de visafslag is gebouwd in 1973 naar een ontwerp van Bonnema architecten. Het gebouw omvat een centraal gelegen kantoorgedeelte met daarin de mijnzaal, en een schouw- en sorteerruimte aan beide zijden hiervan. Gedurende afgelopen decennia hebben er enkele verbouwingen plaatsgevonden. Zo zijn er in 1979 extra koelcellen aangebouwd aan de westzijde van het gebouw en is in 1983 de schouwruimte aan de oostkant uitgebreid. In 2001 zijn er dockshelters geplaatst en omstreeks 2006 is de ijsfabriek van buiten het gebouw verplaatst naar het meest oostelijk gelegen gedeelte van de schouwruimte. De wanden en deuren van de koelcellen zijn geïsoleerd. De productieruimtes van het gebouw zijn toegankelijk via enkele overheaddeuren in de langsgevels. De constructie van nagenoeg het hele pand bestaat uit een betonskelet met een ongeïsoleerde spouwmuur in baksteen. Er is een grote verscheidenheid aan dakvormen: de beide zijvleugels hebben sheddaken van verschillende vorm, de koelcellen en de kantoren hebben platte daken.

|3

Meer NulEnergie


LOCATIE LAUWERSOOG Tot ongeveer 1970 bestond het gebied dat nu Lauwersmeer heet uit de Lauwerszee, met de Lauwer als uitlopende grensrivier tussen Groningen en Friesland. Door de vraag naar nieuwe landbouwgrond en de behoefte om het achterland te beschermen tegen overstromingen werd besloten om het gebied met een dijk af te sluiten. Lauwersoog ontstond op de plek van het werkeiland dat was gemaakt voor de aanleg van deze dijk. Lauwersoog ligt op een unieke locatie, ingesloten tussen de Nationale parken de Waddenzee en het Lauwersmeer. Vanwege de afstand tot grote kernen en centrale verkeersvoorzieningen ligt het gebied in een uithoek van NoordNederland. Lauwersoog heeft een kleine woonkern, een jachthaven aan de Lauwersmeerzijde en een zeehaven aan het wad. In deze haven is de Visafslag Lauwersoog BV gevestigd. De laatste jaren is er een sterke ontwikkeling gaande van toerisme en recreatie in het gebied.

4|

Meer NulEnergie


STEDENBOUWKUNDIGE VISIE

I

Havenindustrie

II

Educatief

III Toeristisch-recreatief

Door het versterken van de reeds aanwezige kwaliteiten wordt de gewenste “kritieke massa” in het gebied bereikt De introductie van een nieuwe, gebiedsvreemde activiteit past niet in een concept dat uitgaat van duurzaamheid.

Er zijn de laatste jaren vele visies ontwikkeld voor het gebied. Een plan dat door betrokken partijen als waardevol wordt beschouwd is de ontwikkelingsvisie Havencomplex Lauwersoog door Venhoeven C.S. architecten. Het plan geeft aan dat waterbeheer, duurzaamheid, mobiliteit en toerisme een belangrijke rol spelen in het ontwikkelen van het gebied. Het havengebied wordt ingedeeld in zones. Hierbij blijft er ruimte voor traditionele havenactiviteiten maar is er ook plaats voor de ontwikkeling van het gebied tot een aantrekkelijk centrum tussen de nationale parken. Deze visie is meegenomen in de duurzame toekomstvisie van de visafslag. Na eigen analyse van het havengebied komen wij tot de volgende accenten bij het plan Venhoeven: - Het is ongewenst om de bebouwing grenzend aan het Lauwersmeer hoog en strak te maken, de beleving van de natuur zou hierdoor worden verzwakt; - Andere toeristische locaties in het gebied hebben natuur als hoofdthema. Het havengebied kan zich met duurzaamheid onderscheidend profileren; - Bij de verdere ontwikkeling van het buitendijkse havengebied zal er aandacht moeten komen voor beheersing van wateroverlast. De visafslag kan hierop inspelen door: - samenwerking met medeondernemers te initiëren voor een duurzame visserijsector en een duurzame haven; - rekening te houden met toekomstige ontwikkelingen op het gebied van recreatie en toerisme; - de bedrijfsvoering duurzamer te maken door de energiehuishouding te optimaliseren.

|5

Meer NulEnergie


AMBITIE MODEL ÉÉN: RENOVATIE

- Het bestaande gebouw wordt op energetisch kritieke punten aangepast; - De bestaande installaties worden geoptimaliseerd; - Het productieproces wordt zo weinig mogelijk verstoord; - Er wordt gestreefd naar het reduceren van het energiegebruik, zonder toepassing van nieuwe alternatieve energiebronnen; - De visafslag richt zich op het voortzetten van de kernactiviteiten.

6|

3

Meer NulEnergie


PLATTEGROND MODEL ÉÉN

|7

Meer NulEnergie


AMBITIE MODEL 2: RENOVATIE EN TOEVOEGEN NIEUWE FUNCTIE - Aanpassingen aan bestaand gebouw gecombineerd met aanbouw/nieuwbouw/vernieuwbouw; - Het gebouw aantrekkelijk maken en architectonisch laten aansluiten bij de nog te ontwikkelen recreatieve functie van het westelijk havengebied; - Optimaliseren/vervangen bestaande installaties; - Verstoring van het productieproces beperken; - Herziening/aanpassen logistiek, eventueel splitsing kernfuncties; - Toevoegen nieuwe bedrijfsfuncties (viskwekerij, restaurantfunctie, educatie); - Streven naar terugbrengen energiegebruik, eventueel met nieuwe energiebronnen; - Eventueel integreren gebouw in overstijgend masterplan.

8|

3

Meer NulEnergie


PLATTEGROND EN GEVEL MODEL TWEE

|9

Meer NulEnergie


AMBITIE MODEL 3: ENERGIENEUTRALE NIEUWBOUW - Zelfvoorzienend (Nulenergie); - Voldoende isoleren (Rc > 5,0 W/m2*K); - Optimale interne en externe logistiek; - Deuren automatiseren en optimaliseren; - Optimale installaties; - Verplaatsbare scheidingswanden in koelcellen; - Vloer voldoende hoog maken; - Nieuwe (externe) energiebron; - Gebouw integraal in stedenbouwkundig plan opnemen; - Zakelijke en duurzame uitstraling.

10 |

3

Meer NulEnergie


PLATTEGROND MODEL DRIE

| 11

Meer NulEnergie

Model 1: Renovatie

Model 2: Renovatie + uitbreiding

Model 3: Nieuwbouw

12 |


Meer NulEnergie


VERBETERINGEN Bouwkundig Het bestaande gebouw moet geïsoleerd worden. Hierdoor kan een reductie van het energieverlies worden gerealiseerd van ongeveer 20 procent. Om een zakelijke en duurzame uitstraling te verkrijgen worden geïsoleerde sandwichpanelen toegepast. Optimalisatie logistiek Bij het onderzoeken van het productieproces worden de grootste logistieke stromen duidelijk, door deze te koppelen en automatische snelloopdeuren toe te passen is er veel winst te bepalen Installaties De installaties dienen zowel op zichzelf als gekoppeld een optimaal rendement te hebben. Dit moet mogelijk zijn met een externe warmte- en stroombron, warmte- terugwin units en koppeling van warmte- en koude stromen Architectonisch Het gebouw moet een zakelijk en duurzaam uiterlijk krijgen. De architectuur moet aansluiting vinden bij de omgeving

| 13

Meer NulEnergie


BOUWKUNDIG De gevel In model 1 is het kan met uitwendige na-isolatie van de geklimatiseerde ruimtes een energie verliesreductie van ongeveer 20 procent worden gehaald. De aan te brengen panelen dienen minimaal een Rc van 3,3 W/m2K te hebben. Het esthetische aspect is bij deze oplossing van ondergeschikt belang. Het energetisch effect van het isoleren van niet-geklimatiseerde ruimtes zal beperkt zijn. Voor model 2 is het desondanks noodzakelijk om het gehele gebouw uitwendig na te isoleren, omdat hierbij een zichtbare duurzame uitstraling gewenst is. De isolatiewaarde van de panelen hoeft niet overal even groot te zijn. De nieuwbouw van model 3 wordt uitgevoerd als staalskelet. De gevel bestaat uit een sandwichpaneel met een Rc van minimaal 5,5 W/m2K. Om het gebouw aan de hygiënenormen volgens de HACCP te laten voldoen wordt aan de binnenzijde een niet-dragende schoonbeton wand van anderhalve meter hoogte geplaatst. Uitbreiding schouwhal Om het gebouw ook in de toekomst te laten functioneren is het in model 2 gewenst meer ruimte te creëren voor kistenopslag. Dit wordt gerealiseerd door een aanbouw aan de schouwruimte. De vloer in model 3 is het haalbaar om de vloer ten opzichte van het maaiveld verhoogd te maken. Dit heeft twee functies: met een hoger gelegen vloer wordt het laden en lossen van de vrachtwagens gemakkelijker, bovendien beperkt een hogere vloer schade aan met name de installaties bij overstromingen in het havengebied. Verhoging van de vloer is in model 1 en 2 vanwege de hoge kosten en de ingrijpende verstoring in het productieproces niet realistisch.

14 |

Meer NulEnergie


LOGISTIEK Sneldeuren toepassen Een groot deel van het energieverlies komt voort uit het te lang en te vaak openstaan van de overheaddeuren. In de praktijk blijkt dat het veelvuldig instrueren van het personeel weinig verbetering oplevert. Een uitgebreide berekening van de energieverliezen toont aan dat met het toepassen van zelfsluitende snelloopdeuren een verliesreductie van ongeveer 70 procent kan worden behaald. Dit betekent echter niet dat er 70 procent op de energierekening bespaard kan worden omdat het energieverlies niet in direct verband staat met het energiegebruik. Automatische snelloopdeuren zijn in alle drie de modellen toe te passen. Bij renovatie is een belangrijke besparing op de energiekosten te verwachten; het nieuwbouwmodel dient zo te worden ontworpen dat de energieverliezen minimaal zijn. Verder kan in model 3 de plattegrond zo samengesteld worden dat de logistieke hoofdlijnen een minimale lengte hebben.

| 15

Meer NulEnergie


INSTALLATIES Optimale installaties In een nieuwbouw zijn alle installaties bouwkundig en architectonisch goed in te passen. Hier is ook een maximaal rendement te behalen uit de installaties. Door bij het ontwerpen van de plattegrond rekening te houden met de koppeling van bepaalde apparatuur kunnen warmte en koude uitwisseling mogelijk gemaakt worden. Hierdoor wordt een optimaal rendement uit “afval”warmte gehaald. Absorptiekoelmachine Bij het koelen en het produceren van ijs komt warmte vrij. Deze warmte kan gebruikt worden voor het (voor)verwarmen van kantoren, verwarmen van spoelwater of voor het koelen van andere ruimten door het toepassen van een absorptiekoelmachine. Koelcellen De koelcellen moeten een bepaald oppervlak en volume hebben. Deze is te verkleinen door verplaatsbare wanden toe te passen. Er zou ook gedacht kunnen worden aan een combinatie van koelcel en schouwruimte (welke ook gekoeld wordt). Hierdoor is een maximaal rendement te behalen uit gekoelde volumes. LED-TL De huidige TL-verlichting heeft een zodanig laag rendement dat hiermee veel energie verloren gaat. Door het vervangen van deze verlichting door LED-TL-verlichting kan er elektrische energie bespaard worden. Ook kan er bijvoorbeeld een veegschakeling toegepast worden om onnodige verlichting te beperken en kunnen sommige ruimten waarin geen fel licht aanwezig is minder verlicht worden.

16 |

Meer NulEnergie


Frequentieomvormer Sommige apparatuur draait min of meer permanent. Met het toepassen van een frequentieomvormer neemt het elektrisch verbruik van deze apparaten sterk af. Warmtewisselaar en warmtepomp Warmtewisselaar in zee toegepast kunnen worden om de koelinstallaties voor te koelen en zo energie te besparen. Externe energiebron Lauwersoog is geschikt om diepe geothermie toe te passen. Enkel voor de visafslag kan dit niet uit. Wanneer dit op grotere schaal gebeurd en extern geëxploiteerd wordt, kan hier een grote duurzame energiebron ontstaan. Warmte kracht koppeling (wkk) Wanneer het economisch draagvlak groot genoeg is (model 2 en 3) om een micro-wkk toe te passen kan de visafslag op deze manier onafhankelijk worden van het stroomnetwerk. Deze WKK gebruikt gas als brandstof maar kan ook gebruik maken van biobrandstof. Een WKK van formaat zou ook de centrale verwarming in het kantoorgedeelte kunnen vervangen.

| 17

Meer NulEnergie


ARCHITECTUUR Analyse en concept Er is gezocht naar een identiteit van het gebied. Doordat het gebied nog maar een korte tijd ‘bestaat’ is vanuit de historie geen kenmerkende identiteit ontstaan. Het gevolg is een grote verscheidenheid aan architectuur. Gebouwen met een uitstraling van de jaren zeventig van de twintigste eeuw worden afgewisseld door blikken dozen en bakstenen gebouwen van de jaren erna. Deze combinatie geeft een eigen sfeer: eenvoudig, zakelijk en praktisch. Ontwerp Bovenstaande speerpunten zijn ook gebruikt in het ontwerp. Het gebouw wordt op een zakelijke manier nageïsoleerd. Door sandwichpanelen toe te passen krijgt het gebouw een spreekwoordelijke warme jas, met een duurzame uitstraling. De verbouwing die in model 2 wordt voorgesteld omvat de realisering van een aantrekkelijke, duidelijke ingang van het kantorengedeelte en een aansprekende opbouw aan de westzijde van het gebouw. Met deze ingrepen verzekert de visafslag zich nu en in de toekomst van een sterke positie in het zich ontwikkelende havengebied. In model 3 is ontworpen vanuit de geoptimaliseerde logistieke relaties. De scheiding van productiestromen is zichtbaar in de indeling en uiterlijk van het gebouw. Ieder deel van het productieproces is ingedeeld in een eigen module met een centraal gedeelte voor de expeditie. Iedere module is uitbreidbaar zodat het gebouw bij veranderende bedrijfsvoering gemakkelijk kan transformeren. De architectonische eisen aan nieuwbouw zijn functioneel; de functie van het gebouw moet aan de buitenzijde zichtbaar zijn. Het gebouw hoeft niet direct uitnodigend te zijn, wel moet te zien zijn dat het gebouw duurzaam en energiezuinig is. De precieze invulling van dit programma dient nog te worden uitgewerkt.

18 |

Meer NulEnergie


CONCLUSIES Algemeen De energieverliezen van het bedrijfspand van de visafslag Lauwersoog kunnen met relatief weinig ingrijpende maatregelen significant worden teruggebracht. Het grootste effect valt te verwachten van de toepassing van snelloopdeuren op de plekken waar veel verkeersbewegingen zijn tussen geklimatiseerde en niet-geklimatiseerde ruimtes. Daarnaast zal het isoleren van de geklimatiseerde ruimtes ook een positief effect hebben. Model 1 Met relatief lage kosten kan een aanzienlijke reductie van het energieverlies worden bereikt door het toepassen van automatische snelloopdeuren. Een geringe extra winst kan worden verwacht van het na-isoleren van de geklimatiseerde ruimtes. De benodigde ingrepen hebben weinig invloed op het productieproces; de zichtbaarheid van de verduurzaming zal zeer gering zijn. Model 2 Bij model 2 moeten ten minste de ingrepen van model 1 worden toegepast. De grootste extra energetische winst ten opzichte van model 1 wordt behaald uit het gebruik van restwarmte en warmtewisselaars en door het toepassen van zonnecollectoren. Het isoleren van het gehele gebouw is vermoedelijk niet rendabel maar wel noodzakelijk voor de gewenste duurzame uitstraling. De toevoeging van een extra functie in de vorm van een bezoekerscentrum, restaurant of duurzaamheidcentrum verleent de visafslag op de huidige locatie bestaansrecht in de toeristische en recreatieve ontwikkeling van het havengebied. Model 3 Als gestreefd wordt naar een energieneutraal gebouw moet voor de visafslag nieuwbouw worden overwogen. De minimalisering van de verliezen staan hierbij voorop. Een plattegrond op basis van een optimale logistieke situatie, een goede balans tussen installaties en isolatie én het toepassen van automatische snelloopdeuren vormen de uitgangspunten. Verder moeten bij nieuwbouw duurzame energiebronnen worden toegepast gekoppeld aan geoptimaliseerde installaties. Om dit visitekaartje van duurzame utiliteitsbouw een gezicht te geven moet een passende architectonische uitstraling worden meegegeven.

| 19

Meer NulEnergie Meer NulEnergie

Visafslag Lauwersoog BV Visafslag Lauwersoog BV In opdracht van Visafslag Lauwersoog bv Onder auspiciën van Hanzehogeschool Groningen September 2007 – februari 2008

Samenwerkende partijen Innovatieteam Energie Noord:

André Fennema Taco van Mesdag Ruben Oedzes Maarten Vieveen Eric Vos Gerben de Vries

In samenwerking met Innovatieteam MNE Noord Tekst, redactie en grafisch ontwerp: Groep MNE Lauwersoog Deze brochure is met zorg samengesteld. Er kunnen geen rechten aan worden ontleend. Overname van (gedeelten) tekst en beeldmateriaal zijn alleen toegestaan na overleg met groep MNE Lauwersoog © 2008 groep MNE Lauwersoog Mede mogelijk gemaakt door: VLEESMARKT 13 9101 MH DOKKUM TELEFOON 0519-295665 FAX 0519-292870 [email protected]

“SIA-RAAK” project Meer NulEnergie Hanzehogeschool Groningen

ADEMA ARCHITECTEN Beeldmateriaal: www. jd.services.nl www.hgdg.nl www.mathematicsmagazine.com www.energiezuiniger.be www.henrifloor.nl

Op weg naar een duurzame visafslag: uitwerking in drie modellen

Recommend Documents