Onze Oud Hagenaar!
!
Geschreven door drs. F.W. Hofstra stichting De Ooievaart!
!
foto: Harry Langenberg
In de historische binnenhaven van de Bierkade ligt een bijzonder schip voor anker. Het is de Hendrina Johanna uit 1905. Schepen zoals Hendrina Johanna hebben ruim een eeuw geleden de bouwstenen voor het Vredespaleis naar Den Haag vervoerd en daarmee bijgedragen aan het fundament van Den Haag als internationale stad van Vrede en Recht. Dergelijke vrachtschepen voerde bouwmaterialen aan voor de bouw van de vele wijken die rond 1900 in Den Haag uit de grond zijn gestampt. Stichting de Ooievaart heeft dit schip sinds 2005 in bezit en is bezig het met vrijwilligers terug te brengen in originele staat. “De Hendrina Johanna is als museumschip een goede illustratie van een afgesloten, bijzondere periode van zeilend vrachtvervoer van en naar Den Haag. Het schip laat aan bezoekers zien, hoe in de periode van 1905 tot aan de Tweede Wereldoorlog, het schippersleven was, in al zijn facetten en soms ontberingen” aldus Pim Oltheten, projectleider en leermeester bij de restauratie. Met haar ligplaats aan de Wagenbrug doet Hendrina Johanna oude tijden herleven. Het is een bepalend element in het stadsgezicht van het centrum van Den Haag.!
!
De afmetingen van het schip werden gedicteerd door de Wagenbrug, een vaste brug in het centrum van Den Haag. Deze brug was voor het scheepsverkeer het moeilijkste obstakel voor het bereiken van het centrum met zijn ondiepe water en smalle en lage bruggen. Kon je deze brug nemen, dan lag de vaarweg voor je open mits je goed kon manoeuvreren natuurlijk. Vandaar dat deze schepen ook wel Wagenbruggers werden genoemd. Het type schip heeft dus beperkte afmetingen (max 26 meter lang, 2,4 meter doorvaart hoogte en 4,15 meter breed). Hierdoor was het te vervoeren tonnage gering, tussen de 80 en 100 ton. Daarnaast waren er ook nog onderdelen die je kon verwijderen, zoals de zwaarden of delen die je tijdelijk kon omklappen, zoals de bovenkant van het ankerlier.! ! Het scheepstype is ontstaan rond 1880. Wagenbruggers werden in eerste instantie foto: Roel Wijnants gebouwd als houten rivier zeilschipen. Latere schepen zijn van ijzer, met name die tussen 1905 en 1915 werden gebouwd. restauratie: de witheet gestookte klinknagel wordt aan Vanaf 1925 stopt de productie. Het de onderkant in het gat gestoken vrachtschip verliest dan terrein aan de vrachtwagen, de trein en de grote Hendrina Johanna aan de Bierkade
binnenvaarthaven ‘de Laakhaven’. Het schip is overigens niet van Haagse makelaardij, maar afkomstig van werven langs grote rivieren in de Gelderse dorpen zoals Dodewaard, Wamel en Doesburg. Wagenbruggers werden door Gelderse schippers gebruikt voor de vrachtvaart op Holland, meestal met steenkolen, turf, bakstenen of andere bouwmaterialen.!
!
Hendrina Johanna is een ijzeren Wagenbrugger uit 1905 van de werf in Doesburg, een dorpje aan de uitmonding van de Gelderse IJssel in de Oude IJssel. De opdrachtgever was de steenfabrikant Jan van Sadelhoff uit de gemeente Duiven. Hij voerde de bakstenen en bouwmaterialen aan voor het Vredespaleis en de vele laat 19e eeuwse wijken. De bakstenen werden gemaakt van rivierklei dat uit de uiterwaarden werd gewonnen. In het oostelijk deel van ons land stonden aan de rivieren veel steenfabrieken. De eigenaren van de Hagenaars kwamen dan ook vaak uit dit gebied. Het maken van baksteen was zware handarbeid. Rivierklei werd in een vorm gedrukt en vervolgens gebakken. Tot 1889 is 40 % van de arbeiders vrouw of kind. Kinderen van acht jaar of jonger werken in de zomer soms 16 uur per dag. Vierjarigen worden aan het werk gezet om stenen te stapelen en vrouwen verplaatsen kruiwagens met tot 80 kilo aan steen.! ! foto: Roel Wijnants
Restauratie: op de werf in Rotterdam
Voor ondernemers als Sadelhoff was er werk genoeg in Den Haag. Er was rond de eeuwwisseling een ongekende bouwlust. Het inwonertal van Den Haag groeide explosief. In 1870 telde de stad 100.000 inwoner, 30 jaar later was dit aantal verdubbeld. De landbouwcrisis en de ingebruikname van de stoommachine en de daarmee gepaard gaande industrialisatie zorgde voor een enorme toeloop van goedkope arbeidskrachten. In deze tijd zijn wijken als de Schilderswijk, Stationsbuurt, Het Regentessekwartier, de uitleg van het Zeeheldenkwartier en de Archipelbuurt ontstaan. De bevoorrading van deze bouwvlijt werd gedaan door Wagenbruggers.!
!
Rijken bouwden meestal op het zand, armeren werden gehuisvest op het veen. De veenachtige! bodem moest vaak met zand worden opgehoogd om de grond bouwrijp te maken, vandaar dat diverse aannemers zich gingen toeleggen op de zandwinning van duinzand van de Scheveningse duinen en op de strandwal nabij de Waldeck Pyrmontkade. Soms ging het om grote bedrijven waar meer dan 100 arbeiders werkten. Voor de afzanderij werd gebruik gemaakt van het Verversingskanaal, gegraven in 1888 om het grachtenwater te verversen en van nieuwe kanalen die speciaal voor de zandhandel werden gegraven, zoals het kanaal bij de Waldeck Pyrmontkade.!
aquarel van afzanderij Scheveningen Anton Mauve 1838-1888 Gemeentemuseum Den Haag!
Enerzijds voeren schepen met duinzand uit dit gebied, anderzijds werden dezelfde kanalen later! gebruikt voor het aanvoeren van de bouwmaterialen voor de bouw van de omliggende wijken en de bouw van het Vredespaleis tussen 1907 en 1913. De route die de Hagenaar naar het Vredespaleis volgde is nog goed in het hedendaagse Den Haag te zien. Vanaf de 17e eeuwse Singelsgracht bij de Westermolens ging de Wagenbrugger ter hoogte van de Veenkade over het kanaal van de Waldeck Pyrmontkade, dat sinds 1959 Draaikom bij Andries Bickerweg, Groot Hertoginnelaan en Alexander Gogelweg! gedeeltelijk ondergronds loopt. !
!
Net voorbij de Groot Hertoginnelaan maakt de waterweg een scherpe bocht. Bij de Andries Bickerweg is een draaikom te zien, die de schepen gebruikten om te keren. Verderop, net achter het Vredespaleis is nog zo’n draaikom te zien, nu een fraaie vijver met fontein. Zwaaikommen en kanalen bij Vredespaleis. !
Gezicht op Den Haag vanuit het noordwesten uit 1843 door Bartholomeus Johannes
!
Op het Gezicht op Den Haag vanuit het noordwesten uit 1843 door Bartholomeus Johannes van Hove uit het Haags Historisch Museum zijn de waterstructuren en de afzanderij in dit gebied goed te zien zijn. Dit stadsgezicht is ruim 60 jaar voor de bouw van het Vredespaleis geschilderd. Uit de slootjes zijn uiteindelijk de grachten en de zwaaikommen ontstaan die bij de bouw van het Vredespaleis in gebruik waren. Er bestaat een prachtig verklarend filmpje van het Haags Historisch Museum: http://www.haagshistorischmuseum.nl/archive/2012/04/29/tussen-fantasie-enwerkelijkheid/weblog.!
!
Nadat de Carnegiestichting het ontwerp van de Franse architect Louis Marie Cordonnier in 1905 uitgekozen had tot winnaar van de ontwerpwedstrijd werd in 1907 de eerste steen gelegd voor het Vredespaleis, een bakstenen paleis op een plint van Belgisch natuursteen in de behoudende neorenaissancistische stijl. Vanaf die tijd tot de ingebruikname van het gebouw in 1913 voeren! ondernemers als Sadelhoff af- en aan met bakstenen en andere bouwmaterialen. Deze werden! vervolgens in kruiwagens overgeladen en het bouwterrein opgereden door de vele arbeiders en de! schippersfamilies. Mogelijk is er een direct verband tussen de bouw van het schip en de opdracht tot levering van de bouwmaterialen van Sadelhoff aan de aannemers van het Vredespaleis.! De Carnegiestichting had voor de inrichting ook veel Haagse firma’s gecontracteerd. Zo heeft de! plateelbakkerij Rozenburg tegeltableaus en Vredesvazen geleverd en werd de Koninklijke! Meubelfabriek van H.P. Mutters en de meubelproducent Pander betrokken bij de inrichting. De!
fabrieken stonden langs de Singelsgrachten van Den Haag en de goederen werden veelal naar het Vredespaleis vervoerd door schepen. Zeker hebben Wagenbruggers daarbij ook een rol gespeeld.!
!
Hendrina Johanna varend monument! Op 12 september 2014 is de monumentenstatus voor de Hagenaar Hendrina Johanna (1905) overhandigd door de wethouder Joris Wijsmuller. Een schip kan een varend monument worden als het ouder is dan vijftig jaar en een Nederlandse ligplaats heeft of onder Nederlandse vlag vaart. Een eis is dat het meer dan vijftig jaar geleden beeldbepalend is geweest voor de Nederlandse wateren of typerend is voor de ontwikkeling van de Nederlandse scheepsbouw. Hendrina Johanna is gerestaureerd naar de maatstaven van het Havenmuseum in Rotterdam. De wimpel wordt in bruikleen verstrekt aan eigenaren van schepen die als Varend Monument® zijn ingeschreven in het Nationaal Register Varende Monumenten. Onze Hagenaar behoort nu tot deze vloot. Op de website van de Stichting Federatie Oud Nederlandse Vaartuigen staat de lijst van varende monumenten, waar zij aan is toegevoegd!
!
Nieuwsgierig geworden naar de Hendrina Johanna? Ze is elke dinsdag op verzoek te bezichtigen. Interesse?
[email protected]!
!
foto: Harry Langenberg
