Geschreven door Youri Appelo

C a t h a r s i s

Geschreven door Youri Appelo

Inhoudsopgave Inleiding 04 Beeldende kunst 09 Inleiding 09 Louise Bourgeois 11 Marina Abramovic 17 Bas Jan Ader 23 Sophie Calle 29 Stuart Ringholt 35 Conclusie 38

Filosofie en Psychologie

43

Inleiding 43 Martha Nussbaum 45 Plato & Aristoteles 47 Empedocles 51 Freud 53 Conclusie 58 Pedagogiek 61 Inleiding 61 Jonge mannen en ouderlijke scheiding 63 Conclusie 66

Theater

69

Inleiding 69 Konstantin Stanislavski 71 Jerzy Grotowski 75 Conclusie 78 Literatuur 81 Inleiding 81 Essay over Het batmangevoel 83 Conclusie 87 Inleiding 87 Conclusie 89 Bronvermelding 92

Inleiding Aanleiding Het is al bijna twee jaar geleden. Dat ik plots hoorde dat mijn vader een andere vriendin had. Uit het niets, niemand had het aan zien komen. Het was het einde van mijn ouders samen zijn. Aan het begin snapte ik er helemaal niks van. Waarom? Hoezo? Ik wist niet hoe ik moest reageren. De tijd die erop volgde was heftig. In deze periode kon ik wel boos en verdrietig zijn, maar ik vond het wel moeilijk om te uiten, vooral de boosheid tegen mijn vader. Ik zei zelf altijd, als er iets is, dan moet je alles eruit gooien. Eerlijk en echt zijn. Maar zo makkelijk was dat niet. Langzamerhand begon ik onbewust gevoelens in mijzelf op te sluiten. Ik stortte mij volledig op de studie, zodat ik niet te veel bezig hoefde te zijn met de pijnlijke situatie. Gelukkig heeft mijn studie niet onder de situatie geleden, maar ik persoonlijk helaas wel. Door sommige gevoelens op te kroppen begon mijn lichaam eronder te lijden. Ik kreeg last van stress en angstgevoelens. Warm, droge mond en zwetende handen. Het was een hele gekke ervaring, want mijn lichaam reageerde op iets wat ik zelf niet voelde. Ik had niet het gevoel dat ik veel stress had, maar toch gaf mijn lichaam aan dat het niet goed ging. Inmiddels gaat het veel beter, gelukkig, maar ik denk wel terug: ik had het veel meer eruit moeten gooien, maar ook bewuster moeten zijn van de pijn en de gevoelens. Ik had beter naar mijn gevoel moeten luisteren.

04

Wat onderzoek ik? Dit onderzoek is een verslag van de wijze waarop ik op de pijnlijke scheiding van mijn ouders reageer. In het onderzoek wordt mijn wijze van reageren vervlochten met de wijze waarop anderen reageren op soortgelijke fenomenen. Door na te gaan wat er bij mij precies is gebeurd in de afgelopen twee jaar probeer ik het proces van verwerking en acceptatie in stappen te beschrijven. Het proces beter te leren begrijpen en uiteindelijk te verbeelden in een performance. Ik zie de performance als een middel waarin ik zowel de verwonding en de heling kan verbeelden. Om deze performance goed uit te voeren en het gehele proces beter te begrijpen heb ik onderzoek gedaan naar soortgelijke fenomenen in de beeldende kunst, filosofie, psychologie, theater en literatuur. Veel kunstenaars reconstrueren emotionele gebeurtenissen, en kunnen het door kunst te maken een plaats geven. Dit is ook mijn hoofdvraag van het onderzoek: In hoeverre is het mogelijk om een ingrijpende gebeurtenis geloofwaardig te verbeelden in een kunstwerk? en daardoor deze gebeurtenis beter te verwerken of te accepteren. En is het resultaat van mijn verbeelding (performance) een catharsis (heling, reiniging) voor het publiek en mij?

05

Uitleg, opbouw en bronnen Dit onderzoek is mijn scriptie, en het maakt deel uit van mijn afstudeerwerk. Bij dit onderzoek hoort dus ook een beeldend onderzoek, een performance. Met dit onderzoek en de performance doe ik op verschillende manieren onderzoek naar mijn thematiek en de daarbij behorende beeldvorming. De performance is opgedeeld in drie delen. Hieronder zal ik de drie onderdelen verhelderen, want deze komen meerdere malen terug in mijn onderzoek. •

Deel 1 gaat over -> Verwonding, Scheiding, het opkroppen

van gevoelens, emoties in jezelf op sluiten, een masker op hebben en het zoeken naar uitweg. •

Deel 2 gaat over -> Openheid, Het uiten van de opgekropte

gevoelens, en onderdrukte pijn. •

Deel 3 gaat over -> Acceptatie, het helen van een wond en

het afsluiten van een proces en gevoel.

06

07

08

Beeldende kunst In dit hoofdstuk bespreek ik enkele kunstenaars die kunstwerken maken die gebaseerd zijn op intense, emotionele en persoonlijke gebeurtenissen. Kunstenaars en kunstwerken die mijn denken en verbeelding op verschillende manieren hebben beïnvloed.

09

Louise Bourgeois Lousie Bourgeois (1911-2010) heb ik gekozen omdat de gebeurtenissen die in haar jeugd plaatsvonden, vormend zijn geweest voor haar werk. Bourgeois werd geconfronteerd met de huwelijkproblemen van haar ouders. Haar vader had een openlijke affaire met de gouvernante van Louise. De huiselijk sfeer was akelig, en dit weet Bourgeois te verbeelden in bijvoorbeeld het werk Cell (glass, spheres and hands) (1990-1993). Bourgeois haar werk is gebaseerd op de ervaringen en gevoelens van de jonge Louise. Deze gevoelens zijn vaak woede, agressie en angst. Volgens Bourgeois heeft zij haar gevoelens altijd opgekropt, en gaan ze nooit meer weg. Die gevoelens zijn haar drijfveer tot het maken van kunst. De werken van Bourgeois kun je zien al hoofdstukken uit haar leven, waarin zij trauma’s uit het verleden probeert te verwerken1. De uitwerkingen van deze gevoelens zijn bijna altijd tekeningen, sculpturen, performances en installaties. Ik wil met name in gaan op haar installaties, en daarbij in het specifiek op ‘Cells’. Deze Cells zijn ruimtes waar je naar binnen kan. De Cells zijn afgesloten door ramen waardoor je ook de mogelijkheid hebt om naar binnen te kijken. Bourgeois ziet deze Cells als gevangeniscellen voor herinneringen en het verleden. Zelf zegt zij: ‘I’m a prisoner of my own memories’. In deze cellen zie je vaak glazenvoorwerpen zoals bollen en vazen. In een aantal Cell werken zijn ook 1

Nigel Finch, ‘Louise Bourgeois’ (documentaire). BBC, London, 1993.

11

sculpturen te zien van in stukken gesneden/gezaagde lichaamsdelen. Deze in stukken gesneden lichaamsdelen geven iets akeligs aan de installatie. Het roept associaties op van agressie en geweld. Voor Bourgeois zit er ook een andere kant aan het zagen of snijden. Zij zegt zelf: ‘Cutting is total control’2. Hiermee bedoelt zij te zeggen dat je zeker van jezelf moet zijn om dit te doen. Dit heeft weer allemaal te maken met haar persoonlijke zelfbeeld. Bourgeois kampte, door haar jeugdervaringen, lang met angst en een negatief zelfbeeld. Het zagen toont aan hoe zij op dat moment in haar schoenen stond, want zagen staat voor Bourgeois gelijk aan controle, en dit heb je alleen door middel van zelfverzekerdheid. Om deze zelfde reden zitten er vaak spiegels in haar werk. Als je in een spiegel kijkt confronteer jij jezelf met jouw zelf. Bourgeois geeft aan dat zij dit lang niet kon, maar inmiddels wel. Uit dit voorbeeld blijkt wel hoe persoonlijk het werk van Bourgeois is. Bijna alle tekens verwijzen naar ervaringen en gevoelens uit haar jeugd. Het is sterk autobiografisch werk. Objecten die voor anderen alledaags zijn plaats zij in een ruimte, oftewel in haar context, en dat zorgt ervoor dat elk voorwerp betekenis krijgt. Bourgeois geeft aan dat objecten en ruimten metaforen zijn voor haar gevoelens3.

Ze blijft deze metaforen herhalen, voor Bourgeois is gevoel chaotisch, en door herhaling creëer je ritme, wat resulteert in ordening. Wat bijzonder aan Bourgeois is dat zij haar woede ook uit op haar 2 Nigel Finch, ‘Louise Bourgeois’ (documentaire). BBC, London, 1993. 3 Ibidem

12

Louise Bourgeois, Cell (glass spheres and hands), 1990-93. Glas, hout, marmer en stof. 218 cm X 218 cmX 210 cm

Louise Bourgeois, Cell VII, 1998

13

eigen werk. Soms gooit zij haar sculpturen kapot of verscheurt zij haar tekeningen. Dit destructieve karakter toont aan dat het haar niet direct gaat om het maken van kunst. Eerder om te leren omgaan met haar gevoel, en in mijn opinie is haar kunst een soort therapie. Zij gaf zelf aan dat het exposeren haar weinig doet. Zij kwam zelden op tentoonstellingen, want die waren voor haar niet belangrijk. Voor haar was wel belangrijk dat zij klaar was om te kunnen exposeren. Niet de presentatie, maar het proces was het belangrijkste, en als beloning ontving zij daar zelfkennis voor terug. Dat is de beloning die zij kreeg door het maken van kunst4. Louise Bourgeois haar werkt heeft mij geholpen bij het opzetten van mijn performance en onderzoek. Aan mijn performance liggen eveneens gekwetste gevoelens ten grondslag. Gevoelens die zijn ontstaan na de scheiding van mijn ouders. In mijn performance reconstrueer ik, net als Bourgeois in haar werk Cells, een pijnlijke ervaring om deze beter te voelen, begrijpen en verwerken. Bourgeois haar ideeën en werk zetten mij aan het denken over hoe je als kunstenaar kan ingaan op een fysieke en psychische breekbaarheid. In haar werk zie je deze fysieke breekbaarheid in het gebruik van glazenvoorwerpen of de kapotte lichaamsdelen. Vooral de fysieke breekbaarheid spreekt mij aan. Een werk zoals Cell (glass, spheres and hands) (1990-1993) is door de materialen, objecten en ruimte, samen met het metaforische karakter, complex. De ervaringen die ik heb bij het aanschouwen en beleven van een werk zoals Cell (glass, spheres and hands) is overweldigend en akelig. 4

Nigel Finch, ‘Louise Bourgeois’ (documentaire). BBC, London, 1993.

14

Dit effect wordt veroorzaakt doordat deze objecten samen een geheel vormen en dan ook extra betekenis krijgen door elkaar. Er ontstaat als het ware een context waarin het werk bekeken kan worden. Voor mijn eigen performance is het metaforische en symbolische karakter van de materialen en objecten belangrijk. Voor mijn denken over mijn performance is het van belang dat ik niet alles rationeel uitdenk, maar dat de performance zich voor mij op het onbewuste afspeelt, iets dat Bourgeois ook in haar werk benadrukt. Als het op het bewuste niveau zou afspelen is het volgens haar te letterlijk5. Dit probeer ik ook te vermijden in mijn performance.

5

Nigel Finch, ‘Louise Bourgeois’ (documentaire). BBC, London, 1993.

15

Marina Abramovic Marina Abramovic licht ik toe, omdat zij performance als middel gebruikt om kunst te maken. Net zoals Bourgeois maakt Abramovic kunst op basis van persoonlijke ervaringen en ideeën. Een andere reden is dat zij in haar film The artist is present (2012) veel tips geeft over hoe je jezelf moet trainen voor performances. Abramovic (1946) is opgegroeid in Servië. Haar ouders waren partizanen in de tweede wereldoorlog. Volgens Abramovic is zij opgevoed als een soldaat6. De opvoeding kenmerkte zich door strenge discipline en weinig liefde. Een voorbeeld uit deze strenge opvoeding is dat zij soms in de nacht wakker werd gemaakt omdat zij te slordig in bed lag te slapen. Dit voorbeeld toont aan hoe, in mijn ogen dan, heftig de opvoeding was7. Ondanks dat haar ouders weinig liefde toonden had zij wel een liefdevolle grootmoeder8. Van haar grootmoeder kreeg Abramovic liefde en werd zij andere dingen aangeleerd dan thuis. Haar oma had een zekere spiritualiteit wat Abramovic sterk heeft beïnvloed in haar loopbaan als kunstenares. In The artist is present9 vertelt Abramovic over haar persoonlijkheid en oeuvre. Zij ziet drie verschillende persoonlijkheden in haar werk. Ten eerste is er veel discipline, stoerheid en hardheid 6 M. Akers, ‘Marina Abramovic: The artist is present’ (documentaire). 2012 7 Ibidem 8 Ibidem 9 Ibidem

17

te vinden in haar werk. Dat stamt duidelijk af van haar partizanen ouders. Aan de andere kant is er soms ook een lief meisje te zien, die weinig liefde ontving en kwetsbaar is. Ten derde is het Abramovic zelf die boven de werkelijkheid uitstijgt door een zekere spirituele wijsheid, wat dan weer terug te voeren op haar grootmoeder. Abramovic prefereert zelf de laatste persoonlijkheid. Marina begon haar carrière vooral met performances met geluidexperimenten, zoals het werk Rhythm 10 (1973) waarin zij met een bepaalde ritme messen tussen haar vingers stak. Deze geluiden werden opgenomen. Toen Abramovic zichzelf twintig keer had gesneden werden de geluiden opnieuw afgespeeld. Wederom ging Abramavic met messen tussen haar vingers steken. Deze tweede keer probeerde zij de eerste sessie te reconstrueren. Op het zelfde ritme, en zelfs ook de verwonden te reconstrueren. De periode die hier op volgde kenmerkte zich door heftige performances, maar ook de periode waarin Abramovic beroemde werken heeft gemaakt in samenwerking met Ulay (1943). Bijvoorbeeld de Performance Relation is space (1976) waarin Ulay en Abramovic naakt door een ruimte tegen elkaar aan rennen. Na de scheiding met Ulay in 1988 begon Abramovic vooral erg theatraal werk te maken. Inmiddels combineert en wisselt zij af met verschillende soorten werk, zoals het theaterstuk The Life and death of Marina Abramovic (2012) of de performance The artist is present (2010). Eén van de redenen waarom ik Abramovic toelicht is omdat zij

18

Robert Wilson, Life and Death of Marina Abramovic (2012). in de documentaire The artist is present (2012) een groep jonge kunstenaars onder haar hoede neemt. Voor een week gaan deze kunstenaars op een soort trainingskamp om te leren wat nodig is voor een goede performance. Het allerbelangrijkste van een goede performance is ‘the state of mind’, aldus Abramovic10. In deze week gaan de jongere kunstenaars leren te mediteren en vasten, om zo mentaal tot rust te komen en mentaal sterk te worden. Volgens Abramovic is het lastigste in leven om niks te doen. Leer je hiermee omgaan dan kan je veel bereiken. Ik citeer een aantal zinnen uit dit stuk van de performance om duidelijk te maken wat de kunstenaars leren in deze week: ‘Slow down body and mind’, ‘First they need to jump, so they can release energy’, ‘Create their own charismatic space’, ‘Empty 10



M. Akers, ‘Marina Abramovic: The artist is present’ (documentaire). 2012

19

yourself’, ‘Put your mind in the here and now’, ‘Conquer himself and his weaknesses’11. Uit deze citaten kun je opmaken dat alles te maken heeft met mentale kracht. Veel van de oefeningen zijn soort meditatie oefenen om in het hier en nu te zijn. Want volgens Abramovic is het belangrijk tijdens een performance dat je in het hier en nu leeft. Doe je dat niet, dan merkt het publiek jouw afwezigheid direct, en dit heeft slechte effecten op de performance zichzelf. The artist is present is niet alleen de titel een documentaire over Abramovic. Maar deze titel is niet alleen afkomstig van haar grootste overzichtstentoonstelling in het MoMa in 2010. Een belangrijke opmerking van de conservator van die tentoonstelling is dat hij benadrukt hoe belangrijk het realiteitsgehalte in Abramovic haar werk is. ‘Abramovic gebruikt een echt mes en snijdt echt in haar lichaam, dat maakt het werk confronterend’12. De performance is ‘echt’ en dat maakt het krachtig. Een ander aspect van een krachtige performance is volgens de conservator dat het fout kan gaan. Het is niet honderd procent zeker dat iets gaat slagen. Door deze onzekerheid wordt het unieke van de performance versterkt. Marina Abramovic is na de scheiding van Ulay verder gegaan met theater. Inmiddels zijn er meerdere theaterstukken die over Abramovic gaan. Zij zelf legt in de documentaire uit dat zij na de scheiding veel verdriet heeft gehad. De enige manier om deze ervaring te verwerken, is ze te ensceneren in een theaterstuk. 11 M. Akers, ‘Marina Abramovic: The artist is present’ (documentaire). 2012 12 Ibidem

20

Robert Wilson (1941) heeft Ambarmovic’s zesde biografie verwerkt in een theaterstuk. Het stuk heet The life and death of Marina Abramovic (2012). In een film over het stuk zegt een van de acteurs, Willem Dafoe (1955), dat de stukken voor Abramovic niet alleen kunst zijn, maar ook een soort survival mechanisme. Dat Abramovic zichzelf heeft gered van deze gevoelens door kunst. Deze gedachten doen sterk denken aan de ideeën van Louise Bourgeois. The life and death of Marina Abramovic intrigeert mij daarom ook erg. De theater stukken zijn therapeutisch van aard. Zij leert omgaan met haar gevoelens, leert het accepteren, door het reconstrueren van haar leven, en kunst is het middel hiervoor, maar ook het resultaat13.

13 CommunityTeatroReal (11 april 2012). “The Life and Death of Marina Abramovic”.

21

Bas Jan Ader Bij de eerder besproken kunstenaars baseerde ik mijn informatie op documentaires. Bij Bas Jan Ader (1942-1975) zijn die moeilijk te vinden. In de jaren 60 en begin jaren 70 was Bas Jan Ader niet een heel succesvol kunstenaar. Daarom waren er in tegenstelling tot Bourgeois of Abramovic geen documentaires over Bas Jan Ader gemaakt. Ader is hoogstwaarschijnlijk omgekomen tijdens een zeiltocht van Amerika naar Holland voor zijn werk In Search of the Miraculous (1975). Maar laat ik beginnen bij het begin. Bas Jan Ader werd geboren in het jaar 1942 in Winschoten (Groningen). Zijn vader was dominee en verzetsstrijder, en verborg Joden in zijn huis tijdens de tweede wereldoorlog. De Duitsers kwamen hier achter, en lieten hem fusilleren. Zijn moeder bleef achter, samen met de kinderen. Over dit levensverhaal heeft de moeder van Bas Jan Ader een boek geschreven: Een Groninger Pastorie in de storm. Het dorp waar Bas Jan Ader opgroeide was zeer gelovig. Bas Jan Ader was onhandelbaar, en vertrok snel het huis uit. Hij ging naar Amsterdam, en begon op de Rietveld academie. Tijdens een vakantie in Spanje schreef hij zich in als matroos op een zeilschip, en vertrok naar Amerika. Volgens een vriend van hem, Ger van Elk (1941), vertrok hij als een jongen, en kwam aan als man14. 14

R. Daalder, A. Ohlmann. Here is always somewhere else (2005). Hilversum: VPRO

23

Deze tocht heeft Bas Jan Ader duidelijk veranderd en beïnvloed. Na deze tocht begon Bas Jan Ader een leven op te bouwen in Los Angeles, waar hij tot zijn einde van zijn leven heeft gewoond. Het leven als kunstenaar verliep Bas Jan Ader niet altijd even goed. Hij kreeg weinig waardering en werd soms belachelijk gemaakt in zijn vaderland. Zijn werk had een hoge mate van kwetsbaarheid en romantiek, en daar was op dat moment geen aandacht voor in Nederland. In het werk I’m to sad to tell you (1971) zie je Ader huilen. Het romantische idee dat je diep van binnen zo verdrietig bent dat je het iemand niet kan vertellen werd door critici vertaald tot ‘een potje grienen’. Het werk van Bas Jan Ader is conceptueel. Hij gebruikt foto en film om deze concepten vast te leggen. Een van de concepten waar hij fascinatie voor had was de wetenschap van zwaartekracht. Hierover heeft hij meerdere werken gemaakt, waarin hij zich laat vallen uit bijvoorbeeld een boom of van een huis af. Het onvermijdelijke in deze werken is voor mij belangrijk. In de film Broken fall (organic) (1971) hangt hij aan een boomtak. Het is onvermijdelijk dat hij naar beneden zal vallen en de grond zal raken. Het onvermijdelijke levert een zekere suspense wat erg belangrijk is binnen zijn werk15. Voor mijn performance is het ook belangrijk zo’n suspense op te bouwen. In mijn performance moet het ook onvermijdelijke zijn dat ik het canvas zal verwonden. Hoe ik dit precies ga verwerken daar ben 15

R. Daalder, A. Ohlmann. Here is always somewhere else (2005). Hilversum: VPRO

24

Bas Jan Ader, I’m to sad to tell you (1971)

ik nog niet uit. Dit element vind ik persoonlijk het lastigste om goed tot uiting te brengen. Een ander kenmerk wat Bas Jan Ader zijn werk krachtig maakt, wordt perfect verwoord door oceaanzeiler Henk de Velde (1949) in de documentaire Here is always somewhere else (2005). Voor Bas Jan Ader gaat het in deze val werken om een tiende van de seconde. Die tiende van de seconde dat hij los laat. Het loslaten heeft iets ongrijpbaars. Je hebt geen controle meer16. Dit element fascineert mij. Ik hoop dat ik tijdens mijn performance ook zo’n tiende van een seconde te pakken krijg. Dat ik ongecontroleerd mij laat gaan, zonder rem zoals Bas Jan Ader van het dak afvalt. Mijn diepste emoties laten zien, wederom zoals Bas Jan 16

R. Daalder, A. Ohlmann. Here is always somewhere else (2005). Hilversum: VPRO

25

Ader doet in I’m too sad to tell you (1971) . Dat idee heeft voor mij iets romantisch, en dat is voor mij ook wat Bas Jan Ader zijn werk romantisch maakt. Nog een romantisch kenmerk van Bas Jan Ader zijn kunst is een zekere hopeloosheid. Hij is op zoek naar iets, wat niet te vinden is. In een artikel uit Mister Motley wordt een citaat van de broer van Bas Jan Ader gebruikt als ondertitel: ‘Over de kunstenaar die ‘achter de horizon wilde kijken’’17. Deze uitspraak past perfect bij het laatste, onvoltooide, werk van Ader: In search of the miraculous. Voor dit werk zou hij van Amerika naar Nederland varen in een kleine zeilboot. Na tien maanden spoelde de boot aan, zonder Bas Jan Ader. Na zijn dood van is de belangstelling voor zijn oeuvre gegroeid, en is hij voor mij en vele anderen wel een belangrijk kunstenaar geworden. Door deze belangstelling is er ook beter onderzoek naar zijn oeuvre gedaan, wat iets bijzonders opleverde. Het blijkt dat Ader het boek dat zijn moeder heeft geschreven vaak als aanleiding heeft gebruikt voor zijn kunstwerken. Het werk All my clothes (1970) laat het dak van Ader zien met al zijn kleren erop. In het boek van zijn moeder wordt er verteld over hoe de Duitsers het hele huis over hoop haalden, en alle kleren uit de lades trokken. Het lijkt alsof Ader dit als aanleiding heeft genomen voor dit werk, maar dit is niet met zekerheid te zeggen. In meer andere kunstwerken zijn er verwijzingen naar het boek. daaruit concludeer ik dat het verdriet wat hij in zich had, over zijn verleden, gebruikte als aanzet tot het maken van kunst. Net zoals Abramovic en Bourgeois, hoewel ieder zijn eigen invullen daaraan 17

Bas Jan Ader (Mister Motley).

26

heeft gegeven. Zo heeft Bas Jan Ader zijn werk ingevuld met een zekere mate van spiritualiteit, kwetsbaarheid en romantiek. Op zoek naar iets groter dan de mens. Waar je geen controle op kan hebben. Op zoek naar een andere wereld, achter de horizon. In mijn eigen proces naar de performance toe werkt Bas Jan Ader als een inspiratie bron. Persoonlijk vind ik het lastig om zijn werk te bespreken, omdat erg breed is, maar in mijn opinie ook heel ‘‘diep’’ werk is. Met diep bedoel ik dat de kern van zijn werk niet gemakkelijk vast te stellen is. Wat ik wel weet is dat die diepte mij heftig raakt, en dat ik begrijp wat belangrijk binnen zijn kunst is. Iets achter de horizon, iets ongrijpbaars, en de zoektocht naar iets waar geen antwoord op te vinden is beoog ik als romantisch.

18 19

18 19

R. Daalder, A. Ohlmann. Here is always somewhere else (2005). Hilversum: VPRO E. Beenker (en meer), Please dont leave me, Bas Jan Ader (2006). Rotterdam: Boijmans van Beuningen.

27

Sophie Calle De werken die Sofie Calle (1953) maakt gaan vaak over identiteit, privé/publiek, verdriet en pijn. In het werk Take care of yourself (2007) laat zij door honderden vrouwen een brief oplezen en analyseren waarin haar vriend het maar haar uitmaakt. Een zekere G. beëindigde de relatie via een brief. Hij was een schrijver, en dit uitte zich in een brief met nauwkeurig gekozen woorden en welluidende zinnen. G. beschrijft zijn worstelingen in de relatie met Sophie Calle, en concludeert dat hij de dader is van deze situatie is. Alsnog, ongetwijfeld door zijn beroep, weet G. in de brief de rollen om te draaien. Hij maakt van zichzelf slachtoffer en van Calle de dader. Hij probeert Calle zoveel mogelijk te sparen en zegt nog dat hij van haar houdt, om zijn eigen manier. Wat natuurlijk een pijnlijk gegeven is20. Deze brief laat Calle lezen en analyseren door honderden vrouwen. Deze vrouwen zijn gekozen op hun beroep. Dit zorgt ervoor dat de brief steeds anders wordt geïnterpreteerd. Het blijven allemaal vrouwen die de brief lezen, maar de invloed van het beroep is ook zichtbaar. Een schrijfster zal bijvoorbeeld meer op de taal letten, een kokkin zal meer het temperament uit de keuken tonen tijdens het lezen van de brief. Doordat de brief honderden keren wordt geïnterpreteerd door verschillende vrouwen krijgt de brief een minder persoonlijk karakter, wat de brief in eerste 20

Mik. E. (2007, 1 september). Take Care of Yourself - Sophie Calle.

29

instantie wel bezat door de hoge mate van persoonlijke en private informatie. Alsnog kan de brief beschouwd worden als een afscheid dat de toeschouwer ooit heeft meegemaakt of nog mee kan maken21. Door de brief honderden malen te laten interpreteren, en dit vast te leggen in beeld en tekst, zorgt er in mijn optiek voor dat het wordt verheven tot een kunstwerk. Haar verwerking van verdriet is de aanleiding en hieruit ontstaat een kunstwerk. Take care of yourself (2007) spreekt mij aan omdat zij in dit werk de toeschouwer iets laat zien wat normaal gesproken privé is. Pijn en verdriet zijn erg persoonlijk, en niet iedereen wil dit graag openbaar tonen. Het is iets privé. In zekere zin laat Sophie Calle dit zien, hoewel het ook genuanceerd wordt vanwege de meerdere interpretaties. In mijn performance laat ik mijn pijn zien. In de periode dat mijn ouders gingen scheiden hield ik veel voor mij zelf. Daarentegen toon ik in de performance wel de pijn, en maak daardoor privé zichtbaar. Voor mij heeft dat een soort kracht in zich, waardoor de toeschouwer zich mogelijk door de zichtbare pijn ongemakkelijk of verbonden kan voelen. Anderzijds wil ik ook proberen om met mijn performance anderen ook te laten zien dat pijn iedereen kan overkomen, en dat sommige toeschouwers zich mogelijk verbonden kunnen voelen met deze pijn. Een verschil met het werk van Sophie Calle en mijn performance is dat bij haar andere personen onderdeel worden van het werk. Bij mijn performance ben ik de 21

S. Calle, Take care of yourself (2007). Arles: Actes Sud.

30

Sophie Calle, Still: Take care of yourself, 2007.

Sophie Calle, Still: Take care of yourself, 2007.

31

enige persoon die onderdeel van het werk is. Een aanleiding tot het maken van een ander kunstwerk was dat zij gedumpt was door haar toenmalige vriend. Voor dit werk Exquisite pain (2003) besloot aan vrienden en voorbijgangers te vragen naar hun pijnlijkste moment in hun leven. Deze verhalen heeft zij opgenomen, en zij heeft de plaatsen waar deze gebeurtenissen hebben plaatsgevonden gefotografeerd. De foto’s van deze plaatsen zeggen je als toeschouwer weinig. Het zijn gewone plekken op straat, of objecten die uit zichzelf niks zeggen over pijnlijke gebeurtenissen. Het gaat veel meer om het concept erachter. Het uitzonderlijke dat je als toeschouwer iets komt te weten wat erg privé is. Een mooie uitspraak over het werk van Sophie Calle door Marc Didden (1949) in een filmpje op youtube22 was dat haar werk als het ware een soort reis is. Elk werk bestaat vaak uit drie delen: het vertrek, het reizen en de aankomst. In mijn eigen performance herken ik ook drie duidelijke onderdelen: verwonding, pijn en heling. Bij Calle’s reis en mijn drie stappen is duidelijk iets zichtbaars van een (chronologisch)verloop. Het vertrek is de aanleiding. Mensen vertrekken altijd om een bepaalde reden, bij mij is deze aanleiding of reden om te reizen de scheiding van mijn ouders. Als je eenmaal bent vertrokken ben je onderweg. Onderweg gebeuren allemaal dingen om je heen. Het landschap kan veranderen, de geur of bijvoorbeeld het licht. In dit deel van de reis gebeuren de meest ingrijpende gebeurtenissen. Bij mij is dit het opkroppen en eruit laten gaan van mijn emotie. Na een reis 22

Klararedactie. (2009, 29 juni). Marc Didden over Sophie Calle.

32

ergens arriveren voelt altijd goed. Je hebt veel achter je gelaten. Enigszins ben je een beetje moe, maar toch ook blij omdat je ergens bent waar je wil zijn. Bij mij is de aankomst de acceptatie van de situatie. Ik kan het hele proces, de hele reis, achter mij laten. In Calle’s werk is er een spanning tussen privé en publiek. Het privé kan bij Calle materiaal voor kunst worden. Haar nieuwe vriend23 is daar bijvoorbeeld bang voor. Doordat ze haar pijnlijke privé ervaringen vertaalt in een kunstvorm, geeft het anderen de gelegenheid deze te beleven en te herkennen. Dit kan troost bieden zowel voor de maker, die haar leed op een kunstzinnige wijze deelt, als de toeschouwer. Dit probeer ik in zekere zin ook na te streven.

23

Mik. E. (2007, 1 september). Take Care of Yourself - Sophie Calle.

33

Stuart Ringholt Het werk van Stuart Ringholt (1975) leerde ik kennen op de Documenta 13 in Kassel. Daar verzorgde hij Anger Workshops (2012). Deze workshops werden om de zoveel tijd gehouden in één van de expositie ruimtes. Helaas kwam ik niet op het juiste moment om ook mee te doen, maar kon ik wel zijn werk bewonderen op film. ‘’Ringholt explores mental illness, fear, and embarrassment by positioning himself and his participants in absurd situations and amateur self-help groups that he describes as “education through feeling.”

24

Ik werd bijzonder aan getrokken door het gegeven dat hij therapie sessies verhief tot kunst. In zo’n sessie gaan mensen de confrontatie aan met zichzelf en met zijn of haar gevoelens. De eerste stap van de workshop is het eruit gooien van frustraties. Je gaat tegenover je partner staan en gaat vervolgens heel hard schelden en schreeuwen. Tijdens het schreeuwen wordt er hardcore muziek gedraaid. Na het lossen van agressie is het tijd voor liefde. Daarom gaan je in het tweede deel elkaar omhelzen en knuffelen, en in plaats van hardcore wordt er nu Mozart gedraaid. Het uitdrukken van emoties vindt ook plaats in mijn performance. Als ik mij tijdens de performance achter het canvas bevind uit ik 24

Wertheimer. T. (2012, 7 augustus). Stuart Ringholt: Anger Workshops.

35

mijn emoties. Mijn emoties kunnen op dat moment verschillen. Los van de uiting van emotie zie ik ook overeenkomsten in het tweede deel van Stuart Ringholt zijn Anger workshops. In dat deel laat hij de participanten het weer goed maken met elkaar. In feite doe ik ook zoiets in mijn performance. Na de ontlading neem ik de tijd om het doek (wond) weer te helen. Dit doe ik in de vorm van naaien, dat staat voor het hechten van een wond. Hechten is niet een natuurlijke genezing. Het is een maatregel die genomen wordt als de wond te groot is om natuurlijk te genezen. Een gehechte wond is vaak ook langer zichtbaar dan een natuurlijk genezen wond. Deze duur van zichtbaarheid toont de ernst van de wond aan. In de gedurende periode, die ik reconstrueer in mijn performance, laat ik dus zien hij ik bij mijzelf moest ingrijpen op psychisch niveau. Een ‘medisch’ en rationele ingreep om te zorgen dat de wond kan helen.

36

Stuart Ringholt, Still: Angerworkshop (2012)

Stuart Ringholt, Still: Angerworkshop (2012)

37

Conclusie

Beeldende kunst

38

Door het bestuderen van relevante bronnen uit de beeldende kunst ben ik vanuit nieuwe perspectieven naar mijn eigen performance gaan kijken. Het reconstrueren van een ingrijpende gebeurtenis in een kunstwerk kan op verscheidene manieren. De invulling en het effect hiervan verschillen enorm. Louise Bourgeois werkte uit een woede en verdriet dat ontstaan is door de ontrouw van haar vader. In haar werk is het maakproces in plaats van het eindresultaat belangrijk. ‘Het is niet belangrijk dat je exposeert, het is belangrijk dat je klaar bent om te exposeren’ aldus Louise Bourgeois zelf. Aan de uitleg van Louise Bourgeois over de context waarin zij haar beelden plaats had ik ook veel. Voor mij is het belangrijk om na te denken over handelingen en beelden die, in zekere zin, opzichzelfstaand niet veel meerwaarde bezitten. Pas op het moment dat deze beelden in een context geplaatst worden ontstaat er wel een grote meerwaarde. Het bestuderen van Marina Abramovic hielp mij met het voorbereiden van de performance. Het trainen van jezelf om geconcentreerd te zijn en jezelf naar een hoger level te tillen. Tevens werd ik ook bewust van de essentie van een performance. Het gaat om een zekere mate van realiteit, en het is dus geen theaterstukje wat je op voert. Ik kan concluderen dat het bestuderen van Marina Abramovic mij heeft geholpen met het gegeven ‘de performance’, ook bezit haar oeuvre een aantal werken die perfect aansluiten bij mijn onderwerp.

39

Bas Jan Ader zijn werk is in mijn optiek ingetogen en kwetsbaar. Het oogt niet direct als een reconstructie van een ingrijpende gebeurtenis, maar als toeschouwer ben je wel bewust van een hoge mate ‘gevoel’ dat in het werk is gestopt. Ik probeer met mijn performance ook een zekere gevoeligheid en emotionele situatie te creëren. Een ander belangrijk aspect in Bas Jan Ader zijn werk is het onvermijdelijke. Door dit aspect ontstaat er een zekere spanning. Met deze suspense hoop ik een intrigerend beeld te verwezenlijken, waarbij de toeschouwer nauwlettend het proces blijft observeren. Met de kwestie tussen privé en publiek hielp het werk van Sophie Calle mij. Zij laat met haar werk Take care of yourself (2007) iets erg privés zien. Alsnog weet zij dit persoonlijke element om te vormen tot iets minder persoonlijks, namelijk door het te laten interpreteren door honderden vrouwen. Zij laat mij nadenken over het tonen van privé kwesties in een kunstwerk, want wat ik laat zien in mijn performance is nou eenmaal erg persoonlijk. Ik kon hieruit opmaken dat ik minder problemen heb met mijzelf te laten zien. Ik vind dat nou juist de kracht van de performance. Als laatste heb ik bestudeerd in het teken van de beeldende kunst zijn de Anger Workshops (2012) van Stuart Ringholt. Dit was een goed voorbeeld voor het tonen van de emotie woede en acceptatie. Het was ook interessant om de resutlaten hiervan te bestuderen.

40

41

42

Filosofie & psychologie In het vorige onderdeel heb ik bestudeerd hoe andere kunstenaars pijnlijke ervaringen in hun kunst hebben vormgegeven. In dit onderdeel bestudeer ik filosofen en psychologen die relevant zijn voor mijn onderzoek. Om dit onderdeel in te leiden licht ik kort Martha Nussbaum toe, die zich uit over de band tussen kunst en emotie. Hierop volgend zal ik Plato en Aristoteles hun visie over kunst en emotie uitleggen, hierin speelt catharsis een grote rol. Vervolgens bestudeer ik Empedocles, die als een van de eerste filosofen die al nadacht over de krachten die zorgen voor scheiding en vereniging. Sigmund Freud licht ik na Empedocles toe, mede omdat hij deze krachten ook benoemd. Ook benoemd Freud verschillende delen waaruit onze persoonlijkheid bestaat, en deze delen komen voor mij overeen met verschillende perioden in mijn verwerkingsproces. Bij een aantal onderdelen zal ik speciale aandacht schenken aan het begrip catharsis.

43

Martha Nussbaum Volgens Martha Nussbaum (1947) moet kunst direct met ons communiceren25. Kunst kan ons helpen om onszelf en de wereld om ons heen te begrijpen. Door voorstellingen van kunst te bekijken, of verhalen uit boeken te lezen, kunnen mensen zich verplaatsen in de situaties of hoofdpersonages, wat vervolgens weer leidt tot zelfreflectie. Om kunst en haar betekenis te kunnen definiëren moet volgens Martha Nussbaum de band tussen kunst en emoties onderzocht worden. In het teken van dit onderzoek bestudeerd zij bijvoorbeeld Plato’s en Aristoteles visie op kunst en emotie. Dit onderzoek naar kunst en emotie is voor mij relevant om te bestuderen omdat in mijn performance emoties een belangrijke rol spelen.

25

Rijksuniversiteit Groningen (2012, 22 november). Denken over kunst.

45

Aristoteles en Plato Plato (427 v. Chr.) en Aristoteles (384 v. Chr.) waren het beide over een ding eens: de voornaamste functie van kunst is emoties oproepen26. Volgens beide riep kunst op tot alledaagse gevoelens, zoals liefde, spijt, vreugde enzovoorts. Alsnog verschilde hun mening over kunst. Plato vond kunst slechts een nabootsing27 van de werkelijkheid. Hij noemde dit mimesis28. Hij was niet positief tegenover kunst, want hij was nou juist opzoek naar werkelijkheid, en niet naar een nabootsing daarvan. Aristoteles was daarentegen positiever over kunst, en dus ook over de mimesis daarvan. In zijn leven heeft hij niet specifiek over de beeldende kunst geschreven, maar wel over de tragedie en het belang van catharsis. In de context van Aristoteles betekent Catharsis29 dat een tragedie een zuiverend effect op de toeschouwer kan hebben. Tragedies die een catharsis konden oproepen moesten volgens Aristoteles gaan over een handeling , een misstap van een personage. Deze handeling moest ondersteund worden door een koor om zo krachtig mogelijk op de toeschouwer over te komen. Het laatste belangrijke punt dat kan leiden tot catharsis is dat het verhaal niet vertelt mag worden, maar het moet nagespeeld 26 27 28 29

Atanverdult (2007, 27 juli). Bij het begin. ‘Esthetica‘ Wikipedia. ‘Mimesis‘ Wikipedia. ‘Catharsis‘ Encyclo.

47

worden. Het is als het ware een reconstructie van een handeling30. Mijn hoofdzakelijke doel van de performance en dit onderzoek is om catharsis bij mijzelf te veroorzaken, en dus niet per direct bij de toeschouwer. Dit komt niet overeen met Aristoteles en zijn visie op catharsis binnen de kunst. Ik vind daarentegen wel overeenkomsten tussen de eisen die Aristoteles stelt voor een tragedie dat catharsis oproept en mijn eigen performance. Ten eerste beleef ik tijdens de performance de situatie en het verwerking proces opnieuw. Ten tweede speelt geluid een belangrijke rol. Voor Aristoteles was het geluid van een koor essentieel voor het oproepen van catharsis. In mijn performance zijn het de geluiden van het snijden en hechten van het canvas en de uitbarsting die de sfeer en situatie versterken. Ten derde vertel ik het ‘verhaal’ niet, maar probeer dit aan de hand van beelden en metaforen te vertellen.

30 Hagenbeek. S. (2009, 2 april). Aristoteles’ definitie van de tragedie en het belang van de Katharsis.

48

49

Empedocles Empedocles (492 v. Chr.) was een van de vier pluralistische filosofen. Deze pluralisten geloofden dat de oerstof niet uit een substantie bestond, maar uit meerdere. Zo geloofde Empedocles in de vier wortels, beter bekend als de vier elementen: aarde, wind, water en vuur. Wat mij meer interesseert is dat Empedocles concludeerde dat er door twee krachten verandering en beweging kon ontstaan: liefde en haat. Liefde is de kracht die eenheid schept en afzonderlijke delen verenigt tot nieuwe creaties. Haat is precies het tegenovergestelde: de kracht die scheidt en bestaande delen verandert in delen. Dit is voor mij belangrijk om te weten, want nu ben ik bewust van de mogelijke krachten die zorgen voor de scheiding/verwonding en de heling van het canvas, wat symbool staat voor mijzelf. Haat kan uiteendrijven en liefde bijeenbrengen. Vandaag de dag begrijpen wij dat scheiding en heling niet enkel door deze twee krachten gedreven worden, maar het verschaft mij wel een nieuwe opvatting over krachten die plaatsvinden binnen mijn performance. Daarentegen is het ook een mooie inleiding voor Sigmund Freud die doordacht op deze twee krachten. Hij noemde de twee krachten eveneens Eros en Thanatos31.

31

Palmer, D (1989). Filosofie voor beginners, Houten, Nederland. Spectrum.

51

Sigmund Freud In de beginfase van mijn performance en onderzoek vond ik overeenkomsten tussen Sigmund Freud (1856) zijn theorie en mijn activiteiten. Het zijn mijn associaties binnen mijn performance die sterk doen denken aan de theorie over driedeling van het menselijk brein dat Freud heeft ontwikkeld. Het is dus niet het geval dat de inhoud van Freud zijn theorie daadwerkelijk zijn weergegeven in mijn performance of dat mijn performance op deze theorie is gebaseerd. Deze associaties zijn dusdanig belangrijk geweest voor mij en mijn maakproces, en daarom wil ik deze theorie toelichten. Freud beweerde dat het menselijk brein uit driedelen bestond: Es, Ich en Uber- ich32. Het Id is het primitiefste deel van het brein, activiteiten van het Es spelen voornamelijk af in ons onbewuste. Het Es wordt daarom ook wel het oerinstinct van de mens genoemd. Dit deel wordt gedreven door twee eerder genoemde krachten: Eros en Thanatos. Het Es redeneert niet, maar gaat blind op zijn doel af33. Een voorbeeld hiervoor is het uitstellen van honger. Als alleen het Es actief zou zijn in een mens, dan zou hij/zij honger niet kunnen uitstellen en direct eten tot zich nemen. Volgens Freud hebben baby’s hoge mate van Es. Zij gaan bijvoorbeeld huilen wanneer zij trek hebben. Dit doen zij om aan te geven dat hun te kort direct aangevuld moet worden. Naarmate baby’s ouder worden hoe meer het Id 32 33

Hall of Fame - Sigmund Freud (psyonline.nl). ‘Es (psychoanalyse)‘ Wikipedia.

53

onder controle gehouden wordt door de andere twee delen van ons brein. Kortom: het doel van het Id is om een spanningsloze en lustvolle toestand34 te creëren. Het Id wordt geleidt door het lustprincipe35. Het Ich is het regulerende deel ten opzichte van het Es. Deze activiteiten spelen zich voornamelijk af in ons bewuste. Vanaf de geboorte start de ontwikkeling van het Ich, wat verder groeit tot aan de dood. Sigmund Freud gebruikte een vergelijking om de verhouding tussen Es en Ich te verhelderen: ‘De ruiter (het Ich) toomt het paard (het Es)36. Het is dus onvermijdelijk dat het Ich in conflict zal komen met het Es.’. In het vorige stuk noemde ik dat een baby een hoog gehalte Es in zich geeft, en dat als hij/zij honger heeft direct gaat huilen om het eten te bemachtigen. Het Ich ontwikkelt zich naarmate de baby ouder wordt, en leert daardoor dat het soms nodig is om het hongergevoel even uit te stellen. Het Ich controleert, onderdrukt en filtert het Es.

Ten derde is er nog het Uber- ich37. Dit zou je volgens Freud ook het geweten kunnen noemen. Dankzij het Uber- ich weten mensen wat goed en fout is, oftewel moraal38. Door middel van dit moralistische karakter van het Uber- ich zijn mensen in staat om gevoelens zoals schaamte en schuld te ervaren. Het Uber- ich 34 ‘Es (psychoanalyse)‘ Wikipedia. 35 Ibidem 36 ‘Ich‘ Wikipedia. 37 ‘Über-ich‘ Wikipedia. 38 Ibidem

54

is afhankelijk van cultuur. Daarmee wordt cultuur in de breedste zin bedoelt: zowel volkscultuur als de normen en waarden die de mens ontvangt door de ouders. De reden waarom ik Freud zijn theorie associeer met mijn performance, komt doordat mijn performance ook uit drie onderdelen bestaat: verwonding/opkropping, uiting van emotie en acceptatie. Het eerste onderdeel, verwonding/opkropping, heeft voor mij veel weg van het Ich. Dit komt doordat je liever niet pijn en emotie wil tonen aan mijzelf en de buitenwereld. Echter, mentale pijn en emotie zijn in mijn optiek onderdeel van het Es. Oftewel, in die tijd onderdrukte het Ich mijn Es. Wat overeenkomt met de theorie van Freud. In het tweede deel, de uiting van emotie, herken ik het Es. De gevoelens zijn puur, en willen niet langer opgesloten zitten. Bevrediging van de behoefde moet plaatsvinden, zonder na te denken. Dit komt overeen met het Es van Freud. Als laatste zie ik overeenkomsten tussen het acceptatie onderdeel en het Ich en Uber- ich. De overeenkomst tussen de acceptatie en het Ich is dat ik de realiteit onder ogen moet zien, en soms het Es, de woede en het verdriet, moet filteren. De overeenkomst met het Uber- ich is dat ik weet wat ‘slecht’ en ‘goed’ is. In de context van mijn performance is het bijvoorbeeld ‘slecht’ om je gevoelens op te kroppen. Dit heb ik geleerd van de eerdere stappen in het proces. Opkroppen is niet goed, maar enkel en alleen eruit laten gaan ook niet. Daarentegen is het voor in mijn optiek wel ‘goed’

55

om een juiste middenweg te vinden.

Een interessant detail waar ik op stuitte tijdens mijn onderzoek naar Freud is zijn benaming voor een behandelmethode: Catharsis39. Tijdens deze behandeling liet hij patiënten over hun trauma’s praten, ook was er plaats voor uiting van emotie. Het doel was om patiënten bewust te worden van hun onbewuste conlficten door middel van psychoanalyse, droomduiding of hypnose. Tegenwoordig is deze behandelmethode beter bekend als psychoanalyse. Het vergaren van deze informatie bracht mij een zekere bevestiging dat mijn associaties met Freud’s theorie niet erg gek zijn. Mijn doel, catharsis veroorzaken bij mijzelf, is hetzelfde doel wat Freud voor zijn patiënten stelde.

39

‘Catharsis (psychologie)‘ Wikipedia.

56

57

Conclusie

Filosofie & pyschologie

58

Door het bestuderen van filosofen en psychologen ben ik stil gaan staan bij de band tussen kunst en emotie. Maar ook wat het effect van kunst kan zijn. Ik ben duidelijk opzoek naar een soort van catharsis, en filosofen zoals Aristoteles bevestigen dat dit een mogelijk effect kan zijn van een kunstwerk. De informatie die ik heb vergaard over Freud brachten mij een bepaald inzicht in mijn eigen performance. Het is niet dat Freuds zijn theorie aanleiding was voor mijn performance, maar het ging eerder om de associatie en gelijkenis. Hierdoor kwam ik erachter dat de problemen die ik te lijf ga, in mijn performance, voornamelijk geestelijke processen zijn. Deze zal ik moeten oplossen. Dit was ook Freud zijn doel tijdens zijn behandelmethode Catharsis. Bij mijn performance ben ik bij wijze van spreken op zoek naar mijn eigen therapie of catharsis.

59

60

Pedagogiek

Het onderdeel Pedagogiek bestaat uit citaten uit een onderzoek over de effecten van ouderlijke scheiding op jonge mannen. Omdat ik in deze doelgroep val, leek het mij meer dan zinvol om hun conclusies te bestuderen, om zo mijn proces beter te begrijpen.

61

Pedagogisch onderzoek Door wetenschappelijke data te bestuderen over de effecten van ouderlijke scheiding op jongens en jongemannen word ik bewuster van de mogelijke processen die ik heb ondergaan. In het onderzoek, dat Ed Spruijt en Vincent Duindam in 2004 hebben gepubliceerd, kwam ik zowel overeenkomsten als verschillen tegen met mijn situatie. De verschillen zijn voor mij minder belangrijk dat de overeenkomsten. Ik licht drie citaten uit het onderzoek toe, waarin ik overeenkomsten vond met mijzelf of mijn situatie. Vervolgens bespreek ik wat de relevantie is ten op zichte van mijn eigen onderzoek en performance. Hetherington en Kelly (2002) stellen verder dat jongens minder in staat zijn om hun gevoelens te verwoorden dan meisjes en dat ze in tijden van stress minder goed om hulp kunnen vragen. Hierdoor ontbreken bij hen ook weer vaker protectieve factoren, die bij meisjes wel meer aanwezig zijn40. Het citaat hierboven beschrijft een periode die ik ook door heb gemaakt. Ik wist totaal niet hoe ik met mijn gevoel om moest gaan, en met de stress die ik in mij had al helemaal niet. Bij mij ontstonden er heftige gevoelens die ik niet goed kon uiten. Het opkroppen van deze gevoelens bezorgde mij enorme stress. In eerste instanties had ik dit niet eens door, totdat ik lichamelijke en geestelijke kwalen kreeg. Deze symtomen komen overeen met de theorie van Freud; het Ich onderdrukt het Es en dit zorgt voor 40 Spruijt, E. & Duindam, V. (2004). Jongens en jonge mannen na ouderlijke scheiding.

63

onbewuste conflicten. Het ergste wat de stress mij bracht waren angstaanvallen. Ik kreeg in gesloten ruimtes zoals de trein of collegezalen nare gevoelens, zoals een brok in mijn keel, zwetende handen en het gevoel dat ik direct weg moest. Dit alles was het resultaat van opkroppen van gevoelens. Pas op het moment dat ik mij dit realiseerde begon ik mij anders op te stellen tegenover mijn gevoelens, en begon om mijzelf te denken. Ik moest doen wat belangrijk voor mij was, en dit hielp. Het eerste deel van mijn performance, de verwonding, gaat eigenlijk ook over deze periode. Ik zoek een manier die mij helpt mij weer beter te maken. Deze manier is niet afwachten, maar recht door het canvas heen. Je zou het canvas ook kunnen zien als een grote barricade. Om mijzelf beter te voelen moest ik ervoor zorgen dat ik aan de andere kant van die barricade terecht kwam. In de performance kom in dan in het deel terecht waar ik alleen maar mijn emoties laat zien. Ten slotte constateert ook Hetherington (1999) dat diverse effecten, zoals meer riskante gewoonten en meer psychische problemen, voortduren tot ver in de volwassenheid. Zij waarschuwt er dan ook voor de scheidingseffecten niet te onderschatten41. In het onderzoek wordt aangegeven om de scheidingseffecten niet te onderschatten. Toen ik de heftige angstaanvallen had besloot ik dat ik dit probleem moest aanpakken. Dit onderzoek en mijn performance zijn daar een onderdeel van. Ik wil proberen 41 Spruijt, E. & Duindam, V. (2004). Jongens en jonge mannen na ouderlijke scheiding.

64

zoveel mogelijk schade te voorkomen, en er voor te zorgen dat ik mijn leven er niet te veel onder wil laten lijden. Tot nu toe voel ik dat het onderzoek positieve effecten op mij heeft. Door veel met dit onderwerp bezig te zijn, data te verzamelen en vergelijkbare kunstenaars te bestuderen merk ik dat ik het goed kan verwerken. Ik leer steeds meer over mijzelf, en wat normaal is na zo’n gebeurtenis. De catharsis begint langzamerhand wat op gang te komen. De meeste onderzoekers zijn van mening dat kinderen, zowel jongens als meisjes, in de eerste twee jaar na de scheiding de meeste negatieve gevolgen ondervinden. Daarna neemt het leven veelal weer min of meer zijn normale loop42. Het uitvoeren van dit onderzoek en de performance vraagt wel veel van mij. Ik vroeg mij zelf dan ook af: Wil ik dit wel? Na een enige tijd kwam ik tot de conclusie dat ik klaar was om dit project te doen. Dit komt behoorlijk overeen met de uitspraak van Louise Bourgeois dat het belangrijk is om klaar te zijn op iets te doen, en ik was klaar voor dit project. Tijdens het bestuderen van dit pedagogisch onderzoek kwam ik erachter dat zowel jongens als meisjes twee jaar na de scheiding weer terug vallen in hun normale patronen en het ergste achter de rug hebben. Op het moment dat ik dat las was het zo goed als twee jaar geleden dat mijn ouders uit elkaar gingen. Dit maakte mij alleen maar gemotiveerder om dit project uit te voeren. Ik begon het te zien als een afsluiting van het hele proces. Om zowel geestelijk en lichamelijk 42 Spruijt, E. & Duindam, V. (2004). Jongens en jonge mannen na ouderlijke scheiding.

65

Conclusie

Pedagogiek

66

De informatie uit het onderzoek was essentieel om mijzelf, mijn situatie en mijn proces beter te begrijpen. Door de data te bestuderen begon ik te begrijpen waarom het niet gek is dat ik mijn gevoelens niet goed kon uiten, of waarom ik niet goed met mijn stress om kon gaan. Ook bracht het onderzoek mij tips over waar ik voor moet uitkijken. Kortom: dit pedagogisch onderzoek heeft mij laten begrijpen wat ik door heb gemaakt. Dit zorgt ervoor dat ik beter begrijp wat ik doe, en dat ik beter mijn onderzoek en performance kan uitvoeren.

67

68

Theater

Ondanks dat mijn performance geen theaterstuk is, zijn er wel dingen die kan ik leren van uit de wereld van het theater. Een aantal acteurs, regisseurs of theatertheoretici hebben onderzoek gedaan in het oproepen van echte emotie tijdens theater. Deze informatie kan voor het moeilijkste onderdeel ondersteunend werken: de emotionele ontlading. In dit stuk licht ik de visies van Jerzy Grotowski en Konstantin Stanislavski toe over het oproepen van echte emoties.

69

Konstantin Stanislavski sterker uit het proces te komen. De Russische acteur, regisseur en theatertheoreticus Konstantin Stanislavski (1863) was in zijn tijd een van de bekendste op het gebied van theater in Rusland. Hij stond onder meer aan de basis voor het befaamde kunsttheater Moskou43 en heeft de hele theater en film wereld beïnvloed door zijn theorie, dat tegenwoordig beter bekend is als ‘Method Acting’44. Voornamelijk het Method Acting dat Konstantin Stanislavski introduceerde vind ik erg interessant voor mijn onderzoek. Tijdens deze manier van acteren probeert de acteur zo ‘echt’ mogelijke emoties naar boven te halen tijdens. De manier om echte emoties te bereiken is volgens Konstantin Stanislavski mogelijk twee handelingen. Ten eerste door te handelen en te voelen alsof het echt is. Ten tweede door te putten uit eigen herinneringen45. Binnen deze manier van acteren zijn op dit moment twee verschillende stijlen ontwikkeld om dit te bereiken. Aan de ene kant zijn er acteurs die werken vanuit een eigen herinneringen, en aan de andere kant zijn er acteurs die door fantasie echte emoties proberen te bereiken. Ik ben meer geïnteresseerd in de acteurs die vanuit herinnering proberen te acteren. Los van deze twee stromingen binnen het Method Acting is een ding erg belangrijk: niet praten, 43 44 45

Konstantin Stanislavski (Hoogland & van Klaveren). ‘Method Acting‘ Wikipedia. ‘Konstantin Stanislavski’ Wikipedia.

71

maar doen46. Als iemand verdrietig is moet er dus niet gezegd worden: ik ben verdrietig. Wil de acteur verdriet over brengen dan moet er gehandeld worden alsof er echt verdriet is. Dit uit zich in bijvoorbeeld huilen. Voorbeelden van hedendaagse acteurs die gebruik maken van Method Acting zijn: Robert De Niro, Maryl Streep en Daniel Day Lewis.

46

‘Method Acting‘ Wikipedia.

72

73

Jerzy Grotowski De toneelregisseur en vernieuwer op het gebied van experimenteel theater Jerzy Grotowski (1933) was mede geïnspireerd door Konstantin Stanislavski tijdens een verblijf een Moskou. Door de op komende filmindustrie concludeerde Jerzy Grotowski dat het acteren in een theater zich moest onderscheiden van het spektakel acteren dat in films te zien was. In zijn boek Towards a poor theatre (1968) legt hij uit dat het theater moet in zetten op de kracht van theater: de relatie tussen de acteurs en publiek. Deze centrale gedachte wordt in dit boek beschreven als de noodzaak tot een ‘poor theatre’47. Hiermee bedoelde hij dat het geen show moet worden, maar alles van decor tot aan kostuum moest zwart/sober, zodat de toeschouwer niet afleidt wordt. Een andere centrale gedachte in Jerzy Grotowski zijn visie is de Via Negativa48. Met dit begrip wordt bedoeld dat acteurs geen technieken aangeleerd moeten krijgen, maar dat zij nou juist blokkades moeten opheffen waardoor zij zuiverder gaan acteren. Blokkades opheffen kon volgens Grotowski door middel van uitputting49 en complete beheersing van het lichaam. Een voorbeeld dat beschreven wordt zijn de geluidreflexen van de acteur. Deze moeten zo goed functioneren dat als er een geluid binnenkomt, de acteur er zo snel op moet kunnen reageren dat er niet bij nage47 48 49

Jerzy Grotowski (The Jason Bennet Actors Workshop). Jerzy Grotowski, naar een sober theater (Toneelgroep Expressie). L. Vos, I. Godderis, De strijd van de witte adelaar. Acco. 2005.

75

dacht wordt. Het denken vernietigd namelijk alle spontaniteit50. Het doel van Via Negativa is dat de acteur zich op een meest intieme manier kan geven. Als de acteur bepaalde technieken hebben aangeleerd, wordt er volgens Grotowski eerder een misbruik gemaakt van emotie en kan er dus geen echte intimiteit gegeven worden. Jerzy Grotowski heeft ook een principe verklaring opgesteld. De kern hiervan is te lezen in het volgende citaat: ‘Theater -de acteurstechniek, de kunst waarin het levend organisme naar hogere motieven streeft- voorziet in de mogelijkheid om integratie te bereiken, om maskers af te zetten, om de wezenlijke substantie bloot te leggen: een eenheid van fysieke en mentale reactie.’51. De belangrijkste essentie uit dit citaat is dat het echt moet zijn. Er moet geen masker opgedaan worden, maar het moet echt zijn: ‘de wezenlijke substantie blootleggen’.

50 Jerzy Grotowski, naar een sober theater (Toneelgroep Expressie). 51 Ibidem

76

77

Conclusie Theater

78

Ondanks dat ik een performance uit voer en geen theater stuk heb ik wel enorm veel gehad aan het bestuderen van Konstantin Stanislavski en Jerzy Grotowski. Visies zoals het door uitputting tot jouw echte gevoelens komen of mijn herinneringen krachtig laten afspelen in mijn hoofd terwijl ik de performance uitvoer zijn noodzakelijk om over na te denken. Het door uitputting bij mijn ‘echte’ gevoelens komen neem ik voornamelijk mee in het bedenken van mijn performance. Mogelijk wil ik dit onderdeel gebruiken als voorbereiding of tijdens de performance zelf toepassen.

79

80

Literatuur

Als afsluiting van het onderzoek licht ik een citaat toe wat als het ware terug kijkt op het proces. Het citaat is afkomstig uit een essay dat geschreven is door Paul Bogaert. In het essay bespreekt hij een van zijn favoriete verhalen: Het batmangevoel van Dirk Bastelaere. Bij dit onderdeel zit geen conclusie.

81

Het Batmangevoel ‘Batmans masker afdoen… De ware identiteit van Batman zal geen geheim meer zijn…’ Tot op heden is de esthetische ervaring voor mij niets anders dan dat Batmangevoel van toen: het komplex van lichamelijke en geestelijke sensaties die iemand ondergaat bij een naderende ontknoping. Het nog nauw verholen geheim. Men weet dat iets zich gaat vrijgeven en de aangehouden suspense die aan de ontmaskering voorafgaat is intrigerender dan de identiteit zelf. Die opschorting van begrip, dat uitgestelde oordeel, die verwachting van betekenis, het is voor mij belangrijker dan het begrip, het oordeel en de betekenis. Niks melancholie, niks heimwee. Niet de toestand, maar het proces. Het geheim dat over de dingen heen ligt, als taal over de werkelijkheid.52 Het citaar hierboven is afkomstig uit een essay van Paul Bogaert (1968) over het verhaal Het Batmangevoel (1986) van Dirk Bastelaere (1960). Tijdens onderzoek kwam ik dit essay tegen en ik was erdoor gefascineerd. Door het lezen hiervan zag ik namelijk een overeenkomst tussen Batman en mijzelf. Batman zijn ware identiteit is onbekend, want deze wordt ten slotte afgeschermd door zijn masker. Ik had in en na de periode van mijn ouderlijke scheiding ook een masker op. Ik liet mijn ware zelf niet zien aan buitenstanders. Wat ik intrigerend aan dit citaat vind, is dat het ook terug kijkt op een ontkoping, namelijk de ontmaskering van Batman. In mijn performance is ook een ont52

Bogeart, P. (1986). Over ‘Het batmangevoel‘ van Dirk Bastelaere.

83

maskering zichtbaar. Ik ontmasker de gevoelens die verscholen waren in mijzelf. Dit element vond ik ook tijdens de studie naar Grotowski. Hij concludeerde ook dat de acteur ‘een masker af moet zetten‘53 om bij zijn echte gevoelens te komen. In mijn geval is dit precies hetzelfde. Ten tweede vind ik iets in het citaat dat mij aan Bas Jan Ader doet denken: ‘‘Het nog nauw verholen geheim. Men weet dat iets zich gaat vrijgeven en de aangehouden suspense die aan de ontmaskering voorafgaat is intrigerender dan de identiteit zelf’’54. Het verhaal gaat over iets wat onvermijdelijks is. Je weet dat het gaat gebeuren, en het weten is belangrijker dan de onthulling. Dit doet mij denken aan de ‘‘Fall’’ werken van Bas Jan Ader. Daarin is het onvermijdelijk dat hij gaat vallen, maar wanneer is nog niet duidelijk. Het gaat om een zekere suspense, die zo’n moment oplevert. Zoals in het onderdeel van Bas Jan Ader al aangaf: Ik ben ook opzoek naar iets onvermijdelijks in mijn werk. Iets dat zorgt dat er een suspense ontstaat. Ten derde wordt er op het eind stil gestaan dat het proces zo belangrijk is. Bij mijn onderzoek en performance was het proces ook erg belangrijk. Het beschreven proces doet mij ook denken aan Louise Bourgeois. Zij concludeerde ook dat het proces naar de expositie van haar werk belangrijker is dan de expositie zelf.

53 54

Jerzy Grotowski, naar een sober theater (Toneelgroep Expressie). Bogeart, P. (1986). Over ‘Het batmangevoel‘ van Dirk Bastelaere.

84

85

86

Conclusie

In dit onderdeel probeer ik een antwoord op mijn hoofdvraag te formuleren. Deze conclusie is geschreven na het uitvoeren van mijn onderzoek en de performance. Hierin probeer ik alles dat ik heb onderzocht en ben ondergaan samen te voegen, om via reflectie tot een concrete conclusie te komen.

87

Conclusie Inmiddels kijk ik terug op een lange periode van onderzoek en experimenteren. Tijdens dit proces heb ik veel dingen geleerd. De vergaarde informatie was relevant voor mijn onderzoek, maar ook belangrijk voor mij als persoon. Mijn onderzoeksvraag was: In hoeverre is het mogelijk om een ingrijpende gebeurtenis geloofwaardig te verbeelden in een kunstwerk? en daardoor deze gebeurtenis beter te verwerken of te accepteren. En is het resultaat van mijn verbeelding (performance) een catharsis (heling, reiniging) voor het publiek en mij? Als ik met deze vragen in mijn hoofd terug kijk naar mijn proces kan ik een aantal effecten concluderen. Ten eerste is dat het proces naar de performance toe al bijna een catharsis op zichzelf was. Door continu bezig te zijn met mijn gevoelens leerde ik meer kennen over mijn gevoelens, en daardoor leerde ik er ook beter mee omgaan. De performance zelf was voor mij een ‘echte‘ catharsis. Na de performance voelde ik geen vervelende emoties. Het voelde als een opluchting van iets dat mij lang in de weg had gestaan. Ook voelde ik mij in zekere zin schoon, misschien beantwoord dat aan het gevoel van een reiniging van de geest. Ik kan dus concluderen dat het resultaat van mijn ‘verbeelding‘ op mij een werking had, dat sterk lijkt op een catharsis. Op het publiek dat aanwezig was bij mijn performance had een voor mijn gevoel en observatie ook een krachtige werking.

89

Nadat ik mijn performance had uitgevoerd waren de aanwezigen stil, en keken nog lang naar het canvas zonder iets te zeggen. Volgens een van de toeschouwers riep het met overtuiging een catharsis op. Zij vertelde dat zij na het zien van de performance nog lang moest nadenken over haar zelf en andere gedachten dat de performance had opgeroepen. Een andere toeschouwer zag mijn performance meer als een catharsis voor mij dan voor haar. Hieruit kan ik concluderen dat het van de persoon af hangt of het werkt als een catharsis of niet. Dit heeft te maken met hoe iemand op dat moment in het leven staat, en mogelijk ook onbewuste conflicten heeft waaruit diegene zich kan identificeren met de performance. De vraag of mijn performance een geloofwaardige is verbeelding was van mijn situatie is tamelijk subjectief. Als ik zelf antwoord op die vraag kan geven dan is het antwoord: ja! Voor mij kwam de performance serieus, echt en geloofwaardig over. Voornamelijk omdat ik in de performance lichamelijk en geestelijk de confrontatie aan ga, kwam dit voor mij vol geloofwaardigheid over. Heb ik door dit proces beter leren omgaan met mijn gevoelens? En heb ik deze beter kunnen verwerken? Ik kan met overtuiging zeggen: Ja, het heeft mij meer gebracht dan ik ooit had kunnen denken!

90

91

Literatuurlijst Boeken Palmer, D (1989). Filosofie voor beginners, Houten, Nederland. Spectrum.

Beenker, E. (en meer), Please dont leave me, Bas Jan Ader (2006). Rotterdam: Boijmans van Beuningen.

Calle, S., Take care of yourself (2007). Arles: Actes Sud.

Vos, L., Godderis, I., De strijd van de witte adelaar. Acco. 2005

Wetenschappelijke artikelen Spruijt, E. & Duindam, V. (2004). Jongens en jonge mannen na ouderlijke scheiding. Aangetroffen op: http://www.pedagogiek-online.nl/index.php/pedagogiek/article/viewFile/224/223

Tijdschriftartikel online Bas Jan Ader (Mister Motley). Aangetroffen op: http://mistermotley.nl/Archief/Nummers/20/Xtra/bas-jan-ader/

Mik, E. (2007, 1 september). Take Care of Yourself - Sophie Calle. Aangetroffen op: http://www.vn.nl/Standaard-media-pagina/TakeCareOfYourself-SophieCalle.htm

Wertheimer. T. (2012, 7 augustus). Stuart Ringholt: Anger Workshops. Aangetroffen op: http://performamagazine.tumblr.com/post/27861857717/stuart-ringholt-anger-workshops

92

Internetsites Atanverdult (2007, 27 juli). Bij het begin. Aangetroffen op: http://eudaimonia.blogse.nl/ log/bij-het-begin.html

Bogeart, P. (1986). Over ‘Het batmangevoel‘ van Dirk Bastelaere. Aangetroffen op: http://www.paulbogaert.be/?page_id=319

‘Catharsis‘ Encyclo. Aangetroffen op: http://www.encyclo.nl/begrip/catharsis

‘Catharsis (psychologie)‘ Wikipedia. Aangetroffen op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Catharsis_(psychologie)

‘Es (psychoanalyse)‘ Wikipedia. Aangetroffen op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Es_(psychoanalyse)

‘Esthetica‘ Wikipedia. Aangetroffen op: https://nl.wikipedia.org/wiki/Esthetica#Plato.27s_ idee_van_mimesis

Hagenbeek. S. (2009, 2 april). Aristoteles’ definitie van de tragedie en het belang van de Katharsis. Aangetroffen op: http://sharonhagenbeek.nl/literatuurwetenschap/aristotelesdefinitie-van-de-tragedie-en-het-belang-van-de-katharsis

Hall of Fame - Sigmund Freud (psyonline.nl). Aangetroffen op: http://www.psyonline.nl/ sigmund-freud.html

‘Ich‘ Wikipedia. Aangetroffen op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Ich

93

Jerzy Grotowski (The Jason Bennet Actors Workshop). Aangetroffen op: http://www. jbactors.com/actingreading/actingteacherbiographies/jerzygrotowski.html

Jerzy Grotowski, naar een sober theater (Toneelgroep Expressie). Aangetroffen op: http://www.toneelgroepexpressie.nl/huidige/uitgangspunten/grotowski.html

Konstantin Stanislavski (Hoogland & van Klaveren). Aangetroffen op: http://www. hooglandvanklaveren.nl/auteur/konstantin-stanislavski

‘Konstantin Stanislavski‘ Wikipedia. Aangetroffen op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Konstantin_Stanislavski

‘Method Acting‘ Wikipedia. Aangetroffen op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Method_acting

‘Mimesis‘ Wikipedia. Aangetroffen op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Mimesis

Rijksuniversiteit Groningen (2012, 22 november). Denken over kunst. Aangetroffen op: http://www.rug.nl/education/scholierenacademie/scholieren/profielwerkstuk/alfasteunpunt/subjects/onderwerpen/filosofie/denkenoverkunst

‘Über-ich‘ Wikipedia. Aangetroffen op: http://nl.wikipedia.org/wiki/Über-ich

Documentaires Akers, M., ‘Marina Abramovic: The artist is present’ (documentaire). 2012

Finch, N., ‘Louise Bourgeois’ (documentaire). BBC, London, 1993.

Daalder, R., Ohlmann, A.. Here is always somewhere else (2005). Hilversum: VPRO

94

Youtubefilmpjes CommunityTeatroReal (11 april 2012). “The Life and Death of Marina Abramovic” (videobestand). Geraadpleegd via: http://www.youtube.com/watch?v=natT4xHY39k

Klararedactie. (2009, 29 juni). Marc Didden over Sophie Calle (videobestand). Geraadpleegd via: http://www.youtube.com/watch?v=mynFoV15Cj4

95