Onze Beginselen. Een Toelichting op het. Program der Christelijk-Historische Unie, door C. E. VAN KOETSVELD. Met een

Onze Beginselen. Een Toelichting op het Program der Christelijk-Historische Unie, door

C. E. VAN KOETSVELD. Met een . voorwoord van

Jhr. Mr. R. F. DE SAVORNIN LOHMAIi.

Schoonhoven, S. & W. N. VRN NOOTEN. —1912.

--

VOORWOORD.

Gaarne schrijf ik een woord tot aanbeveling van dit boek. Het was niet de bedoeling van den schrijver een wetenschappelijk werk te leveren over Staatsrecht, of om anderen te bestrijden , maar om op eenvoudige , voor elkeen verstaanbare wijze, een toelichting te geven op het program der Christelijk-Historische Unie. Dit was noodig, omdat de leden dier partij hun kracht meer zoeken in propaganda van beginselen en overreding dan in organisatie der leden, al is ook deze om praktische redenen onmisbaar. Eerst als gevoeld wordt dat geheel ons recht, ook ons Staatsrecht dus, van de Christelijke beginselen moet worden doortrokken , kan van een „Christelijken Staat" sprake zijn. Maar wat wordt onder die beginselen verstaan ? Tal van vraagstukken zijn door den schrijver aangeraakt en , in den regel , opgelost op een wijze , die ook mij juist voorkomt. Over veel zal altijd verschil van gevoelen blijven bestaan ; maar de auteur heeft steeds getracht — zooals het een Christelijk-Historisch man betaamt — zich aan te sluiten aan het bestaande , dit te toetsen aan Christelijke beginselen , en dan aan te dringen op ontwikkeling van het bestaande onder het licht van het Evangelie. Voor plannenmakerij, gegrond op een of anderen theologischen of philosofischen grondslag, heeft hij zich zorgvuldig gewacht. Terecht. De maatschappij ontwikkelt zich naar

4 in haar verscholen krachten , en die ontwikkeling behoort getoetst te Worden aan de eischen die Gods Woord ons stelt. Eerst daarna komt de bespiegeling. Het wil mij dus voorkomen dat de Heer VAN KOETSVELD, die, al onthoudt hij zich van citaten, blijkbaar toch met de adviezen ook van anderen , te rade gegaan is, een verdienstelijk werk heeft verricht, en ik hoop dat de Christenen in den lande, onverschillig van welke richting ook, eveneens daarover zullen denken. A. F. DE SAVORNIN LOHMAN.

'S-GRAVENHAGE

, 28 Augustus 1912.

HET GE Z A Ge

ART. 1. „De regel, waarnaar het gezag in den „Staat moet worden uitgeoefend, is de in de Heilige Schrift „geopenbaarde ordening Gsods, onverschillig welke de „personen zijn , die tijdelijk met eenige staatsbediening „zijn belast. Deze ordening behoort op staatkundig gebied „in alles richtsnoer en toetssteen te zijn. Ter beoordeeling „op staatkundig gebied van de vraag, wat die ordening „Gods is, ' worde gelet niet alleen op de stellige uit„spraken der Heilige Schrift, maar ook op het oordeel der „Christelijke Kerk en op de leiding Gods, waargenomen „in de geschiedenis ' der volken."

„Hoe veelvuldig en veelsoortig de politieke geschilpunten „ook zijn , bij alle zal men , indien men maar met een telkens „herhaald : waarom ? al verder en verder doordringt in de diepte „der quaestie , altijd en altijd weder op den bodem vinden „liggen de vraag : wat dunkt u van het gezag? „Uit de verschillende opvattingen omtrent de bron , het „wezen , het doel en de grenzen van het gezag vloeit ten slotte „voort de gansche strijd der meeningen op het politieke slag„veld. Als wij eenmaal ons antwoord op die hoog ernstige „vraag gegeven hebben , dan komt tot ons de strenge logica, „en zij neemt ons bij de hand en leidt ons onverbiddelijk door „heel een reeks van als bussen in elkander sluitende gevolg„trekkingen naar een standpunt, lijnrecht tegenovergesteld aan „en door een niet te overbruggen klove gescheiden van dat• „dergenen , die op de allereerste vraag een ander antwoord „gaven." Gedachtig aan dit woord uit de inleiding van mijn boek

2 over „Onze Politieke Parten", geloof ik dus ook deze bespreking van de beginselen der Christelijk Historische Unie te moeten openen met de vraag : hoe zullen zij , die tot deze partij behooren , hebben te oordeelen over den aard , den oorsprong , het doel en den omvang van het gezag? Aard van het Gezag. Gezag is vrijheidsbeperking. Volkomen onbeperkte vrijheid zou beteekenen : altijd in alles en ten volle handelen naar eigen wil. Doch zij is iets geheel onbestaanbaars. Zelfs zoo een mensch de éénige bewoner, de onbetwiste eigenaar der gansche aarde was, zou hij nog die absolute vrijheid missen. Zijn vermogen tot eten , drinken, bewegen , genieten en begrijpen heeft grenzen , die zijn wil niet kan overschrijden. Hij is een in het stof gekerkerde , die bij eiken te stouten aanloop het hoofd stoot tegen de wanden van zijn cel. Zoo ligt dus reeds in de beperktheid onzer vermogens een beperking onzer vrijheid : De mensch kan niet alles wat hij wil. Maar de vrijheidsbeperking gaat nog een belangrijke schrede verder : De mensch mag nog niet alles wat hij kan. Omcirkelt het eigen leven de vrijheid van den mensch met de niet te overschrijden grenslijn van . het niet-kunnen , het is voornamelijk liet samen -leven dat de ruimte zijner beweging verengt tot binnen de perken van het niet-mogen. De mensch is niet alléén op aarde. Lang voOr zijn willen de grens. van het kunnen bereikt, komt het in botsing met het willen van anderen. Lang vóór hij de door zijn natuur hem gelaten bewegingsruimte doorloopen heeft, dringt hij op tegen het terrein van anderen. En dan moet geschieden hetzelfde wat ons de honigraat der bijen toont. De cellen van de honigraat zouden , als zij elk op zich zelve stonden , cirkelvormig zijn , zooals de buitenwand der randcellen bewijst. Maar elkaar rakend drukken zij elkaar samen tot zeshoeken. Zoo is het ook met de vrijheid van den mensch. Was hij alleen, dan zou slechts de cirkel van

3 het kunnen hem insluiten. Maar de aanraking met anderen knijpt dien cirkel samen tot den zeshoek van het mogen. In die beide gevallen is er iets, dat onzen wil in den weg staat , iets , dat onze vrijheid beperkt. Dat „iets", die muur waartegen wij stuiten, heet : gezag. Maar als wij enkel zeggen : gezag is vrijheids-beperking, dan is dat toch nog geen volledige définitie. Zeker ! gezag is vrijheidsbeperking. Maar alle vrijheidsbeperking is daarom nog geen gezag. Ook geweld en list kunnen onze vrijheid aan banden leggen. Toch zullen wij deze geen „gezag" noemen. Want wat waarlijk dien naam verdient , kan slechts zijn een vrijheidsbeperking, uitgeoefend door wie tot die uitoefening werkelijk gerechtigd is en ondergaan door wie verplicht is haar als rechtmatig te erkennen. En waarom zijn zij, die onder zoodanig gezag staan, verplicht het als rechtmatig te erkennen ? Het antwoord op die vraag ontvangen wij vanzelf als wij naspeuren wat toch wel is de Oorsprong van het Gezag. Als wij niet kunnen of niet mogen wat wij toch zouden willen , dan ligt daarin opgesloten , dat , goed- of kwaadschiks, onze wil zich te buigen heeft onder een anderen , buiten ons staanden wil , die onze vrijheid beperkt, d. i.: die gezag over ons uitoefent. Welke wil is dit? In de gevallen waarin de beperktheid onzer vermogens onze vrijheid grenzen stelt , kunnen wij zeggen , dat het de natuurwetten zijn die ons aan banden leggen. Maar een wet is geen wil. Zij is slechts de uiting van een wil. Achter elke wet is een wetgever, die haar instelde en haar handhaaft. Achter de natuurwetten nu kan geen andere wetgever staan dan de Heer der natuur, haar Formeerder en Bestuurder. Niemand, die gelooft aan God , zal dat ontkennen. Dus is elk „nietkunnen" een gezagsoefening Gods over ons. Minder gemakkelijk is het onderzoek naar de bron van het gezag in al die gevallen , waarin niet de wetten der

4 natuur, maar die der menschen onze vrijheid aan banden leggen. Menschelijke wetten ! Wilsuitingen van mede-menschen , die bedoelen onzen wil te binden; — die de ruimte onzer beweging, door God met. Zijn natuurwetten reeds binnen de grenzen van het kunnen beperkt, thans nog verengen willen door een staketsel van ,,niet—mogen"! Maar zij , die dit staketsel zetten , zijn slechts menschen van gelijke beweging als wij. Vanwaar dan hun recht tot bevelen? Vanwaar onze plicht tot gehoorzamen ? M. a. w.: in welken grond wortelt , uit welke bron vloeit het gezag van menschen over menschen ? Rousseau zou zeggen , dat deze vraag verkeerd gesteld is, ja dat zij geen zin heeft. Immers, de mensch, zich aan wetten onderwerpend, gehoorzaamt, volgens Rousseau, niet anderen, maar slechts zich zelve. „Chacun , s'unissant à tous , n'obéisse pourtant qu'à lui-même". 1) De wil , die de wetten maakt , is de algemeene wil. Met dien algemeenen wil valt steeds de onze samen. 2) Gehoorzaamheid aan de uitingen van dien algemeenen wil , - d. i.: aan de " wetten , -- is dus niets anders dan volkomen vrijwillige zelfbeperking. Maar die algemeene wil is een fictie. Hij is er niet en is er nooit geweest. Wèl zijn er verschillende tegen elkander indruischende willen , ja bijna zou men kunnen zeggen , dat van geen twee menschen de willen altijd en geheel zullen samenvallen. Laat er op enkele punten overeenstemming van wil zijn bij velen , — nooit zal die overeenstemming bij allen bestaan. Bij de grootst denkbare overeenstemming zal nog nimmer van een algemeenen wil, maar slechts van een wil der meerderheid sprake kunnen zijn. Met dezen wil der meerderheid komt die der minderheid in botsing. Denkt u den strijd tusschen die beide zonder éénige 1) Du Contrat social, Liv. I, Chap. VI. 2) En als het soms schijnt alsof dat niet zoo is, dan komt dat (volgens Rousseau) doordat wij blind zijn voor onzen eigenlijken wil, die niet anders kan dan met den algemeenen wil samenvallen!

5 daar buitenstaande macht , die regelend en bedwingend kan ingrijpen. Dan is natuurlijk die strijd reeds van te voren beslist. Natuurlijk zal dan steeds de meerderheid overwinnen. Met „meerderheid" behoeft nog niet altijd bedoeld te worden de meerderheid in getal. Het kan zeer goed zijn , dat de overwinning blijft aan de zijde van het kleinste getal, indien maar aan die zijde een overwegende meerderheid in vastheid van overtuiging, in energie, of, — zoo men wil, -- in fanatisme gevonden wordt. Men denke slechts aan het overwicht der mannen van de „Terreur", hoewel zij in aantal slechts een onbeduidend deel vormden van het Fransche volk. De meerderheid dus, van welken aard zij dan ook zijn moge, zal heerschen , omdat zij er de macht toe heeft, en de minderheid zal gehoorzamen, omdat zij er toe gedwongen wordt. Dit is, in zijn brutale naaktheid, feitelijk de éénige rechtsgrond die heel de revolutionnaire school voor het gezag weet te vinden. Heel de theorie der volkssouvereiniteit is in haar diepste wezen niets anders dan de erkenning van het recht van den sterkste. Naar onze meening echter zijn macht en dwang heel andere dingen dan recht en plicht. Niet op - den uitslag van krachtsmetingen gronden wij het recht tot bevelen en de plicht tot gehoorzamen. Niet een „algemeene wil", welke feitelijk slechts de wil der meerderheid , en in elk geval slechts een menschelj/ke wil zal zijn , is ons de rechtsgrond voor het gezag. Zoo men vraagt met welk recht de eene mensch gezag voert over den anderen , dan antwoorden wij met de woorden uit Romeinen XIII: „Daar is geen macht dan van God , en de machten , die er zijn, zijn van God verordineerd". Alle machten. Oók dus de macht der Overheid over het volk. Wi zijn van meening , dat een volk niet tot zijn overheid staat in dezelfde verhouding als een vereeniging tot het door haar gekozen bestuur, maar dat deze verhouding eenigszins gelijkt op die van het gezin tot den vader. Het gezag van het bestuur eener vereeniging heeft geen andere bron dan de wil der vereeniging die het koos. Dat van den vader echter rust niet op den wil van het gezin. Hij is

6 niet man en vader omdat zijn gezin gewild heeft, dat hij dit zijn zou. Ook is zijn gezag geen machtsquaestie. Hij is geen man en vader omdat hij de sterkste is, in staat om met geweld het gezin tot onderwerping aan zijn wil te dwingen. Dan immers zou zijn gezag verdwijnen zoodra zijn gezin hem in kracht ging overtreffen. Veel minder nog is hij man en vader krachtens den wil van buiten het gezin staande personen. Geenerlei menscheljke wil is dus de bron waaruit zijn gezag vloeide. Die bron is geen andere dan de wil van God, die den vrouwen gebood haar mannen , --- den kinderen hun ouders onderdanig te zijn. Eveneens is het met de verhouding tusschen Overheid en volk. Ook het gezag der Overheid rust noch op den wil des volks, noch op dien der Overheid zelve, .. in 't kort: rust niet op mensclieljken maar op Goddelken wil. God is de bron waaruit het vloeide. Dat wordt vooral duidelijk als men nagaat op welke wijze ontstaan is dat samenstel van volk en Overheid dat wij Staat noemen. Zij, die onomwonden de volkssouvereiniteit predikten, gingen uit van de hypothese, dat. de Staat ontstond door het „Contrat Social", het „maatschappelijk verdrag". Zij namen aan , dat op zeker oogenblik een aantal menschen vrijwillig overeenkwamen een onderling verband te vormen , waarin allen aan een door henzelve geschapen macht onderworpen zouden zijn. Ongeveer hetzelfde dus zou gebeurd zijn als hetgeen wij nog dagelijks zien geschieden bij het oprichten van vereenigingen. En inderdaad vertoont dan ook een staat naar revolutionnair systeem groote overeenkomst met zulke vereenigingen. In die vereenigingen hebben in den regel alle leden gelijke rechten , en althans heeft elk hunner een stem bij het nemen van besluiten. Ook in den revolutionnairen staat wordt die gelijkheid gepredikt en het recht op stemmen , op kiezen , erkend als een elk burger van nature toekomend recht , hoewel dit toch velen hunner onthouden wordt op gronden, die echter,

7 naar het ons toeschijnt, van revolutionnair standpunt moeilijk te verdedigen zijn. In vereenigingen berust de leiding in handen van een bestuur, dat door de vereeniging is aangesteld en ook door haar kan worden ontslagen , en dat geen andere macht heeft dan die waarmede de vereeniging het heeft bekleed. Volkomen dezelfde is de positie der gezagvoerders in den op de theorie der volkssouvereiniteit Bebouwden staat. Er is echter één groot verschil: Van eene gewone vereeniging behoeft slechts lid te worden wie genegen is zich aan haar reglement te onderwerpen , en haar verlaten kan ieder die met haar inrichting en hare handelingen niet meer tevreden is. Maar als staatsburger wordt men geboren ; men is het, of men wil of niet; en die hoedanigheid van zich werpen kan men nimmer. De vraag rijst , met welk recht men ons gehouden acht aan een afspraak, waarin wij niet gekend zijn, — een overeenkomst , waarvan wij nooit de naleving op ons hebben genomen ? Waarom zouden wij gebonden zijn aan een contract , dat verondersteld wordt in de grijze oudheid door onze voorouders te zijn gesloten? En indien die voorouders nu eens het recht hadden door een „maatschappelijk verdrag" hun verste nageslachten te binden , dan zal het die nageslachten toch zeker wel vrij staan te vragen naar het bewijs, dat werkelijk zulk een contract gesloten is ? Dan zullen zij toch zeker wel mogen vergen , dat uit het stuk zelve hun aangetoond worde wat nu eigenlijk precies is gecontracteerd? Maar zoowel naar het een als naar het ander vragen wij vergeefs. Want het „Contrat Social" is niets anders dan een hypothese , d.i. een onbewezen en onbewijsbare veronderstelling, die men noodig had ter verklaring van het ontstaan der staten , toen men nu eenmaal de veel meer voor de hand liggende, de volkomen logische verklaring van dat ontstaan niet wilde aannemen. Voor wij echter tot die, naar onze meening, éénige logische

8 verklaring van het ontstaan van een staat overgaan , moeten wij eerst nog in herinnering brengen , dat die hypothese -van een „Contrat Social" reeds lang door de meerderheid der revolutionnaire schrijvers als geheel onhoudbaar is losgelaten. Maar wat hebben zij ons daarvoor in de plaats gegeven ? De een beweert: „im Wesen des Menschen liegt auch der Grund des Staates verborgen." Dus, -- zoo zou men kunnen zeggen, — niet de menschelijke wil maar het menschelijk instinct schiep den staat. Een ander weder zegt heel geleerd : „an dem organischen Urschleim , an Protoplasmaklümpchen und einzeilige Lebewesen knüpft selbstverstándlich der organische Staatsgedanke"; hetgeen, ontdaan van alle geleerde franje, zoowat neerkomt op een onnoozel: „de staat is vanzelf ontstaan". Een derde eindelijk erkent ronduit dat : „die Staatswissenschaft die erste Entstehung der Staatsidee nicht zu erkláren vermag". De wetenschap kan het ontstaan van den staat niet verklaren ! Zeer waar ! voorzoover men althans bedoelt die soort van wetenschap, die de leer der volkssouvereiniteit huldigt. Maar laat ons zien of de wetenschap ons geen aanneemlijke verklaring kan geven zoo zij den wil van God neemt tot uitgangspunt van haar betoog. Sla op het oude Boek, dat alle wijsheid der wereld beschaamt, en zie hoe uit het gezin van Jacob de Joodsche staat ontstond. Wij zien hoe dat gezin een familie wordt, hoe uit de families stammen ontstaan , de stammen samen een volk maken en dat volk, in vaste woonplaatsen zich vestigend, vormt dan , verbonden met den grond dien liet bewoont , een rijk, een staat. Wat is dat alles eenvoudig! Zóó eenvoudig, dat wij bijna, in navolging van dien straks aangehaalden revolutionnairen schrijver, zouden zeggen : dat is vanzelf zoo gegaan. Die wordingsgeschiedenis van den Joodschen staat is geen uitzondering. Het kan niet anders, of elke staat is precies op dezelfde wijze ontstaan. Weliswaar is van geen ander volk een zoo nauwkeurige geslachtslijst als die der Joden tot ons gekomen. Maar geen geslachtslijst is immers noodig om ons

G1 er van verzekerd te doen zijn, dat ook nog andere gezinnen dan dat van Jacob de kiem zijn geweest, waaruit families, stammen , volkeren zich ontplooid hebben. En de geschiedenis vertelt ons op tal harer bladzijden hoe die volkeren , zich ten slotte binnen vaste landpalen nederzettend , staten hebben gevormd. In elk dier zich steeds uitbreidende kringen van gezin, familie , stam en volk vinden wij een besturend gezag. Wat was telkens weder de bron waaruit dat gezag vloeide? Laat mij in 't kort herhalen wat ik daarvan elders 1) gezegd heb: In het gezin vinden wij het gezag van den vader. De leden van het gezin hebben den vader dat gezag niet verleend , en het is niet op grond van vrijwillige overeenkomst dat zij er zich aan onderwerpen. God was het die den vader met gezag bekleedde en het gezin den plicht der gehoorzaamheid oplegde. Niet de menschelijke wil , maar de wil Gods was de bron waaruit het gezag vloeide. Als nu het gezin zich heeft uitgebreid tot een familie , dan treffen wij ook weder in dien ruimeren kring een natuurlijk, een vanzelf sprekend gezag aan. De oudste bloedverwant, de patriarch , is het hoofd der familie. Niet de keuze van de leden der familie maakte hem tot haar hoofd, maar de afstamming , de ouderdom , omstandigheden dus , die uit de hand Gods zijn , hebben hem zijn macht verleend en den leden der familie den plicht der gehoorzaamheid opgelegd. Ook hier dus weder is niet de wil der menschen , maar de wil Oods de bron waaruit het gezag vloeide. Maar de uitbreiding gaat verder. Zooals de familie een groep van gezinnen was , uit éénen stamvader gesproten , zoo is de stam een groep van families, saamgebonden door éénheid van afstamming. Wellicht is de onderlinge verwantschap reeds niet meer aan te toonen. Maar voor elk der leden staat niettemin onomstootelijk vast, dat toch wel degelijk die ver1) „Onze Politieke Partijen", blz. 12-16.

-

10 wantschap bestaat. Niet onderlinge afspraak, niet een „maatschappelijk verdrag", maar gemeenschappelijke afstamming schiep den stam. Niet eigen vrije keuze , maar de geboorte , de wil dus van Hem uit Wiens hand het leven is, plaatste elk der leden in dien kring en onderwierp hem aan het daarin bestaand gezag. Ook in den stam dus weder „was het gezag „niet iets dat afhankelijk was van den wil der stamgenooten, „niet iets dat zij zelf gemaakt hadden en bijgevolg, zoo zij „wilden , ook zelf weder konden vernietigen , maar iets dat hen „opwachtte bij hun geboorte en waaraan zij onderworpen waren „zonder dat voor die onderwerping hun toestemming werd ge„vraagd , iets dat bestond onafhankelijk van hun wil , en dat, „om te blijven bestaan, hun toestemming niet behoefde, iets „dat geboren was uit -- en gefundeerd op omstandigheden „die uit de hand Gods zijn. Iets historisch dus en iets God„delijks". 1) Geheel hetzelfde geldt voor tot volken uitgegroeide stammen. En als ten slotte die volken vaste woonplaatsen kiezen en dus door dat zich-binden-aan-bepaalde-landstreken van lieverlede staten in het leven roepen , waarin ieder, die zich op het grondgebied bevindt, is onderworpen aan de regels waaraan het geheele land heeft te gehoorzamen , dan brengt dit natuurlijk geenerlei verandering in het karakter van het hen beheerschend gezag. Steeds blijft waar : niet uit den wil des menschen maar uit den wil Gods neemt alle gezag, óók dat in den staat, zijn oorsprong. Jr is geen macht dan van God". (Rom. 13 : 1.) En thans : wat is in den staat Doel en Omvang van het Gezag. Die twee kunnen niet van elkander gescheiden worden. Want de omvang van het gezag is geheel afhankelijk van zijn doel. De staat behoort juist zoo uitgebreide bevoegdheid te bezitten als noodig is ter bereiking van het doel dat hij gezegd wordt te moeten nastreven. Beperkter bevoegdheid zou hem 1)

Als voren, blz. 14.

11 beletten zijn roeping te vervullen. Uitgebreider bevoegdheid zou hem verleiden tot bemoeiing met hetgeen buiten zijn terrein ligt. Daarom dan ook willen wij doel en bevoegdheid van den staat gelijktijdig bespreken, daarbij tevens aangevend waar, naar onze meening, de grenzen liggen die het arbeidsveld van den staat afscheiden van dat der maatschappij en van dat der kerk. God „heeft elk leven een eigen wet , een baan gegeven, een taak gezet." En die levensbanen , zoo zij niet die der eenzamen zijn, kruisen elkaar, en die levenstaken vullen elkander aan en grijpen in elkander als de raderen van een uurwerk. Een baan ook is gegeven , een taak ook is gezet aan de maatschappij , aan den staat en aan de kerk. En ook die taken vullen elkander aan , en ook die banen kruisen elkaar. Maar geheel samenvallen mogen zij nooit. Er is en er moet blijven onderscheid in doel, verschil in leuze. Beginnen wij met de maatschappij. Haar leuze luidt : „zoekt uw voordeel". En allen zoeken het. De maatschappij is één groote wedloop van allen tegen allen , waarin niet achterom gezien wordt, maar de oogen steeds gericht zijn op een voordeel , dat wij najagen , opdat wij het grijpen mogen. Hoogstens gaat er nu en dan een booze blik ter zijde , van stomp of slag vergezeld, als de medeloopers ons willen belemmeren in onzen ren. En dat trachten zij allen te doen ;; want een ander tegenhouden is dikwijls zelf vooruit komen. Dat is de wet der concurrentie. Heel de concurrentie is niets anders dan een poging om anderen voor de voeten te springen en z66 u te plaatsen tusschen hen en het door hen en u beoogde voordeel. En allen trachten dat te doen , en allen verdringen en vertrappen elkaar als zij kunnen; want in die jacht naar voordeel is geen rechtvaardigheid noch barmhartigheid , is geen omzien naar de gevallenen , geen vertraging van vaart om wie niet bij kunnen blijven , geen oog voor wonden , geen oor voor klachten lachten , .... . daar is slechts één ding dat men zijn aandacht waardig acht: -

....

12 het eigen voordeel. „Zoekt uw voordeel" is de éénige veer die gansch de ijlende , dringende schare drijft. Zij drijft de achteraankomers , die enkel strijden om het bestaan. Zij drijft het centrum, dat strijdt om welvaart. Zij drijft de spits, die strijdt om weelde en steeds méér weelde. Men kan zeggen , dat de maatschappij , zoo zij geheel bandenloos aan zich zelve ware overgelaten , slechts op genotzucht en zelfzucht zou gegrond zijn. Wanneer wij zeggen , dat de maatschappij op genotzucht gegrond is, dan behoeft daarin nog geen verwijt te liggen. Er is op zich zelf niets kwaads in , dat zij , die koude lijden, haken naar vuur, kleeding en dekking, dat zij, die hongeren, jagen naar verzadiging. Wie toch zal beweren dat het zoeken van het onontbeerlijke verkeerd is? Er is zelfs nog geen kwaad in , dat wie reeds voldoende door katoen en wol tegen koude gedekt is , ook nog naar de meerdere sierlijkheid van fluweel en zijde verlangt, en dat hij , die zich reeds verzadigen kan, bovendien nog wijn, wild en fijne vruchten begeert. Wie toch zal beweren , dat het verlangen naar méér dan het strikt noodige, dat het grijpen naar het aangename steeds verkeerd is? Genotzucht is geen deugd , maar zoolang zij niet te ver wordt gedreven is zij toch evenmin een ondeugd. Zij is eenvoudig iets heel natuurlijks, iets dat onafscheidelijk aan onze stoffelijke natuur is verbonden. Op den drang naar bevrediging onzer stoffelijke behoeften is heel de maatschappij gebouwd. Bestonden die behoeften niet , dan zou er ook geen maatschappij bestaan. Had niemand behoefte aan kleeding, voeding, verwarming, schoonheid en vermaak, er zou geen turf worden gestoken , geen steenkool worden gedolven uit de donkere schatkamers der aarde , er zou geen hamer op het aambeeld vallen , geen zaag het hout doorknagen , geen ploeg zijn voren snijden , geen rad over de rails rollen , geen zeil den wind vangen , geen scheepsschroef de golven slaan. Kortom : heel dat kunstig, heel dat verbazend ingewikkeld werktuig , dat „de maatschappij" heet en dat thans in de duizendvoudige behoeften der menschheid voorziet, zou

13 stilstaan, zou uiteenvallen, indien er geen stoffelijke behoeften meer waren. Maar wij hebben 66k gezegd : de maatschappij is op zelfzucht, op egoïsme gebouwd. Want zij rust niet op de begeerte om in de behoeften van anderen, maar alleen op de begeerte om in onze eigen behoeften te voorzien. Wèl bakt de bakker brood voor den kleermaker, naait de kleermaker een jas voor, den fabrikant , maakt de fabrikant materieel voor spoorwegmaatschappijen en stellen die maatschappijen haar treinen beschikbaar voor het vervoer van ons allen en van onze goederen , ..... maar waarom doen die allen dat? Doen zij dat uit begeerte om elkander van dienst te zijn, uit naastenliefde? Neen immers! Zij doen dat alléén om geld te verdienen , — geld , dat zij noodig hebben om eigen behoeften en begeerten te bevredigen. Enkel zelfzucht drijft hen. De maatschappij kent dus geen andere leuze dan het „zoekt uw voordeel" ! Nu is dit zoeken van ons voordeel op zich zelve nog geen kwaad. Ja , het leidt zelfs tot sommige deugden. Het doet ons wetenschap begeeren , omdat deze een machtig wapen is in den strijd om voordeel , of ook , omdat het beoefenen van wetenschap op zich zelve het bevredigen eener begeerte is , en wel eener begeerte van edelen aard , namelijk zucht naar kennis. Het spoort ons aan tot ijverig werken, omdat wij daardoor in ruime mate hopen te verkrijgen wat ter bevrediging onzer behoeften en begeerten noodig is. Het maant tot spaarzaamheid om het gebrek te weren. Het doet ons matigheid en zindelijkheid betrachten, om zoolang mogelijk ons lichaam tot genieten bekwaam te houden. Dit zijn alle maatschappelijke deugden. Dit zijn alle , — als wij het zoo eens noemen mogen , — zelfzuchtige deugden; deugden, die wij beoefenen in ons eigen belang; deugden , waartoe wij door een verstandig „zoeken van ons voordeel", hetzij dan van stoffelijk, hetzij van geestelijk voordeel , gedreven worden. Dat „zoeken van ons voordeel" is dus op zich zelve nog

14 geen kwaad. Maar het kan een kwaad , ja, een gruwelijk kwaad worden als het te ver gaat. En te ver gaan, veel te ver gaan zou het stellig, als de mensch zich onbeteugeld aan de jacht naar eigen voordeel kon overgeven. De roofdieren zijn hongerig. Zij zoeken verzadiging. In den donkeren nacht sluipen zij rond , met vlammende oogen speurend naar prooi. Met een schorren schreeuw bespringen zij die prooi ; hun scherpe , sterke tanden en klauwen scheuren haar uiteen. Het sidderend lichaam wekt -niet hun mededoogen , de kermende smartkreet ontroert hen niet. Zij zoeken verzadiging , hoe is hun onverschillig. De stormwind rept zijn geweldige vleugelen. Hem is een baan gesteld, en die zal hij ten einde toe afleggen. Wee wat in zijn weg staat. Hij overstelpt het met de wilde golven der zee; hij vermorzelt het op de scherpe randen der klippen, hij rukt het los, hoe hecht geworteld; hij werpt het neer, al stond het eeuwen. Die stormwind ziet niet om naar de verwoesting die zijn banen teekent. Onverschillig volgt hij zijn gestelden weg. Maar toch is het roofdier niet wreeder in zijn moorden en de storm niet onverschilliger in zijn vernielen dan de mensch zijn zou , zoo hij absoluut geen andere drijfveer kende dan zucht naar eigen voordeel of naar hetgeen hij daarvoor aanziet. Wat zich dan ook plaatsen mocht tusschen hem en het beoogde voordeel , -- hetzij eens anders eigendomsrecht , of eer, of geluk, of leven zelfs, -- hij zou het aantasten -, belagen, ondermijnen, vernietigen zonder aarzeling, zonder mededoogen. Het zoeken van eigen voordeel mag dus niet onbeteugeld blijven. Het heeft een breidel , een zeer sterken breidel noodig. De maatschappij zelve kan dien breidel niet aanleggen , omdat zij nu eenmaal geen andere drijfveer kent dan dat „zoekt uw voordeel". Werd zij geheel aan zich zelve overgelaten, dan zou de maatschappij niets anders kunnen worden dan een anarchie , waarin de hand van eiken mensch is tegen allen en aller handen zijn tegen hem.

15 Wil dus de mensch een gerust en veilig leven leiden, dan heeft hij aan de maatschappij alléén niet genoeg; dan . is er óók nog noodig een macht, die de maatschappij beteugelt; dan is er óók nog noodig een stelregel , die dat „zoekt uw voordeel" binnen de juiste perken houdt. Die macht nu is de staat, en zijn stelregel moet luiden: „Het recht gaat boven het voordeel". Er zijn menschen geweest, die ook den staat zelven wilden gronden op dien stelregel „zoekt uw voordeel", en die hem ook inderdaad een tijdlang daarop gegrond hebben. Dat waren de overtuigde aanhangers van de leer van Rousseau, die zeide, dat de staat moest streven naar het algemeen welzijn ; dat zijn doel moest zijn : allen gelukkig te maken; dat daarop al zijn wetten gericht moesten zijn. Wilde dat kunnen , dan moesten die wetten , zoo zeide Rousseau, zich geheel aanpassen aan de natuur van den mensch. Daarom vraagt hij zich af : hoe is de mensch van nature ? En hij komt tot de conclusie, dat die natuur louter zelfzucht is, een weinig misschien, -- maar o ! zoo bitter weinig slechts, getemperd door afkeer van de smart zijner medemenschen. Hij komt tot de conclusie , dat ieder steeds gehoorzaamt aan het „zoekt uw voordeel" ; dat niemand zich zelve zal benadeelen; dat niemand onbillijk, onrechtvaardig zal zijn jegens zich zelve. „Nul n'est injuste envers lui-même. 1) Op die zelfzucht nu wil hij zijn staat gronden. 0 ! het is doodeenvoudig! Niemand is onbillijk jegens zich zelve. Wie over zichzelve beslist kan zich zelve geen onrecht doen. Als dus allen over allen beslissen , zal niemand onrecht geschieden. Laat dan de algemeene wil heerschen ; want de algemeene wil is altijd rechtvaardig. 0 ja ! het is doodeenvoudig. Maar het is een ongelukkige eigenschap van veel eenvoudige theorieën, dat zij verzuimen met de werkelijkheid rekening te houden. Rousseau met zijn ten troon heffen van den algemeenen wil vergat óók een kleinig1) „Du Contrat Social", Li v. II, Chap. IV. i

16 held. Hij vergat alléén maar, dat er geen algemeene wil is, maar wèl een menigte van tegen elkander indruischende willen. Toen Rousseau zich dit herinnerde , werd hij kriebelig. Juist zooals anderen voor en na hem in dergelijke gevallen. Juist als bijv. Kappeijne in 1878, die, toen zijn verfoeielijke schoolwet zulk een geweldigen tegenstand ontmoette, dien tegenstand de vlieg noemde , die de zalf van den apotheker stinkende maakte , — haar een minderheid noemde , die niets anders verdiende dan onderdrukt te worden. Ook Rousseau dan werd kriebelig als hij aan tegenstrevende minderheden dacht. Minderheden pasten in 't geheel niet in zijn. systeem. Dus voegde hij ze toe : gij moogt er niet zijn ; gij zit er ook eigenlijk niet ; gij verbeeldt u slechts dat gij bestaat, omdat gij blind zijt voor uw eigen wil , die in werkelijkheid met den wil der meerderheid samenvalt. De wil der meerderheid is de algemeene wil. Die zonderlinge redeneering is werkelijk in Rousseau's boek „Du Contrat Social" te vinden. Die wil der meerderheid nu , die zoogenaamd „algemeene" wil , zou altijd billijk en rechtvaardig zijn. Wij weten waartoe deze dwaalleer Rousseau's volgelingen heeft gebracht. Wij weten hoe een betrekkelijk kleine groep van onverschrokken , fanatieke aanhangers dier leer, door de lauwheid en den angst eener veelmalen sterkere meerderheid, in staat is gesteld zich een tijd lang voor de meerderheid uit te geven , — in staat is gesteld in Frankrijk een bewind te voeren , dat , hoewel berustend bij een zoogenaamd „Comité du Salut Public", d. i. een Comité voor het „Algemeen Welzijn", toch ten volle den vreeselijken naam verdiende , dien de geschiedenis daaraan gegeven heeft : den naam „La Terreur", dat is: het Schrikbewind. Wij weten , hoe boven die dagen van het Schrikbewind een bloedrood schijnsel hangt, dat, als een waarschuwende vuurbaak boven gevaarlijke klippen , lichten bleef en lichten zal door al de komende eeuwen. Toch geschiedde al wat het Schrikbewind deed met een goed doel, namelijk ter bevordering van het algemeen welzijn. Er werd gemoord op groote schaal, maar .... het was een -

17 moorden als van het Sanhedrin , een moorden onder de leuze van Kajafas : „Zie , gij volk, het is u nut dat deze , dat gene, dat duizenden en tienduizenden sterven. Ik, Staat, ik dood hen, omdat ik „uw voordeel zoek" ". Dit was nu een uiterste der praktijk. Het uiterste der theorie echter gaat nog verder. Een macht, welke de pretentie heeft het algemeen welzijn te bevorderen , dringt zich tusschen weldoener en begiftigde , tusschen man en vrouw, tusschen ouders en kinderen , ja tusschen den mensch en zijn God. Zij grijpt ons lichaam en schrijft voor hoe het gereinigd , gekleed, geoefend en gevoed zal worden en ent het in met serums van allerlei aard. Zij legt de hand op onzen geest en giet dien vol met de door haar vastgestelde maat van de door haar gekeurde wetenschap. Zij wil beslag leggen op onze ziel, en dringt haar op een geloof van vastgestelden vorm, of, wat nog erger is, trekt haar af van haar éénig plechtanker en doet haar afdrijven op den stroom van valsche wijsheid , van loochening en ontkenning. Inderdaad ! onder de leuze : „zorg voor het algemeen welzijn" wordt letterlijk alles geoorloofd. Onder die leuze kan de Staat het getal der geboorten beperken, de gebrekkig geborenen dooden , de beroeps- en de huwelijkskeuze aan zich trekken. Onder die leuze kan de Staat voorschrijven welken arbeid wij zullen verrichten , hoelang wij zullen rusten, hoe wij ons zullen kleedera , waarmede wij ons zullen voeden , hoe en wanneer wij zullen genieten , wat wij zullen zeggen , schrijven en lezen, ja zelfs voorschrijven dat wij , door ouderdom of ziekte schadeposten geworden zijnde voor het „algemeen welzijn", behooren te worden afgemaakt! In werkelijkheid zal dat niet zoo heel licht gebeuren , omdat elk gevoelt belang te hebben bij algemeene veiligheid van ' het leven. Maar dat het in rumoerige tijden gebeuren kan dat een geheele groep van menschen zich met doodsgevaar bedreigd ziet , omdat hun stand , denk aan de guillotine van het Schrikbewind , -- of hun overtuiging , -- denk aan de brandstapels der Inquisitie, — strijdig geacht wordt met het „algemeen welzijn", — dat heeft de geschiedenis ons wel getoond! Zoo is het dus in 't algemeen een in hare gevolgen ver2 -

18 derfelijke methode als de Staat de bezwaren en gevaren van dat ,,zoekt uw voordeel" tracht weg te nemen door zich zelve met het zoeken van aller voordeel te belasten ; — als dus de Staat de taak der maatschappij gaat op zich nemen. Ja , het klinkt verleidelijk als men zegt : het doel van den Staat is het zoeken van aller voordeel. Maar het is de schoonheid van een witgepleisterd graf, van binnen vol doodsbeenderen en ontbinding. De taak van den Staat mag dus niet zijn het zoeken van aller voordeel , maar die taak moet wezen : de handhaving van het recht boven het voordeel. Wat is het recht ? In het kader der revolutie past geen ander recht dan wat de Staat als zoodanig heeft vastgesteld. Was er geen Staat, dan zou er ook geen recht bestaan. Daarom zegt ook een Duitsch schrijver : „Das Recht war nicht vor dem State aber erst irn State da". Voor de Staat bestond was er geen recht. Het bestaat pas nadat de Staat het gemaakt heeft. En hij mag het maken zóó als hij wil. Iets wordt „recht", enkel omdat de Staat het wil. Maar ..... in den revolutionnairen Staat heerscht de wil der meerderheid ! Het zoogenaamde „recht", dat die Staat vaststelt, is dus eigenlijk niets anders dan de uitdrukking van den wil der meerderheid. En daar nu de meerderheid steeds jaagt naar eigen voordeel, mag men vragen: als het recht niets anders is dan de wil van den sterkste , hoe zal dan zulk een recht den zwakkere beschermen tegen verdrukking , tegen dood-drukking in de wilde jacht naar voordeel? Neen! bij deze leer zou de leuze „recht boven voordeel" niet de minste waarde hebben. Het recht , dat het „zoekt uw voordeel" beteugelt , kan alléén een recht zijn , dat niet in den zelfzuchtigen wil der voordeelzoekenden zelve —, maar dat in een boven hen staanden wil wortelt; — kan alleen een recht zijn, dat wortelt in den wil van een onzelfzuchtig, dat is een boven-menschelijk, dat is een Goddelijk wezen ; kan alléén een recht zijn, dat wortelt in den wil van God. Goddelijk van oorsprong zijn dan ook de eeuwige rechtsbeginselen. De voor alle tijden en volkeren geldende geboden

lg zijn als engelen , gedaald van Sinaï's-top en van den heuvel der bergrede , die hun beschuttende vleugelen ontplooien boven alle verdrukten. Hun forsche hand grijpt den teugel om de wilde jacht naar voordeel en genot te matigen en haar een baan te wijzen , niet naar den wil der meerderheid , maar naar den wil van God. Maar die eeuwige rechtsbeginselen geven niets méér dan de ruwe vormen van het beeld , met enkele slagen in het marmer aangeduid ; — niets meer, dan de omtrekken van een schets, met enkele lijnen op het papier geworpen. Binnen de z66 aangegeven vormen moet nu het beeld , — binnen die lijnen moet nu de teekening door den mensch worden uitgewerkt. Die eeuwige rechtsbeginselen tot fundament nemend, moeten nu de wetgevers der aarde daarop bouwen heel dat groot en ingewikkeld samenstel van bepalingen , dat voor heel de bijna oneindige variatie van vergrijpen en geschillen de goede toepassing dier rechtsbeginselen mogelijk maakt. En bij heel dat werk moet steeds dien wetgevers voor oogen staan, dat het doel van den Staat niet is het zoeken van iemands of zelfs van aller voordeel , maar dat dit doel is elk onzer te beletten onzen naasten onrecht te doen , en zoo wij dat toch beproeven , het recht van die naasten te doen gaan boven ons voordeel, --- dat recht te handhaven zonder ook zelfs maar in 't minst op ons voordeel te letten. Ja ! zonder op ons voordeel te letten. Het recht handhaven, blind voor de gevolgen , dat is de taak van den Staat. Maar die gevolgen zijn soms zeer hard. Een paar voorbeelden daarvan: Op een , snijdend kouden winterdag sluipt huiverend langs de straten een man, die ernstig naar werk gezocht heeft, maar het niet vond ; die eindelijk, ofschoon met grooten weerzin, gebedeld heeft, maar niets ontving. Bij hem thuis is koude, is honger, is ook zwakheid en ziekte wellicht. Binnen in dien man schreeuwt het : er moeten voedsel, vuur en geneesmiddelen komen , het ga hoe 't wil. En dan sluipt hij bijv. een winkel binnen en doet een greep in de toonbanklade. Wat -

20 zal nu de rechter zeggen als die man voor hem wordt gebracht? Zal hij zeggen : omdat uw gezin honger en koude leed zal ik uw diefstal niet straffen? Natuurlijk niet ! Ongetwijfeld zal de rechter verzachtende omstandigheden in aanmerking nemen ; maar nu eenmaal de bestolene de zaak voor hem bracht, nu moet de rechter straffen. De wet, die het eigendomsrecht beschermt, eischt straf voor eiken diefstal. Dat is recht, en recht ' moet geschieden , hoe hard het zij. Iets anders : Een gezin , in bittere armoede gedompeld , heeft al maanden lang geen huur betaald. De huisbaas , ten slotte aan het eind van zijn geduld , gaat tot uitzetting over. Zoo wordt dan dat gezin , bestaande uit een paar oude , ziekelijke menschen, in een stortregen met den armoedigen inboedel op straat gezet. Zal nu de deurwaarder of de politie tot den huisbaas, die uitzetting eischt, zeggen: dat doe ik niet; het gaat niet aan om die oude , zwakke menschen met zulk weer onder den blooten hemel te zetten ? Natuurlijk niet ! De huisbaas heeft het recht op zijn zijde , en het recht moet gehandhaafd worden , hoe hard het zijn moge. Nu nog een derde voorbeeld : Een syndicaat, beschikkend over een reusachtig kapitaal , koopt in een land al het koren op , zooals Jozef deed na Farao's droom. Zoo wordt dat syndicaat eigenaar van al het koren in dat land, en kan het dus, omdat het geen concurrentie te vreezen heeft , den prijs van het koren zoo hoog stellen als het maar wil. De verbruikers klagen natuurlijk steen en been. Maar het syndicaat antwoordt doodbedaard : welnu, als gij den prijs te hoog vindt, koop dan niet ; maar voor lager prijs lever ik niet. Als nu het woedend geworden volk de korenmagazijnen plunderen wil, wat zal dan de Overheid doen ? Zal zij zeggen : het syndicaat krijgt zijn verdiend loon , dus laat ik het volk maar stil zijn gang gaan? Natuurlijk niet ! Tenzij . wordt overgegaan tot onteigening (een instituut waarop wij straks nog terugkomen) zal de Overheid redeneeren : Ieder heeft recht zelf den prijs vast te stellen waarvoor hij zijn eigendom verkoopen wil. Dat recht moet ik dus beschermen, hoe hard het in dit geval ook zijn moge.

21 Wij zullen het nu maar bij die drie voorbeelden lafen. Zij toonen ons dingen , die hard zijn , zéér hard. Zijn die dingen niet overeenkomstig het recht ? Zeker ! dit alles is strikt rechtvaardig. Maar toch ! .... als wij zulke dingen zien gebeuren, dan fluistert in ons een van die vele zonderlinge woorden der Schrift, die op het eerste gehoor zoo onbegrijpelijk, ja zoo verkeerd schijnen, — een van die vele woorden, die door de rechtbank onzer verwaten menschelijke wijsheid als tegenstrijdig, ja als gruwelijk veroordeeld worden, maar waarin wij soms plotseling een helder inzicht krijgen , dat ons vervult met eerbiedige bewondering en dat ons brengt tot de ootmoedige erkentenis , dat de wijsheid der wereld dwaasheid is voor God, — dan fluistert in ons dit woord : „Weest niet al te rechtvaardig" (Pred. 7 : 16). . Niet al te rechtvaardig ! Want zooals het recht moet gaan boven het voordeel , zoo is er nog iets anders, iets hoogers, dat weer boven het recht moet gaan. In een der meesterstukken van Shakespeare , Engelands grootsten dichter, is de hoofdfiguur een Joodsche woekeraar. Hij is geldgierig in hooge mate , maar meer nog wraakzuchtig. Iemand, dien hij haat, komt geld van hem leenen. De Jood geeft dat geld ter leen, maar maakt er de bepaling bij , dat, als het niet op een bepaalden dag is terugbetaald met den interest , hij dan het recht zal hebben den schuldenaar een pond vleesch uit het lichaam te snijden. En de leener is zoo onvoorzichtig die voorwaarde aan te nemen. Maar als de vervaldag verschijnt heeft hij het geld niet. En nu eischt de Jood zijn gruwelijk recht. Als die zaak nu voor den rechter gebracht wordt , dan vindt deze het recht van den eischer onaantastbaar, en het éénige wat hij zeggen kán is : „De Jood moet barmhartig zijn." De Jood moet barmhartig zijn; niet de rechter. Het recht mag geen barmhartigheid , geen mededoogen kennen. Het recht heeft geen hart, geen gevoel. Als de gerechtigheid geblinddoekt wordt voorgesteld , dan is dat niet alleen omdat zij zonder aanzien des persoons heeft te handelen, maar 6Qk.

22 omdat zij blind 'moet zijn voor de gevolgen harer beslissingen. Die eisch geldt ook voor den Staat. De Staat moet geen philantroop zijn , maar een gevoelloos doch strikt rechtvaardig rechter, handelend naar dien harden stelregel: „Fiat justitia et pereat mundus" : „Recht moet geschieden , al zou er de wereld door ondergaan". En indien er recht geschiedde , het allerhoogste recht , zou dan niet de wereld ondergaan ? Indien een hooger rechter dan de Overheid, indien de Rechter der eeuwen met ons in 't recht ging treden en wilde gadeslaan onze ongerechtigheden, zou dan één mensch bestaan? Geen afgrond zou hem schuilplaats bieden , geen nacht hem verbergen ! De slaande hand Gods zou hem treffen , waar hij ook vlieden mocht. Hoe komt het nu, dat dit niet geschiedt? Hoe komt het , dat nog de groote Dag des Oordeels toeft ? Dit komt, doordat Hij , die de strafroede in de hand heeft , óók de genadestaf draagt. Dat komt , doordat de belichaming van het onkreukbaar recht tevens de belichaming der grenzelooze barmhartigheid is. En Zijn barmhartigheid gaat boven Zijn rechtvaardigheid. Daarom vermaant Zijn stem ook ons : „Weest niet al te rechtvaardig ! Laat óók gij de barmhartigheid gaan boven het recht." Dit woord echter is niet tot den rechter gericht, maar tot de rechtzoekenden. In de gelijkenis der kwijtgescholden talenten wordt geen verwijt gericht tot den rechter die den armen schuldenaar in de gevangenis wierp. Dat moest die rechter wel doen. Het was niet anders dan zijn plicht. Hij had eenvoudig den schuldeischer recht te verschaffen , hoe hard dat ook zijn mocht. Het verwijt in die gelijkenis treft alleen den hardvochtigen , zelf nog pas zoozeer begenadigden schuldeischer. De vermaning om barmhartigheid te stellen boven recht is dus niet tot de - Overheid gericht , maar wèl tot elk onzer, wanneer wij hardvochtig zijn bij het zoeken van ons recht, — wanneer wij willen handhaven een recht, . waarop van toepas-

23 sing is het : „Summum jus, summa injuria", d.i.: „Het strengste recht kan soms het grootste onrecht zijn." Ons die vermaning Gods over te brengen , ons telkens er aan te herinneren , ons door woord en voorbeeld op te wekken er naar te leven, ..... dat is de heilige taak der Kerk. Zoo is dan de leuze der maatschappij : „Zoekt uw voordeel" ; — die van den Staat : „Het recht boven het voordeel"; — die der Kerk: „De barmhartigheid boven het recht". Er is geen dis-harmonie tusschen die leuzen. Integendeel ! Zij smelten samen tot dit kort programma voor ons aller leven: „Zoekt uw voordeel , maar binnen de grenzen van het recht; handhaaft uw recht, maar binnen de perken der barmhartigheid." De Staat dus heeft alleen het recht te handhaven. Het zoeken naar voordeel moet hij overlaten aan de maatschappij, het prediken en oefenen van barmhartigheid aan Kerk en particulieren. Dit is de regel. Maar evenals op bijna alle regels, zoo bestaan er óók op deze uitzonderingen. Er zijn gevallen, waarin de Staat ons voordeel mag zoeken of barmhartigheid mag oefenen. Ons voordeel behartigen doet de Staat waar hij optreedt als ondernemer of waar hij werken tot stand brengt , die voor het algemeen belang onmisbaar zijn. Wij noemen o.a. de posterijen , den muntslag, aanleg en onderhoud van verkeerswegen en waterkeeringen ..... enz. Dit zijn alle dingen, die wij niet missen kunnen en waarvoor niet- of niet voldoende gezorgd zou worden als de Staat er zich geheel buiten hield. Staatsbemoeiing is hier onmisbaar. Als gevallen , waarin door de Overheid de barmhartigheid gesteld wordt boven het recht , noemen wij het verleenen van gratie of amnestie . en ook de publieke armenzorg. De armen toch hebben geen recht op onderstand. Wèl rust op elk, die daartoe in staat is, de plicht om hen te ondersteunen. Maar het is een moreele plicht , tot welker nakoming de wet niet mag dwingen. Armenzorg ligt niet op het terrein van het recht -

24 maar op dat' der barmhartigheid. Zij ligt dus , strikt genomen, buiten het arbeidsveld van den Staat. Maar toch , als er behoeftigen overblijven tot wie de zorg van kerken of particulieren zich niet kan of wil uitstrekken , en die dus tot den hongerdood gedoemd zouden zijn , wie zal het dan afkeuren , dat de Overheid in dit geval een uitzondering maakt en barmhartigheid stelt boven recht? Zoo zijn er dus uitzonderingen op den regel , dat de Staat zich uitsluitend heeft te bemoeien met liet zoeken en handhaven van het recht. Dat die uitzonderingen er zijn behoeft ons niet te verwonderen. Regels zonder uitzonderingen zijn inderdaad zelve wel zeer groote uitzonderingen. Ook doen uitzonderingen niets. aan de waarde van een regel te kort, wanneer zij tenminste niet geheel willekeurig gemaakt worden , maar zelve weder aan een bepaalden regel zijn gebonden. En dat is het geval met de uitzonderingen die wij hier noemden. De regel waaraan deze gebonden zijn luidt aldus: Alléén waar op het arbeidsveld van maatschappij of Kerk dingen , waarover allen het eens zijn dat zij toch moeten geschieden , ongedaan blijven of niet naar eisch kunnen verricht worden, — alléén daar is de Staat gerechtigd, ja verplicht, zich op het terrein van maatschappij of Kerk te begeven. Resumeerende , geven wij dus ten opzichte van het gezag op de vragen : wat is het? vanwaar komt het? waartoe dient het? hoever gaat het? de volgende antwoorden: Alle gezag is vrijheidsbeperking 1), uitgeoefend door wie op die uitoefening aanspraak hebben , ondergaan door wie verplicht zijn die aanspraak als rechtmatig te erkennen. De oorsprong van alle gezag is Goddelijk. Wie er aan onderworpen zijn , zijn dat niet uit eigen wil , maar omdat God er hen onder geplaatst heeft. Het doel van het Staats- of Overheidsgezag is : zoeken en handhaven van het recht, d.w.z.: het vaststellen en handhaven 1) Doch men kan het tevens vrijheidsbescherming noemen, omdat het de vrijheid behoedt voor ontaarding in bandeloosheid.

DE SOUVEREIN, ;. ART. 2. „De Overheid is als zoodanig Gods dienaresse „en in beginsel alléén verantwoordelijk tegenover Hem, „aan Wien zij haar gezag ontleent. Dit belet evenwel niet, „dat de personen, met uitoefening van de taak der Overheid „belast, voor hare handelingen aan andere, niet van haar „afhankelijke personen (bijv. Staten-Generaal) verantwoor„delijk kunnen worden gesteld." ART. 5. „Het constitutioneel Koningschap, opgedra„gen aan het Huis Oranje, is de vrucht van de leidingen „Gods met ons volk en de natuurlijke ontwikkeling van „'s Lands Historie, en daarom terecht in onze grondwet „bevestigd."

Wij hebben onze meening gezegd over den oorsprong, het doel en de uitgestrektheid van het gezag. Thans iets over den drager van het gezag. Al is ook het gezag iets Goddelijks, toch heeft het menschen noodig, die het dragen in deze wereld , — personen , die er mede bekleed zijn en die het uitoefenen. Wie zijn die personen? Wie wijst hen aan? Aan wien zijn zij verantwoording schuldig? Er zijn landen , waar het gezag berust bij meerdere personen tegelijk; landen dus met een veelhoofdig bewind. Dat zijn de Republieken. Er zijn landen , waar het gezag berust bij één persoon; landen dus met een éénhoofdig bewind. Dat zijn de Monarchieën. Laat ons in de eerste plaats opkomen tegen de bij velen bestaande meening, dat de republikeinsche regeeringsvorm steeds revolutionnair zou zijn. Dat is een dwaalbegrip. Het ,

25 van een aan de eeuwige , Goddelijke rechtsbeginselen zich aanpassende regeling voor de tallooze met elkander botsende vrijheden, begeerten en belangen. De grens van alle gezag ligt daar waar zijn doel bereikt is. Voor den Staat ligt die grens dus dáár waar het uitsluitend terrein der maatschappij of dat der Kerk begint. Met dien verstande echter, dat de Staat zijn bemoeiing mag en moet uitstrekken tot al wat op de terreinen van maatschappij en Kerk onafgedaan blijft liggen, indien het tenminste dingen betreft, waarin door allen een voorziening onmisbaar wordt geacht.

27 al dan niet revolutionnair karakter van het gezag ligt niet in het getal der dragers, maar alléén in de miskenning van de bron waaruit het vloeit. Het komt alléén aan op de beantwoording der vraag : krachtens welken wil is het , dat er heerschers en beheerschten zijn ? Is dat krachtens den wil Gods of krachtens dien des menschen ? De vraag of die heerschers één of velen zullen zijn , is daarvan geheel onafhankelijk. De Republiek der Vereenigde Nederlanden droeg voorwaar geen revolutionnair karakter ! En ook thans nog wordt in de Vereenigde Staten van Amerika wel degelijk erkend , dat het gezag rust op den wil Gods. Om dezelfde reden kan men óók niet revolutionnair noemen een gezag, waarvan de drager door het volk wordt aangewezen. Want al wijst ook het volk zelf de tijdelijke dragers van het gezag aan , daarom is het nog niet de volkswil die het gezag zelve schiep of het zijn wil oplegt. Als bijv. aan een loteling de keuze wordt gelaten of hij bij de infanterie , de cavallerie of de artillerie wil dienen , of als hem misschien ook de keuze wordt gelaten van de plaats waar hij in garnizoen zal komen , dan kan immers daarom nog niet gezegd worden, dat hij dient uit vrijen wil? Of al mogen de ingezetenen eener gemeente de leden van den Gemeenteraad kiezen, dan kan immers nog niet gezegd worden dat die Raad , de plaatselijke Overheid dus, zijn gezag aan den wil der gemeentenaren ontleent ? De milicien moet dienen , of hij wil of niet ; slechts wordt hem de keuze gelaten, van wapen en garnizoen. De inwoners der gemeente staan onder het gezag van den Raad, hetzij zij willen of niet; slechts mogen zij de personen aanwijzen , die tijdelijk den Raad zullen vormen. Zoo ook kan in een Staat, waar de overheids personen door het volk gekozen worden , nog volstrekt niet worden gezegd , dat daarom ook . het overheids-gezag een schepping van den volkswil is. Het volk staat ook in zulk een land, of het wil of niet, onder het door God daarover gestelde gezag. Het kan alléén de personen aanwijzen , die tijdelijk als dragers van dat gezag zullen fungeeren.

28 Die aanwijzing van den drager van het gezag door de onderdanen, in Republieken vrijwel regel, is echter steeds hooge uitzondering geweest in Monarchieën. Een voorbeeld daarvan toont ons de geschiedenis in het voormalig Koningrijk Polen , waar de Koning gekozen werd door den Landdag, en eenigermate ook in het Duitsche Keizerrijk der middeleeuwen, waar de Keurvorsten den Keizer kozen. Doch dit waren destijds reeds uitzonderingen. Regel is het al spoedig geworden dat in een Monarchie niet de keuze der onderdanen, maar de geboorte een bepaald persoon maakt tot den drager van het Souverein gezag. In een Monarchie komt dus het Souverein gezag erfelijk toe aan één bepaald geslacht. De Soevereiniteit is in het bezit van zulk een geslacht gekomen door een in de geschiedenis geboekstaafde reeks van toestanden , omstandigheden en voorvallen. Wie dus, zooals wij, in de wereldgeschiedenis niets anders zien dan een kroniek van het voortdurend tot feit worden van den wil Gods, -- wie erkent, dat de leiding van het lot der volken , ondanks den tegenstand van zondige menschen , bij den Almachtigen Bestuurder aller dingen is , — die zal ook moeten belijden , dat in elke erfelijke Monarchie niet slechts , -- zooals trouwens ook elders —, het gezag zelve een Goddelijke instelling is, maar ook de aanwijzing van den drager van dat gezag van God komt. De Monarch kan op het Souverein gezag een „Goddelijk recht" doen gelden. Ja! er is wel degelijk een „Droit Divin", een „Goddelijk recht" der Koningen , al zijn er tegenwoordig velen, die , vreezend als al te achterlijk beschouwd te zullen worden , er niet meer rond voor durven uitkomen, dat zij dit recht erkennen. Ja ! de formule „Bij de Gratie Gods" is wel degelijk fundament en niet een onbeduidend ornament, waartoe haar zou willen maken wie haar onnoozel weg slechts een „hulde aan den Godsdienst" noemt. Voor wie aanneemt, dat de Overheid hare aanstelling van God heeft, wordt gemakkelijk het antwoord op de vraag: tegenover wien is zij verantwoordelijk vóor haar daden ? Het -

,

29 spreekt toch wel van zelve, dat zij voor het gebruik dat zij maakt van de haar verleende macht , voor de wijze waarop zij uitoefent het gezag waarmede zij bek ;eed is, zich slechts te verantwoorden heeft tegenover Hem , die haar die macht verleende , die, haar met dat gezag heeft bekleed. Terecht zegt dan ook ons program , dat de Overheid , Gods dienaresse zijnde, „in beginsel alléén verantwoordelijk (is) tegenover Hem". De daarop volgende zin van hetzelfde artikel moge schijnbaar hiermede in strijd zijn , maar die tegenstrijdigheid is dan ook niets dan schijn, zooals wij in ons volgend hoofdstuk hopen aan te toonen. Wij kunnen er niet genoeg tegen waarscht^xven , dat men toch in dat „Goddelijk recht" der Overheid, in dat „Koning bij de Gratie Gods", in dat alleen aan God verantwoordelijk zijn, niet ga zien min of meer verouderde termen , :íie men , nu ja! nog wel niet zoo maar kortweg over boord wil werpen , maar die toch slechts tamelijk onbeduidende phrases zijn geworden, niet meer strookend met den geest des tijds. Want waarlijk! wij hebben hier niet met een ornament, maar wel degelijk met het fundament te doen. Zonder het „Goddelijk recht" kan de Overheid haar roeping niet vervullen. Wat is de roeping der Overheid ? Wij hebben het in ons vorig hoofdstuk reeds gezegd : zij heeft het recht te handhaven. Zij moet dat handhaven onder alle omstandigheden en tegen elke aanranding. Dus moet zij kunnen standhouden ook tegenover de meerderheid, ja tegenover de grootst mogelijke meerderheid , indien deze onrecht wil. De taak der Overheid is niet : den wil des volks ten uitvoer te leggen. Juist het tegendeel. Haar taak is : den wil des volks zoo noodig te doen buigen voor haar wil. Maar hoe zal zij dat kunnen, als zij hare aanstelling heeft uit de hand des volks, zooals de revolutionnairen met hun leer der volkssouvereiniteit ons prediken ? Hoe zal een Overheid, als zij zelve slechts het maaksel van den volkswil is , dien wil weerstaan zoo hij tot onrecht neigt? Meent men dan werkelijk, dat de mensch zich zal buigen voor het maaksel zijner

30 handen , als dat maaksel de tuchtroede over hem tracht te zwaaien ? Zie ! de Fetisch-aanbidder, die van steen , van hout, of van een dier zich een god maakt, aanbidt dien afgod , dien „Fetisch" wel; maar wordt het gebed niet verhoord, dan slaat, dan breekt hij hem. Welnu , in de leer der volkssouvereiniteit is de Overheid de Fetisch van het volk, de god die verhooren moet en die gebroken wordt zoo hij tuchtigt. Een Overheid , steunend op den volkswil , is als een schip. Zelfs met het grootste , sterkste , zwaar met staal gepantserde schip zal de zee , zoo het haar lust , haar grillig spel spelen. Haar golven immers dragen het. Het heeft geen steunsel buiten haar. Maar een Overheid , steunend op het „Goddelijk recht", is als een steenrots , die door al het woelen der zee niet verwrikt wordt. Want niet de volkswil schiep haar, maar de Almachtige. Wie haar wederstaat, die wederstaat een ordening Gods. Een Overheid van de eerste soort wordt door de meerderheid beheerscht. Een Overheid van de tweede soort beheerscht de meerderheid. Waarom zal deze laatste kunnen heerschen over de meerderheid , die toch physiek zooveel sterker is dan zij? Laat ons met een vraag daarop antwoorden : Hoe komt het, dat in den regel een paar politieagenten , ook al staan zij tegenover een talrijke menigte , toch de orde kunnen handhaven ? Dat komt , doordat het publiek weet , dat achter de politie de justitie staat, ja zoo noodig ook de militie, kortom: dat de zwakke kracht van die enkele agenten gerugsteund wordt door heel het machtstoestel van den Staat. Z66 zal ook de Overheid , de Souverein , hoewel enkelen tegen velen, ja één tegen millioenen, toch in staat zijn het recht te handhaven tegen de kracht , zoolang die millioenen beseffen , dat de Overheid wordt gerugsteund door den Almachtige, die van het volk onderwerping aan de Overheid eischt „om der conscientie wil". Noem nu verouderd de leer van het „Goddelijk recht" der Overheid, verlaag tot een onbeduidende formule het „Bij de

31 Gratie Gods", doezel zoo half en half weg de scherpte van het „alléén aan God verantwoordelijk" ..... zoo ontneemt gij aan het gezag der Overheid een steunsel , waarvoor honderdduizend geweren een armzalige vervanging zijn ! Want geen zetel staat zdd vast als die gefundeerd is op het geloof des volks ; geen gezag is zóó onaantastbaar, als dat omstraald wordt door een nimbus van heiligheid. Hoewel nu, zooals reeds gezegd is, 66k in republieken het gezag beschouwd kan worden als een instelling Gods, heeft toch de Monarchie dit voor, dat daar bovendien ook de drager van het gezag , de Souverein , een door God in hoogheid gestelde, een ,,Gezalfde des Heeren" is, terwijl in een republiek, al is ook het gezag zelve geen menschenmaaksel , toch de dragers daarvan door het volk zijn aangewezen. Het kan niet anders , of het volk zal dieper en gewilliger zich buigen -voor den Koning „bij de Gratie Gods" dan voor personen, die het, direct of indirect, zelve heeft aangewezen. Een ander voordeel der Monarchie is , dat daar de toekomstige drager der Souvereiniteit reeds . van zijn geboorte af bekend is, zoodat heel zijn opvoeding er op gericht kan worden hem voor zijn toekomstige taak berekend te maken. Een derde voordeel der Monarchie is, dat door de erfopvolging het belang van het land vereenzelvigd wordt met het belang eener dynastie. Een Vorst, die weet dat zijn zoon na hem zijn hooge plaats zal bekleeden , wordt behalve door vaderlandsliefde óók nog door de zeer natuurlijke liefde voor zijn nakomelingschap er toe gedreven zijn uiterste kracht in te spannen ter verzekering van de onafhankelijkheid en ter bevordering van de welvaart des lands. Het is op die gronden , dat wij in art. 5 van ons program ons verklaren vóór het Koningschap. Onze partij is zeer beslist een Monarchale partij. Maar er staat nog meer in art. 5. Er wordt gesproken van „het constitutiogeel" Koningschap. Er wordt verder gesproken van het Koningschap „opgedragen aan het Huis Oranje", als zijnde dit „de vrucht van de leidingen Gods.. met ons volk en .

32 „de natuurlijke ontwikkeling van 's Lands Historie", waaraan dan ten slotte wordt toegevoegd , dat het „daarom terecht in onze grondwet bevestigd" is. Over die bijvoegingen hebben wij nu het een en ander te zeggen. Het Koningschap, „opgedragen aan het Huis Oranje'. Het zal niet noodig zijn uit te weiden over den onverbrekelijken band, waarmede de Heer Oranje en Nederland voor goed heeft saámgesnoerd. Voor geen tegenspraak is het . vatbaar, dat die band is wat ons program noemt „de vrucht van de leidin,,gen Oods met ons volk". Zoolang er nog één telg uit het stamhuis Oranje Nassau leeft, kan niemand anders dan deze de door Ood aangewezen Souvereine van Nederland zijn. En wanneer eenmaal de laatste telg uit dit gezegend Huis ons ontvalt, — wat God lang nog verhoede, — dan kan niemand anders dan Haar natuurlijke erfgenaam een Goddelijk recht hebben op den Troon van Nederland. De Souvereiniteit komt toe aan het Huis Oranje Nassau. Juist daarom zal na het uitsterven van dat Huis dadelijk een ander stamhuis , krachtens wettelijk vastgestelde erfopvolging, hetzelfde Goddelijk recht hebben op onze onderwerping. Het is hier de plaats voor een woord van protest tegen de uitlating, die wij eenmaal in een gesprek moesten hooren van een lid der redactie van een niet onbelangrijk Antirevolutionair blad. Bedoelde redacteur zeide: „Wij zijn alleen Monarchaal „omdat wij Oranje beminnen. Maar in beginsel zijn wij eigen„liIk republikeinsch". In hoeverre hier het standpunt der Antirevolutionaire partij naar waarheid is weergegeven , hebben wij ons hier niet af te vragen. Maar wat de Christelijk Historische Unie betreft: het schijnt ons boven allen twijfel verheven, dat zij niet enkel maar uit liefde voor Oranje zich voor het Koningschap verklaart, maar wel degelijk omdat zij den Monarchalen regeeringsvorm als blijkens eeuwen lange ontwikkeling door God gewild erkent. De kern van art. 5 is, dat daarin onze partij zich verklaart

33 voor het Koningschap. Al het andere dat in dat artikel staat, hoe belangrijk ook, is toch slechts bijvoegsel. Één van die bijvoegsels zouden wij toch in art. 5 liefst gemist hebben , namelijk dat „in de grondwet bevestigd". Het Koningschap „in de grondwet bevestigd". Deze uitdrukking is wel goed bedoeld , maar zij kan aanleiding geven tot misvatting , deze misvatting namelijk, dat het Koningschap zijn recht van bestaan aan de grondwet zou ontleenen , anders gezegd : dat Nederland door Koningen werd geregeerd , omdat de grondwet dat zdd had voorgeschreven. Dat is volkomen onjuist. Deze opvatting komt in strijd èn met ons beginsel èn met de historie. In strijd met ons beginsel. Wij erkennen de Overheid als door God over ons gesteld. Haar regeerrecht rust noch op den volkswil , noch op haar eigen wil , maar uitsluitend op Oods wil. Een door menschen gemaakte wet kan haar dus niet in het leven hebben geroepen. Die bewering is bovendien zoo onlogisch mogelijk. Het zou zijn alsof men zeide, dat de geboorte van den vader door het kind was veroorzaakt. Alle wetten toch — de grondwet niet uitgezonderd — zijn niets anders dan wilsuitingen van den Souverein. Het spreekt dus van zelf, dat de Souverein er zijn moest vddr de, grondwet er was. Niet de grondwet heeft den Vorst, maar de Vorst heeft de grondwet geschapen. Dat leert ons ook de historie. Het Huis Oranje Nassau draagt de Kroon der Nederlanden sedert December 1813. En onze eerste grondwet is pas afgekondigd 30 Maart 1814. Stelt men nu daartegenover de bewering , dat in 1813 aan Willem I de Souvereiniteit slechts werd opgedragen op voorwaarde, dat hij zoo spoedig mogelijk een grondwet zou geven, dan antwoorden wij alweder : dat is geheel onjuist. Vooreerst is onjuist dat woord „opgedragen". - Het kan tenminste tot misvatting aanleiding geven , en daarom is het te betreuren , dat het ook in art. 5 gebruikt is. Bedoeld wordt in dat artikel natuurlijk, dat de Souvereiniteit door God aan het Huis Oranje is gegeven. Maar . dan moet men toch het woord 3

34 „opdragen' taalkundig verkeerd noemen. Een opdracht is een beweging van beneden naar boven. En de beweging van God naar den mensch gaat natuurlijk in tegenovergestelde richting. Beter ware het dus geweest te spreken . van „bekleeden met" of „verleenen aan". Het woord „opdragen" kan , zij het dan ook geheel ten onrechte, doen denken aan een opdracht door het volk, en daarvan is in 1813 geen sprake geweest. Zulk een opdracht verschilt hemelsbreed met wat inderdaad geschied is. Het volk heeft in 1813 niet gezegd: „Willem van Oranje, ont„vang uit onze hand de regeermacht over ons." Het volk heeft in het geheel niets gezegd. Maar enkele mannen, wetend welke vurige wensch er was in het hart des volks, hebben tot den erfgenaam der Stadhouders het dringend verzoek gericht, dat het hem mocht behagen bezit te nemen van de erfenis zijner vaderen ; — dat het Oranje mocht behagen terug te keeren tot Nederland , zooaIs na lange afwezigheid een vader terugkeert tot het gezin, waarvan hij het door Ood gestelde hoofd is. Onjuist ook is, dat bij die inroeping van 'Oranje als voorwaarde werd gesteld het verleenen van een grondwet. Daarvan werd met geen enkel woord gerept. Maar Willem I zelve heeft, toen hij zich bereid verklaarde de Souvereiniteit te aanvaarden, daaraan dadelijk en geheel uit eigen beweging toegevoegd, dat het zijn voornemen was zijn volk een grondwet te geven. De Souvereiniteit rust dus in Nederland niet op een grondwetartikel , maar de geheele grondwet is , evenals alle andere wetten , een vrijwillige zelfbeperking van het Souverein gezag. Bij de uitdrukking „in de grondwet bevestigd" dient dus goed onderscheiden te worden welke beteekenis hier het woord „bevestigen" heeft. Dat woord beduidt hier niet „vastmaken", maar „met ja beantwoorden". De grondwet , schept hier geen feit, maar constateert slechts het feit. Eindelijk wordt in art. 5 nog gesproken van „het Constitutioneel Koningschap". Er zijn drieërlei Monarchieën : de despotische , de absolute en de constitutioneele Monarchie.

35 Voor een despotische Monarchie geldt hetzelfde wat wij in ons vorig hoofdstuk gezegd hebben van een Staat, die zich ten doel stelt de behartiging van het „algemeen welzijn", van een Staat, die geen ander recht kent dan het door hem zelf vastgestelde , met andere woorden : geen ander recht dus dan zijn eigen wil. Ook de despotische Monarch kent geen ander recht dan zijn eigen wil. Eigenaar zijnde van land en inwoners beiden , is het louter goedgunstigheid van hem als hij zijn onderdanen vrij laat in hun beroeps- en huwelijkskeuze, in hun kleeding, voeding , arbeid , rust en vermaak, in het besturen van hun gezin en in hun wijze van Godsvereering. Oók in een despotische Monarchie bestaan geen kringen met eigen Souvereiniteit, onaantastbaar voor de Overheid. Zulk een onbegrensd vermogen • van den Monarch is natuurlijk even verkeerd als het alvermogen van den „wil der meerderheid", waartoe de consequente toepassing van de revolutieleer leiden zou. Beide tasten rechten en vrijheden aan, die niet onder het bereik vare den greep der Overheid zijn gelegd. God heeft gewild , dat wij de onderdanen , maar niet dat wij de slaven , niet dat wij als het ware het eigendom der Overheid zouden zijn. Heel anders staat het met de absolute Monarchie. Gaat in het despotisme de Monarch de door God gewilde natuurlijke grenzen der Overheidsbemoeiing te buiten , in het absolutisme geschiedt dit niet. Hier omvat het Overheidsgezag niet heel het leven, maar eerbiedigt het die rechten en vrijheden van individu, gezin, corporatie en kerk, die ook inderdaad buiten zijn bemoeiingssfeer behooren te liggen , — eerbiedigt het de „Souvereiniteit in eigen kringen". De Monarch heeft hier geen ander gezag dan wat ook met recht het Overheidsgezag genoemd mag worden. Maar dat gezag is dan ook ten volle, zonder eenige beperking, bij hem alléén. Politieke rechten heeft liet volk hier niet. Van de toestemming , het medezeggenschap , de medewerking des volks bij het besturen van het land is hier geen sprake. Die absolute Monarchie kan men dus niet noemen een

36 verkeerde regeeringsvorm, maar wel was zij een onontwikkelde. Ook de plantenkiem kan men immers niet iets verkeerds noemen. Zij is alleen iets onafgewerkts, iets, dat nog tot ontwikkeling komen moet. Zooals nu uit een kiem langzamerhand een plant groeij, zoo heeft ook uit de absolute Monarchie geleidelijk, op geheel natuurlijke wijze, zich ontwikkeld de regeeringsvorm, dien wij als den best mogelijken beschouwen: de constitutioneele Monarchie. Tusschen absolute en constitutioneele Monarchie is in beginsel geen verschil. De constitutioneele Monarchie is niets anders dan een getemperd absolutisme. In beide is het karakter der Monarchie hetzelfde. Voor dat karakter eener Monarchie geldt nog altijd wat Groen van Prinsterer daarvan gezegd heeft : „Deze (de Monar„chie) is alleen, waar de Vorst uit eigen hoofde, in eigen „naam, gebied voert; waar hij, ik herhaal het, eigenaar van „het gezag is. Niet alsof de Vorst eigenaar der onderdanen „was : hij is eigenaar der Souvereiniteit. De Monarchie is geen „vereeniging van menschen, die zich een opperhoofd kiest; „zij is heerschappij van één persoon , die een eigen en dus ook „een erfelijk gezag heeft; een machtig en aanzienlijk en onaf„hankelijk Heer, die aan anderen gebiedt en aan niemand zijner „medemenschen gehoorzaamheid schuldig is ; en om wien zich „allengskens, niet een associatie van burgers, maar een agre„gatie , een agglomeratie van onderhoorigen gevormd heeft. „Ik wil nog stoutmoediger zijn. Dit gezag is volledig, of, om „een meer gewone bewoording te kiezen, absoluut. Niet in „den despotischen zin , waarin de geweldhebber geenerlei plich„ten of regelen erkent; niet in den revolutionnairen zin, waarin „de Overheid , in naam van het oppermachtige volk , geen „goddelijke wet of menschelijk recht ter beperking van haar „willekeur kent; maar gebonden aan verordeningen van hoo,,geren oorsprong, van alle andere tusschenkomst vrij , door „geen . splitsing van macht , door geen toezicht of mederegent„schap van onderdanen verdeeld of verlamd. Men betwiste „niet aan de Monarchie wat een eigenschap is van elke Souve,

37 „reiniteit. Ik wil mij , ter kenschetsing van de vorstelijke macht, „bedienen van een gezegde , dat doorgaans geldt voor het kort „begrip van het onzinnigst despotisme: l'1 tat, eest moi !" Vree„selijk is dit, wanneer, naar de revolutieleer, het recht en het „aanzijn van allen in den Staat opgelost en zoodanig al vernieti„gend vermogen in het ijzeren juk van een geweldenaar, die „zich de vertegenwoordiger der Natie noemt , saamgetrokken „is; maar onschadelijk en juist, naar den aard eener wezen„lijke Monarchie." 1) Wil men nog een ander woord van zeer gezaghebbende zijde ? Men luistere dan naar hetgeen Jhr. Mr. A. F. de Savornin Lohman gezegd heeft , sprekend over Engeland , maar wat eveneens gezegd kan worden van ons eigen land en van elke andere Monarchie welke niet op revolutionnairen , maar op Christelijk Historischen grondslag steunt : „De Koning bezat in beginsel „de geheele, ondeelbare macht of Souvereiniteit; „tout fuit ,,,,in luy et vient de luy al commencement" ..... De Koning „oefende de volle Souvereiniteit uit, maar die uitoefening werd „meer en meer gebonden aan vaste regelen , die hij in overleg „met zijn raadslieden, waartoe de parlementsleden behoorden, „vaststelde." 2) De uitoefening van het souverein gezag werd meer en meer gebonden aan vaste regelen. Hoe dat nu geschied is, en dat hierdoor volstrekt nog niet een tweede souverein gezag naast of tegenover dat van den Vorst is geplaatst, zullen wij in ons volgend hoofdstuk zien. Daarbij zal dan tevens blijken , dat wij met alle recht zeggen mogen : „De Souvereiniteit was er „niet door, maar voor de grondwet. Alle wetsbepalingen , die „de macht van den Souverein beperken , zijn niets anders dan „uitzonderingen op den regel , dat alle macht bij den Souverein „berust. Oansch anders dus dan waar, naar revolutionnaire „wijze, de macht van den Vorst niet door de grondwet wordt „beperkt, maar juist uit de bepalingen der grondwet voort„vloeit; — waar, met andere woorden, de regel geldt, dat de 1) Groen van Prinsterer, „Ongeloof en Revolutie", blz. 66-67. 2) Jhr. Mr, A. F. de Savornin Lokman, „Gezag en Vrijheid", blz. 48.

38 „Souvereiniteit is bij het volk, terwijl de bepalingen der grond,,wet , die de bevoegdheid van den Vorst omschrijven , als het „ware uitzonderingen zijn op dien regel. En of men nu al in „beide zoo verschillende gevallen den regel inkrimpt en de „uitzonderingen vermeerdert, nimmer kan dat tusschen die bei„de het principieele verschil wegnemen. Steeds blijft in het „eerste geval het Goddelijk recht des Vorsten , in het tweede „de volks-souvereiniteit de grondslag. Dat hier te lande in „1813 eerstgenoemde zienswijze overheerschte, kan, dunkt ons, „zelfs door wie dit betreuren, niet worden ontkend." 1) En datzelfde karakter van 1813 draagt het gezag onzer Souvereine ook thans nog. 1) C. E. v. Koetsveld, „Onze Politieke Partijen", blz. 164.

DE VOLKSVERTEGENWOORDIGING. 1,

ART. 2. ,......Dit belet evenwel niet, dat de per„sonen ' met de uitoefening van de taak der Overheid „belast, voor hare handelingen aan andere , niet van haar ,,afhankelijke personen (bijv. Staten-Generaal) verantwoor„delijk kunnen gesteld worden." ART. 6. „Het is de plicht der Volksvertegenwoordi„ging het door de Overheid aldus in te nemen standpunt „tegenover elk revolutionnair gezind bewind te handhaven." ART. 20. „De Overheid oefent haar gezag uit ten „goede van en daarom onder medewerking van het volk. . . ."

Het volk is er niet ten behoeve van den Vorst, maar de Vorst is er ten behoeve van het volk. Niet om zijns zelfs wil is de Vorst door God op zijn hooge plaats gesteld , maar ter wille des volks , opdat hij , zooals Psalm 72 zegt , het volk zou „richten met gerechtigheid", opdat hij „de ellendigen des volks richten , de kinderen der nooddruftigen verlossen en den verdrukker verbrijzelen" zou. Daartoe alleen heeft de Heer „den Koning Zijne rechten" . gegeven. Om werkelijk ten volle zijn roeping te kunnen vervullen, om in alle opzichten tot heil des volks te kunnen regeeren , zou echter de Vorst alwetend en onfeilbaar moeten zijn. Aller rechten , nooden , behoeften en begeerten , elke strooming der geesten, eiken strijd van ' belangen zou hij moeten kennen , in het juiste licht moeten zien , op de rechte waarde moeten schatten. Nimmer zou hij eigen voordeel of genot moeten stellen boven het belang des volks, nimmer eigen wil boven het recht, nimmer in den strijd tegen zijn zelfzucht en zijn hartstochten de nederlaag moeten lijden.

40 Maar er is nooit een mensch geweest , en er zal er ook nooit een geboren worden die aan al deze vereischten voldoet. Wil dus de Vorst werkelijk zijn roeping goed kunnen vervullen, dan heeft hij , omdat hij niet alwetend en niet onfeilbaar is, behoefte aan voorlichting en controle. Den vorst voor te lichten en te controleeren is de taak der Volksvertegenwoordiging. Zij moet hem raad geven , hem de inzichten , behoeften en wenschen des volks doen kennen, hem beletten zijn bevoegdheid te buiten te gaan. Die Volksvertegenwoordiging geeft raad , maakt wenschen kenbaar, oefent toezicht uit en bovendien is voor verschillende regeeringshandelingen haar toestemming noodig. Zij is dus een zeer invloedrijk lichaam. Maar toch kan van haar niet gezegd worden , dat zij naast den Vorst het bewind voert. Geen gedeelte der Souvereiniteit, hoe klein ook, is in haar handen. Zelfs daar, waar zij schijnbaar deel neemt aan de regeeringstaak, dat wil zeggen , waar zij medewerkt aan het tot stand komen der wetten, doet zij dat niet krachtens eenig souverein gezag van zich zelve of van het volk , dat haar gekozen heeft, maar alléén krachtens den wil van den Vorst. Alleen aan vrijwillige zelfbeperking van den Souverein dankt de Volksvertegenwoordiging haar invloed. Dat werkelijk al wat men de politieke rechten der onderdanen kan noemen, al hun bevoegdheid tot medewerking bij het bestuur des lands, geen anderen rechtsgrond heeft dan den wil van den Souverein , blijkt duidelijk , als wij de geschiedenis van het ontstaan en de voortdurende ontwikkeling dier rechten nagaan. Het begon al met de privilegiën uit den tijd der Graven van Holland , Hertogen van Gelderland , enz. De landsvorst had oorspronkelijk het recht , voor de inwoners van een of andere stad wetten en verordeningen , of „keuren", zooals men het destijds noemde, vast te stellen. Maar nu gaf meermalen de Vorst aan de burgers van zulk een stad het recht om , in zijn naam, zelf die keuren te maken. De Vorst had oorspronkelijk het recht om de personen aan te wijzen, die een op zijn

41 grondgebied gelegen stad in zijn naam zouden regeeren. Maar hij gaf nu in deze , dan in gene stad den burgers , den „poorters" het recht zelf hun overheidspersonen te kiezen. De Vorst, hebbende de hoogste rechterlijke macht over al zijn onderdanen, en ook gerechtigd zijnde om elk, wien hij wilde, te belasten met het rechtspreken in zijn naam , was oorspronkelijk bevoegd elk zijner onderdanen door elk der door hem benoemde rechters te doen dagvaarden. Maar kennende den afkeer der poorters om voor vreemde rechters geroepen te worden , gaf hij hun het zoogenaamde „Jus de non evocando", dat is, het recht om slechts voor eigen rechters te behoeven te verschijnen. De Vorst had het recht tol te heffen van elk die gebruik maakte van de hem toebehoorende verkeerswegen te land en te water, maar menige stad schonk hij vrijdom van tolgelden. Wat toonen ons deze en meer dergelijke gevallen ? Zij toonen ons telkens een gift van den Vorst aan de onderdanen. Feitelijk was weliswaar de Vorst menigmaal door allerlei omstandigheden — meestal door geldnood — min of meer gedwongen de privilegiën, die zijn onderdanen wenschten, te verleenen, maar steeds toch was hij gerechtigd het verlangde te weigeren. De onderdanen hadden op die privilegiën niet een aangeboren recht, waarvan zij nu bij den Vorst erkenning kwamen eischen. De privilegiën waren geschenken van den Vorst aan het volk. Groen van Prinsterer heeft het zoo kernachtig gezegd : „Privilegiën (werden) door de Hertogen en Graven verleend , niet opdat zij landsvorsten zouden worden, maar omdat zij het waren"; die privilegiën waren dus ,,bewijs, niet voorwaarde van gezag". 1) Wat geschiedt nu , als A. aan B. iets geeft? Vóór de schenking was het eigendomsrecht bij A. , en bij B. was niets anders dan de plicht om dat recht te eerbiedigen. Tijdens de schenking was er niets anders dan een wilsuiting van A. De eigenaar, gebruik makend van zijn recht om in volle vrijheid over zijn eigendom te beschikken, stoot het van zich, doet 1) Groen van Prinsterer, „Handboek der Geschiedenis van het Vaderland", blz. 89.

42 het overgaan in andere handen. Als dus direct na de schenking de geschonken zaak het eigendom van B. is, en deze treedt in al de rechten van den eigenaar, dan is dat alleen omdat A. dit zóó gewild heeft. Het eigendomsrecht van B. rust op den wil van A. Dat is te zeggen : het ontstaan van dat eigendomsrecht. Niet echter de voortduring daarvan. Want vanaf het oogenblik zelve, waarop B. het eigendomsrecht ontving, rust op A. de verplichting dat recht te eerbiedigen._ De afstand van het eigendomsrecht was wèl vrijwillig, maar die afstand kan alleen met wederzijdsch goedvinden herroepen worden , tenzij óf de schenking geschiedde tot wederopzeggens, óf de begiftigde niet nakomt de mogelijk aan die schenking verbonden voorwaarden. Zóó ook ongeveer stond de zaak als een Vorst aan zijn volk politieke rechten gaf. Slechts de wil van den Vorst deed die rechten ontstaan. Maar als nu eenmaal die rechten verleend zijn, dan mogen zij ook zonder de toestemming des volks niet weder ontnomen worden. Wie die rechten aantast pleegt niet slechts tegenover het volk een onrechtmatige daad , waartegen dat volk zich mag verzetten , maar die komt bovendien in opstand tegen den wil van den Souverein , die deze rechten heeft geschapen. Aanranding dier rechten is dus wel degelijk een revolutionnaire daad. De tijdelijke drager der Souvereiniteit, zulk een daad plegend , komt daardoor in verzet tegen den wil van den permanenten Souverein , zich uitsprekend in al de door zijn voorgangers gegeven wetten. En als dan daartegen het volk zich verzet , is dit geen revolutie, maar de vervulling van een plicht, denzelfden plicht, die volgens art. 6 van ons program ook nu nog op onze Volksvertegenwoordiging rust : den plicht om „het door de Overheid in te nemen standpunt tegenover „elk revolutionnair gezind bewind te handhaven." Ook nu nog is de wil van den Souverein de éénige bron, waaruit de politieke rechten en vrijheden des volks gevloeid zijn. Ook nu nog kunnen die rechten en vrijheden niet weder ontnomen worden zonder toestemming der begiftigden. Ook nu nog zou aantasting dier rechten en vrijheden , zelfs zoo zij

43 kwam van de zijde der Overheid , een revolutionnaire daad zijn , namelijk een opstand van den tijdelijken drager der Souvereiniteit tegen den wil van den permanenten Souverein. Zoo is dan ook heel het bestaan van onze Volksvertegenwoordiging het gevolg van een wilsuiting van den Souverein. De Souverein , lettende op de historie der 17e en 18e eeuw, waarin zich een ontaard , eigenwillig vorstengezag had ontwikkeld, dat zijn roeping, het welzijn van het volk te behartigen , tengevolge van het gemis aan medewerking van het volk voorbijzag, en begrijpend, dat alle Overheid „haar gezag „uitoefent ten goede, en daarom onder medewerking van het „volk" (art. 20 van ons program) , riep een lichaam in het leven, dat het geheele Nederlandsche volk zou vertegenwoordigen en dat namens dat volk de Overheid zijn medewerking zou verleenen bij de uitoefening van het gezag. Dat vertegenwoordigend lichaam was er niet voor, maar ontstond , pas door de grondwet. En de grondwet , even als alle andere wetten, is niets anders dan een wilsuiting van den Souverein. Een ieder, wien deze laatste bewering zonderling in de ooren mocht klinken , zij herinnerd , dat ook thans nog de aanhef van elke wet luidt : „Wij Wilhelmina, bij de Gratie Gods Koningin der „Nederlanden , Prinses van Oranje-Nassau, enz. enz. enz. Allen „die deze zullen zien of hooren lezen saluut ! doen te weten: „Alzoo Wij in overweging genomen hebben, dat het wenscheZoo is het, dat Wij , den Raad van State ge,,lijk is .....Zoo „hoord , en met gemeen overleg der Staten-Generaal , hebben „goedgevonden en verstaan gelijk Wij goedvinden en verstaan „bij deze." Op dien aanhef volgt dan de wet, en aan het einde der wet de handteekening der Koningin , zonder welke zij geen wet is. Want een voorstel wordt geen wet doordat de beide Kamers het aannemen , maar alléén doordat de Koningin het teekent. Na de goedkeuring der Kamers is het nog slechts een stuk van geenerlei bindende kracht. Alléén de wil der Koningin maakt het tot wet. Het is waarlijk niet onnoodig aan dat alles nog eens te herinneren. Want uit onkunde maken velen zich van onze staatsinrichting een veel

44 te „roode" voorstelling , terwijl , mits goed verstaan , toch inderdaad die staatsinrichting nog wel degelijk op Christelijken en historischen . grondslag staat. Evenals haar bestaan , dankt de Volksvertegenwoordiging ook haar rechten aan den wil van den Souverein. Want van al die rechten en bevoegdheden kan gezegd worden , dat zij er niet waren vddr, maar door de wetsbepalingen die ze omschrijven. Bij de bevoegdheden onzer Volksvertegenwoordiging, hoe talrijk en gewichtig ook, is er geen enkele, die haar, al ware het slechts , in nog zoo geringe mate , maakt tot een souverein lichaam. Zij geeft raad , maakt wenschen kenbaar, oefent toezicht uit, geeft of onthoudt haar toestemming, maar nooit regeert zij. Dit kan ons blijken als wij in 't kort nagaan welke alzoo de bevoegdheden der Volksvertegenwoordiging zijn. Als een wetsontwerp door de Regeering aan het oordeel der Volksvertegenwoordiging wordt onderworpen, gaat de Tweede Kamer eerst dat ontwerp onderzoeken in de sectiën. Al de op- en aanmerkingen worden bijeengevoegd in een Voorloopig Verslag. De Regeering beantwoordt dat Voorloopig Verslag met een Memorie van Antwoord. Bij de openbare behandeling komt er dan in den regel ook weer critiek, en ook deze wordt door de Regeering, bij monde van den Minister, wien de zaak aangaat, beantwoord. Die critiek der Kamer kunnen wij noemen adviseerend en petitioneerend. Immers daarbij wordt aan de Regeering allerlei raad gegeven en worden allerlei wenschen kenbaar gemaakt. Ook kan men , omdat van de zijde der Regeering die critiek beantwoord wordt , met zeker recht zeggen, dat daarbij „de personen , met uitoefening van de taak der Overheid belast , verantwoordelijk worden gesteld". (Art. 2.) De Regeering immers verantwoordt zich omtrent het indienen van zulk een voorstel op zulk tijdstip en in zulk een vorm. Maar de Kamer mag meer dan enkel critiseeren. Behalve het aanwijzen van hetgeen zij in het voorstel verkeerd acht, is haar ook nog veroorloofd te trachten daarin aan te brengen

45 wat zij als verbeteringen beschouwt. Maar ook dit recht van amendement draagt weder geen ander dan een adviseerend of petitionneerend karakter. Het is niets anders dan het recht om aan de Regeering den raad te geven de bedoelde wijzigingen aan te brengen , — het recht , om tot den Souverein het verzoek te richten , met het voorstel ook die wijzigingen goed te keuren. Laat ons hier tusschen voegen , dat ook het recht van initiatief ditzelfde adviseerend of petitionneerend karakter draagt. Uit den boezem der Volksvertegenwoordiging komt een wetsontwerp te voorschijn , en nu verzoekt de Volksvertegenwoordiging den Souverein dit ontwerp door zijn goedkeuring tot wet te willen maken. Tusschen het recht van amendement en dat van initiatief zien wij in wezen niet veel verschil. Misschien zou men kunnen zeggen , dat de Volksvertegenwoordiging bij gebruik van het eerste recht meer adviseerend , bij gebruik van het tweede meer petitionneerend optreedt. Ten slotte komt de stemming , eerst over elk amendement en elk artikel , en ten slotte over heel het ontwerp. Wat doet de Volksvertegenwoordiging hier? Bij aanneming geeft zij den Souverein haar toestemming om het voorgestelde tot wet te maken, bij verwerping onthoudt zij hem die toestemming. Een door de Volksvertegenwoordiging verworpen voorstel mag door den Souverein niet tot wet worden verheven. Zoo ergens, dan is het wel hier, dat de arbeid der Volksvertegenwoordiging op regeerera gelijkt. Toch is het een schijn die bedriegt. Regeeren doet alleen wie de wet maakt. En zooals reeds gezegd is, maakt niet de goedkeuring der Volksvertegenwoordiging, maar alleen de onderteekening van den Souverein een ontwerp tot een wet. Nu is het wel waar, dat de afstemming van een voorstel den Souverein buiten staat stelt het tot wet te maken , dat dus , met andere woorden , de Volksvertegenwoordiging den Souverein een regeeringsdaad kan beletten , maar daardoor regeert zij zelf nog niet. Als men een schilder de handen bindt, belet men hem wel te schilderen, maar daarom schildert men zelf nog niet. Trouwens, de Volks-

46 vertegenwoordiging , wetsvoorstellen aannemend of verwerpend, doet dat niet „jure suo", maar doet dat, gehoorzamend den wil van den Souverein , uitgedrukt in die wetsbepaling , die de Volksvertegenwoordiging toestond , of liever beval , alle voorstellen van wet goed te keuren of te verwerpen. Er steekt niets revolutionnairs in , als de Staten-Generaal den Souverein kunnen beletten een wet vast te stellen. Heel wat anders zou het zijn , als zij hem konden dwingen een of andere wet uit te vaardigen. Dan inderdaad zouden zij regeeren. Maar nu daar geen sprake van is, draagt de Volksvertegenwoordiging,* ondanks haar recht van aanneming of verwerping, geen regeerend karakter. Een zeer belangrijk recht der Volksvertegenwoordiging is het budgetrecht. Gezegd is reeds , dat alléén in een despotisch bestuurd land de Vorst werd beschouwd als oppermachtig eigenaar van heel het land en van al de bewoners met al hun bezittingen. Maar overigens is van af de vroegste tijden erkend, dat zelfs een absoluut Monarch te eerbiedigen had het persoonlijk eigendomsrecht. De beurs zijner onderdanen lag buiten zijn bereik. Had hij hun geld noodig, dan kon hij dat niet eischen, maar slechts er om vragen. Zulk een vraag droeg den zeer nederigen naam van „bede", en de onderdanen stelden het verhooren van die „bede" dikwijls afhankelijk van allerlei voorwaarden. In ruil voor het inwilligen van zulk een „bede" zijn heel wat privilegiën verkregen. Het recht, om de door de Regeering gevraagde gelden toe te staan of te weigeren is dus geen recht, dat het volk van den Vorst heeft gekregen, maar het is een recht, dat het inderdaad „jure suo" bezit. Wanneer dus in de grondwet staat, dat de Volksvertegenwoordiging het budgetrecht heeft , dan wordt door die wet niet dat recht geschapen , maar alléén aangewezen het lichaam , dat, namens het volk, dat recht zal uitoefenen. Laten wij echter niet vervallen in de dwaling, dat in dit budgetrecht zou liggen een beperking van het souverein gezag. De bevoegdheid om willekeurig over het eigendom der onderdanen te beschikken, kon niet aan het souverein gezag ontnomen worden , eenvoudig omdat dit gezag nimmer die bevoegdheid bezeten heeft.

47 Intusschen houdt het budgetrecht niet slechts de bevoegdheid in om de gevraagde gelden 'al dan niet toe te staan, maar tevens de bevoegdheid om rekening en verantwoording te eischen van het gebruik dat de Regeering van die gelden denkt te maken. De Volksvertegenwoordiging is dus , dit recht uitoefenend , een controleerend lichaam. Controleerend treedt zij eveneens op bij de uitoefening van haar recht van interpellatie. Zij mag omtrent tal van zaken de Regeering om allerlei inlichtingen vragen. En wanneer die inlichtingen niet „strijdig geacht kunnen worden met het belang „van den Staat" (Grondwet , art. 94) , dan is de Regeering ook verplicht die inlichtingen te geven. Ook hier dus . weder geldt in zekeren zin wat gezegd wordt in art. 2 van ons program, namelijk , dat „de personen , met de ' uitoefening van de taak der „Overheid belast , verantwoordelijk worden gesteld". Eindelijk is er ook nog: de motie. Bij het aannemen eener motie doet eigenlijk de Kamer niets anders dan haar meening uitspreken. De Regeering is in haar volle recht , als zij het haar bij motie kenbaar gemaakte gevoelen eener Kamer eenvoudig voor kennisgeving aanneemt, zonder er zich verder aan te storen. In den regel stoort zij er zich wel degelijk aan , en dikwijls heeft een motie zeer gewichtige gevolgen. Doch daar gaat het hier nu niet om. Voor ons doel is het thans voldoende te constateer en , dat , welke ook de politieke gevolgen eener motie mogen zijn , de Kamer natuurlijk door het bloote uitspreken van haar gevoelen geen regeeringsdaad verricht. Zoo blijkt dus uit dit alles, dat, hoe belangrijk de invloed der Volksvertegenwoordiging op den gang van zaken ook moge zijn , wij toch met het volste recht kunnen herhalen : de Volksvertegenwoordiging oefent critiek, geeft raad, maakt wenschen kenbaar, oefent toezicht uit, geeft of onthoudt haar toestemming, .... maar regeerera doet zij niet.

NET KIEZEN. .,.

ART. 20. „De Overheid oefent haar gezag uit ten „goede van- en daarom onder medewerking van het „volk. Deze medewerking neme toe naarmate de taak „der Overheid zich uitbreidt. De directe medewerking „wordt het best verzekerd door het verleenen van kiesrecht „aar de bij de wet aan te wijzen personen; gestreefd ,,moet worden, dat alle kringen waaruit het volk be» staat, zooveel mogelijk tot hun recht komen en bij „voorkeur de zoodanigen gekozen kunnen worden, die „waarborgen bieden voor een deugdelijke vervulling van „de publieke taak, waartoe zij geroepen worden."

Hoe ontstaat nu een volksvertegenwoordiging? Haar leden worden aangewezen óf door den Souverein zelven , óf door kiezers. Het eerste is in ons land geschied in 1814, toen Willem I bijeenriep de „Groote Vergadering", representeerende „de Vereenigde Nederlanden", bestaande uit 600 door hem aangewezen Notabelen , aan welke vergadering hij het ontwerp der grondwet ter goedkeuring voorlegde. En nog tot 1848 werden de leden der Eerste Kamer door den Koning benoemd. Maar sedert zijn steeds de leden onzer Volksvertegenwoordiging aangewezen door kiezers. Aan zekere personen werd gegeven wat men „kiesrecht" noemt , en die kiezers wezen dan de personen aan , die te zamen zouden vormen het lichaam , dat niet alleen de kiezers, maar het geheele Nederlandsche volk zou vertegenwoordigen. Hierbij rijzen nu de volgende vragen: 1 0. Wat is de aard van het kiesrecht?

49 Wie behooren kiezers te zijn ? 30. Moet de mate van het kiesrecht voor al die kiezers gelijk zijn? 40• Op welke wijze dient het verkiezingswerk te worden geregeld ? 50• Moet de uitoefening van het kiesrecht door de wet verplichtend worden gesteld ? Wat is het kiesrecht ? Zij , die zich plaatsen op het standpunt der volkssouvereiniteit , kunnen er niets anders in zien dan een den burger van nature toekomend recht. Wanneer het volk niets anders is dan een aantal individuen , en dat volk souverein is, dan berust bij elk deel van dat volk , dus bij elk burger, ook een deel der souvereine macht. Als nu dat volk een vertegenwoordigend lichaam aanwijst , dan moet dus ook elk burger daaraan kunnen mededoen. Het kiesrecht , een natuurlijk recht des volks zijnde, komt toe aan elk der individuen , die te zamen het volk vormen. Toch heeft de Liberale partij gedurende heel den tijd , toen zij het heft in handen had , geen poging aangewend tot invoering van algemeen stemrecht, en ook thans nog zijn ter linkerzijde velen daartegen. 1) Op grond van het dogma der volkssouvereiniteit, dat zij allen, bewust of onbewust, omwonden of openlijk huldigen , moeten zij in beginsel wel toegeven , dat het kiesrecht een aan elk burger van nature toekomend recht is, maar om nuttigheidsredenen achten zij het gewenscht dat recht aan velen nog te onthouden. Maar hoe kunnen zij dat verdedigen ? Waar haalt het eene deel van het „souvereine" volk de bevoegdheid vandaan om aan het andere deel , dat gedurende een lange reeks van jaren, verreweg het grootere was , een recht te onthouden , waarop toch allen in volkomen gelijke mate heeten aanspraak te mogen maken? 20.

1) En als in 1913 het algemeen stemrecht de vereenigingsleuze der geheele linkerzijde moest worden, dan kan men gerust zeggen: zij gaan niet samen - omdat zij het inderdaad op dit punt eens zijn, maar zij simuleeren die overeenstemming omdat zij tot eiken prijs samengaan willen.

4

50 Beweerd werd, dat een deel des volks voor de uitoefening van dat recht nog niet rijp was. Maar wie had hen , die dit beweerden , tot keurmeesters aangesteld ? Naar hun eigen dogma zou alleen het souvereine volk zulk een aanstelling hebben kunnen geven. Maar daarvan is nimmer sprake geweest. Het „Le peuple souverain a donné sa démission" is slechts een sophisme , uitgevonden door wien er behoefte aan had. Gezien van revolutionnair standpunt is dus elke onthouding van kiesrecht inconsequentie en onrecht. Heel anders wordt het voor wie , zich op Christelijk Historisch standpunt plaatsend, het kiesrecht niet beschouwt als een den burger van nature toekomend recht, maar als een door den Souverein aan een aantal zijner onderdanen opgelegde taak. Wie het gezag uitoefent heeft noodig een volksvertegenwoordiging , welke , op de in ons vorig hoofdstuk beschreven wijze, het hem mogelijk maakt zijn roeping te vervullen en dus datgene te geven wat het volk , in het geheel genomen, verwachten mag van hem te zullen ontvangen ; een lichaam, samengesteld uit mannen , die de belangen , de rechten en de meeningen des volks kennen , en die door karakter en bekwaamheid het vertrouwen van vorst en volk waardig zijn. Een aantal zijner onderdanen belast dus de vorst met de taak, hem zulke mannen aan te wijzen. En hij belast daarmede diegenen , die hij , om welke reden dan ook , in staat acht zich op bevredigende wijze van die taak te kwijten. Men gevoelt , dat bij dezen gedachtengang het woord kiesrecht eigenlijk niet juist is, maar men beter zou doen het woord kiesplicht te gebruiken , zooals men immers óók niet spreekt van militierecht maar van militieplicht. Het geldt hier in beide gevallen een plicht, ons door de Overheid opgelegd, en niet een recht , waarop wij een eischende aanspraak kunnen doen gelden. Tot hiertoe over den aard van het kiesrecht. En daarmede ligt het principieele gedeelte van het kiesrechtvraagstuk groo-

51 tendeels achter ons. Alle andere vragen, die wij ons stelden, hebben , van ons standpunt beschouwd , met de beginselen weinig of niets te maken. Als wij eenmaal hebben uitgesproken, dat het kiezen niet is een recht, maar een taak, opgelegd door den Souverein, en ten doel hebbend de vorming eener goede volksvertegenwoordiging, dan zijn de vragen aan wie die taak behoort te worden opgelegd en op welke wijze de uitoefening van het kiesrecht het best is te regelen slechts bloote utiliteits-quaesties. Ééne uitzondering zien wij slechts : het vrouwenkiesrecht. God heeft aan de vrouw een eigen taak gegeven , een andere — maar daarom nog geen mindere — dan die van den man. Meesterlijk werd door Ten Kate in zijn „Schepping" het verschil tusschen beider roeping aldus geteekend : „Hun -de menschen ; haar — heur kind'ren ; hem — de wereld; haar — het huis". Zoo is het ! De vrouw, in 't algemeen genomen , vinde haar arbeidsveld binnen de huismuren ; op het terrein der politiek behoort zij niet. Er zijn uitzonderingen. Immers wordt ons eigen vaderland door een Vrouw geregeerd , en de Heilige Schrift vertelt ons zonder de minste afkeuring hoe eenmaal ook in Israël een vrouwenhand de teugels van het bewind gevoerd heeft (Richteren 4 en 5). Maar zulke uitzonderingen ontnemen den regel zijn waarde niet. Want ook al moet het vrouw-zijn uitsluiten van het terrein der politiek, zoo neemt dat niet weg , dat een andere, daar bovengaande hoedanigheid voor een vrouw bij uitzondering dat terrein toch wel kan openstellen , ja er haar beslist op kan plaatsen. Niet als vrouw, maar als laatste telg van het Oranjehuis regeert onze Koningin. Niet als vrouw, maar als profetes richtte Debora het volk Israëls. Als regel aannemend, dat de roeping der vrouw niet ligt op het terrein der politiek, kanten wij ons dus ook principieel tegen vrouwenkiesrecht. Hetgeen echter niet zeggen wil , dat nooit, zelfs niet bij uitzondering, geoorloofd zou kunnen zijn dat eenig vrouwelijk wezen het kiesrecht kreeg. Bij gezins-

52 hoofdenkiesrecht zouden toch verscheidene vrouwen ter stembus geroepen worden. Doch ook hier weder staan wij voor uitzonderingen , die aan de waarde van den regel niets te kort doen. De vrouw, die gezinshoofd is, staat als zoodanig in de plaats van den ' man. Niet als vrouw, maar als gezinshoofd zou zij het kiesrecht hebben. „Gjezinshoofdenkiesrecht". Daarin ligt een echt Christelijk Historische beginselbelijdenis. Wij beschouwen toch het volk niet als een som van individuen, maar als een organisme, waarvan de gezinnen als het ware de levenscellen zijn. Maar deze belijdenis wordt tot een weinig beteekenende phrase gemaakt, als men het kiesrecht behalve aan de werkelijke gezinshoofden ook wenscht te zien toegekend aan de „daarmede gelijkgestelden". Vooral wanneer men onder „daarmede gelijkgestelden" niet alleen verstaat ongehuwde mannen, die, hetzij in een eigen huishouding, hetzij op gehuurde kamers, geheel op zich zelve levend, met eenigen goeden wil nog wel als gezinshoofden te beschouwen zijn, maar er ook onder begrijpen wil de meerderjarige inwonende zoons. In het laatste geval wordt het woord „gezinshoofdenkiesrecht" een etiquette, dat in 't geheel niet meer past op de waar, die men aanprijst. Daarmede is niet gezegd, dat die waar slecht is. Wij zullen niet ontkennen , dat er veel vóór is om ook nog aan anderen dan de werkelijke gezinshoofden het kiesrecht te geven. Maar waar men door utiliteits-redenen gedreven wordt tot totale verwatering van het denkbeeld „gezinshoofdenkiesrecht", schijnt het ons royaler dat denkbeeld dan ook maar geheel los te laten. Dit is geen beginselverzaking. Het aanvaarden van vrouwenkiesrecht zou o. i. verzaking van beginsel zijn. Maar het afzien van huismanskiesrecht geenszins. Het kiesrecht gevend aan de vrouw rukt men haar uit de haar door God aangewezen levenssfeer. Maar het kiesrecht niet makend tot een monopolie van gezinshoofden , miskent men niet de beteekenis van het gezin, grijpt men niet storend in zijn levenssfeer, maakt men geen inbreuk op de rechten van zijn hoofd. Daarom zeggen wij ook niet , dat gezinshoofdenkiesrecht een

53 Christelijk Historisch beginsel is , waaruit zou moeten volgen, dat wij tegen elke andere regeling principieel gekant zijn. Maar wij zeggen slechts, dat in gezinshoofdenkiesrecht nog eenmaal te meer zich uit zou spreken een echt Christelijk Historische grondstelling , welke echter ook buitendien reeds genoeg beleden en nageleefd wordt. Wij meenen dan ook , dat wij bij de beschouwing van gezinshoofdenkiesrecht ons gerust op bloot utiliteits-standpunt mogen plaatsen. En van hetzelfde standpunt beschouwen wij ook het algemeen stemrecht, althans het algemeen mannen-stemrecht. Voor de partijen der linkerzijde snoet, zooals wij reeds gezegd hebben , het algemeen stemrecht een beginselquaestie zijn. Zich er tegen verklarend, verloochenen zij haar beginsel. Voor ons echter heeft deze zaak met beginselen niets uit te staan. Voor ons is het slechts de vraag , of de Souverein verstandig zou doen door allen te belasten met de aanwijzing van volksvertegenwoordigers. En die vraag beantwoorden wij beslist ontkennend. Wij blijven gelooven , dat in de kiezers de door de grondwet bedoelde „kenteekenen van welstand en geschiktheid" niet gemist mogen worden. Zij , die niets bezitten en die er niet het minste begrip van hebben wat -het kiezen eigenlijk beteekent , behooren van het kiesrecht te blijven uitgesloten. Wie niets bijdragen in de geldelijke lasten van den Staat , moeten niet mede doen bij de aanwijzing van het lichaam, dat over het opleggen dier lasten oordeelt. En het ware dwaasheid te vragen naar de meening van hen , die tot oordeelen geheel onbekwaam zijn. Dus achten wij in den kiezer althans éénigen welstand en éénige geschiktheid, of ten minste één van die beiden , onontbeerlijk. Maar zoowel in welstand als in geschiktheid bestaat tusschen de kiezers groote ongelijkheid. Als van zelve rijst dus de vraag, of daarmede geen rekening behoort te worden gehouden. Ligt er niet iets onbillijks in, dat volkomen gelijke invloed op de samenstelling der volksvertegenwoordiging wordt gegeven aan een man, die in de

54 belastingen slechts enkele guldens of minder nog, als aan iemand die er duizenden in betaalt; -- aan hem die den voor den kiezer geëischten leeftijd pas bereikt heeft , als aan een wiens dubbele ouderdom grooter ervaring mag doen verwachten ; aan een eenvoudig man , voor wien alle politieke vraagstukken latijn zijn, als aan een Kamerlid, een Minister, een professor in het staatsrecht? En is het geven van gelijken invloed aan al die verschillende menschen het goede middel om te bereiken wat artikel 20 wil , namelijk : „dat alle kringen waaruit het volk bestaat, „zooveel mogelijk tot hun recht komen , en bij voorkeur de „zoodanigen gekozen kunnen worden , die waarborgen bieden „voor een deugdelijke vervulling van de politieke taak, waartoe „zij geroepen worden" ? De kringen der meer welvarenden en meer ontwikkelden zijn het kleinst. Geeft men elk kiezer één stem, dan zullen zij dus geheel overvleugeld kunnen worden door de verreweg talrijker kringen der minder vermogenden en minder ontwikkelden. En dat zal er zeker niet toe leiden , dat als volksvertegenwoordigers gekozen worden de mannen , die de beste „waarborgen bieden voor een deug„delijke vervulling" van de gewichtige taak, die hun wordt opgelegd. Meervoudig stemrecht schijnt ons de remedie voor dit kwaad. Het minimum stemrecht (één stem) zij gegeven aan wie voldoet aan de door de wet te stellen eischen van welstand en geschiktheid. M.áar daarenboven konden nog één of meer stemmen worden uitgebracht door hen die , — zooals Dr. Kuijper, het meervoudig stemrecht bepleitend, 1) dat heeft uitgedrukt, — dragers van nog andere „meetbare qualiteiten" zijn. Overgaande van de kiezers op het kiezen , komen wij in den stillen hoek van het electoriaal terrein. Men heeft lang en breed gedisputeerd over de vraag : wie moeten kiezen? Voor- en tegenstanders van algemeen stem1) „Ons Program", blz., 201,

55 recht , van vrouwen- en huismanskiesrecht blijven , ondanks zeer matig succes , hun uiterste best doen om het volk warm te maken voor hunne denkbeelden. Maar slechts weinigen vragen zich af , op welke wijze het kiesrecht moet worden uitgeoefend en of dat thans wel geschiedt op de goede manier. Toch is dit onderdeel van het kiesrechtvraagstuk wellicht het belangrijkste , en in elk geval is het datgene wat het dringendst behoefte heeft aan verbetering. Voor de verkiezing van onze Tweede Kamer is het land verdeeld in honderd enkelvoudige districten , en om gekozen te worden moet een candidaat in een dier districten minstens de helft + 1 der uitgebrachte geldige stemmen op zich vereenigen. Nu kan men in de eerste plaats hierop aanmerken, dat die districtsverdeeling, waarin met geen historische of natuurlijke grenzen , met geen overeenstemming in volksaard of in belangen , maar enkel met het aantal inwoners rekening is gehouden, wel volkomen past in het kader der revolutionnaire theorie , welke het volk beschouwt als een hoop individuen, maar in strijd is met de tegenoverstaande zienswijze , volgens welke het volk een organisme is. Een getal kan men splitsen in willekeurige deelen , en de deelen dan naast elkander leggend , kan men zeggen : ziet hier hetzelfde wat er te voren was, het aantal is niet verminderd. Maar een plant, een dier in stukken snijdend , kan men , die stukken netjes als een legkaart naast elkander leggend , niet beweren , dat dit nu hetzelfde levend organisme is ' gebleven. Geraamte , spierenbundels , zenuwdradennet en bloedvatenweefsel , het moge alles nog in volle som aanwezig zijn , maar de verbreking van den samenhang heeft het alles buiten werking gesteld. Ongeveer hetzelfde doet nu de districtsverdeeling met dat levend organisme , dat volk heet. Ook daar zijn de organen als netten , als weefsels , die door heel het lichaam zich uitbreiden. Verknippen is ook hier vermoorden. Dezelfde revolutionnaire getallen-idee, namelijk de opvatting.

56 van een aantal gelijksoortige eenheden op een stuk grond, ligt ook in de bepaling, dat in elk district de helft + 1 den vertegenwoordiger aanwijst. Hoe heeft zich deze dwaling gewroken ! Hoe heilloos zijn de gevolgen van ons tegenwoordig kiesstelsel! Onder dit stelsel is slechts voor de kleinste helft der kiezers het kiesrecht ook werkelijk en ten volle kiesvermogen. De overigen kunnen met hun stem niets of bitter weinig doen. Hierin moet de voornaamste oorzaak van het veelvuldig kiesverzuim gezocht worden. Onder dit stelsel is, tengevolge van de zeer uiteenloopende sterkte der districten , ook voor die kiezers , wier kiesrecht tegelijk kiesvermogen is , dat vermogen toch z66 ongelijk van grootte, dat wij feitelijk hebben een meervoudig stemrecht, enkel gebaseerd op verschil in woonplaats. Onder dit stelsel kan een verschuiving van nog niet eens een half procent der stemmen een verschuiving van vijftien procent der Kamerzetels bewerken , zoodat bij elke verkiezing slechts een paar honderd kiezers hebben beslist over de meerderheid in de Kamer en over de richting, waarin gedurende de volgende jaren onze politiek zich zou bewegen. 1) Het feit nu , dat zulke geringe stemmenverschuivingen , die volstrekt niet op verandering der publieke opinie wijzen , van zoo ongerijmd grooten invloed zijn , draagt de grootste schuld aan de felheid en de laagheid, die den stembusstrijd vergiftigen. Onder dit stelsel , hoewel het meerderheidsstelsel heet, zal meermalen juist de minderheid overwinnen, en in elk geval zal het nooit de volksvertegenwoordiging kunnen maken tot een getrouwe afspiegeling van de krachtsverhouding der partijen, waarin het volk is verdeeld. 1) In 1897 had de overgang van 244 kiezers de rechterzijde kunnen doen winnen. Hadden in 1901 slechts 727 kiezers links gestemd in plaats van rechts, dan was het ministerie-Kuyper niet opgetreden. In 1905 had het slechts van 199 kiezers afgehangen om dat ministerie het blijven mogelijk te maken. De kolossale rechtsche Kamermeerderheid van 1909 zou een minderheid zijn geworden als 1430 kiezers anders gestemd hadden.

57 Onder dit stelsel zullen er steeds een menigte herstemmingen zijn, benevens verschillende aanvullings- en tusschentijdsche verkiezingen , die alle volkomen noodeloos het tijdperk van beroering rekken en den kiezer dubbele , drie- en viervoudige moeite, kosten en ergernis berokkenen. Al dit kwaad ware , in de meeste opzichten geheel en voor het overige althans grootendeels , weg te nemen door invoering van evenredige vertegenwoordiging. Daar echter over deze zaak in den boezem der Christelijk Historische Unie verschil van meening bestaat, is het hier niet de plaats om er over uit te weiden en om de bezwaren , die er tegen worden aangevoerd , te weerleggen. Ten slotte nog een woord over stemdwang. Mag men den kiezer tot stemmen dwingen? Dat hangt er geheel van af of men het kiezen beschouwt als een van nature ons toekomend recht of als een ons opgelegde taak. In het eerste geval kan, dunkt ons, van dwang nooit sprake zijn. Het zal den mensch toch wel vrij moeten staan om van een hem van nature toekomend recht geen gebruik te maken zoo hij dat niet wil. Wij willen aannemen , dat in vele gevallen , en wellicht ook in dit, het een moreele verplichting is ons recht uit te oefenen. Maar het wil er bij ons niet in, dat van die moreele verplichting een wettelijke gemaakt zou mogen worden. Anders staat het , als het kiezen is een ons opgelegde taak. Wie bevoegd is ons een taak op te leggen , zal ons toch zeker wel mogen dwingen die taak dan ook te verrichten. Een taak opleggen , en er dan toch in te berusten , dat die taak niet wordt verricht, is onverschoonbare zwakheid. Nu beschouwen wij het kiezen als een door de Overheid opgelegde taak. Wij zouden dus, onder normale omstandigheden , voorstanders van stemdwang moeten zijn. Maar de omstandigheden zijn helaas niet normaal." Want de Overheid, ons tot kiezen roepend, regelt tegelijkertijd de wijze van kiezen zóódanig, dat voor tienduizenden het werke-

58 lijk kiezen geheel onmogelijk wordt. Het ware noodelooze plagerij om die allen te dwingen tot een volkomen nutteloozen gang naar de stembus. Eerst wanneer voor hen het stemmen niet langer zal zijn het werpen van een waardeloos papiertje in een bus, maar wanneer het werkelijk zal zijn een mede doen aan het aanwijzen van een volksvertegenwoordiger, mogen en moeten zij tot stemmen gedwongen worden. M. a. w.: geen stemdwang zonder evenredige vertegenwoordiging.

PARTIJEN EN COALITIES, ,

i

.

ART. 7. „Het doel der C. H. U. is , de door „haar beleden beginselen tot erkenning — niet om de „regeermacht in handen van met zekere Christelijke begin„selen instemmende personen te brengen. Het is dus niet „zoozeer te doen om majoriteit (de meerderheid der kiesgerechtigden) als wel om autoriteit (gezag van het Woord „Gods); niet om het, succes van de partij, maar om de „macht van het beginsel." ART. 8. „Vermits geheel het volk zich aan de ordeningen Gods heeft te onderwerpen, verzet de C. H. U. „zich tegen een groepeering des volks in twee deden naar „Godsdienstige overtuiging. Daaruit volgt evenwel niet, „dat geen rekening moet gehouden worden met het feit, „dat hier te lande, tengevolge van de inwerking der begin„selen door de Fransche revolutie gehuldigd en de daaruit voortvloeiende loochening van het Goddelijk gezag „op staatkundig gebied, het uiteengaan der politieke par,,tijen ten aanzien van de al of niet erkenning van dat „gezag heeft plaats gehad en in de hand is gewerkt."

Altijd en in alles loopen de meeningen der menschen uiteen. Er zal wel geen enkele zaak bestaan , waarover alle menschen het eens zijn , en het zal wel onmogelijk zijn , op heel de wereld twee menschen te vinden wier meeningen geheel samenvallen. Dit geldt , als op elk ander terrein , óók op het terrein der politiek. Ook daar is het : zooveel hoofden , zooveel zinnen. Als wij nu niettemin de menschen zich zien bijeenvoegen in groepen , die men politieke partijen noemt , dan is het duidelijk, dat zulk een partij niet kan zijn een verzameling van volkomen eensgezinden , maar dat ook in den boezem van zulk een partij wel degelijk meeningsversch,illen moeten be-

6© staan. Het baat niet, of men die inwendige geschillen al tracht te verbergen voor de buitenstaanden , angstvallig elkander vermanend om toch vooral die geschillen „binnenskamers" te houden. Het doet meer kwaad dan goed. Het is tien tegen een, dat de buitenstaander er zich toch niet door laat bedriegen. Maar indien wèl , wat winst ware het dan nog ? Kan het een partij in de schatting der tegenstanders verhoogen , indien dezen haar óf huichelarij , óf marionettisme ten laste kunnen leggen? En waartoe ook die inwendige verdeeldheid verborgen ? Zij bewijst immers juist , dat de onderlinge samenhang een sterkere is dan die van kraakporselein, dat geen stootje verdragen kan? Eenheid ondanks verdeeldheid, wijst op een onderlinge overeenstemming , welke alle onderlinge geschillen te boven gaat. Indien wij dan ook het woord „partij" in idealen zin nemen, dan is overeenstemming van beginselen de éénige band welke een aantal personen tot een partij vereenigt. Doch de practijk eischt naast den principieelen ook nog een organieken band. Behalve geestesovereenstemming , moet er ook samenwerking zijn en éénheid van handeling. Daartoe dienen onze plaatselijke, districtelijke en provinciale vereenigingen , ons Nationaal Comité en onze Algemeene Vergaderingen , wat wij , alles te samen nemend, onze organisatie noemen. Deze organisatie omvat volstrekt niet heel de partij. Dat is bij geen enkele partij het geval en zeker het allerminst bij de onze. Wie onze organisatie tot maatstaf onzer kracht neemt, bedriegt zich deerlijk, zooals herhaaldelijk bij de stembus is gebleken. De georganiseerde kern der C. H. U., welke programmen maakt en candidaten stelt en zoodoende leiding geeft aan de breede schare der niet-aangesloten geestverwanten , die in goed vertrouwen die adviezen volgen , is betrekkelijk klein. Dat is nu wel geen overwegend bezwaar, maar het is toch om verschillende redenen wel wenschelijk, dat die georganiseerde kern der partij zich aanmerkelijk uitbreide. Mogelijk zou een geheel andere inrichting onzer organisatie hieraan bevorderlijk kunnen zijn.

61 Doch dit punt moet onaangeroerd blijven , waar niet het reglement , maar het program der partij behandeld wordt. Want het program spreekt niet over de inrichting, maar alleen over het doel van partij-organisatie. De bedoeling van partij-organisatie is in de eerste plaats het afleggen eener openlijke belijdenis van de beginselen , die de leden der partij te zamen binden. In het program van beginselen leggen als het ware al de leden eener partij tegenover elkander en tegenover de buitenstaanders een gemeenschappelijke verantwoording af voor het feit, dat zij zich tot één partij hebben samengevoegd. Doch er kan niet worden stilgestaan bij een : dit is het wat wij de waarheid achten. Er moet onmiddellijk aan worden toegevoegd : en dus willen wij trachten het ook door anderen als waarheid te doen erkennen. Aan het belijden van gemeenschappelijke beginselen gaat het propageeren dier beginselen gepaard. Elke partij tracht het getal harer aanhangers te vermeerderen. Naast het gemeenschappelijk belijden der waarheid en het gezamenlijk streven naar verbreiding der waarheid , komt als derde het gezamenlijk streven om die waarheid tot heerschappij te brengen. Wanneer wij meenen , dat het land volgens zekere beginselen behoort bestuurd te worden , dan moeten wij het zdó ver zien te brengen, dat ook de Volksvertegenwoordiging bij den Souverein een bestuur in den geest dier beginselen bepleit. Wij mogen niet tevreden zijn, indien maar in de volksvertegenwoordiging die beginselen zich kunnen uiten , maar ons streven moet zijn , dat de Volksvertegenwoordiging als lichaam , dus in haar meerderheid , zich ten gunste dier beginselen uitspreekt. En dat te meer, omdat in ons constitutioneel geregeerd land de Souverein zich een Ministerie kiest, dat met de meerderheid der Volksvertegenwoordiging harmonieert. Ons begeeren moet wel degelijk zijn , dat de Souverein zich tot zijn hoogste dienaren mannen moge kiezen , die instemmen met de beginselen , die wij de éénig ware achten. De éénig ware. De daaraan tegenovergestelde beginselen

62 kunnen dus in onze oogen niet anders zijn dan dwalingen, die behooren bestreden te worden. Bestreden moeten dus ook de partijen , die deze dwalingen belijden en propageeren en tot heerschappij trachten te brengen, juist zooals wij het onze eigen beginselen doen. Zoolang er tegen elkander indruischende beginselen bestaan , kan een partij onmogelijk enkel een belijdend lichaam wezen , maar zal zij tevens een strijdend lichaam moeten zijn. En als een partij een andere bestrijdt, dan spreekt het wel van zelf, dat zij daarbij gaarne succes heeft. Strijden is getuigen. Daarom is ook in hopelooze gevallen het strijden meermalen plicht. Maar strijden is 66k jagen naar de overwinning. Een strijder, die niet grijpt naar de overwinning, wanneer zij onder zijn bereik ligt, handelt niet slechts dwaas , maar pleegt ook , verraad tegen de zaak waarvoor hij strijdt. Dit alles is de bedoeling eener partij. Het is haar raison d'être. Maar haar doel mag het niet zijn. Het succes der partij , de majoriteit , de verovering van het regeeringskasteel , — dat alles mogen wij niet begeeren als doel, doch slechts als middel ter bereiking van ons doel, hetgeen is : voortdurend de macht van onze beginselen vergrooten , opdat zij heerschen mogen en ook de . staat zich buige voor de autoriteit van het Woord Gods. Geen heerschzucht , maar de gloed der overtuiging moet ons aanvuren tot den strijd. Het ga niet om onze eere , maar om de eere Gods. Strijden mogen en moeten wij, doch slechts met het vaandel der beginselen voorop. Overwinning zij ons doel; doch niet om de glorie, maar om de gevolgen. Dat wij grijpen naar macht; doch niet om haar te bezitten , maar om haar tot heil des vaderlands te gebruiken. Het ga, zooals art. 7 zegt, niet zoozeer om het succes der partij als wel om de macht van het beginsel ; niet zoozeer om de majoriteit als wel om de autoriteit; niet zoozeer om de regeermacht 1) te brengen in handen van met zekere Christe1) Dit woord schijnt ons niet gelukkig gekozen voor het program eener partij, welke toch erkent, dat de regeermacht uitsluitend bij den Souverein berust.

63 lijke beginselen instemmende personen, als wel om daardoor die beginselen tot erkenning te brengen. En nu over partijenbonden of coalities. Zoodra ergens het aantal politieke partijen grooter wordt dan twee., kan men er zeker van zijn , dat het vroeg of laat.tot coalitie komt. Nu is het bestaan van niet meer dan twee partijen bij uitzondering denkbaar, en het is een toestand die niet blijvend kan zijn, omdat het geen natuurlijke toestand is. Het is niet aan te nemen , dat er, waar dan ook, op den duur slechts één scheidingslijn zou kunnen blijven. Er zullen er minstens twee moeten zijn : een principieele, getrokken door het „hoe ?" en een gradueele , getrokken door het „hoever?". En die twee kruisen elkander, zoodat in de natuur der dingen niet ligt het bestaan van slechts twee , maar van minstens vier partijen. Minstens vier, omdat vooral in het gradueele het meestal niet bij één scheidingslijn zal blijven. Maar gelijktijdig met de splijtzwam werkt een onderlinge aantrekkingskracht. Zoodra niet meer . twee massieve geheelen tegenover elkander staan , ontwaakt een streven om toch weer terug te keeren tot de groepeering in tweeën, al is het in anderen vorm. Voor de twee partijen komen twee coalities in de plaats. -Zijn zulke - coalities noodig en wenschelijk? Het antwoord moet verschillend luiden , naarmate men bedoelt coalitie tusschen de gekozenen of tusschen de kiezers, — coalitie in de Kamer of bij de stembus. Kamercoalities zijn noodig en tevens wenschelijk. Stembuscoalities zijn thans nog noodig en daarom ook wenschelijk, maar ..... het allerwenschelijkst zou zijn , dat zij niet meer noodig waren. De noodzakelijkheid van Kamercoalities behoeft geen betoog. Hoe toch zou er gang en richting in het werk kunnen zijn, als elk der partijen , waarvan er geen enkele beschikken kan over een ledental , dat ook maar van verre de meerderheid nadert, altijd uitsluitend en ten volle eigen wenschen nastreefde en tot

64 geenerlei compromis genegen was ! En hoe zou regeeren mogelijk zijn met elken dag varieerende meerderheden! Maar die Kamercoálities zijn tevens wenschelijk. Zij zijn geen noodzakelijk k >vaad, maar wel degelijk een voordeel. Want het overwicht van een coalitie levert veel minder gevaar voqr onrechtvaardigheid en onbillijkheid dan het overwicht van één partij. Een meerderheid door coalitie ontstaan , kan niet voorstellen of aanvaarden datgene waarover haar samenstellende deelen het oneens zijn. 1) Wat zij tot stand brengt, zal dus altijd liggen op het terrein van de gemeenschappelijke wenschen dier deelen. En dikwijls is dat dan tevens iets, waarvoor ook door enkele groepen der minderheid wel wat wordt gevoeld , al zullen dezen dat meestal eerst erkennen als de bitterheid van den strijd een weinig vergeten is. Maar een meerderheid , door één partij gevormd , gaat veel eenzijdiger, krasser, onbillijker te werk. Men denke aan de beruchte schoolwet van 1878! Ook de noodzakelijkheid van stembuscoalities valt duidelijk in het oog. Waar ons kiesstelsel ongelukkig eischt , dat een candidaat, om verkozen te zijn, op zich zal vereenigen minstens de helft plus één der in een district uitgebrachte geldige stemmen, daar zal ieder begrijpen, dat, behalve voor zoover betreft de Roomsche partij in Brabant en Limburg, de gevallen waarin een partij in eenig district door eigen kracht haar man er kan brengen , wel tot de zéér hooge uitzonderingen moeten gerekend worden. Men moet de meerderheid halen. Men kan haar niet halen door eigen kracht. Dus is men wel gedwongen 1) Tenminste zoolang het vast staat, dat elk der samenstellende partijen de macht niet begeert enkel om haar te bezitten, maar om haar te gebruiken tot toepassing, — zij het ook slechts ten deele, — van hare beginselen en tot wering van wat daar tegen in druischt. Trouw aan de beginselen moet voor elk der coâlitiedeelen gaan boven de zucht naar het behoud der meerderheid , en elk dier deelen moet ook ten stelligste weten, dat hetzelfde bij haar bondgenooten het geval is. Hierbij dient echter opgemerkt, dat het niet als ontrouw aan beginselen is te beschouwen, als men er in berust , dat niet in allen deele gestuurd wordt in de door eigen beginselen aangegeven richting, maar dat slechts van ontrouw sprake is, als berust wordt in een streven in een door de beginselen veroordeelde richting. M. a. w.: terwille van het behoud der coalitie mag men wèl tijdelijk ophouden na te jagen een deel van wat men goed acht, maar nooit mag men terwille van het behoud der coalitie aanvaarden wat men kwaad acht.

65 de hulp van andere partijen in te roepen of te aanvaarden. Maar die hulp is in den regel alléén te verkrijgen in ruil voor wederdienst in een ander district. Ziedaar dan den drang tot vorming van stembuscoalities , een drang, waaraan op den duur geen enkele partij weerstand kan bieden. Noodig zijn dus de stembuscoalities zeer zeker. Maar wenschel jk zijn zij alléén omdat zij noodig zijn. Het bedroevend marchandeeren voor men het eens is, -- het onaangenaam vermoeden (gegrond of ongegrond) , dat het den anderen er om te doen is om u met een kluitje in het riet te sturen , -- het over en weer aanbieden van hetgeen men , de kiezers niet aan een touwtje hebbend, soms niet leveren kan; de hieruit voortvloeiende teleurstelling en de verwijten en verwijdering waartoe die teleurstelling aanleiding kan geven ; ..... dat alles moet ons de stembuscoalities een noodzakelijk kwaad doen noemen. Begrijpelijk is het, dat dit alles aan velen klacht op klacht ontlokt. Maar geheel onbegrijpelijk is het, dat die klagers maar niet schijnen in te zien , dat het geneesmiddel voor dit kwaad voor 't grijpen ligt. Hoe* is het mogelijk, dat zij die zoo klagen er toch niet toe te krijgen zijn om een vinger uit te steken voor de invoering der evenredige vertegenwoordiging, welke toch dadelijk en voor goed aan alle stembuscoalities een einde zou maken! Intusschen , zoolang die stembuscoalities nog noodig zijn, zijn zij natuurlijk óók wenschelijk. Stellen wij ons nu de vraag, of de twee coalities, die thans tegenover elkander staan , natuurlijk zijn. Als bij coalitie verschillende partijen zich aaneensluiten, geschiedt dit niet omdat tusschen haar alle verschil heeft opgehouden te bestaan , noch omdat de onderlinge geschilpunten van minder waarde worden geacht dan vroeger. Dit spreekt zoo vanzelf, dat het eigenlijk niet noodig moest zijn het te zeggen. Maar listige tegenstanders en kortzichtige vrienden dwingen ons daaraan te herinneren. Die tegenstanders schijnen te vreezen , dat de partijen ' der rechterzijde de 5 -

,

66 onderlinge geschilpunten zullen vergeten en doen dus hun best er aan te herinneren , trachtend oude wonden weer open te rijten en oude twisten , zelfs die waarover reeds het stof der eeuwen Iigt , weder op te rakelen. En diegenen onzer vrienden, bij wie dit listig streven het bedoeld succes heeft, jammeren steen en been over die gruwelijke, onnatuurlijke coalitie. Maar men zij gerust. Van het verdwijnen dier geschilpunten is geen sprake. Ware het zoo , het zou niet tot coalitie , maar tot fusie, — niet tot samenwerking, maar tot samensmelting moeten leiden. Neen , bij coilitie blijven wel degelijk alle verschilpunten bestaan , ja hebben zij niets van hun gewicht verloren. Maar de samenwerking vloeit voort uit het besef eener overeenstemming, die alle geschilpunten te boven gaat; uit het ontwaren van een gemeenschappelijk belang, veel zwaarder wegend dan de strijdende belangen; uit het erkennen eener eenheid in beginselen, veel dieper liggend dan alle beginselverschillen. Wil dus een coalitie natuurlijk en bijgevolg duurzaam zijn , dan moet zij rusten op een fundament, liggend op een diepte tot waar de scheidsgrachten tusschen de verbonden partijen niet zijn doorgegraven. Zulk een coalitie , steunend op wat werkelijk gemeenschappelijk is, moet begrensd worden door wat werkelijk tot in de diepste diepte scheiding maakt. M. a. w.: terwijl de scheidingsgrachten op het terrein der coalitie niet mogen gaan tot het gemeenschappelijk fundament , moet de ringgracht , die geheel de coalitie omvat en buitensluit wat daar niet bij behoort, dieper gaan dan dat fundament. Waar dus twee coalities tegenover elkander staan , daar moet de scheiding tusschen die beide gemaakt worden door een tegenstelling (antithese), z66 scherp, dat zij wederzijds het terzijdestellen van onderlinge geschillen rechtvaardigt. Welke is nu zulk een tegenstelling? Daarop is zeer verschillend geantwoord.

67 De Socialisten zeggen , dat de scheidingslijn , die de maatschappij in twee vijandige kampen verdeelt, wordt getrokken door de vraag: „Moet gij leven van uw eigen arbeid , of zijt „gij in staat anderen voor u te laten werken ? ..... Niet ver„schillende levensbeschouwingen beheerschen den politieleen „strijd , maar het klassenverschil , --- maar de strijd tusschen „kapitaal en arbeid." 1) Maar die tegenstelling „leven van eigen arbeid of van den „arbeid van anderen" is immers geheel onhoudbaar ! Er is niemand , die niet grootendeels moet leven van den arbeid van anderen. Hoe zouden rechter, dokter, architect, ambtenaar en magistraat leven , als niet bakker, slager, boer en groententeler voor hun voeding, kleermaker en schoenmaker voor hun kleeding, timmerman en metselaar voor hun huisvesting zorgden ? Hoe zouden die allen daarvoor zorgen, als niet de hulp van knechts en arbeiders hun ten' dienste stond ? Hoe zou de arbeider leven, als niemand zijn werkkracht noodig had ? Hoe de patroon , als niemand zijn waren kocht? Hoe zouden wij allen verlegen staan, als er geen dokters en apothekers varen om ons te genezen, geen rechters en overheden om de toepassing van het vuistrecht onnoodig te maken en te straffen, geen architecten en ingenieurs om ons woningen en verkeerswegen te bezorgen ? Inderdaad ! niemand leeft uitsluitend van zijn eigen arbeid. Voor het leven van elk onzer is voortdurend en in allerlei opzichten de arbeid van anderen onontbeerlijk. Er is dus niemand , of hij leeft grootendeels van den arbeid van anderen. Maar tevens is er bijna niemand, die geheel leeft van den arbeid van anderen. Als wij uitzonderen die ongelukkigen , die geheel van de weldadigheid afhangen , dan is er niemand , die niet , hetzij in den vorm van spierkracht , denkkracht of materiaal, zijn deel inbrengt in dat groote complex van dingen , dat het leven der menschenmaatschappij noodig heeft. .

1) Mr. Troelstra in een vergadering te Schoonhoven in Mei 1905 , volgens verslag in de Schoonhovensche Courant van 17 Mei 1905.

68 Deze tegenstelling deugt dus niet. Is het dan misschien beter te spreken van „bezitters en niet-bezitters" ? Och kom! Niet-bezitters bestaan bijna niet. Er is zoo goed als niemand te vinden die letterlijk niets bezit. Nu zegt men misschien: z6o letterlijk moet dat niet worden opgevat ; bedoeld wordt natuurlijk : rijken en armen. Maar dan vragen wij : waar ligt dan de juiste grens tusschen die beiden ? Tusschen hem , dien ieder rijk en hem , dien ieder arm noemt , ligt een geweldig lange reeks van geleidelijke , van bijna onmerkbare overgangen en het is onmogelijk om het eens te worden over het punt waar rijkdom ophoudt en armoede begint. Zulk een quaestie van meer of minder kan immers geen scherpe tegenstelling vormen! Een geheel andere tegenstelling luidt : „behoudend of vooruitstrevend" („Conservatief of Democratisch"). Hoewel ook aan deze tegenstelling het nadeel van groote vaagheid kleeft , is er toch een oogenblik geweest, waarin deze tegenstelling den toestand beheerschte , namelijk in 1894 , en velen blijven wenschen , dat nogmaals zulk een oogenblik moge aanbreken. Indien dit , onverhoopt , mocht geschieden , dan zijn wij er toch van overtuigd, dat het ook inderdaad slechts voor een oogenblik zou zijn. Want hoewel die tegenstelling „behoudend of vooruitstrevend" 1) bewezen heeft min of meer duurzame scheuring te kunnen maken in elke partij , zoo is toch 66k gebleken, dat zij volstrekt ongeschikt is voor scheidsmuur tusschen twee coalities. Want al heeft men ook altijd in elke partij een rechteren een linkervleugel , en al komt het soms tusschen die beide vleugels tot hevige botsingen , waarbij het schijnt alsof alle besef der eenheid verloren ging, — toch zal na korter of langer tijd dit besef zich steeds -weder baan breken. Dus zal een coalitie welke eenerzijds de rechter-, anderzijds de linkerbrokstukken van verschillende partijen bijeenflanst , slechts in een oogenblik van opwinding tot stand kunnen komen, maar onver1) Zeer onjuiste benamingen. Elke partij is behoudend en vooruitstrevend tegelijk Het verschil zit slechts in hetgeen men wil behouden en in de richting, waarin men vooruit wil,

69 mijdelijk weder uiteen moeten vallen , zoodra de aantrekkende en afstootende krachten van hooger orde haar rechtmatigen invloed hernemen. Slechts die aantrekkende en afstootende krachten van hooger orde kunnen tot natuurlijke en dus duurzame coalities leiden. Slechts de antithese der diepste beginselen kan plaatsen naast en tegenover elkander wat naast en tegenover elkander behoort. Welnu , het was juist zulk een tegenstelling die gedurende de laatste jaren den toestand heeft beheerscht. Wij bedoelen die antithese, die onder de volkomen onjuiste aanduiding „Christenen tegen paganisten" door de tegenstanders in het meest hatelijke licht is gesteld. „Christenen tegen paganisten" ! Rechts zouden dus staan alle ware geloovigen , en wie ter linkerzijde ging zou daardoor het bewijs leveren, dat hij tot de ongeloovigen , de „paganisten" behoorde! Deze opvatting van de antithese verwekte een storm van verontwaardiging. Geen wonder ! Ware die opvatting juist geweest , dan zou die verontwaardiging volkomen rechtmatig genoemd moeten worden. Zonder twijfel bestaat die vreeselijke scheidingslijn tusschen de kinderen des behouds en de kinderen der verderfenis. Maar die lijn wordt slechts gezien door het oog van God , en valt met geen enkele politieke scheidingslijn samen , maar zal wel dwars door alle partijen heenloopen. Het „Christenen tegen paganisten" is op Dr. Kuyper's rekening geschreven. Maar het is slechts een boosaardige verdraaiing van zijn woorden. Hij sprak van „het reageeren van den „Christelijken volksgeest tegen paganistische stroomingen." Geen personen , maar geestesstroomingen werden tegenover elkander geplaatst. En brengt men nu iemands persoonlijk geloof in verdenking, indien men beweert, dat hij , ter goeder trouw dwalende op politiek terrein, zich laat medesleepen door „paganistische stroomingen"? Of echter aan deze nieuwe formuleering der oude antithese

70 behoefte bestond, is een andere vraag. Wij gelooven, dat wij reeds sedert lang de best mogelijke formuleering der antithese bezaten in de leuze van Groen van Prinsterer : „Tegen de revolutie het „Evangelie". Want terwijl het laatste ons predikt, dat óók in het staatsrecht de wil Gods het richtsnoer moet zijn, is het wezen der revolutieleer „loochening van het Goddelijk gezag op staatkundig gebied" (art. 8). De ten onrechte berucht gemaakte antithese wil dus alleen zeggen, dat ' de scherpe scheidingslijn, die ons volk in twee politieke kampen splitst, ligt tusschen hen die het verband tusschen geloof en staatsrecht erkennen , en hen die het verwerpen. Let wel: Die dit verband verwerpen. Dat zij daarom ook het geloof zelve verwerpen zouden, is niet gezegd en niet bedoeld. Nog twee punten resten ons ter korte bespreking eer wij dit hoofdstuk sluiten. Namelijk de verhouding tusschen kiezers en gekozenen en die tusschen de gekozenen onderling. Allen zijn het er over eens , dat tusschen kiezers en gekozenen een zekere band moet bestaan. Er is geen enkele partij , welke niet eischt, dat er een zekere homogeniteit zal zijn tusschen haar en hare vertegenwoordigers in de Kamer. De vraag is slechts, van welken aard die band moet wezen en tot hoever die homogeniteit behoort te gaan. Wij verwerpen wat men noemt het mandat-imperatif. Kamerleden zijn geen boodschapjongens, die alleen in de Kamer komen om daar te zeggen : „Compliment van mijne partij , dat „zij over de aanhangige zaak zus of zoo denkt en dat zij mij „dus heeft opgedragen zus of zoo te stemmen." In dit systeem worden de Kamerleden automaten en kan heel de gedachtenwisseling, waardoor immers toch geen der leden zich mag laten bewegen om anders te stemmen dan heel was opgedragen, gerust achterwege blijven. Zij wordt dan slechts' tijdverspilling. Tenzij men mocht willen terugkeeren tot de „ruggespraak met committenten", zooals die tijdens de Republiek der Vereenigde Gewesten in de 17e en 1$e eeuw bestond , toen de leden der

71 'Gewestelijke Staten en der Staten-Generaal tusschen de beraadslaging en de stemming in nog eens eventjes met hun lastgevers konden gaan spreken , om hun te vertellen wat er alzoo over de zaak gezegd was en hen te vragen , of dit soms wijziging kon brengen in hun oordeel! Wij verwerpen eveneens wat lijnrecht staat tegenover het mandat-imperatif, en wat men zou kunnen noemen de band van onbeperkt vertrouwen. Hierbij zeggen de kiezers tot de gekozenen : „Wij hebben zulk een groote achting voor uw „karakter en bekwaamheid en zulk een grenzeloos vertrouwen „in uw oordeel, dat wij u aan niets willen binden, noch te „voren uw inzichten behoeven te kennen. In alles , zelfs in „de meest principiëele quaesties, onderwerpen wij onze „meening aan de uwe , want uw persoonlijke hoedanigheden „zijn ons voldoende waarborg, dat uw oordeel in elk geval „het meest juiste zal zijn." Wie zóó spreken , kunnen niet beweren , dat zij eene politieke partij vormen. Eene partij moet toch enkele beginselen hebben , die voor haar muurvast staan , en zij moet weten , of de mannen , die zij in de Kamer brengt , eveneens de beginselen belijden en daarvan door woord en stem blijk zullen geven. De band tusschen kiezers en gekozenen moet dan ook naar onze meening wel tot op zekere - hoogte een band van vertrouwen zijn , maar niet een van onbegrensd vertrouwen. Toegegeven moet worden , dat de gekozenen in vele dingen beter tot oordeelen in staat zullen zijn dan de kiezers. Rekening moet worden gehouden met het feit, dat menigmaal de gekozene zich geen meening zal kunnen vormen , alvorens de debatten hem het voor en tegen duidelijk onder het oog hebben gebracht, ja zelfs met de mogelijkheid , dat een tijdens de verkiezing bij hem bestaand inzicht gewijzigd wordt door hetgeen hij bij de beraadslaging in de Kamer te hooren krijgt. Maar wij moeten er vast op aan kunnen , dat zijn beginselen dezelfde zijn die door onze partij beleden worden. Op -dat punt is vertrouwen niet voldoende , maar moeten wij zekerheid hebben. Alvorens wij iemand candideeren , moet hij wel degelijk op het stuk der

72 beginselen aan den tand worden gevoeld , tenzij zijn politieke loopbaan of zijn geschriften dat onnoodig maken. De band tusschen kiezers en gekozenen, zooals wij die wenschen, bestaat dus eenvoudig uit wederzijdsche instemming met het program van beginselen. 1) Dit is voldoende. Instemming met programma's van actie eischen wij niet. Wij zijn trouwens in 't geheel geen voorstanders van zulke programma's van actie. Het is niet aan de partijen , maar enkel aan de Regeering om te bepalen , wat in de eerstvolgende wetgevende periode aan de orde zal komen. Bovendien bevatten die programma's van actie altijd veel, waarover verschil van meening kan en mag bestaan tusschen hen , die toch in de beginselen één zijn. Wij behoeven niet van onze candidaten te weten , hoe zij over allerlei zaken zullen spreken en stemmen, iets wat, zooals reeds gezegd is, dikwijls ook voor hen zelve te voren nog niet vast staat. Het éénige, waarop wij stellig moeten kunnen rekenen , is, dat zij bij de bespreking en de beslissing dier zaken zich door vaste beginselen zullen laten leiden. Natuurlijk kan hun daarvan Tater verantwoordiging worden gevraagd , en als deze niet bevredigend is, zullen zij mogelijk niet meer voor herkiezing in aanmerking komen. Eindelijk nog de verhouding tusschen de gekozenen onderling. -Wij bedoelen daarmede de verhouding tusschen de tot een zelfde partij behoorende kamerleden. Het is gewoonte geworden , dat die leden samen een club vormen , waarin beraadslaagd wordt over de zaken die ter tafel zullen komen, opdat bij de openbare behandeling zoo mogelijk door al de kamerleden der partij een gemeenschappelijke gedragslijn zal worden gevolgd. Dat is uitmuntend , mits maar in het oog wordt gehouden, dat ten slotte elk kamerlid heeft te spreken -

1) Wij nemen dit zelfs nog cum grano salis. Als iemand een op een betrekkelijk ondergeschikt punt van het program afwijkende meening heeft, behoeft hij daardoor nog niet een geheel onaannemelijk candidaat te worden. Het staat dan ter beslissing der kiezers of zij in dit geschilpunt, waarmede zij natuurlijk in kennis moeten worden gesteld , een bepaald beletsel zien voor het stellen der candidatuur.

73 en te stemmen naar zijn eigen overtuiging, zoodat dus van hem niet gevergd mag worden , dat hij boven zijn overtuiging zal stellen den wil van een leider of dien der meerderheid van zijn kamerclub. Wat echter niet wegneemt, dat het starre stijfhoofdigheid zou zijn, als hij zelfs in quaesties van louter taktiek niet genegen was zich neer te leggen bij hetgeen de meerderheid der club dienstig oordeelde.

INSTANDHOUDING VAN DEN STAMT.

ART. 24. „De Overheid, geroepen door het instand„houden van leger en vloot, voor behoud onzer nationale „zelfstandigheid te waken, zorge evenwel, dat de krijgs,Jasten tot het noodzakelijkste beperkt blijven en bevor,,dere ook in het leger, in de kazerne en op de vloot het „leiden van een eerbaar en ordelijk leven." ART. 22. „Bij de regeling der belastingen worde de „rechtvaardigheid in dien zin betracht, dat rekening worde „gehouden met de draagkracht der verschillende kringen „des volks, wat evenwel niet leiden mag tot een opzet„telijke bevoordeeling van den eersen maatschappelijken „kring ten koste van den anderen."

Alles streeft naar zelfbehoud. Alles voert een strijd om het bestaan. Ook de natiën ligt dat streven ingeschapen ; ook de rijken voeren dien strijd. Wij zijn een vrij volk, onafhankelijk van anderen en wij wenschen dat te blijven. Wij leven in een geordenden staat, een huishouding in 't groot, en wij verlangen, dat in die huishouding alles zijn geregelden gang zal blijven gaan. Wie onafhankelijk wil blijven , moet zorgen te beschikken over een kracht, die anderen dwingt zijn onafhankelijkheid te eerbiedigen. Wie een geregelden gang van zaken in zijn huishouden verlangt, moet zorgen , dat er voldoende geld is om te bekostigen al wat die huishouding noodig heeft. Zóó is het ook met den staat. Om te kunnen blijven bestaan heeft een staat noodig : Voldoende weerkracht en geld. In een hoofdstuk, handelend over de instandhouding van den staat , zullen dus twee zaken besproken moeten worden : De défensie en de belastingen.

75 De défensie, als zij werkelijk deugdelijk zal zijn , is een zeer duur ding. Is zulk een duur ding voor een land , zoo klein als het onze , inderdaad verkrijgbaar ? Zoo ja , is het dan eigenlijk wel de groote opofferingen waard , die wij er ons voor te getroosten zouden hebben ? En ten derde dan nog de vraag: Hoe moeten wij ons voldoende weerbaar maken? Drie gevaarlijke vijanden bedreigen ons. Niet buiten onze grenzen , maar daarbinnen hebben wij die vijanden te zoeken. Zij heeten : Zelfonderschatting, zorgeloosheid en onverschilligheid. De eerste van die drie vijanden zegt: „Wij kunnen ons niet „verdedigen. Het is belachelijk, met ons legertje van ander,,half man en een paardekop de ontelbare scharen eener groote „mogendheid te willen . weerstaan , of . te denken , dat onze „weinige notendopjes van .schepen iets zouden vermogen tegen „de steeds talrijker en reusachtiger wordende zeekasteelen van „de met elkander wedijverende wereldmachten ! Wat zou het „baten , al kwamen wij tot den laatsten man toe in het veld en „al gaven wij den laatsten cent voor oorlogsmateriaal ? In levende „en doode weermiddelen zouden wij immers toch steeds verre„weg de mindere blijven. Wij kunnen niet anders dan ver„slagen , vernietigd worden in een oorlog met een der groote „mogendheden. Laten wij dus geen geld wegwerpen voor „défensie." Welk een lamlendigheid ! Welk een treurig gebrek aan zelfvertrouwen en — erger nog -- aan Godsvertrouwen tevens! En welk een slecht geheugen ! Want wie spreekt , toont heel de geschiedenis te hebben vergeten. De burgers van Alkmaar, Haarlem en Leiden maakten geen ontmoedigende krachtsvergelijkingen. De Geuzen en hun zonen- maten niet met angstigen blik de meerdere grootte der Spaansche galjoenen. Willem III en De Ruijter achtten zelfs tegen livee groote mogendheden en nog een paar kleintjes er bij den strijd geen hopelooze dwaasheid. Onze „ooms" en „neven" in ZuidAfrika, al moesten zij ten slotte ook voor tienvoudige overmacht zwichten , hebben toch eerst bewezen , dat ook nu nog een strijd tegen meer dan dubbele overmacht glansrijk kan gewonnen

zoo

76 worden. Maar de Boeren van Zuid-Afrika en de Hollanders der 16e en 17e eeuw hadden ook nog niet geleerd te spotten met een God , die de rechtvaardige zaak der zwakken steunt en waren nog niet gezonken tot het lage peil van wie als lafaards jammeren : „Wij kunnen niet." Wie thans bij ons op dat peil staan, vormen gelukkig nog een minderheid. Maar als zij ooit de overwegende meerderheid moesten worden, dan was Nederland wis en zeker verloren. Want een volk, dat niet meer aan de mogelijkheid van overwinning gelooft, dat kan ook niet meer overwinnen. Voor zulk een volk zijn natuurlijk alle uitgaven voor défensie-doeleinden slechts weggeworpen geld. Een ander soort menschen zegt niet dat het voor ons onmogelijk zou zijn gewapenderhand weerstand te bieden , maar beweert , dat wij er nooit meer toe genoodzaakt zullen worden. Tot dit soort menschen behooren de optimisten , de idealisten en de papieristen. De optimisten zijn de zieltjes zonder zorgen , die altijd denken , dat het zoo'n vaart wel niet loopen zal en dat wij, na nu reeds tachtig jaar met heel Europa in vrede geleefd te hebben , stellig nooit meer in eenigen strijd gewikkeld zullen worden. Zij zullen net zoo lang roepen „vrede , vrede en geen gevaar !" tot het geschut hun roepen .overbuldert. De idealisten zijn zij , die droomen van wereldvrede. „De „vredesidee wint veld. Het „de wapens neder" vindt steeds „meer ooren geopend. Nog korten tijd slechts , en geen enkel „beschaafd volk op heel de aarde zal meer ten strijde willen „gaan." Mocht het zoo zijn ! Maar wij gelooven er helaas niets van. Men rekene toch niet op duurzamen vrede tusschen de volken, zoolang er nog strijd is tusschen de individuën. Eerst als geen leed noch onrecht meer gedaan wordt op de gansche aarde , eerst als de Vredevorst onbeperkt heerschappij voert in aller harten , eerst dan zal het tijd zijn om de zwaarden tot spaden , de speren tot sikkelen te smeden. Die tijd zal eenmaal zeker komen. Maar wie durft zeggen, dat .hij zeer aanstaande is? Het ziet er niet naar uit! De eene oorlog volgt

77 den anderen en geheel vrij van dreigende wolken is Europa's politieke hemel nooit. Die wij „papieristen" willen noemen , zijn zij , die een papieren schild de veiligste beschutting achten. Verdragen van arbitrage , neutraliteitsverklaringen , fraaie actes en edicten, zwaar gezegeld en duur bezworen, ..... wat wil men beter verlengen? Jammer maar, dat het perkament zoo weinig vermag tegen het staal en dat eeden en zegels zulk een breekbare waar zijn! Eindelijk zijn er nog menschen, die zeggen : „Wij verdiepen „ons niet in de vraag of verdediging van onze onafhankelijk„heid mogelijk is en of zij noodig zou kunnen worden. Voor „défensie , mogelijk of niet , noodig of niet , hebben wij niets „over, omdat Nederland en zijn onafhankelijkheid ons tamelijk „onverschillig zijn. Niet het „zonen van één vaderland", maar „het „proletariërs aller landen" is onze vereenigingsleuze. Den „klassenstrijd brengen wij met vreugde zware offers, maar den „wolkenstrijd geen man en geen cent." Voeg bij deze internationalen nu nog een klein clubje van cosmopolitische gemak- en genotzuchtigen , die, als de fiscus wat diep in hun beurs zou willen grijpen , in staat zouden zijn om , onder de leuze „waar ik het goed heb is mijn vaderland", naar het buitenland te verhuizen,..... dan hebt gij bijeen de geheele edele bende van vaderlandloozen , van wie voor landsverdediging niets te wachten is. Wij Christelijk-Historischen , ziende op de geschiedenis onzer vaderen, achten , met Gods hulp, het volk van Nederland tot zelfverdediging volkomen in staat. Hoewel dankbaar voor lange jaren van rustig , vreedzaam leven en waardeerend het streven naar wereldvrede , waaraan wij gaarne mededoen , achten wij toch zorgeloosheid onverantwoordelijk. De onafhankelijkheid van ons land , waarvoor onze vaderen sedert eeuwen goed en bloed gegeven hebben , is ons een onwaardeerbare schat , voor het behoud waarvan geen offer ons te zwaar mag zijn. Natuurlijk zullen wij geen zwaarder offers willen brengen .

78 dan bepaald noodig zijn. Het spreekt van zelf, dat niemand voor eenige zaak, welke dan ook, meer geld of moeite zal geven dan naar zijn meening daarvoor noodig is. Al het overbodige is weggeworpen. De verklaring , dat „de krijgs„lusten tot het noodzakelijkste beperkt behooren te blijven", kon dus , gelooven wij , in art. 24 gerust gemist worden. Zij kan licht aanleiding geven tot misverstand en het vermoeden wekken , dat wij tot eiken prijs op Oorlog en Marine zouden willen bezuinigen. Dat is natuurlijk de bedoeling niet. Wat wij , voorgelicht door deskundigen , als noodig erkennen , dat moet er ook komen , hoe duur het moge zijn. En het noodige is zeer veel en wordt steeds meer. Dat kan niet anders, waar immers geheel Europa zich aldoor sterker wapent. Wij moeten wel mededoen. Achterblijven bij anderen zou onverantwoordelijk zijn. Want niet slechts is alle geld dat aan een te zwak leger en verouderd materiaal besteed wordt, weggeworpen , maar als wij onze soldaten , bewapend met zulk verouderd materiaal , veel te gering in aantal en veel te kort geoefend , plaatsen tegenover een sterken , modern bewapenden en uitstekend geoefenden vijand, dan zenden wij hen weerloos den dood tegemoet. Het „geen man en geen cent" der antimilitairisten is nog een standpunt, al is het er een van allereliendigste soort. Maar een leger en vloot aanhouden op een koopje, beiden geheel buiten staat om te doen wat hun taak zou zijn , is dwaas en misdadig. Hoe moeten wij ons nu wezenlijk voldoende weerbaar maken ? Daarop kunnen slechts deskundigen het volledig antwoord geven. In de vragen of het wenschelijk en mogelijk zou zijn dat onze voorste sterke fortenlinie een grooter stuk van het Rijk omsloot dan thans de Hollandsche waterlinie doet, of onze vloot al dan niet uitsluitend tot kustverdediging gebruikt moet worden en welk type van schepen daartoe het best geschikt is , of een zoogenaamd volksleger al dan niet aanbeveling verdient en in nog vele andere quaesties van dien aard zullen wij ons dus niet verdiepen. Hoewel ook een leek zich onwillekeurig over die dingen een vaag oordeel vormt, mag hij toch

79 niet uit het oog verliezen, dat zijn oordeel , waaraan geen voldoende kennis van zaken ten grondslag ligt, mogelijk zeer weinig waarde heeft. Maar ook een leek weet toch , dat in het leger en op de vloot, willen die beide voor hun taak berekend zijn , drie dingen niet gemist mogen worden , namelijk moraliteit, tucht en gehardheid. „De Overheid bevordere in het leger en op de vloot het leiden van een eerbaar en ordelijk leven ," zegt art. 24 van ons program. Dat is de Overheid in de eerste plaats zedelijk verplicht te doen. Maar bovendien is het ook uit utiliteitsoogpunt noodig dat zij dit doet. Want een ongeregelde en oneerbare Ievenswijze ontzenuwt den soldaat en vermindert dus de weerkracht van den troep. Maar het leiden van een ordelijk en eerbaar leven is hier niet het éénig noodige. In een wezenlijk bruikbaar soldaat worden nog twee andere dingen verlangd : stipte gehoorzaamheid en een krachtig, gehard lichaam. In den strijd moet elk aanvoeder er vast op kunnen rekenen, dat de troep , dien hij onder zich heeft , geen anderen wil zal hebben dan den zijne. Blinde gehoorzaamheid is een onmisbaar vereischte. Wie denkt, dat hij het beter weet dan _ zijn superieur, wie eigenmachtig ook maar in 't geringste afwijkt van wat hem gelast wordt, is een onbruikbaar, neen erger nog: een bepaald gevaarlijk element. Nu is gehoorzamen een kunst, die lang niet ieder verstaat. Voor velen is deze kunst het moeilijkste van alles wat zij in dienst te leeren hebben. Om het hun te leeren is een strenge krijgstucht noodig. Of die tucht bij ons tegenwoordig wel streng genoeg is , moet helaas betwijfeld worden. Wanneer ik hetgeen men thans af en toe daarvan leest of hoort. eens vergelijk met den toestand , dien ik ruim twintig jaar geleden gedurende vijf jaren bij eigen ervaring leerde kennen , dan zie ik sterken achteruitgang. Het kwam destijds niet in ons op om te probeeren de pers of een kamerlid tot spreektrompet te gebruiken voor allerlei, klachten over- of critiek op onze superieuren , zooals tegenwoordig

telkens gedaan wordt. Wij waren ook trouwens niet zoo overdreven spoedig op onze teenen getrapt. Wij hadden ook niet voortdurend den mond vol over onze „rechten" en ontevredenheid zaaiende bonden waren iets onbekends voor ons. Maar tucht , die , goed begrepen , niets vernederends heeft, kenden wij heel wat beter dan het tegenwoordig geslacht, en daarom durf ik zeggen , dat wij beter soldaten waren. Ook in gehardheid is ons leger er niet op vooruit gegaan. Ondanks de veel lichtere uitrusting, zullen marschen zooals ik mij uit de jaren 1887 tot 1891 herinner, thans wel niet meer gemaakt kunnen worden. Zoodra tegenwoordig maar eenige beduidende inspanning van den troep wordt gevergd , valt de helft flauw, en de pers schreeuwt moord en brand over de „afbeulerij". Voor de infanterie ' een oefentijd van 12 en voor een deel zelfs van 17 maanden ? ! Verschrikkelijk ! Men denkt tegenwoordig aan vier maanden wel genoeg te hebben en sommigen vinden misschien zelfs dat nog te lang. Onaangename en min of meer vieze baantjes, zooals bijv. liet zoogenaamd algemeen corvée ? Daar is de tegenwoordige soldaat veel te voornaam voor ! Daar „heeft hij zijn menschen voor". Wij vragen ons af , hoe zulk een verwende, verweekelijkte troep de ontberingen en vermoeienissen van een oorlog zou kunnen dragen! Die achteruitgang in tucht en gehardheid is misschien voor een groot deel te wijten aan de invoering van persoonlijken dienstplicht. Uit principieel oogpunt beschouwd is persoonlijke dienstplicht uitstekend. Het is een zeer goed beginsel , dat de plicht om het vaderland weerbaar te helpen maken niet voor geld moet kunnen worden afgekocht. Maar toch mogen wij voor de practische bezwaren het oog niet sluiten. De persoonlijke dienstplicht brengt in het leger de meer ontwikkelden. Die meer ontwikkelden verbeelden zich al licht, dat zij in de dingen een veel beter inzicht hebben dan een korporaal of sergeant van zeer eenvoudige afkomst en geringe beschaving en geleerdheid. De bevelen, die zulk een „domme pummel" hun geeft, gaan de heertjes met einddiploma Burger-

81 school of Gymnasium critiseeren en licht komen zij in de verzoeking om wat hun gelast is anders en , zooals zij meenen, beter te doen. Een boerenjongen of werkmanszoon doet dat in den regel niet. Die zal meestal blindelings uitvoeren wat hem wordt opgedragen. En zoo moet het ook. De persoonlijke dienstplicht brengt in het leger tal van jongelui , die nimmer ontberingen en harden lichamelijken arbeid gekend hebben. Hield men hen nu maar lang genoeg onder de wapenen , dan konden zij langzamerhand voldoende gehard worden om de inspanning en de ongemakken te leeren verdragen, die in oorlogstijd den soldaat te wachten staan. Maar hoe wil dat nu in den tegenwoordig zoo korten oefentijd mogelijk zijn ! Wat hebben wij zien gebeuren ? In plaats dat langzamerhand den weekelijk opgevoeden milicien uit hooger stand geleerd wordt zich aan te passen aan de zware eischen van krachtsinspanning en ontbering, die de krijgsdienst behoort te stellen , heeft integendeel door veel te sterke matiging van die eischen de krijgsdienst zich aangepast aan de weelderigheid en krachteloosheid van bedoelde elementen. En wat nu betreft de verhooging van het zedelijk peil: het is nog de vraag, of het leger in dit opzicht aan persoonlijken dienstplicht wel zoo heel veel te danken heeft. Aan meerdere ontwikkeling gaat niet noodzakelijk ook een hooger peil van zedelijkheid gepaard. Het éénig verschil zit meestal slechts in den meer verfijnden vorm, waaronder het kwaad zich verg toont. Nu zegge men niet : maar wij zijn toch verlost van de remplaçanten , en dat waren de menschen die het leger moreel verpestten. Wie dat zegt, doet de remplaçanten onrecht. Ik heb er verschillenden gekend en ook onder mijn commando gehad , maar heb meestal tusschen hen en de miliciens slechts één onderscheid kunnen opmerken , namelijk dat de meeste remplaçanten het in practische bruikbaarheid wonnen. Toch moet , ondanks genoemde bezwaren , worden toegegeven , dat invoering van persoonlijken dienstplicht eisch van beginsel was , zooals wij dan ook reeds erkend hebben. Maar het komt ons voor, dat daardoor pas ten halve aan den eisch 6

82 der beginselen is voldaan. Staat de plicht om het Vaderland te helpen verdedigen te hoog voor afkooping, evenzeer schijnt ons die plicht te hoog te staan voor loting. Wie in staat zijn dien plicht te vervullen , moeten er dan ook allen toe geroepen worden. Een klein land kan ter verdediging van zijn onafhankelijkheid allen gebruiken , die niet lichamelijk of geestelijk ongeschikt zijn. Ook ligt er iets onbillijks in , dat de een aan zijn studie , arbeid of zaken ontrukt wordt en de ander niet. De strijd om het bestaan , om welvaart en om weelde is een wedloop. Als die wedloop voor mij onderbroken wordt, is dit nog zoo erg niet , mits ook de anderen even lang tot stilstaan gedwongen worden. Maar geschiedt dat niet, dan krijgen die anderen een voorsprong, die niet zoo gemakkelijk weer is in te halen. Om die verschillende redenen hopen wij , dat het nog eens moge komen tot algemeenen dienstplicht. Te zorgen, dat leger en vloot zoo groot mogelijk, goed geoefend en modern bewapend worden , is eéhter nog niet alles wat wij ter verdediging onzer onafhankelijkheid kunnen doen. Bovendien rest ons nog hetgeen voor alle zwakken het verdedigingsmiddel bij uitnemendheid is : de samenwerking. De verbruikers, de handelaars, de patroons, de arbeiders, de verzekerden , de politieke partijen .... allen toonen dat in te zien. Coöperatie, associatie , bond , assurantie , coalitie , .... het is alles een erkenning van de waarheid, dat samenvoeging kracht geeft. Zonderling , dat wij in onze buitenlandsche politiek voor die waarhetd nog blind schijnen te zijn. Zou niet een défensief verbond tusschen de kleine mogendheden om de Noordzee , dus tusschen Nederland , België, Denemaken, Zweden en Noorwegen een uitstekend middel zijn ter verdediging onzer onafhankelijkheid? Meer nog: het zou een middel zijn tot bestendiging van den vrede. Want ook de machtigste mogendheid zou in de vereende kracht dier vijf landen een zeer te duchten tegenstand vinden. En ondanks alle mooie praatjes over rechtsbesef , beschaving en vredelievendheid, is het toch eigenlijk alléén vrees, die de roofzucht

83 der groote mogendheden beteugelen kan. Dat blijkt, zóodra noch de kracht van het belaagde slachtoffer, noch de jaloersche tusschenkomst van andere groote roofstaten te vreezen valt. Dan steelt Japan Korea, Rusland Finland, Oostenrijk Bosnië, Amerika de Spaansche Koloniën, Engeland de Boerenrepublieken en Italië Tripolis!

Ook Belastingen zijn ter instandhouding van den staat onmisbaar. De huishouding van den staat is een heel duur ding. Regeeren kost schatten. Hoe moet nu dat geld er komen? Wel heeft de staat eigen bronnen van inkomsten, zooals de producten of pachten der domeingoederen, de weg-, tol-, brug- , sluis- en havengelden enz. , maar die inkomsten blijven verre ten achter bij de noodzakelijke uitgaven. Van waar moet de dekking van dat tekort nu komen ? Van waar anders, dan uit de zakken der burgers? In die zakken heeft echter de Souverein geen vrij toetasten. Wij leven niet , onder een despotisch bewind, dat eigenaar is van heel het land en heel het volk met al zijn roerende en onroerende goederen. De burger zelf is heer en meester over al het zijne, en zonder zijn toestemming heeft niemand het recht daarvan te nemen , zelfs de Overheid niet. Heeft dus een Vorst ter bestrijding der regeeringskosten den geldelijken steun van zijn onderdanen noodig, dan moet hij daar om vragen. Zoo was het reeds in de oude tijden , toen Graven en Hertogen „beden" richtten tot hun volk, welke „beden" door de Staten , optredend als vertegenwoordigers van dat volk , werden toegestaan of geweigerd. Zóó is het ook nu nog, nu de Koningin geen belasting op onze schouders kan leggen zonder onze toestemming, welke toestemming wij geven bij monde van het lichaam dat ons vertegenwoordigt. Als iemand ons geld vraagt , hebben wij het recht te weten, tot welk doel hij dat geld noodig heeft. Z66 ook heeft het volk het recht te vernemen , voor welke doeleinden de belastingen, die men het wil doen opbrengen , gebruikt zullen

84 worden. Daarom worden aan de vertegenwoordiging des volks begrootingen, waarop alle posten van uitgaaf vermeld zijn, ter beoordeeling voorgelegd. Keurt de volksvertegenwoordiging die begrootingen goed , dan heeft zij daarmede uitgesproken, dat het noodige geld er komen moet, en dient zij alleen het nog maar met de Regeering eëns te worden over de wegen waarlangs het er komen zal. Alvorens over die wegen te spreken , staan wij echter nog voor de vraag , of de volksvertegenwoordiging in het aannemen of verwerpen van begrootingen wel geheel vrij is. In theorie is zij dat zeer zeker; maar .in werkelijkheid is toch die vrijheid beperkt. Want op een begrooting staan tal van geregeld terugkeerende posten , waarover eigenlijk niet meer te praten valt, maar waarvoor het geld wel moet worden toegestaan , omdat bij weigering heel de huishouding van den Staat onmiddellijk zou zijn stopgezet. Wij noemen bijvoorbeeld de bezoldiging van al de personen die in rijksdienst zijn. Wèl wordt 66k over die posten gestemd. Maar wie zou willen beweren , dat dus de Kamer zulke posten ook zou kunnen afstemmen , kan 66k wel beweren , dat de Souverein , tot in 't oneindige gebruik makend van het recht tot kamerontbinding, feitelijk geheel zonder volksvertegenwoordiging zou kunnen regeeren. Ieder gevoelt toch , dat beide gevallen alleen in theorie denkbaar zijn, maar in werkelijkheid niet mogen voorkomen. De stemming over bedoelde posten is dan ook eigenlijk niets anders dan een formaliteit. Gevraagd mag misschien worden , welk nut het eigenlijk heeft elk jaar opnieuw de Kamer een schijnbeslissing te doen nemen over uitgaven , die toch niet geweigerd kunnen worden. Waarom niet die uitgaven eens en voor goed vastgesteld en alleen aan de goedkeuring der Kamer onderworpen de wijzigingen , die men in die posten wenscht te brengen? De begrootingen goedgekeurd zijnde , moeten de wegen gevonden worden, waarlangs het noodige geld er zal koemen. Door belastingen natuurlijk. Maar door welke belastingen? Bij het beantwoorden van die vraag willen wij ons be-

85 perken tot het stellen van eenige vereischten, waaraan naar onze meening een goed geregeld belastingstelsel heeft te voldoen. Een eerste vereischte is , dat „rekening wordt gehouden met „de draagkracht der verschillende kringen des volks." De belastingen moeten op allen gelijkmatig drukken. De druk der belastingen moet zich dus regelen naar de kracht der schouders, die hem te dragen krijgen. De zwakkere krijge een lichter, de sterkere een zwaarder last te dragen. Dit is niet zoo eenvoudig als het lijkt. Men komt er niet, als men zegt: W ij zullen allen een gelijk percentage van hun inkomen of bezit laten opbrengen, zoodat wie tweemaal meer heeft dan een ander ook tweemaal meer betalen moet. Dat is geen gelijkmatige verdeeling van druk te noemen. Als iemand met een inkomen van f 1000, bijvoorbeeld f 10, aan belasting te betalen heeft, dan is dat voor hem veel bezwaarlijker dan het opbrengen van f 20, zou zijn voor iemand met f 2000, inkomen. Om billijke verdeeling van lasten te krijgen , zal men de progressie moeten toepassen. Als van dien man met f 1000, inkomen bijvoorbeeld 1 pCt. genomen wordt, zal men van dien anderen , met een tweemaal zoo groot inkomen, een hooger percentage moeten nemen , en wel zóóveel hooger, dat die beide personen werkelijk even zwaar den druk der belasting voelen. Dit moet het doel zijn van progressie. Te sterke progressie zou echter dat doel voorbij schieten , en zou worden „een „opzettelijke bevoorrechting van den eenen maatschappelijken „kring ten koste van den anderen ," hetgeen terecht in art. 22 van ons program wordt afgekeurd. Rekening houden met sociale ongelijkheid is bij het opleggen van belastingen een beslist vereischte. Maar streven voor wegneming of vermindering dier ongelijkheid is daarbij niet geoorloofd. Tweede hoofdvereischte is, dat de belastingen allereerst alle zaken van weelde en genot zullen treffen, maar op noodzakelijke levensbehoeften zoo weinig mogelijk drukken. Goud, zilver en juweelen , luxe-paarden en automobielen , parken en -

86 siertuinen , kunstvoorwerpen en fraai huisraad , jachtrecht en publieke vermakelijkheden , sigaren , wijn en allerlei alcoholische dranken,.... het zijn allemaal dingen , waarvan best zware rechten kunnen geheven worden , omdat het geen onmisbare dingen zijn. Voor weelde en genot kan best ten bate van 's lands schatkist een hooger prijs gevraagd worden. Natuurlijk is er een grens. De belastingwetgever zou zijn koe droogmelken als hij weelde-artikelen door te zware belasting zóó in prijs deed stijgen , dat zij bijna geen koopers meer vonden. En als het dan bovendien nog betreft schadelijke en afkeurenswaardige genotsmiddelen , zooals het gedistilleerd , dan kan zulk een belasting tevens nog krachtig medewerken ter inperking van een misbruik , dat gelukkig nu zienderoogen aan het afnemen is, maar dat in vroeger jaren de volkszonde van Nederland kon genoemd worden. Laat ons er echter dadelijk bijvoegen , dat niet met die bedoeling de belasting op het gedistilleerd mag worden opgedreven. Wij gelooven , dat de belastingwetgever geen andere bedoeling mag hebben dan om de schatkist voldoende te vullen op de voor het volk minst drukkende wijze. Een belasting moet geen moreele tendentie hebben , noch het karakter dragen van een soort boete voor verkeerdheden , die buiten het bereik der strafwet liggen. Als derde grondbeginsel zouden wij wenschen te zien vastgesteld, dat de fiscus ook, voor zoover het mogelijk is, zijn deel moet nemen van het Nederlandsch geld , dat in de beurzen van buitenlanders terecht komt. Dit zeggende, hebben wij natuurlijk de invoerrechten op het oog en daarmede raken wij aan een der meest ingewikkelde politieke strijdvragen. Vrijhandel of protectie ? Die vraag is als een opgerold stekelvarken, waaraan zich gevoelig prikken zal elk, die het onvoorzichtig aangrijpt. Men heeft dit vraagstuk van allerlei standpunt bekeken , maar heeft er wellicht toch nog geen helder inzicht in gekregen. Men heeft er honderd-uit over geredeneerd , maar is er nog lang niet over uitgeredeneerd. 0 ja ! er zijn menschen , die met één enkele machtspreuk

87 het probleem denken te kunnen oplossen, als ware het zoo gemakkelijk als 2 X 2 = 4. Laten wij echter niet te veel geloof schenken aan wie met groote beslistheid decreteert : zóó is het en niet anders. Want de zaak is werkelijk niet zoo heel eenvoudig. Als dan ook een bekwaam voorvechter van vrijhandel en een dito van protectie elkaar in de veeren zitten, dan gaat het den eenvoudigen toehoorder duizelen. Dan gaat het hem als dien boer, die de behandeling van een ingewikkeld civielgeding ging bijwonen. Eerst sprak de advocaat van den eischer, en die zette de zaak zoo glashelder uiteen , dat het boertje dacht : die man heeft groot gelijk; daar is niets tegen in te brengen. Maar toen kwam de advocaat van den gedaagde aan het woord , die het geval in een heel ander licht stelde en het betoog van zijn collega duchtig uiteenrafelde. Toen dacht ons boertje : dat is gek ! die man van daarnet had het bij het rechte eind en nu heeft deze, die er heel anders over praat , toch óók gelijk ! Juist zdd gaat het zoo velen , als zij de advocaten voor vrijhandel en protectie elkaar hooren bestrijden. Heeft de vrijhandelaar uitgesproken , dan zegt men: ja , ja ! van vrijhandel moeten wij het maar hebben ; de protectie is een kwaad , dom ding. Maar heeft men den protectionist gehoord , dan roept men uit : met vrijhandel gaan wij ten gronde ; leve de protectie! Zou niet de waarheid in het midden kunnen liggen? Zou een zeer sterke protectie niet kunnen leiden tot een te groote vrijheid van handeling voor vele verkoopers ten nadeele der koopers? Zou een te stijf en strak vasthouden aan vrijhandel niet worden een onbillijke protectie van den handel ten nadeele van landbouw en nijverheid ? Zou het misschien geen aanbeveling verdienen onze houding te regelen naar hetgeen geschiedt in andere landen, waarmede wij in ruilverkeer staan , zooals de mannen van de Fair-trade dat willen? Maar genoeg van al die vragen ! Wij hebben niet noodig ons daarin te verdiepen , omdat in onzen gedachtengang heel de quaestie van vrijhandel of protectie wordt uitgeschakeld. Want wij blijven bij de meening, dat de belastingwetgeving

88 niet tendentieus mag zijn. Zij mag niet streven naar wegneming of vermindering van sociale ongelijkheid. Zij mag niet zijn een bestrijding of beboeting van misbruiken. Zij mag 66k niet beoogen een ingrijpen in den concurrentiestrijd die onze handelaars, landbouwers en industriëelen met den buitenlander te voeren hebben. Daarom hebben wij dan ook geen antwoord te geven op de vraag, of protectie al dan niet voordeelig is. Dat sluit echter het heffen van invoerrechten niet uit. Want men behoeft volstrekt geen protectionist te zijn om de heffing van die rechten goed te keuren. Eenvoudig op grond van billijkheid komt men reeds tot die heffing. De buitenlander, die hier zijn waren afzet, profiteert van allerlei dingen, die geheel of ten deele door staatsgeld en Overheidszorg zijn ontstaan. Ontwikkeling, die de menschelijke behoeften en begeerten vermeerdert en dus de vraag naar verschillende artikelen doet ontstaan of toenemen , volkswelvaart en dus groote koopkracht, verkeerswegen, veiligheid en rechtszekerheid, waardoor het transport gemakkelijker en de schaderisico minder wordt ..... dat zijn alle dingen , waarbij de buitenlander, die hier in Nederland zijn afzetsgebied vindt, groot belang heeft. Nu is het toch niet meer dan billijk , dat hij , van de lusten profiteerend, gedwongen wordt ook een deel der lasten te dragen. Dit doel wordt echter niet bereikt, als die buitenlander de betaalde rechten weer terughaalt , door er de verkoopsprijs van zijn waren mede te verhoogen. Dan zou ten slotte niet hij, maar de inlandsche kooper die rechten betalen. Dit geval is niet te duchten , als de buitenlander met inlandsche leveranciers te concurreeren heeft. Maar het zou zich zeer zeker wèl voordoen , als het artikelen betrof, die Nederland niet - of in onvoldoende mate voortbrengt en die wij dus wel van den buitenlander moeten koopen , hoe hoog de prijs ook worden mocht. Dus behoort van dergelijke artikelen geen invoerrecht te worden geheven. Ten slotte zijn wij van oordeel, dat op de vraag hoe invoer-

89 rechten op den algemeenen welstand van een land zullen inwerken , geen uniform antwoord kan gegeven worden. Die inwerking kan voor elk land en elken tijd zóózeer verschillen, -- is zóó afhankelijk van allerlei bijkomende , moeilijk berekenbare factoren , — dat daarvoor geen algemeene regel is te geven. Dit wordt vooral door vele voorstanders van vrijhandel te zeer uit het oog verloren. Zij maken van de vrijhandelstheorie een soort dogma, een beginsel , waarvan zij onvoorwaardelijk aannemen, dat het altijd en overal het éénig goede zal zijn. Daar doen wij niet aan ,meê. Noch met vrijhandel, noch met protectie gaan wij door dik en dun.

DE STMT EN DE KERKFIN. .,. ART. 4. „In overeenstemming met de historische ont,,wikkeling van het Christendom op Nederlandschen bodem, „moet Nederland bestuurd worden als een Christelijke „Staat in Protestantschen zin." ART. 12. „De Overheid behandele de Kerk in haar „verschillende vormen als van eigen rechte ; niet als een „vereeníging, maar als een openbaring in het volksleven „sui juris (met eigen rechtskarakter). Zij bescherme haar „in de uitoefening van den eeredienst, behoudens hare onder,,worpenheid aan de strafwet, en eerbiedige de historisch „verkregen rechten. Zij bescherme ieders recht om zich „van de Kerk los te maken." ART. 9. „De Overheid handhave het Christelijk„Historisch karakter van ons volk, door bevordering van „de Zondagsrust en de instandhouding van de algemeen „erkende Christelijke feestdagen." ART. 10. „De Overheid is verplicht te waken voor „de openbare zedelijkheid, door van het terrein des open„baren levens te weren al wat te dien aanzien in strijd is „niet de duidelijke ordening Gods." ART. 21. ,......Met eerbiediging van het Protes„tantsch beginsel van Godsdienstvrijheid, zij de Regeering „zich bewust van hare roeping als Christelijke Overheid „tegenover het heidendom en het Mohamedanisme. Zij zie „toe, dat de eene zending niet verstorend ingrijpe in den „arbeid der andere."

Op verschillende plaatsen zouden wij de redactie van ons program anders wenschen. Het komt ons voor, dat hier een verkeerd woord is gebruikt , daar weder een uitdrukking niet gelukkig is gekozen , en dat zulks juist is geschied op punten, waar het tot ernstige misvatting aanleiding kan geven. Wij hebben daarop reeds gewezen bij de bespreking van art. 5, waar wij bezwaar maakten tegen het woord „opgedragen" en tegen de uitdrukking „in de grondwet bevestigd". Thans vinden wij weder iets dergelijks in art. 4, waar gezegd wordt, dat

91 Nederland „moet bestuurd worden als een Christelijke staat „in Protestantschen zin". Er is een tijd geweest, toen Nederland bestuurd werd als een Christelijke staat in Roomschen zin. Dit bestuur was een zoo knellend juk, dat onze vaderen het met geweldige krachtsinspanning van de schóuders hebben geworpen. Helaas hebben zij het toen vervangen door een bestuur in Protestantschen zin. 1) Van verdrukten werden zij verdrukkers. Voor het eene onrecht stelden zij het andere in de plaats , dat er alleen in aanmerkelijk mindere ruwheid van vorm , maar niet in het wezen van verschilde. Pijnbank , zwaard en brandstapel werden niet langer als bekeeringsmiddelen gebruikt. Maar wie niet tot de staatskerk behoorde kon geen publiek ambt bekleeden en werd op allerlei , dikwijls zeer kleingeestige, wijzen belemmerd in het uitoefenen van zijn eeredienst. Nu mag men hierbij niet uit liet oog verliezen , dat in de 16e- en 17e eeuw nagenoeg ieder het vanzelfsprekend vond, dat er één publieke kerk behoorde te zijn, welk stelsel natuurlijk wel moest medebrengen de achteruitzetting van anders denkenden. Ook zag men in de handhaving van zulk een publieke Gereformeerde kerk een onmisbaar middel tot zelfverdediging tegenover de Roomschen , die steeds van buiten af ons land bestookten. Het standpunt, waarop onze vaderen zich plaatsten , was dus wel verklaarbaar. Toch dwaalden zij. Dat kwam , doordat zij, hoewel Protestanten geworden , toch den geest van het Protestantisme nog niet begrepen. Slechts enkele zeer hoog staande mannen , zooals Prins Willem I , hadden een zóó klaar inzicht in het Protestantisme , dat zij begrepen , dat . het volkomen Godsdienstvrijheid wilde. Het eischt de wegneming van alles wat staan kan tusschen den mensch en zijn God. Het verwerpt de tusschenkomst van heiligen , het buigt niet voor priesterheerschappij , het verlangt geen inmenging van de Overheid in geloofszaken. Het wil, dat er een volkomen vrije 1) Doch, zooals wij straks zien zullen t in verkeerd begrepen Protestantschen zin.

92 baan zij tusschen den 'mensch en zijn God, en dat de mensch die baan zal opgaan , enkel en alleen omdat waarachtig zijn „ziel dorst naar den Heer". Enkel vurige drang des harten moet ons de knieën doen buigen. Enkel de vaste overtuiging, dat een bepaalde kerk de zuivere leer der waarheid verkondigt, moet ons tot aansluiting bij die kerk bewegen. Alle andere beweegredenen zijn uit den booze. Maar herhaaldelijk is gebleken , dat zeer velen juist door zulke verkeerde beweegredenen er toe gebracht werden zich aan te sluiten bij een bepaalde kerk, noodra de Overheid, op welke wijze dan ook, toont, dat zij aan die kerk eenige voorkeur geeft boven andere. Zoodra zij dat doet, zal dadelijk een breede schare van huich.elaars met de lippen de belijdenis afleggen die veiligheid waarborgt of eer en voordeel brengen kan. Maar met de toetreding van zulke belijders sluipt tevens het zedelijk bederf de kerk binnen. Daarom komt het een kerk nooit ten goede , als de Overheid haar boven andere kerken bevoorrecht. Voor alle kerken is het verreweg het beste , als de Overheid tegenover geloofsverschillen een volkomen neutraal standpunt inneemt. Wij wenschen niet de uit onverschilligheid voortvloeiende neutraliteit van den Godsdienstloozen staat. Dat zij verre ! Maar juist omdat wij leven in een ChrisÉel jken staat , verlangen wij van de Overheid , dat zij door haar neutraliteit tegenover alle Christelijke kerken blijk geve van haar vertrouwen in- en eerbied voor de kracht der Waarheid en van haar begeerte om op de éénig deugdelijke wijze mede te werken tot bespoediging van de zegepraal der Waarheid. Vertrouwen in- en eerbied voor de kracht der Waarheid. Is daarvan beter blijk te geven dan juist door liet onthouden van steun ? Zal men soms tuinstokken zetten naast de eeuwen oude ceders van den Libanon ? Zal de hand van Uza de Arke Gods voor wankelen behoeden? Begeerte om op de éénig deugdelijke wijze mede te werken tot bespoediging van de zegepraal der Waarheid. Dat volkomen neutraliteit tegenover de kerken de éénig deugdelijke

93 wijze is, en dat deze neutraliteit geenszins uit onverschilligheid voortvloeit, werd zoo schoon en duidelijk gezegd in art. 8 van ons program van 1898, het oude Vrij-Antirevolutionair program, waaruit wij de volgende woorden aanhalen: „De Overheid is „geroepen om met alle kracht mede te werken tot bevordering „van het Koninkrijk van Jezus Christus. Zij moet zich juist ,,daarom onthouden van inmenging in kerkelijke aangelegen„heden , van het verleenen van eenig bijzonder privilege of „hulp aan eenige kerk of van het begunstigen van iemand „wegens zijn persoonlijke overtuiging, opdat Jezus Christus „gediend worde om Hemzelve, en niet om uiterlijke eer of „voordeel , hetgeen met een ware Godsvereering in strijd is." Dat is het standpunt, waarop zich te plaatsen heeft een Christelijke Overheid , regeerend „in Protestantschen zin." Ons tegenwoordig program bedoelt feitelijk hetzelfde, zooals ook uit art. 21 wel eenigszins valt op te maken. Toch doet het ons leed , dat in dit tegenwoordig program niet zijn overgenomen de aangehaalde woorden uit het Vrij-Antirevolutionair program van 1898. Zij zouden afgesneden hebben de misvatting, waartoe thans die uitdrukking „in Protestantschen zin" leiden kan. Niemand zou dan uit die woorden de verkeerde gevolgtrekking kunnen maken , dat wij terugwenschen een verhouding van kerk en staat , gelijk hier te lande in de 16e , 17e en 18e eeuw bestaan heeft. Hoe wenschen wij dan , dat die verhouding wèl zal zijn? Daarop antwoordt art. 12: „De Overheid behandele de „Kerk in haar verschillende vormen als van eigen rechte , niet „als een vereeniging , maar als een openbaring in het volksleven sui juris (met eigen rechtskarakter). De kerken zijn geen gewone vereenigingen en de staat heeft door zijn houding ten opzichte der kerken te toonen , dat hij dit verschil begrijpt en eerbiedigt. In welk opzicht een kerk van een gewone vereeniging verschilt , werd als volgt door den eminenten leider onzer partij uiteengezet:

94 „Zij zijn scherp te onderscheiden ten aanzien van: „a. Haar ontstaan. Naar de voorstelling der Christenen „is de kerk reeds ontstaan voor haar optreding als zoodanig „in de wereld ; zij trad op als eigen instituut door de instelling „van Jezus Christus, die een kring om zich heen organiseerde, „sacramenten voor dien kring instelde , een last legde op dien „kring (n.l. om van haren Heer te getuigen en het Evangelie „aan alle volken te prediken) , en in het Apostolaat ambten „instelde. In dien kring kan men worden ingelijfd door „individueele toetreding, maar ook onbewust door kinderdoop." „Een genootschap of vereeniging daarentegen ontstaat „alleen door een overeenkomst van individueele personen." „b. Haar einde. Bij de kerk is dit ondenkbaar, omdat, al „ontbreken op een of andere plaats de leden , haar Hoofd „blijft; zoodat, als later weer leden optreden, deze weer de „voortzetting zouden zijn van het oude instituut." „Een genootschap daarentegen eindigt óf krachtens de over,,eenkomst zelve , óf tengevolge van het ontbreken van leden, „of door het ophouden der erkenning van Overheidswege." c. Haar wet. Bij de kerk staat deze boven de vereeniging „der belijders; haar onzichtbaar Hoofd openbaart zich op „onzichtbare wijze; de leeringen der kerk zijn onverandelijke „grondslag voor elke handeling; al ligt uitlegging en toepassing „bij de menschen , nooit mogen deze desbewust hun gevoelen „stellen in de plaats van de uitspraak huns Meesters." „Een genootschap heeft geen andere wet dan den wil zijner leden". „d. Haar regeering. In de kerk heerscht de kerkelijke „Overheid namens het Hoofd over den kring der belijders; al „worden ook- de bekleeders van het ambt gekozen (Paus, „Ouderlingen), eens gekozen, treden zij, gedurende hun ambt, „zelfstandig en met gezag, zij het ook met een begrensd gezag, „op; zelfs bij meerderheidsbesluit mogen de belijders zich niet „tegen de ouderlingen verzetten." „In een genootschap is het bestuur belast met de uitvoering „van den wil zijner leden." „e. Haar doel. Bij de kerk ontbreekt een doel in den zin

95 „waarvan sprake is in de wet betreffende het recht van ver„eeniging en vergadering. De leden jagen niet een doel na, „maar volvoeren een last«' „Een genootschap heeft de bereiking ten doel van datgene „waarvoor men is saamgekomen ; dit is een van haar wezenlijke „bestanddeelen. „De kerk , hoe ook verdeeld , heeft een zelfstandig bestaan, „waarmeê de Overheid al dan niet rekening kan houden , maar „dat nimmer afhankelijk kan zijn 'van haar goedvinden , vermits „zij zelfs geroepen kan zijn, in gehoorzaamheid aan haar Heer „en Meester, tegen de Overheid op te treden. Elke vergelijking „met een genootschap of vereeniging gaat mank en sticht „schromelijke verwarring. In de laatste jaren is dan ook bij het „Departement van Justitie afgezien van de poging om de „kerken , die zich onder een nieuwen naam aanmelden , te „dwingen zich te doen erkennen ; men heeft daar goedgevonden „die kerken eenvoudig in te schrijven in een register, en, toen „zij zich onderling tot een geheel vereenigd hadden , ook dá.ár„meê rekening te houden. In alle publiekrechtelijke handelingen „worden die kerken als rechtens bestaande beschouwd en „behandeld." 1) Van zeer bijzonderen aard is de financiëele band tusschen den staat en de kerken. De Overheid betaalt , ten deele althans , de tractementen der geestelijken en ook hun pensioenen. Toch zijn die geestelijken geen rijksambtenaren , maar geheel en al de dienaren der kerk. Hun aanstelling, verplaatsing en ontslag, de regeling hunner werkzaamheden en het toezicht op hun arbeid en levenswandel, dat alles gaat volkomen buiten de Overheid om. En toch moet die Overheid bijdragen in hun bezoldiging. Dat zou zeer zonderling zijn , als die bijdragen der Overheid werkelijk vrije giften waren. Dat zijn zij echter niet. Het zijn inkomsten , waarop de kerken een historisch recht hebben. Daarover een paar woorden: -

1) Jhr. Mr. A. P. de Savornin Lohman, „Onze Constitutie", bla. 297-298.

96 Sedert in deze landen de Christelijke kerk het heidendom verdrong, heeft die kerk door giften , legaten en koop zich een aanzienlijk vermogen verworven. Dat vermogen , aanvankelijk in het bezit der Roomsche kerk, ging in de 16e eeuw grootendeels in het bezit der Hervormde kerk over. Het is wel te begrijpen , dat de Roomschen , van hun standpunt dien overgang beschouwend , daarin een soort van roof zien. Toch was hier van roof geen sprake. De voor kerkelijke doeleinden bestemde goederen waren het eigendom der Christelijke kerk in Nederland , of juister gezegd : van de tot die kerk behoorende gemeenten en van kerkelijke stichtingen. Toen nu die kerk door de Hervorming gezuiverd werd , toen in die gemeenten en stichtingen de geest der Hervorming de hherschend.e werd , verloren zij toch daardoor haar eigendomsrecht niet! Wèl echter mocht van roof gesproken worden , toen , na den val van de Republiek der Vereenigde Nederlanden , op het einde der 18e eeuw het nieuwe revolutionnaire bewind een deel dier goederen , namelijk de zoogenaainde „pastoralia", eenvoudig tot staatseigendom verklaarde. Voor dit goed geldt dezelfde regel als voor dat van elk particulier. Slechts door vrijwilligen afstand of door verkoop kan het op wettige wijze van eigenaar veranderen. Hier was noch het een, noch het ander, maar eenvoudig roof. Roof echter geeft wel het feitelijk bezit, maar kan nooit het eigendomsrecht geven. Toen dan ook de eerste revolutieroes voorbij was en langzamerhand de eerbied voor de eeuwige, onveranderlijke rechtsbeginselen terugkeerde , kon de staat den gepleegden roof niet sanctioneeren , of hij zou door eigen voorbeeld de heiligheid van alle eigendomsrecht ondermijnd hebben. Teruggave van het ontnomene zou natuurlijk het meest afdoende herstel van het begane onrecht zijn geweest. Maar die teruggave zou den staat zeer moeilijk zijn gevallen. In plaats daarvan nam dus de staat op zich de verplichting tot het doen van betalingen , die anders uit de opbrengsten der ontnomen „pastoralia" hadden moeten geschieden. De kerk .

97 ontvangt hier dus geen gift, maar slechts wat haar rechtens toekomt. In deze betalingen ligt dus reeds voor een deel die „eerbiediging van de historisch verkregen rechten", waartoe volgens art. 12 van ons program de Overheid gehouden is. Voor een ander deel der uitkeeringen van de Overheid aan de kerk staat de zaak weer eenigszins anders. Op verschillende plaatsen zijn de pastorijgoederen met toestemming der kerkelijke gemeente onder het beheer der Overheid gebracht, op voorwaarde , dat de Overheid de opbrengst dier goederen dan ook zou gebruiken tot betaling van tractementen. „Het is „duidelijk , dat de staat zich tegenover die kerken, die hare „pastorij-inkomsten afstonden , nooit ontslaan kan van de ver„plichting om het in de plaats daarvan toegezegde tractement „uit te keeren." 1) Voor de betaling van alle predikantstractementen zijn echter de inkomsten der kerk nooit toereikend geweest. Het tekort is in de 16e, 17e en 18e eeuw, gedurende heel den tijd toen er een staatskerk was , steeds door de Overheid bijgepast , en wel deels uit de inkomsten der na de Hervorming door de Overheid aan zich getrokken kloostergoederen , deels ook uit belastingen. Nu kan . men misschien zeggen , dat de grond voor die uitkeeringen verviel zoodra er geen staatskerk meer was. Maar naast recht bestaat er toch ook nog billijkheid. En het valt niet te ontkennen, dat, zoo al niet uit een oogpunt van recht. dan. toch wèl uit een oogpunt van billijkheid, men kan pleiten tegen het breken , — althans tegen het plotseling breken, — met eene usance,. die gedurende eeuwen gegolden heeft en waarnaar zich heel het leven der kerk heeft gezet. Indien al niet van een historisch verkregen recht 2) , zoo kan hier toch wèl van een historisch verkregen- aanspraak op grond van billijkheid gesproken worden. Onder de „historisch verkregen rechten", waarvan art. 12 .

1) Jhr. Mr. A. F. de Savornin Losman, „Onze Constitutie", blz. 301. 2) Voorzoover de inkomsten der oude kloostergoederen betreft, zou misschien óók hier nog van historisch verkregen recht gesproken kunnen worden. Het is de vraag, of na de Reformatie de gezuiverde kerk niet de meestgegronde aanspraak had op deze bezittingen, welker karakter toch altijd veel verder verwijderd was geweest van ,,rijksgoed" dan van „kerkegoed".

7

98 van ons program spreekt, valt nog iets anders , wat alleen voor de Roomsche kerk van belang is. Wij bedoelen het recht tot het houden van processies. Een processie is eene Roomsche openbare Godsdienstoefening buiten een gebouw of besloten plaats. Hoewel als regel geldt, dat zulk eene Godsdienstoefening niet geoorloofd is , bepaalt toch de grondwet, dat zij wèl zal mogen plaats hebben , waar zij in 1848 gehouden werd en „naar wetten en reglementen" was toegelaten. Ook hier geldt dus weder : „De Overheid .... eerbiedige de historisch verkregen rechten". Straks is reeds gezegd , dat de Overheid tegenover geloofsverschillen een volkomen neutraal standpunt behoort in te nemen, doch dat wij , dit zeggende , ons volstrekt niet verklaren voor een Godsdienstloozen staat. Want al wenschen wij ook geen band tusschen den staat en eenige bepaalde kerk of kerkgenootschap, toch zijn wij van meening, dat er wel degelijk een verband moet zijn tusschen den staat en de Algemeene Christelijke Kerk, of, om het, ter vermijding van alle misverstand , nog duidelijker te zeggen , tusschen den staat en den Christelijken Godsdienst, en wel een zdd innig verband, dat met alle nadruk gesproken kan worden van een Christe lijken staat. Dit kome vooral uit ten opzichte van Zondagsrust , openbare zedelijkheid, zending en onderwijs. Bij Zondagsrust blijve men niet hangen aan de letterlijke beteekenis van het woord. In art. 9 van ons program wordt dan ook niet alleen van den Zondag gesproken , maar eveneens van de algemeen erkende Christelijke feestdagen. Wanneer wij dus kortheidshalve van Zondagsrust spreken , dan hebben wij daarbij altijd óók de andere Christelijke feestdagen op het oog. Terloops zij uiting gegeven aan ons leedwezen over het feit, dat onder deze dagen nog niet is begrepen cte Goede Vrijdag, welken dag toch, naar onze meening, een hooger rang toekomt dan den wèl tot de algemeen erkende Christelijke feestdagen gerekenden Hemelvaartsdag. Qok verwarre men niet Zondagsrust met Zondagsheiliging. -

-

Deze laatste is een zuiver persoonlijke zaak, welke geheel buiten alle Overheidsbemoeiing ligt. En eindelijk verlieze men niet uit het oog, dat de Overheid bij de bevordering en handhaving van Zondagsrust steeds beperkt is binnen de grenzen der geoorloofde Overheidsbemoeiing, welke grenzen vroeger reeds door ons zijn aangewezen. Als iemand op Zondag, op een plaats waar hij vanaf het publiek terrein niet zichtbaar is, werk verricht, waartoe geen contract hem noodzaakt, maar dat hij geheel uit eigen vrijen wil ver richt , dan is er geen enkelen grond te bedenken , waarop de Overheid het recht zou hebben hem dat te beletten. Maar Zondagsarbeid op publiek terrein of op plaatsen die van af het publiek terrein zichtbaar zijn , en eveneens Zondagsarbeid , voortvloeiend uit een contract tusschen werkgever en werkman , mag en moet door een Christelijke Overheid verboden worden , tenzij het inderdaad noodzakelijk werk is, dat geen uitstel kan lijden , voor welk werk immers ook de Schrift eene uitzondering maakt. Dat eindelijk eene Christelijke Overheid zelve op Zon- en feestdagen zoo min mogelijk moet laten werken in haar dienst of in ondernemingen , aan welke zij bij het verleenen van concessie of het toekennen van subsidie zekere voorwaarden kan opleggen , behoeft geen betoog. Alle publieke dienst sta op Zon- en feestdagen stil, of worde tot het noodzakelijke beperkt. Het komt ons voor, dat in zake beperking van Zondagsarbeid onze Overheid nog niet alles 'deed wat haar hand zou kunnen vinden om te doen. Daarvan een paar voorbeelden: Waarom niet ingesteld Zondagspostzegels van verdubbelden prijs ? Indien voor brieven, die op Zondag besteld moeten worden, tien cent ' port geéischt werd , zouden verreweg de meeste menschen voor brieven, waar geen haast bij is, die dubbele port niet over hebben en de Zondagsarbeid der bestellers zou aanmerkelijk verminderen. Er zijn plaatsen , waar, zonder noodzaak, op Zondag begraven wordt. Waarom niet een rijkswet, welke begrafenissen op Zondag verbiedt, tenzij, in tijden van epidemie, een zoo -

100 spoedig mogelijke begrafenis in 't belang der volksgezondheid bepaald noodig is? Er zijn , althans in het zuiden van ons land, stoomtrammaatschappijen , die op Zondag in plaats van een beperkten , juist een drukker dienst hebben dan anders. De lijnen dier maatschappijen liggen hier en daar op rijksgrond. Staat dan de Overheid machteloos tegenover dien misstand? Er is tegenwoordig een vrij sterke actie voor vervroegde winkelsluiting. Of dwang in die richting rechtmatig is , valt te betwijfelen. Doch het komt ons voor, dat het wel degelijk het recht en de plicht eener Christelijke Overheid is, de winkelsluiting op Zondag te gelasten. Zoo zouden er wellicht nog meer punten te noemen zijn, waarop de Overheid met meer ernst haar plicht ter bevordering van Zondagsrust kon betrachten. Daarentegen mag dankbaar erkend worden , dat onze Overheid grooten ijver heeft getoond in haar zorg voor de publieke zedelijkheid , „door van het terrein des openbaren levens te „weren al wat te dien aanzien in strijd is met de duidelijkste „ordening Gods." Er is in dit gezicht veel veranderd. Vroeger werd een beschonkene pas opgepakt als hij anderen overlast aandeed. Thans is reeds het zich in beschonken staat op straat bevinden een strafbaar feit. Vroeger kon de kroeghouder binnen laten wie hij wilde. Thans is hij strafbaar als personen onder de 16 jaren zich zonder geleide in zijn lokaal bevinden. Vroeger werd de ontucht vrijwel ongemoeid gelaten. Bordeelhouders en publieke vrouwen konden openlijk aan en op de straat slachtoffers lokken. In de uitstalkasten van sommige winkels werden de vuilste platen en boeken openlijk vertoond en te koop geboden. Verbod van onderzoek naar het vaderschap bood den verleider een veilige schuilplaats onder de vleugelen der wet. Zelfs nam , door de keuring der publieke vrouwen , op vele plaatsen de Overheid de ontucht als het ware onder haar bescherming. Thans echter zijn in de meeste

101 plaatsen de bordeelen verboden , keuring van publieke vrouwen geschiedt nergens meer, het onderzoek naar het vaderschap is toegelaten , pogingen tot verleiding aan en op den publieken weg en uitstalling van zedekwetsende platen en geschriften is strafbaar. Vroeger waren voor lieden van allelei rang bijna overal kroegen , sociëteiten en clubs te vinden , die men met recht speelholen mocht noemen. Wedrennen , zoogenaamd ter veredeling van het paardenras, dienden veel meer tot financiëele en moreele verlaging van het woest weddende menschdom. Vaals bood den Duitschers gelegenheid tot kansspel. Vlissingen wemelde van Engelsche bookmakerskantoren. Thans wordt al dit kwaad krachtig en deels met succes bestreden , getuige de ondergang der speelbanken te Vaals, en van de beruchte „Club de bienfaisance", het verbieden van bookmakerskantoren en van den totalisator bij de wedrennen. Alleen zouden wij nog willen vragen : wanneer komt er een eind aan de Staatsloterij ? Alles te zamen genomen mogen wij dankbaar erkennen, dat de regeering van Nederland in toenemende mate blijk heeft gegeven klaar te beseffen welke plicht ten opzichte der openbare zedelijkheid op eene Christelijke Overheid rust. Eene Christelijke Overheid mag ook tegenover heidenen en Mahomedanen haar karakter niet verloochenen. Ook met volle eerbiediging van Godsdienstvrijheid kan en moet zij toch tegenover heidendom en Mahomedanisme beslist positie nemen. Waar het Christendom zich aangordt ter bestrijding van heidendom en Mahomedanisme, kan eene Overheid, welke belijdt , dat er tusschen den staat en den Christelijken Godsdienst innig_ verband is, niet neutraal blijven. Met andere woorden : onze Overheid kan zich ten aanzien der zending niet plaatsen op indifferent standpunt , maar behoort deze zooveel mogelijk te bevorderen. En dat niet slechts (en zelfs niet in de eerste plaats), omdat zij in de zending erkent het machtigst middel ter bevordering van beschaving en welvaart , maar bovenal omdat zij, Christelijke Overheid zijnde, „geroepen is

102 „om met alle kracht mede te werken tot bevordering van het „Koningrijk van Jezus Christus." 1) Verwerpend evenwel elk soort van land tusschen den staat en eenigen kerkvorm , heeft de Overheid zich zorgvuldig te onthouden van elke bevoorrechting van de eene Christelijke zending boven de andere. In dit opzicht betrachte zij volkomen onpartijdigheid , welke vooral uitkome wanneer zij er voor te waken heeft, dat „de eene zending niet verstorend „ingrijpe in den arbeid der andere." In een later hoofdstuk, gewijd aan de koloniale politiek hopen wij op deze stellingen nader terug te komen. 1) Art. 8 van het Vrij•Antirevolutionair program van 1898.

HET ONDERWIJS,

ART. 14. „De Overheid behoort hier te lande in ver„band met de Nederlandsche Staats- en Maatschappelijke „ontwikkeling en oeconomische toestanden het hooger „onderwijs krachtig te bevorderen. Naast volledige vrij,,lating van het bijzonder hooger onderwijs, houde zij „de openbare Universiteit als instelling ter ontwikkeling „van liet wetenschappelijk karakter der natie in stand, „doe zij op wetenschappelijk gebied belijdenis van de „Christelijke religie door de instelling eener faculteit van „Godgeleerdheid op den grondslag der Openbaring, binde „zij de wetenschap niet aan eenig dogma." ART. 15. „Voorzoover het lager onderwijs van Over„heidswege wordt gegeven , behoort de school te voldoen „aan de eischen eener Christelijke opvoeding. Waar de „toepassing van dit beginsel in een land met een histo„risch verleden als het onze (en met de daaruit ontstane „toestanden) zwarigheden ontmoet , worden deze het best „uit den weg geruimd door: „A. Het onderwijs in handcn der locale Overheid te „laten, waarbij deze rekening dient te houden met de „Godsdienstige richtingen der locale bevolking." B. Aan de ouders , of degenen , die daartoe door „dezen zijn aangewezen, rechtmatigen invloed te verze.,keren op den gang van het onderwijs." „C. Aan de bijzondere school dezelfde financiele „ondersteuning te geven als aan de openbare." „Het publiek gezag behoort op den gang en de ont,,wikkeling van het gansche volksonderwijs in zijn twee „geledingen toezicht te houden en is verplicht het krachtig „te steunen. Die steun worde evenwel niet verstrekt aan „scholen waar desbewust zedelijkheid en eerbied voor de „wet worden ondermijnd:' ART. 16. „De Overheid bevordere door het verleenen, „van bijdragen de oprichting van bijzondere scholen, niet „behoorend tot die, welke in beide vorige artikelen zijn „genoemd." ART. 17. „De kweekscholen ter opleiding van onder„wijzers behooren zich aan te sluiten bij de beginselen, „waarvan eene overeenkomstig de voorgaande artikelen „gemaakte regeling van het volksonderwijs uitgaat."

Wij zijn thans genaderd tot een vraagstuk , dat jaren lang de spil is geweest, waarom heel het politieke leven zich heeft gewenteld en dat ook thans nog meer dan menige andere quaestie de belangstelling des volks heeft.

104 Dat de onderwijsquaestie, vooral ook onze partij, na . aan het hart ligt , blijkt onder anderen uit de buitengewone uitvoerigheid, waarmede zij in ons program wordt behandeld. Reeds hieruit volgt , dat onze bespreking van het onderwijs een tamelijk groote ruimte in beslag zal moeten nemen. Doch er is nog een andere reden die ons belet kort te zijn. Wij zien in art. 15 op den voorgrond geplaatst een beginsel, of met meer recht zouden wij het misschien een ideaal kunnen noemen. En daarop volgt dan : „Waar de toepassing van dit „beginsel in een land als het onze (en met de daaruit ontstane „toestanden) zwarigheden ontmoet , worden deze het best uit „den weg geruimd door ...." *enz. Met andere woorden : wij hebben weliswaar een ideaal, maar zijn , als practische menschen , die zich niet vergenoegen met het uitspreken van pia vota , maar die iets tastbaars bereiken willen , genoodzaakt in sterke mate rekening te houden met de historie en de daaruit ontstane toestanden. Waar dit zoo is , dient elk, die ons standpunt in zake onderwijs goed begrijpen wil , althans eenigermate op de hoogte te zijn van de geschiedenis van het onderwijs in Nederland. Laat ons dus beginnen met een kort overzicht dier geschiedenis. Om niet te ver terug te gaan , beginnen wij met de schoolwet van 1806. Die wet stelde op den voorgrond het beginsel van „gemengde" scholen , toegankelijk voor leerlingen van verschillende geloofsbelijdenissen. Art. 22 dier wet bepaalde : „Alle school„onderwijs zal zoodanig moeten worden ingericht, dat onder „het aanleeren van gepaste en nuttige kundigheden, de ver„standelijke vermogens der kinderen ontwikkeld en zij zelven „opgeleid worden tot alle maatschappelijke en Christelijke „deugden." Onderricht te geven „in het leerstellige van het „kerkgenootschap waartoe (de kinderen) behooren ," was den onderwijzer verboden. Eindelijk werd in een „Algemeene Schoolorde" van hetzelfde jaar nog gezegd : „De schooltijd zal, „hetzij wekelijks, hetzij dagelijks, met een kort en gepast „Christelijk gebed , op eerbiedige wijze ingericht, geopend en

105 „gesloten worden en er zal bij die gelegenheid ook iets toe„passelijks mogen gezongen worden." Van het bannen van den Bijbel uit de school was althans onder de wet van 1806 nog geen sprake. Zelfs mag men zeggen , dat die wet gelegenheid liet tot het geven van beslist geloovig onderwijs. Dat hing feitelijk geheel van den persoon des onderwijzers af. Was deze een beslist geloovig man , dan liet de wet hem voldoende vrijheid om zijn onderwijs van zijn geest te doordringen. Ook beschouwe men deze wet in het kader van haar tijd. Het begin der 19e eeuw was geen tijd van opgewekt Godsdienstig leven , maar ook geen tijd , waarin zich het ongeloof sterk openbaarde. Een „Christendom boven geloofsverdeeld„heid", geenszins rechtzinnig, maar ook verre van vrijgeesterij, werd door de overgroote meerderheid der onderwijzers zoowel als der ouders voor het ware gehouden , en dus gaf de geest, waarin het onderwijs werd gegeven, geen reden tot ontevredenheid. Doch het bleef zoo niet. Reeds in 1819 werd er geklaagd, dat de Bijbel in de scholen meer en meer werd terzijde gesteld en in 1827 schreef de Duitscher Dr. Fliedner von Kaiserswerth, ons onderwijsstelsel besprekend : „Dat de Heilige Schrift in „Nederland uit de scholen verbannen is , brengt aan het geloof „en dus aan de daarop rustende zedelijkheid van het Protestan„sche deel der bevolking groote schade. De scholen .... da ar „zij schier geheel het Godsdienstig element ontberen, .... zijn „bijna alleen werkplaatsen , om het verstand der kinderen te „polijsten en te dresseeren voor de burgerlijke maatschappij." Naast dit steeds meer verwateren en ten slotte bijna geheel verdwijnen van het Godsdienstig karakter van het onderwijs, zien wij echter het Godsdienstig leven van ons volk als uit een verdooving ontwaken en voortdurend winnen in warmte en kracht. De afscheiding en het Réveil wijzen er op , hoe steeds meerderen , geen bevrediging vindend in een kleurlooze deugd- en humaniteitsprediking, terugkeer wenschten naar Schrift en belijdenis.

106 Door deze twee uiteenloopende stroomingen ontstond en verbreedde zich de klove tusschen den geest van het onderwijs en den wensch van een steeds talrijker wordend deel des volks. Het kon wel niet anders, of dit deel des volks verlangde voor zijn kinderen een ander onderwijs dan het vinden kon in de , gemengde school , welke immers verzwijgen moest al wat een Roomsche, een Jood en zelfs, zoo het beginsel der neutraliteit zuiver werd toegepast, ook wat den athéïst ergeren kon. En niet alleen wenschte dit deel des volks voor zijn kinderen een onderwijs in geheel anderen geest, maar het besefte klaar, dat het. zijn kinderen zulk een onderwijs in anderen geest bezorgen moest. Met andere woorden : dat het hier iets ernstigers dan een wensch, dat het hier een plicht gold, hun opgelegd door den Heer, tegenover wien zij , als ouders, verantwoordelijk waren voor de opvoeding hunner kinderen. Zij waren in hun geweten overtuigd , dat zij hun kinderen niet mochten overgeven aan een onderwijs van zoodanigen geest als in de gemengde school gegeven wordt. Met ernstige gemoedsbezwaren behoort een Overheid rekening te houden. Zij had dus aan dat deel des volks, dat tegen den geest der gemengde school gemoedsbezwaren had, een, onderwijs moeten bezorgen in de richting die het verlangde, of anders het moeten steunen en althans niet mogen tegenwerken, bij pogingen om zelve scholen te stichten , waar zijn kinderen zulk onderwijs konden vinden. Maar de Overheid liet na wat zij had moeten doen en deed wat zij had moeten laten. Zij stak geen vinger uit om de bezwaarden te helpen , en als dezen trachtten zich zelve te helpen , dan werd elke poging daartoe door de Overheid belet, ja , zelfs met gevangenisstraf gestraft. In de zitting der dubbele Tweede Kamer op 27 Augustus 1840 , schetste Groen van Prinsterer den toestand aldus : ,,Ja, „het onderwijs in Nederland is onchristelijk. Niet alsof dit „verwijt elke school zou treffen; geenszins; er is ook bij de „algemeenheid van het stelsel , overvloedig reden om voor uit,,zondering en inconsequentie dankbaar te zijn. Het onderwijs

107 „is onchristelijk, omdat de wet van 1806, door de vereeniging „der Gezindheden , een beginsel ingevoerd heeft, tengevolge „waarvan de Bijbel óf niet, óf enkel behoudens goedvinden „van den Roomsch-Katholieken geestelijke gelezen mag wor„den .... Voor het bijzonder onderwijs, waaronder ik versta „het onderwijs, gegeven zonder bijdragen door den staat, „zal , behoudens toezicht der regeering en onder waarborg „van kunde en goed gedrag, tenminste eenige vrijheid moeten „worden gegund. Ouders, die, met of zonder genoegzamen „grond , in gemoede overtuigd zijn , dat de strekking van het „onderwijs op de bestaande scholen onchristelijk is, moeten „niet, rechtstreeks of zijdelings, worden verhinderd aan hunne „kinderen zoodanig onderwijs te geven , als zij meenen te „kunnen verantwoorden voor Ood. Die dwang, ik zeg het „ronduit, is ondraaglijk en behoort een eind te hebben." 1) Dat einde zou zich echter nog lang laten wachten. Wel werd in November 1840 door den Koning een commissie benoemd , welke de grieven tegen het onderwijs zou onderzoeken en maatregelen zou beramen om die grieven weg te nemen, maar bij geen zijner zes medeleden in die commissie vond Groen van Prinsterer steun , en de arbeid dier commissie heeft dan ook voor liet bijzonder onderwijs niets opgeleverd. Het éénige goede in haar advies was, dat, als het verzoek tot oprichting eener bijzondere school door de plaatselijke autoriteiten geweigerd werd, beroep op den Koning zou zijn toegelaten. Maar de regeering verwierp dat denkbeeld. Groen van Prinsterer had bij het advies dezer commissie een , afzonderlijke nota gevoegd , waarin gevraagd werd volkomen vrijheid tot oprichting van bijzondere scholen en verder splitsing der openbare school naar de gezindheden. Maar een Koninklijk Besluit van 2 Januari 1842 gaf noch het een noch het ander. Het bepaalde wel , dat, als de plaatselijke autoriteiten de toestemming tot oprichting eener bijzondere school weigerden, beroep op Gedeputeerde Staten toegelaten was, maar wat hielp dat, 1) Oroen van Prinsterer „Adviezen", deel blz.

108 waar dezen evenzeer vijandig tegenover het bijzonder onderwijs stonden. Verder bepaalde het Koninklijk Besluit , dat de geestelijken der verschillende gezindten alle op de scholen gebruikte boeken konden keuren. Elke gezindte kreeg dus gelegenheid uit de school te doen verwijderen wat zij afkeurde , maar.... niet om daar in te brengen vat zij onontbeerlijk achtte. Bovendien had deze bepaling nog dit bezwaar, dat de Roomsche geestelijken , die van het verleende recht druk gebruik maakten , uit de school konden laten verwijderen , al wat nog maar eenigszins naar beslist geloovig Protestantisme zweemde en natuurlijk in de eerste plaats den Bijbel geheel verbanden. Straks ging de „neutraliteit" ook knagen aan de geschiedenis. In 1842 loofde een onderwijzersvereeniging een prijs uit voor wie een leerboek der vaderlandsche geschiedenis zou schrijven , dat geschikt was voor de kinderen der lagere school, en waarin zou zijn vermeden elke bespreking en zelfs vermelding van feiten , waarover Protestanten en Roomschen verschillend oordeelen. Is het wonder, dat zij, die toen. reeds Christelijk Historischen waren, al voerden zij dien naam nog niet, zich geërgerd afwendden van scholen, waar zoowel het Historische als het Christelijke onderwijs verwaterd werd, en het laatste spoedig geheel moest worden buitengesloten? Waar moesten deze menschen hun kinderen heen zenden? De min- en onvermogenden vonden in sommige steden nog diaconiescholen. Maar hoe gering in aantal waren die diaconiescholen ! En waar moesten de meergegoeden met hun kinderen heen? Een werkelijk ernstige overtuiging maakt offervaardig; zij, die inzagen hun kinderen niet te mogen zenden naar de openbare school , waren dan ook bereid geheel op eigen kosten bijzondere scholen te stichten. Maar. . . . daartoe was toestemming der plaatselijke autoriteiten noodig! En dezen waren zoo goed als allen warme aanhangers der openbare school. Zij béweerden wel , dat aan die openbare school óók „de natie gehecht was", maar toch schenen zij van die gehechtheid der -

109 natie niet z66 vast overtuigd , of zij vreesden de concurrentie der bijzondere school met groote vreeze. Zij noemden zich wel „Liberalen", maar waren toch niet eens Liberaal genoeg om de ouders, die de openbare school niet begeerden, vrijheid te laten om op eigen kosten bijzondere scholen te stichten. Toestemming werd geweigerd, soms zonder eenige opgaaf van redenen, soms ook met de hooghartige verklaring, dat aan de gevraagde bijzondere school geen behoefte bestond, omdat de openbare school voor allen , dus ook voor de kinderen der requestranten , volkomen bruikbaar was. Men zou zoo zeggen, dat zij dit toch ter beoordeeling der ouders hadden moeten laten! Nu konden die ouders na ontvangen weigering zich wel beroepen op Gedeputeerde Staten , maar dan wisten zij te voren reeds, dat zij ook daar nul op het request kregen. Deze toestand had een einde moeten nemen na de grondwetsherziening van 1848. Sedert 1848 - bepaalde de grondwet in art. 194 lid e : „Het openbaar onderwijs is een voorwerp van „de aanhoudende zorg der regeering. De inrichting van het „openbaar onderwijs wordt, met eerbiediging van ieders Gods„dienstige begrippen , door de wet geregeld. Er wordt overal „in het rijk van Overheidswege voldoend openbaar lager onder,,wijs gegeven. Het geven van onderwijs is vrij, behoudens „het toezicht der Overheid en bovendien, voor zoover het „middelbaar en lager onderwijs betreft, behoudens het onder,,zoek naar de bekwaamheid en de zedelijkheid der onderwijzers; „het een en ander door de wet te regelen." Het kon niet anders, of de „eerbiediging van ieders Gods„dienstige begrippen" moest de openbare school steeds verder drijven op den weg der zoogenaamde „neutraliteit". Zoo zou ook verloren gaan het Christelijk' karakter, dat de . openbare school op verschillende plaatsen, dank zij het persoonlijk geloof der onderwijzers, nog behouden had. Dat kan niet anders dan betreurd worden door wie gedachtig is het woord der Schrift : „Verderf ze niet, want er is een zegen in." Maar daarnaast stond groote winst : het geven van onderwijs zou vrij zijn ! Met het vragen van toestemming om een bijzon-

110 dere school op te richten , waarop geregeld weigerend antwoord volgde, zou het nu toch uit zijn. Jawel! Maar de regeering verklaarde , dat , zoolang de nieuwe schoolwet niet zou zijn ingevoerd , de wet van 1806 niet mocht worden terzijde gesteld. Met andere woorden : eerst als een nieuwe schoolwet was ingevoerd, zou men kunnen profiteeren van de door de grondwet verleende vrijheid van onderwijs. Groen van Prinsterer, begrijpend , dat die nieuwe schoolwet wel eens lang op zich kon laten wachten , steIde 22 Februari 1849 , bij de behandeling van het Adres van Antwoord op de Troonrede, het volgende amendement voor: „In afwachting der „algemeene regeling van het lager onderwijs , waartoe , uit den „aard der zaak , bedaard overleg en rijp beraad vereischt wordt, „zouden wij , gedachtig ook aan Uwer Majesteits begeerte, reeds „bij den aanvang van Hare regeering geopenbaard , wenschelijk „achten , dat aan billijke bezwaren , door handhaving of , voor „zoover noodig en doenlijk, door onverwijlde wijziging der „bestaande verordeningen, mocht worden een einde gemaakt." Dit amendement werd aangenomen, en 2 December 1849 maakte de Minister van Binnenlandsche Zaken bij circulaire aan de Gedeputeerde Staten der provincies bekend : „dat het „den Minister zeer aangenaam zou zijn , indien de plaatselijke „en provinciale besturen bij de beoordeeling van aanzoeken „tot oprichting van scholen vooral in den geest der tegen„woordige grondwet , de meest mogelijke vrijgevigheid willen „in acht nemen." Doch wat baat het beroep op een welwillendheid die niet bestaat ! Zoolang Thorbecke, van wien de circulaire was uitgegaan, Minister bleef , deed zij hier en daar wel eenige uitwerking, maar na diens val , in April 1853 , werden weder tal van verzoeken om autorisatie van de hand gewezen. Eerst door de aanneming der schoolwet van 1857 kwam aan dit geplaag een einde. Dat was dus een belangrijke verbetering. Maar ten aanzien van de openbare school bracht die wet van den Antirevolutip-

111 nairen Minister v. d. Brugghen een geheel onverwachte en zeer onaangename verrassing. De voorstanders van bijzonder onderwijs dachten destijds gelukkig nog niet aan het onverantwoordelijk standpunt waarop tegenwoordig diegenen staan , die zeggen : „Wat gaat de open„bare school ons aan? Laat die volkomen onverschillig, ja „vijandig tegenover allen Godsdienst staan. Want op plaatsen, „waar zij nog een Godsdienstig tintje heeft, verleidt zij velen „tot halfslachtigheid en doet zij het bijzonder onderwijs maar .,,concurrentie aan." Op dit ellendig Kaïnsstandpunt plaatste zich zestig jaar geleden zeker geen enkel voorstander van het bijzonder onderwijs. Zij wilden van de openbare school het beste maken , wat er naar hunne meening nog van te maken was. En dat doel achtte Groen van Prinsterer destijds het best bereikbaar door „facultatieve splitsing". Dat wil zeggen, hij verlangde, dat, waar de plaatselijke toestand het veroorloofde , het openbaar lager onderwijs afzonderlijk voor Protestantsche en Roomsche kinderen zou worden ingericht. In zijn blad „De Nederlander" formuleerde hij 23 October 1853 zijn wenschen in zake onderwijs aldus: lo. Vrijheid van bijzonder onderwijs volgens de grondwet. 2o. Een welingerichte openbare school , in den regel tegen de concurrentie der bijzondere scholen bestand. 3o. Waar het mogelijk is, afzonderlijke scholen van staatswege voor Protestanten en Roomsch-Katholieken. 4o. Geen Godsdienstlooze school , die aan de overmacht van Rome door terzijdestelling van Bijbel en volkshistorie den weg baant. 1) i Dat wij hier' niet alleen te doen hebben met het persoonlijk standpunt van Groen van Prinsterer, maar ook wel degelijk met het algemeen gevoelen der vrienden van Christelijk onderwijs, blijkt uit het feit, dat een jaar later, 25 October 1854, 1) Wie alles wat door een hoog vereerd leider gezegd wordt, beaamt, aaléén omdat hij het gezegd heeft, is op weg om te vergeten, dat niemand onfeilbaar is. Wij hadden dit vierde punt liefst beperkt gezien tot de drie eerste woorden. Wij meenen, dat terzijdestelling van Schrift en Historie niet leidt tot overmacht van Rome, maar tot triumf der revolutieleer.

112 een vergadering van meer dan 200 personen , met bijna algemeene stemmen , naast vrijheid van onderwijs ook wenschelijk noemde de facultatieve splitsing der openbare school als regel, en waar dat niet kan , toch ook in de gemengde school behoud van het Christelijk beginsel. Onder hen die genoemde vergadering bijwoonden , was ook Mr. J. J. L. v. d. Brugghen. Toen dus na de verwerping der beide schoolwetsontwerpen-v. Reenen, de heer v. d. Brugghen werd belast met de samenstelling van een Ministerie, dat in de eerste plaats tot taak zou hebben de oplossing der onderwijsquaestie, beloofden de voorstanders van Christelijk onderwijs zich gouden bergen. Men zou bedrogen uitkomen. Met algemeene verbazing hoorde men al spoedig na liet optreden van het Kabinet den heer v. d. Brugghen verklaren , dat men een ontwerp te wachten had , waarin niet werd afgeweken „van het beginsel „der gemengde school , waaraan sedert 1806 de natie ge„hecht is." Op twee punten meende de heer v. d. Brugghen aan de wenschen der voorstanders van Christelijk onderwijs te zijn tegemoet gekomen. Der openbare school werd ten taak gesteld „opleiding tot alle Christelijke en maatschappelijke deugden ," maar .... er zou niets geleerd mogen worden wat strijdig was met de begrippen van andersdenkenden, en onder dezen werden, bij de bespreking in de Tweede Kamer, thans ook uitdrukkelijk de Joden genoemd ! Het ontwerp stelde voor, dat geoorloofd zou zijn het subsidieeren van bijzondere scholen door gemeente en provincie , maar .... op voorwaarde , dat zij dan ook toegankelijk zouden zijn voor alle kinderen , zonder onderscheid van gezindheid ! Van dit voorstel tot subsidieering kwam trouwens niets terecht. Slechts één ding had men verkregen : voortaan was voor de oprichting van bijzondere scholen niemands toestemming meer noodig. De vrienden van Christelijk onderwijs togen dan ook met kracht aan den arbeid en vooral de in October 1860 opgerichte

113 Vereeniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs bracht in haar streven een orde en samenwerking, die rijke vruchten droegen. Op tal van plaatsen werden dadelijk bijzondere scholen opgericht en haar aantal bleef voortdurend toenemen. Maar de tegenstanders gaven den strijd niet op. Nu zij niet langer de oprichting van bijzondere scholen konden beletten, trachtten zij ze dood te concurreeren. De bijzondere scholen moesten uitsluitend van giften en van het schoolgeld bestaan. Het laatste was dus natuurlijk overal hooger dan op de openbare school , welke uit de publieke kas onderhouden werd. En nu maakte men op vele plaatsen de concurrentie nog zwaarder, door op de openbare school in 't geheel geen schoolgeld meer te heffen. In het jaar 1864 waren er 238 gemeenten , waar op de openbare school geheel gratis onderwijs werd gegeven. Wie betaalden die vrijgevigheid ? Natuurlijk alle belastingbetalers, en daaronder dus óók de vrienden van bijzonder onderwijs. Zoo moesten zij nog mede helpen bekostigen het wapentuig waarmede zij bestreden werden. Sterker nog: ondanks volslagen verscheuring van den band tusschen kerk en school slaagde men er in op verschillende plaatsen de openbare school voor een deel uit de beurs der kerk te bekostigen, door allerlei kerkelijke baantjes, zooals koster, voorzanger of organist, bij voorkeur aan openbare onderwijzers te` geven , en dan die baantjes buitensporig hoog te bezoldigen. Ook deed dienst in den strijd tegen het bijzonder onderwijs die bepaling, dat de openbare school zou „opleiden tot alle „Christeljke en maatschappelijke deugden." Door dat woord „Christelijke" lieten vele eenvoudigen zich misleiden. Als de openbare school toch opleidde niet alleen tot maatschappelijke, maar ook tot Christelijke deugden , waartoe , — zoo dachten zij , — was dan de oprichting van bijzondere scholen noodig? Nu is het waar, dat er gemeenten waren , waar inderdaad op de openbare school onderwijs werd gegeven in zoodanigen geest, dat er aan een bijzondere school geen behoefte bestond, en het slechts drijverij zou zijn geweest er een op te richten. Maar op tal van plaatsen was toch dat etiquet „opleiding tot 8

114 „Christelijke deugden" niets anders dan een oneerlijk reclamemiddel. Het is niet te verwonderen , dat sedert de wet-v. d.Brugghen de schoolstrijd langs andere banen loopt. Vrijheid tot oprichting van eigen scholen , zij het dan ook geheel op eigen kosten , had men verworven. Van nu af ging het tegen bovengenoemde oneerlijke concurrentie. Groen van Prinsterer gaf dan ook voor Kamer en stembus het volgend onderwijsprogram: Uit de woorden „opleiding tot alle Christelijke en maat,,schappelijke deugden", in art. 23 der wet , valle weg het woord „Christelijke". Bij art. 24 worde gevoegd : „Kerkelijke bedieningen zijn „voortaan met het openbaar onderwijzersambt onvereenigbaar." De eerste alinea van art. 33 , luidende : „Ter tegemoetkoming „in de kosten kan eene bijdrage voor ieder schoolgaand kind worden geheven," worde aldus gewijzigd : „Ter tegemoetkoming „in deze kosten wordt eene bijdrage geheven voor ieder school„gaand kind. Aan minvermogenden kan van deze bijdrage „vrijstelling worden verleend." Maar vooral verlangde Groen van Prinsterer, dat uit art. 194 der grondwet zou wegvallen de bepaling : Jr wordt overal in „het rijk van Overheidswege voldoend lager onderwijs gege„ven." Die bepaling heeft in verschillende gemeenten , vooral in Friesland, de fanatieke tegenstanders van Christelijk onderwijs de gelegenheid gegeven om naast druk bezochte Christelijke scholen jarenlang openbare scholen te handhaven voor minder dan 10 leerlingen , soms zelfs voor slechts 2 of 1, en in een paar gevallen stonden die scholen geheel ledig. En de ingezetenen dier gemeenten konden voor die scholen , waar zij zoo goed als eenparig tegen waren , en waarvan zij nooit gebruik maakten , de noodige belasting opbrengen! Toen het hier geschetste schoolwetsprogram in de algemeene vergadering der Vereeniging van Christelijk Nationaal Schoolonderwijs, op 19 en 20 Mei 1869, in behandeling kwam, bleek het bij de vrienden van het bijzonder onderwijs volstrekt geen

115 onverdeelde instemming te vinden. Vooral tegen het wegvallen van het voord „Christelijke" uit art. 23 der wet hadden velen bezwaar. Nicolaas Beets noemde zelfs het streven naar schrapping van dat woord een misdadig streven. Die uitdrukking was wel wat kras. Maar toch meenen wij, dat er wel reden tot afkeuring was. Er begon zich hier en daar bij de voorstanders van bijzonder onderwijs te openbaren een streven om de openbare school liefst zoo onchristelijk mogelijk te maken. Het gebeurde meermalen , dat, als hier of daar een Christelijke school was opgericht of van zulk een oprichting sprake was , het onderwijs op de openbare school dadelijk min of meer Christelijk getint werd. Het is zeer waarschijnlijk, dat dit dan niet geschiedde uit het ware motief, doch enkel om de gevreesde bijzondere school te weren of daarmede te kunnen concurreeren. Doch dan hadden de voorstanders der bijzondere school liever daardoor schade moeten lijden dan dat zij volslagen verbanning van Gods Woord uit die openbare scholen gingen eischen , zooals o. a. gebeurde te Doornspijk in 1866 en te Zuid-Beierland in 1867. 1) Zulke dingen gaven wel eenigen grond voor de verontwaardiging van Beets, Hoedemaker, Chantepie de la Saussaye en anderen. Wij kunnen ons dan ook veel beter vereenigen met het onderwijsprogram van het in 1872 opgerichte „Anti-Schoolwets„verbond", waarin men zich uitsprak voor een schoolwet, gebouwd op liet beginsel: „het vrije onderwijs regel en het „staatsonderwijs aanvulling". Voeg hier nu , voorzoover het staatsonderwijs betreft, nog bij het beginsel der facultatieve splitsing, waartoe Groen van Prinsterer op het laatst zijns levens terugkeerde, 2) zoo hebt gij nagenoeg hetzelfde wat thans in het program der Christ. Hist. Unie gevraagd wordt. Ook van Liberale zijde had men tegen de wet-V. d. Brugghen verschillende bezwaren, hoewel niet van principiëelen aard. 1) J. Kuiper, Geschiedenis van het Christelijk lager onderwis, blz. 153 en 154. 2) „In de onderwijsquaestie stel ik de facultatieve splitsing der staatsschool , na de „deerlijk mislukte proefneming van eerlijke concurrentie, weder aan de orde". (Neder-

landsche Gedachten.)

116 Het Ministerie—Kappeijne was de taak opgelegd die bezwaren uit den weg te ruimen. Maar dat het daarbij tevens rekening heeft gehouden met de grieven en wenschen der voorstanders van bijzonder onderwijs, kan helaas niet gezegd worden. De schoolwet van 1878 legde op het bijzonder onderwijs zware lasten , en daar tegenover stond niet de minste ondersteuning. Zware lasten , in de eerste . plaats door opdrijving der uitgaven voor het openbaar onderwijs, tengevolge van de sterke uitbreiding van het onderwijzend personeel en de veel hoogere eischen, die aan localiteit en leermiddelen gesteld werden. Want in de belastingen , waaruit dit alles moest bestreden worden, werd immers ook van de voorstanders der bijzondere school hun deel geëischt. Zware lasten vooral , omdat art. 4 der wet den Minister de vrijheid liet om vast te stellen , in hoever deze hooge eischen óók voor het bijzonder onderwijs zouden gelden , terwijl de wet zelve (in art. 8) reeds bepaalde , dat kweekelingen voortaan niet mochten meetellen als onderwijskracht, door welke bepaling het bijzonder onderwijs gevoelig werd getroffen. Zoo matigde dus de staat zich een hooge mate van zeggensschap over het bijzonder onderwijs aan , zonder daarmede gepaard te doen gaan wat tot zulke inmenging recht zou hebben gegeven : geldelijken steun. De vrienden van Christelijk onderwijs moesten wèl de voor hen onbruikbare neutrale school helpen bekostigen , maar voor hun eigen school ontvingen zij geen cent uit de toch óók door hen gevulde politieke kassen. Wel was dit een wet, waardig den man, die de voorstanders van bijzonder onderwijs genoemd had „een minderheid, die „geen recht van bestaan had , en die niets anders verdiende „dan onderdrukt te worden." 1) Maar die minderheid was niet genegen zich deemoedig te 1) Bijzonder hatelijk was art. 81 der wet, voorschrijvend, dat geen bedeeling van gemeentewege mocht worden verstrekt aan hen, die hun kinderen geen schoolonderwijs deden ontvangen. In de gemeenten, waar geen Christelijke school bestond, beteekende dit voor de behoeftige tegenstanders der openbare school: verloochen uwe gemoedsbezwaren of verhonger.

117 laten vertrappen. Zij protesteerde daartegen op een wijze, die ongetwijfeld haar vijand met verbazing en schrik moet hebben doen bemerken hoezeer hij haar kracht onderschat had. Op voorstel van Mr. B. J. L. Baron de Geer van Jutphaas , Dr. A. Kuijper en Jhr. Mr. A. F. de Savornin Lohman werd tegen het ontwerp—Kappeijne een volkspetitionnement op touw gezet , dat binnen een week (20-27 Juli) geteekend werd door 305.869 personen , allen ouders van schoolgaande kinderen. Tegelijkertijd werd ook van Roomsche zijde tegen het ontwerp een adres gericht , dat geteekend was door 164.000 hoofden van huisgezinnen. Bovendien kwamen' er nog 421 adressen van verschillende Kerkeraden. In de bij het petitionnement gevoegde toelichting werden zes stelsels ontwikkeld: 1 0 . Facultatieve splitsing. De gemeentebesturen zouden het recht hebben de openbare school te splitsen in scholen voor verschillende gezindten. 2o. Subsidiestelsel. Openbare school regel, maar bijzondere scholen door het rijk gesubsidieerd. 3°. Restitutiestelsel. Aan de bijzondere scholen wordt uitgekeerd wat het onderwijs harer leerlingen op de openbare scholen kosten zou. 4°. Subventiestelsel. Op alle scholen wordt schoolgeld geheven tot den kostenden prijs. Voor kinderen, wier ouders het niet betalen kunnen , wordt het schoolgeld geheel of ten deele door het rijk betaald , zoowel op bijzondere als op openbare scholen. 5O. Stelsel der gemeentelijke autonomie. De gemeenten mogen het onderwijs inrichten naar locale behoeften. 60. SalariëeringssteIsel. Het rijk bezoldigt alle onderwijzers, dus 66k die der bijzondere school. Het volkspetitionnement mocht niet baten. De schoolwetKappeijne, zoo terecht de „Scherpe Resolutie" genoemd, werd door den Koning geteekend. Maar het verzet , dat zich in het volkspetitionnement zoo krachtig geopenbaard had, was niet als een storm, die, hoe -

118 hevig ook, spoedig heeft uitgewoed. Dat zou spoedig blijken. In een vergadering te Utrecht , op 23 Januari 1879 , werd , op voorstel van den heer De Savornin Lohman , besloten, dat de plaatselijke comité's, welke zich met de leiding van het petitionnement belast hadden, niet weder uiteen zouden gaan, maar zich zouden vereenigen tot een bond , „De Unie" genaamd, welke zou blijven strijden tegen de schoolwet van 1878 , onder de leuze : „Een school met den Bijbel". In het nu volgend tienjarig tijdvak werd onverpoosd en met groeiende kracht de schoolstrijd gevoerd , waarbij Antirevolutionairen en Roomschen , zich in dit opzicht één gevoelend , te samen in het vuur gingen. Ten bewijze een paar grepen uit dien strijd: December 1879. Verworpen met 56 tegen 22 stemmen een motie—Keuchenius , luidend : „De Kamer, van oordeel , dat , in „afwachting eener herziening van het kiesrecht , de invoering „der wet op het lager onderwijs behoort te worden uitgesteld, „gaat over tot de orde van den dag." Verworpen een motie van het Roomsche lid Heijdenrijck, luidend : . „De Kamer, van oordeel , dat aan de invoering der „wet op het lager onderwijs behoort vooraf te gaan de regeling „der financiëele vraagstukken , die daarmede in verband staan, „gaat over tot de orde van den dag." Juli 1880. Heftig verzet tegen een verhooging der begrooting van Binnenlandsche Zaken , met het oog op de tenuitvoerlegging der schoolwet, welke verhooging met 45 tegen 27 stemmen wordt aangenomen. December 1881. Verworpen met 48 tegen 21 stemmen een motie—De Savornin Lohtnan , luidend : „De Kamer, van oordeel, „dat de wet op het lager onderwijs, ook door het beleid van „den Minister van Binnenlandsche Zaken, steeds „afkeurenswaardig blijkt 'te zijn , gaat over tot de orde van den dag." Juni 1882. Aangenomen met 46 tegen 24 stemmen een voorstel—De Savornin Lohman, strekkend om uit de schoolwet te laten vervallen enkele voor het bijzonder onderwijs zeer

119 drukkende bepalingen betreffend bouw en inrichting der schoollocalen. September 1882. Verworpen met 48 tegen 33 stemmen een amendement—De Savornin Lohman en Keuchenius op het Adres van Antwoord , luidend : „Bij de steeds toenemende „ontevredenheid over den toestand van het lager onderwijs, „schijnt ook herziening der wetgeving omtrent dien tak van het „onderwijs allereerst noodzakelijk." Men ziet het : de voorstanders van bijzonder onderwijs hielden niet op de ellendige wet van 1878 te bestoken. En intusschen wonnen zij bij elke verkiezing in kracht. Toen het nu onder het Ministerie—Heemskerk (1883-1888) kwam tot grondwetsherziening, stelde de, zoo sterk geworden rechterzijde als voorwaarde voor hare medewerking den beslisten eisch : Wegneming van onze grieven in zake onderwijs! Bevredigende wijziging van art. 194 der grondwet, of alle voorstellen zullen afstuiten op ons „non possumus". Het voorstel—Heemskerk, tot wijziging van het onderwijsartikel , werd dan ook verworpen , omdat daarin het recht op subsidie niet vaststond. Na de Kamer-ontbinding is de non-possumus taktiek niet meer voortgezet , maar met medewerking van enkele Liberalen, die verlangend uitzagen naar het einde van den schoolstrijd, werd aangenomen een door een paar amendementen gewijzigd voorstel—Schaepmann , volgens welk voorstel het bewuste artikel in de nieuwe grondwet zou luiden: „Het geven van onderwijs is vrij." „Het onderwijs is een voorwerp van de aanhoudende zorg „der Regeering." De fatale bepaling, dat „overal van overheidswege openbaar „onderwijs" moest worden gegeven , verviel dus. Het woord „openbaar" werd zelfs in 't geheel niet meer genoemd , zoodat men rechtsgelijkheid kreeg voor bijzonder en openbaar onderwijs, en dus ook het eerste recht zou hebben op geldelijken steun (subsidie) uit de publieke kassen. Toch is dit artikel in de nieuwe grondwet niet gekomen

120 want de overwegend Liberale Eerste Kamer verwierp het. Het oude artikel 194 bleef dus gehandhaafd. Maar aan dat artikel werd thans, door Regeering en Staten-Generaal beide, nadrukkelijk zulk een uitlegging gegeven , dat subsidiëering van bijzondere scholen geoorloofd zou zijn. De rechterzijde , genoegen nemend met deze uitlegging, liet haar non-possumustaktiek varen , en de herziening der grondwet kwam tot stand. Zich houdend aan de uitlegging, die thans aan art. 194 was gegeven , bracht het Ministerie—Mackay ons een schoolwet, waarin aan bijzondere scholen eene geringe subsidie werd toegekend, stijgend met het aantal leerlingen, en waarin ook werd bepaald dat aan bijzondere normaallessen en aan hoofden van Christelijke scholen een rijksbijdrage zou worden uitgekeerd voor eiken kweekeling, dien zij tot onderwijzer opleidden. Zoo was dan nu na jarenlangen schoolstrijd de door allen zoozeer gewenschte pacificatie gekomen. Maar daarmede was het einddoel der voorstanders van bijzonder onderwijs nog niet bereikt. Het spreekt toch wel van zelve , dat het hen niet voldoende kon zijn de gelijk-gerechtigdheid der bijzondere school alléén maar erkend te zien , doch dat zij wenschten, dat het, zoo niet ineens, dan toch geleidelijk, nu ook werkelijk tot een toestand van volkomen gelijkheid komen zou. Daarom is het zoo dwaas en zoo ergerlijk als de vele fanatieken onder de voorstanders der openbare school (men denke bijvoorbeeld aan de „frontmakers" van 1905) met groot misbaar er ons een verwijt van maken , dat wij „de pacificatie „schenden", als wij toch niets anders eischen , dan dat ook werkelijk ten deel zullen vallen de vruchten , die deze pacificatie ons brengen moest. Veeleer moest gewaardeerd worden het geduld en de bescheidenheid, waarmede de voorstanders der Christelijke school bij het opeischen dier vruchten zijn te werk gegaan. De schoolwet—Mackay bracht slechts een zeer geringe subsidie. De schoolwetswijziging van het Ministerie--Kuyper heeft haar wel verhoogd, maar haar toch nog verre gelaten beneden hetgeen zij eenmaal toch zal moeten worden , wil inderdaad sprake

121 kunnen zijn van gelijkheid tusschen openbaar en bijzonder onderwijs. Immers kreeg door die wijziging de bijzondere school gemiddeld , f 14,— per kind en per jaar, terwijl voor de openbare school f 34,— per kind en per jaar wordt bijgepast. 1) En over die wijziging is nu ach en wee geroepen, als zijnde een gruwelijke „bevoorrechting" van het bijzonder onderwijs! De bevoorrechte is dus nog altijd de openbare school. Maar wij zijn toch op den weg , die leiden zal naar volkomen gelijkstelling van beide soorten van onderwijs. Eerst als deze bereikt zal zijn , — eerst als voor alle ouders bij de keuze eener school de financiëele overwegingen niet meer van invloed kunnen zijn , — eerst dan zal met recht gesproken kunnen worden van „de vrije school voor heel de natie." Wij zijn op den weg daarheen. En dat wij op dien weg zijn , danken wij aan de bewuste „pacificatie". Wat het ware karakter dier pacificatie was, is reeds dadelijk in 1889 onomwonden gezegd. In De Standaard van 14 Juni 1889 las men : „Indien de Liberalen bedoelen : afkoop van ons „recht, om ook nà de aanneming van het voorstel—Mackay, „den strijd voor een deugdelijk schoolwezen voort te zetten, „dan doet althans De Standaard niet mee .... Vragen zij „daarentegen in ruil voor wat deze voorslag aanbiedt , dat de „schoolstrijd zijn heftig karakter aflegge en meer aan de ont,,wikkeling der toestanden worde overgelaten , dan geeft ook „De Standaard thans zonder aarzelen handslag." In de vergadering der Vereeniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs werd aangenomen een motie—Pierson, luidend : „De vergadering, .... oordeelt, dat dit ontwerp van „schoolwetsherziening mag worden aanvaard als een aanvan„kelijke tegemoetkoming aan de grieven van het Christelijk „onderwijs, omdat dit ontwerp mag worden beschouwd als „een inleiding tot ingrijpende hervormingen." En de Minister van Binnenlandsche Zaken zeide in de vergadering der Kamer -

1) Thans (1912) zijn de cijfers aldus: elk leerling der openbare school kost aan de publieke kassen gemiddeld f 48,15 per jaar, en elk leerling der bijzondere school f 19,66.

122 van 28 Augustus : „Niet , — het is reeds gezegd , -- dat door „aanneming der wet aan den schoolstrijd in het algemeen een „einde zal komen , maar na de aanneming zal op politiek „terrein niet meer alles door de schoolquaestie worden „beheerscht." Zoo werd dus reeds tijdens de behandeling der wet het karakter der pacificatie in het juiste licht gesteld. Zij was niet een afkoop , maar slechts een eerste afbetaling. Zij was niet de bereiking van het einddoel , maar slechts het inslaan van den weg die daarheen zou leiden. En dat einddoel • is voor ons : de vrije school voor heel de natie. Dat wil zeggen: een regeling, welke mogelijk maakt, dat alle ouders in volle vrijheid zullen kunnen kiezen een onderwijs in zoodanige richting als zij het voor hun kinderen begeeren. Het gaat niet aan , dat anderen decreteeren : hier is een onderwijs, dat wij voor uwe kinderen goed achten en dat gij - dus hebt te aanvaarden. Vergeefs hebben de neutraliteitsmannen getracht de natie in deze aanmatiging te doen berusten. Het rechtsbesef des volks is daartegen met klimmende kracht in verzet gekomen , en weinigen zijn zij , die thans nog durven ontkennen , dat alleen den ouders het recht toekomt te beslissen in welke richting hun kinderen zullen onderwezen worden. De wetgever heeft zich geen andere vraag te stellen dan deze : hoe kan ik het dichtst naderen tot een toestand, waarin het werkelijk allen ouders mogelijk zal zijn zulk een beslissing te nemen in volle vrijheid , los van alle financiëele overwegingen. Het komt ons voor, dat het program der Christelijk-Historische Unie daarop antwoordt: door combinatie van het restitutiestelsel met dat der gemeentelijke autonomie. In art. 15, lid C. van ons program wordt de wensch uitgesproken , dat „aan de bijzondere school dezelfde financiëele „ondersteuning (zal worden gegeven) als aan de openbare „school." De openbare school ontvangt uit de publieke kas alles wat zij noodig heeft. Dat wil zeggen : zij krijgt het volle bedrag

123 dat haar onderhoud kost , verminderd met het door de ouders harer leerlingen betaalde schoolgeld. De opbrengst der schoolgelden blijft altijd verre beneden de onderhoudskosten der school. Dit tekort ontvangt de openbare school ten volle uit de publieke kas. Het geheele bedrag dier ontvangsten deelend door het totaal-cijfer der kinderen, die in ons land de openbare school bezoeken , komt men op een som van ruim f 48,— per kind en per jaar. De bijzondere school echter ontving voor de schoolwetswijziging van het Ministerie—Kuijper slechts f 7,— en na die wijziging f 14,— en thans ruim f 19,— per kind en per jaar. Het is er dus nog verre vandaan , dat aan haar „dezelfde financiëele ondersteuning" wordt gegeven als aan de openbare school. Het verschil zal ongetwijfeld geleidelijk verminderen, maar zoolang het nog bestaat, kan ook nog slechts gesproken worden van een subsidie-stelsel. Subsidie is niets anders dan een tegemoetkoming. Het is slechts een hulp ten deele. Komen wij echter eenmaal daar waar art. 15 , lid C , ons wil hebben , dan ontvangt de bijzondere school, evenals de openbare , hulp ten volle. Al wat na aftrek der schoolgelden nog aan het benoodigde ontbreekt , wordt dan óók voor haar uit de publieke kas bijgepast. Dat zal ook elk, die zich den toestand goed indenkt, volkomen billijk achten. Men stelle zich eens voor, dat op een gegeven oogenblik alle bijzondere scholen ophielden te bestaan. Dan zouden , vooral nu wij gezegend zijn met leerplicht (beter gezegd schooldwang) dadelijk al de voormalige leerlingen der bijzondere school in de openbare school moeten worden opgenomen. En dan zou dus voor die leerlingen het verschil tusschen de kosten van hun onderwijs en het door hen betaalde schoolgeld dadelijk uit de , publieke kas moeten worden bijgepast , waarbij dan nog zouden komen de noodige millioenen voor het bouwen van talrijke scholen , men kan dus zeggen dat elk leerling op de bijzondere school thans aan de publieke kas een zeker bedrag bespaart. Dat bedrag wordt thans gevonden uit collecten en contributies van particulieren. Maar

124 zoo schuift nu toch feitelijk de Overheid de lasten , die zij zelve behoort te dragen , en waarvoor zij belasting heft van al haar onderdanen , op de schouders dier goedgeefsche particulieren. Dit is toch geen toestand harer waardig! Het kan niet anders, of gevoel voor billijkheid en recht moet voeren tot instemming met den eisch , dat aan de bijzondere school zal worden uitgekeerd juist hetzelfde, wat het onderwijs harer leerlingen zou kosten aan de publieke kas, indien die leerlingen de openbare school bezochten. En dat is nu juist hetgeen het restitutiestelsel wil. Nu zegt men wel eens : als op die manier voor de vrienden van Christelijk onderwijs heel het brengen van offers voor hun beginsel onnoodig wordt , dan gaat toch eigenlijk het mooie er af. Daar is iets van aan. In alle winst zit meestal een element van verlies , en zoo ook omgekeerd. Onrecht , verdrukking en zware zorgen kweeken en versterken dikwijls uitnemende eigenschappen. Geduld , lijdzaamheid , taaiheid en offervaardigheid worden het best in een harde leerschool verkregen , terwijl daarentegen in voorspoed en rust gevaar voor verslapping ligt. Alles zeer waar ! Maar moet men daarom ophouden te streven naar vrijheid en recht? Nooit zuiverder kerk , dan die gebogen gaat onder het kruis der vervolging. Nooit oprechter geloofsbelijdenis , dan die in 't gezicht van marteling en dood niet verstomt. Maar mocht daarom de Kerk der eerste eeuwen en het Protestantisme der 16e eeuw niet hijgend uitzien naar het einde der verdrukking? Nooit toonde het Hollandsch volkskarakter zich in schooner licht dan tijdens den tachtigjarigen oorlog en den worstelstrijd der helden van Hollandschen stam in Zuid-Afrika. Maar was daarom het verlangen naar den vrede verkeerd ? Zoo is het dan 66k niet verkeerd te streven naar volkomen financieele gelijkstelling van bijzonder en openbaar onderwijs. Maar ons program heeft óók ten aanzien der openbare school zijn wenschen. Dit klinkt mogelijk menigeen wel wat vreemd in de ooren.

125 De voorstanders der openbare school zullen ons misschien toevoegen : bemoeit gij u met uw eigen zaak en niet met de onze. Dan is echter ons antwoord : gij vergist u zeer, zoo gij denkt, dat de zaak der openbare school alléén uw zaak is. Zij is wel degelijk óók de onze. Wij wenschen , dat de openbare school zoo goed zal worden als zij onder de bestaande omstandigheden worden kan. Het liefst zagen wij haar zoo uitnemend , dat zij de bijzondere school dood concurreerde ! Want ons ideaal zou zijn, dat op alle openbare scholen onderwijs werd gegeven in positief Christelijken geest. In den eersten zin van art. 15 wordt dan ook dit ideaal voorop gesteld. Daar volgt echter direct op de erkenning van het treurige feit, dat „de toepassing van dit beginsel zwarigheden ontmoet." Die zwarigheden zijn : dat helaas niet alle ouders voor hun kinderen een onderwijs in zulk een geest verlangen , en dat zij , die dit wèl doen, toch zeer uiteenloopen in hun opvatting van het Christendom. Wanneer wij nu blijven vasthouden aan de grondstelling, dat de beslissing omtrent den geest, waarin zij hun kinderen wenschen te zien opgevoed en onderwezen, aan de ouders moet verblijven , dan moeten wij , zij het ook met diep leedwezen, wcl erkennen , dat een uniforme , positief-Christelijke openbare school een onbereikbaar ideaal is. Wij hebben altijd ons verzet tegen het onduldbaar onrecht, dat ouders, die voor hun kinderen positief Christelijk onderwijs verlangden , toch , hetzij rechtstreeks of zijdelings , gedwongen werden die kinderen te zenden naar een zoogenaamd neutrale school. Wij zullen ons dus niet aan dergelijken dwang schuldig willen maken tegenover ouders , wier wenschen aangaande de richting van het onderwijs nu eenmaal niet met de onze samenvallen. Allen dwang in dit opzicht ongeoorloofd achtend , komen wij van zelf tot de stelling, dat de wet „aan de ouders of degenen, „die daartoe door dezen zijn aangewezen , rechtmatigen invloed „(behoort) te verzekeren op den gang van het onderwijs." '(Art. 15, Cd B.)

126 „Aan de ouders of degenen , die daartoe door dezen zijn aangewezen". Als daartoe door de ouders aangewezen, kan men beschouwen de Gemeenteraden.. Laat „het onderwijs in „handen der locale Overheid" (Art. 15 , lid A) , zoo geeft gij van zelf den bedoelden rechtmatigen invloed aan de ouders, daar zij immers de leden van den Raad kiezen. Naast het restitutiestelsel, voor zoover betreft de bijzondere school, begeeren wij dus, met het oog op de openbare school, het stelsel der gemeentelijke autonomie. De locale Overheid dient dan , wat de richting van het openbaar# onderwijs betreft, rekening te houden met „de Godsdienstige richtingen der locale bevolking." (Art. 15 , lid A.) In kleine gemeenten , waar slechts één openbare school bestaan kan , is het éénig mogelijke , dat op die school een onderwijs gegeven wordt in de richting , die de meerderheid der bevolking bevredigt. In grootere gemeenten echter zou men de facultatieve splitsing der openbare school kunnen toepassen, waardoor alle of bijna alle richtingen openbare scholen zouden krijgen zooals zij die verlangen. Op gronden , die hierboven reeds zijn ontwikkeld , zouden dan alle scholen , van welke richting ook , gelijken steun uit de publieke kas behooren te ontvangen. Er moet echter op dien regel één uitzondering blijven. Zeer terecht zegt de slotzin van art. 15: „Die steun worde evenwel niet verstrekt aan „scholen , waar desbewust zedelijkheid en eerbied voor de wet „worden ondermijnd." Een Christelijke Overheid mag geen steun geven aan scholen , waar de kinderen een moraal wordt ingeprent, in welke „deugd en ondeugd stuivertje hebben ver„wisseld". En geen enkele Overheid kan steun bieden aan .een onderwijs, dat de kinderen stelselmatig opkweekt tot oproerlingen. Naast verplichting tot steunen staat voor de Overheid dan ook recht tot inmenging. Namelijk tot op zekere hoogte. De richting van het onderwijs is niet haar zaak, maar uitsluitend die der ouders. Doch over het gehalte van het onderwijs heeft zij wel degelijk een woord mede te spreken. Voor de

127 bekwaamheid en zedelijkheid der onderwijzers, voor de deugdelijkheid van leermiddelen en lokalen en ook voor het leerplan mag en moet de Overheid haar eischen stellen. „Op „den gang en de ontwikkeling van het gansche volksonderwijs" heeft zij toezicht te houden. Misschien -- het is slechts een persoonlijke meening -- behoorde daaraan nog te worden toegevoegd : „voor zoover het „gegeven wordt in scholen , die uit de publieke kas worden ge„steund." Want als iemand geheel op eigen risico een inrichting van onderwijs opent, zien wij niet in met welk recht de Overheid iets anders van hem kan verlangen , dan dat de localiteit, waar hij zijn onderwijs geeft , voldoet aan de eischen der gezondheidswetgeving. En als iemand zijn kinderen in eigen huis wil laten onderwijzen , dan zien wij niet in , dat de Overheid er iets mede te maken heeft, hoe en door wien zulk onderwijs wordt gegeven. Er is een toenemend verzet tegen het verbod van uitoefening der geneeskunde door „onbevoegden". Op denzelfden grond dient men er zich tegen te verzetten , dat alleen geëxamineerden het recht zouden hebben om onderwijs te geven. Dat zij niet op door de Overheid gesteunde scholen kunnen worden toegelaten , spreekt van zelf. De Overheid heeft zich niet door afneming van een examen overtuigd , dat zij tot het geven van behoorlijk onderwijs in staat zijn. Maar als de ouders op een particuliere school of in hun eigen huis hun kinderen aan het onderwijs van zulk een ongeëxamineerde willen toevertrouwen, dan is dat uitsluitend hun zaak. Wij zijn een vrij volk, wars van alle staatsvoogdij. Wij wenschen de voor onze kinderen noodige wetenschap te gaan zoeken waar wij denken dat zij het best te verkrijgen is. En als dan later die kinderen het een of ander examen moeten afleggen , dan komt het niet te pas, dat gevraagd wordt : waar hebt gij uw wetenschap vandaan ? De éénige vraag, die gesteld mag worden, is : bezit gij werkelijk de wetenschap die hier vereischt wordt? Daarom is het niet te verdedigen , dat voor toelating tot het afleggen van zoo vele examens geëischt wordt het bezit van een einddiploma gymna-

128 sium of Hoogere Burgerschool. Daarin ligt een dwang tot gebruik maken van bepaalde scholen. Onze laatste en ernstigste klacht over dwang raakt de zoogenaamde „leerplicht", welke men liever „schooldwang" moest noemen. Onder het ministerie—Borgesius hebben de stemmen van twee Ministers-Kamerleden, de stem van een bijna kindsch man en de kromme sprongen van een schichtig paard samengewerkt, om Nederland een leerplichtwet te bezorgen. 1) Op twee Roomsche leden na stemde heel de rechterzijde tegen. Nog steeds blijven wij de aanneming dier wet betreuren. Niet omdat wij , zooals ons wel verweten is , het volk dom zouden willen houden. Het is bespottelijk, aan het adres der voorstanders van bijzonder onderwijs , die uit eigen zak schatten bijeenbrachten tot oprichting en onderhoud van scholen , zulk een verwijt te hooren richten door hen , wie hun liefde voor de van de staatsruif etende openbare school nooit een cent gekost heeft ! Door daden hebben wij waarlijk wel voldoende bewezen te beseffen , dat het de plicht der ouders is , hun kinderen onderwijs te verschaffen! Voor het vervullen van dien plicht en voor de wijze waarop zij dat doen, zijn echter de ouders uitsluitend aan God verantwoording schuldig. Het is een moreele plicht , zoogoed als bijvoorbeeld die der dankbaarheid , der vergevensgezindheid en der barmhartigheid. En met moreele plichten heeft de Overheid niets te maken. Zij moeten vrijwillig worden nagekomen. Zij moeten niet worden omgezet in wettelijken dwang. Daar is tegen aangevoerd : Gij stelt de zaak verkeerd . Het onthouden van onderwijs is niet alleen het verzuimen van een moreelen plicht, maar het is óók mishandeling. En tegen mis1) De Ministers Goeman Borgesius en Lely waren tevens leden der Kamer. Een der voorstemmers, bij die gelegenheid voor het laatst de zitting bijwonend, was door ouderdom en ziekte zóó versuft, dat hem eeu papier met het woord „voor" onder de oogen moest worden gehouden, om hem aan het verstand te brengen hoe hij moest stemmen. De heer Schimmelpenninck, die tegen gestemd zou hebben , had kort te voren bij een val van het paard een been gebroken en kon daardoor niet tegenwoordig zijn.

129 handeling van de zijde der ouders moet de Overheid de kinderen in bescherming nemen. Zij moet verhoeden , dat de kinderen ongelukkig worden gemaakt. Hier zijn twee veel te krasse woorden , namelijk : „mishandeling" en „ongelukkig". Brengt wetenschap geluk? Het komt ons voor, dat zij menigmaal juist het tegenovergestelde doet. Het gelukkigst is wie het tevredenst is. Wetenschap nu wekt vele begeerten , maar opent nog lang niet altijd de wegen, die tot bevrediging dier begeerten leiden. Doch al ware het nu zoo , dat wetenschap gelukkig maakt, had dan daarom de . Overheid het recht de ouders te dwingen hun kinderen dien weg tot geluk te openen? Laat dan een Christelijke Overheid direct voor alle kinderen kerk- en catechisatiedwang invoeren ! Want dat geloof den mensch gelukkig maakt is althans boven allen twijfel verheven. Toch zou zulk • een maatregel — en terecht — de hevigste protesten uitlokken van de zijde dierzelfde menschen, die de rechtmatigheid van ons protest tegen schooldwang niet kunnen inzien , omdat zij blind zijn voor de waarheid, dat het nu eenmaal de roeping der Overheid niet is om den mensch te dwingen tot geluk. Het andere krasse woord was „mishandeling". Het is toch te gek om van te praten , dat dit woord in zin gangbare beteekenis toepasselijk zou zijn op het onthouden van onderwijs! Neemt men dit woord in den veel ruimeren zin van verkeerd behandelen , dan wordt het wat anders. Wij geven dadelijk toe , dat de ouders hun kinderen verkeerd behandelen door hen het onderwijs te onthouden. Maar heeft nu daarom de Overheid het recht tusschenbeide te komen ? Een jongen met aangeboren talent voor letterkunde , schilderkunst of muziek wordt op een kantoorkruk geplakt. Een hart , dat uitgaat naar de zee, wordt als dat van Michiel de Ruiter gemarteld in de lijnbaan. Moet de Overheid dat verhoeden, door de beroepskeuze aan zich te trekken ? Een driftig kind 9

130 wordt door zwakke , veel te toegevende ouders in den grond bedorven. Bij een ander kind wordt door onverstandig prijzen in zijn bijzijn ijdelheid, pronkzucht en verwaandheid ontwikkeld. Een derde krijgt veel te ruime beschikking over geld. En zoo zijn er nog tal van gevallen , waarin de ouders hun kinderen vast en zeker ongelukkig zullen maken. Maar heeft daarom de Overheid recht van tusschentreden? Weg dan heel het ouderlijk gezag! Schooldwang, waarbij de vader aan den meester vragen moet , of zijn kind mag verzuimen , en waarbij dus de wil van den vader voor dien van den onderwijzer moet onderdoen , is een groote schrede op den weg naar ondermijning van 'dat gezag. Naar terugkeer van dien verderfelijken weg blijven wij verlangend uitzien. Er kunnen gevallen zijn , waarin het gezag der ouders tegenover de kinderen geen voldoende kracht heeft om gedaan te krijgen , dat deze geregeld school gaan. In die gevallen heeft het ouderlijk gezag steun noodig. Die steun zou dan op verzoek der ouders verleend kunnen worden. Maar tegen hun wil heeft de Overheid niet het recht zich in de zaak te mengen , en althans is het onverdedigbaar, dat om deze enkele gevallen een onduldbare dwang op allen wordt gelegd. Ten slotte nog een kort woord over het hooger onderwijs. De beginselen, die in zake lager- en middelbaar onderwijs ons het standpunt aanwezen, waarop wij ons te plaatsen hebben, gelden ten opzichte van het hooger onderwijs niet. Dit zal men begrijpen , als men let op het verschil in doel en het verschil in leerlingen. Lager- en middelbaar onderwijs zijn er om de leerlingen. Het hooger onderwijs echter is er niet alleen, en zelfs niet eens in de eerste plaats , om de leerlingen , maar om de wetenschap. Met andere woorden : terwijl het doel van lager- en middelbaar onderwijs uitsluitend is de opleiding der leerlingen, is dat van het hooger onderwijs bovenal de ontwikkeling der wetenschap. Op de hoogste toppen.- van het intellect der menschheid

131 liggen de universiteiten, van waar uit de scherp speurende blik der geleerden tracht door te dringen in de nevelen , die hangen aan den horizon van ons weten , ten einde steeds meer dien horizon te verwijden. De wetenschap speurt er en tast er en vermeerdert er haar schat, en aan al het nieuw gevondene toetst zij telkens het vroeger verkregene , waarbij herhaaldelijk moet worden losgelaten of gewijzigd wat tot dusver door haar voor waarheid gehouden werd. Om zulk een taak goed te vervullen , moet de wetenschap volle vrijheid van beweging hebben en dus, — zooals in de slotwoorden van art. 14 van ons program zeer terecht gezegd. wordt , -- moet zij niet gebonden worden aan eenig dogma. Bij 'die vrijheid van beweging zal zij ongetwijfeld herhaaldelijk zich bewegen in verkeerde richting. Zij staat midden in een doolhof en zal telkens doodloopende of rondloopende gangen inslaan. Laat dat zijn ! Elk ten einde loopen van een verkeerd spoor zal voor de wetenschap deze winst brengen, dat zij een dwaling als dwaling heeft leeren kennen. Dit is de manier om ten slotte te vinden het éénige pad , dat tusschen al de dwaalwegen van den doolhof door naar het goede eindpunt voert. Het vinden van dat spoor zal tevens de ervaring brengen , dat tusschen geloof en wetenschap in werkelijkheid volkomen harmonie is. Doch die ervaring worde verkregen langs den weg van het volkomen vrije onderzoek. Aan een universiteit moet elke opvatting, de dwaling zoo goed als de waarheid, volle vrijheid van uiting hebben. Beperking dier vrijheid ontneemt aan alle onderzoek zijn waarde en verraadt ook gebrek aan vertrouwen in de overwinnende kracht van wat men voor waarheid houdt. Van wat men voor waarheid houdt. Want het dogma is toch niets anders dan de formuleering eener menschelijke opvatting. Menschelijke opvattingen kunnen elk oogenblik blijken dwalingen te zijn. Het dogma moet dus steeds aan de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek getoetst worden. Maar geheel anders is het met de Openbaring. Een Openbaring is een verzekering Gods, welke ontwijfelbaar vaststaat.

132 Overal waar wij meenen tegenstrijdigheid te zien tusschen die Openbaring en onze menschelijke wetenschap , zijn slechts twee dingen mogelijk : Of die tegenstrijdigheid is slechts een schijn, veroorzaakt door de onvolledigheid van ons weten , of wat wij wetenschap noemden was een dwaling. Zooals dus het wetenschappelijk onderzoek de toetssteen voor het dogma is, zoo is de Openbaring de toetssteen voor de wetenschap. In dit licht beschouwd, zal het ons duidelijk worden, wat art. 14 van ons program bedoelt , als het , hoewel de wetenschap los wenschend van elk dogma , toch tevens zegt , dat de Overheid „op wetenschappelijk gebied belijdenis (moet doen) „van de Christelijke religie , door de instelling van een facul„teit van Godgeleerdheid op den grondslag der Openbaring. Er bestaat echter, gelijk reeds gezegd is, tusschen universitair en ander onderwijs niet alleen verschil in doel , doch ook in leerlingen. Men moet rekening houden met het feit, dat het universitair onderwijs niet meer met kinderen te doen heeft. Het kind neemt aan op gezag. Het kan nog geen keuze doen tusschen verschillende richtingen. Het zou slechts in hopelooze verwarring worden gebracht, als het voortdurend allerlei tegenstrijdige beweringen hoorde. Dus moet het onderricht aan het kind wel worden gegeven in één bepaalde richting. Welke richting dat zijn zal, hebben de ouders te beslissen. Maar wie aan de universiteit komt is geen kind meer. Hij kan reeds eclectisch te werk gaan, of indien nog niet, dan is voor hem toch de tijd aangebroken om dat te Zeeren. Voor hem moet nu of. nooit het steunen op anderen plaats maken voor het staan op eigen beenen. Zijn onderricht zij dus niet langer aan eenige menschelijke opvatting (dogma) gebonden. Niet echter worde hem ontnomen de steun, dien niemand ooit ontberen kan : de steun op God. Al wordt dus het onderwijs losgemaakt van elken band aan eenig dogma, het wordt niet tevens afgelicht van den grondslag der Openbaring.

DE SOCIALE QUAESTIE, ,,. ART. 9. „Ten aanzien van de regeling der maatschap„pelijke verhoudingen worde door den wetgever voortdurend „rekening gehouden met den groei van het sociale leven. „Daarbij sta de gelijkgerechtigdheid van allen, onverschil„lig in welken oeconomischen toestand zij zich bevinden, op „den voorgrond, wat met zich brengt , dat er zooveel mogelijk „gezorgd worde, dat niemand tengevolge van zijn oecono„mische afhankelijkheid gedwongen worde tot handelingen, „die bij meerdere onafhankelijkheid als onredelijk of onbil„lijkzouden worden geweigerd. De Overheid is niet geroepen „een ieder een behoorlijk bestaan te verzekeren, maar wel „het verkrijgen daarvan zooveel mogelijk te vergemakke,,lijken. Naar herstel der gilden met hun publiek-rechtelijk „karakter moet niet worden gestreefd, maar wel moeten de „samenwerking en samenhoorigheid, die in de gilden zich „uitspraken, in de hand worden gewerkt, opdat de sociale „vrede, eisch eener Christelijke maatschappij, worde be „vorderd."

„De sociale quaestie" is eigenlijk een te ruime uitdrukking voor de zaak die er mede bedoeld wordt. De uitdrukking in haar vollen omvang nemend , kan men zeggen , dat zij eigenlijk bedoelt zoo goed als heel de aanraking tusschen Overheid en maatschappij , dat zij omvat bijna alle politieke vraagstukken, die de verhouding van maatschappij en staat raken. Wat men in den regel onder de uitdrukking „de sociale „quaestie" verstaat, zou dan ook beter genoemd kunnen worden „het vraagstuk van den arbeid". Het vraagstuk van den arbeid , niet in oeconomischen , maar in politieken zin genomen , betreft de verhouding tusschen werkgevers en werknemers. De wetgever heeft zich niet te bemoeien met de productie. De vraag of een onderneming levensvatbaarheid zal hebben, plaats van vestiging, methode van arbeid, hoeveelheid van pro-

134 ductie , .... dat alles gaat den wetgever niet aan , zoolang daarbij de bepalingen van strafwet en hinderwet niet worden overtreden. Evenmin heeft de wetgever zich te plaatsen tusschen producent en consument. Het vaststellen van maximum-verkoopsprijs bijvoorbeeld ligt, tenzij in gevallen van ontwijfelbaren noodstand, niet binnen zijn bevoegdheid. Heel de verhandeling tusschen producent en consument gaat buiten den wetgever om, zoolang althans bedrog en benadeeling der openbare gezondheid buiten het spel blijven. Maar wèl heeft de wetgever te maken met de onderlinge verhouding der in de productie met elkander samenwerkende personen. Hij heeft algemeene regels vast te stellen voor het contract waarop die personen met elkaar samenwerken , voor het arbeidscontract. Wij nemen hier dat woord nu in zijn ruimste beteekenis, en verstaan er dus onder alle voorwaarden waarop- en omstandigheden waaronder de samenwerking tusschen patroon en arbeider plaats heeft. Dit arbeidscontract heeft een geschiedenis, welke wij niet stilzwijgend mogen voorbijgaan. Want om te kunnen beoordeelen in hoever de wetgever hier mag en moet ingrijpen en op welke wijze hij het best de verhouding tusschen werkgever en werknemer kan regelen, dient allereerst, zooals art. 9 van ons program zegt, „rekening gehouden met den groei van het „sociale leven". Het is niet voldoende het sociale leven dezer dagen te kennen, maar om het goed te begrijpen dient men ook althans eenigszins te weten , hoe dat leven vroeger was en hoe uit die oude 'vormen zich allengs de tegenwoordige toestand heeft ontwikkeld. De Middeleeuwen mogen ons een donker tafereel toonen, toch zijn in dat tafereel enkele lichte partijen te ontdekken. Onder deze is vooral te rekenen het ontstaan van het gildenwezen , waarin tusschen werkgever en werknemer die samenwerking en dat besef van samenhoorigheid bestonden, die de onmisbare vereischten zijn voor een goede verhouding. De voornaamste bepalingen in de handwerksgilden waren deze:

135 Niemand mocht , hetzij als meester of als gezel , een handwerk uitoefenen , alvorens een vastgestelden leertijd (meestal zeven jaren) te hebben doorgemaakt. Elk meester mocht leerlingen aannemen , maar alleen hen , die een bepaalden leeftijd (bijv. 21 jaar) niet hadden overschreden. Het aantal leerlingen, dat een meester mocht aannemen , was niet onbeperkt, maar stond in een vastgestelde verhouding tot dat der gezellen. Bijv. niet meer dan drie leerlingen bij één gezel, en voor elk leerling boven de drie ook weer een gezel méér. Een gezel mocht meestal voor niet korter dan een jaar gehuurd worden , met een opzeggingstermijn van drie maanden. De gezel woonde bij den patroon in huis. Als arbeidsduur was in den regel vastgesteld 12 uur per dag in den zomer en des winters van zonsopgang tot zonsondergang. Ook voor het loon bestonden voorschriften. Niemand mocht zich als meester vestigen voor hij voor het bestuur van het gilde proeven van bekwaamheid in het vak had afgelegd. Op geregelde tijden kwamen alle leden van het gilde bijeen in een algemeene vergadering, ter bespreking van de belangen van het gilde en ter verkiezing van het bestuur. Zorg voor de arbeiders (gezellen) spreekt liet slechts uit de voorschriften betreffend loon , werktijd , duur van het dienstverband en termijn van opzegging, maar 66k uit de vaststelling der = getalsverhouding tusschen gezellen en leerlingen en uit de bepaling, dat geen personen boven zekeren leeftijd als leerlingen mochten worden aangenomen. Het loon der leerlingen was natuurlijk lager dan dat der gezellen. Hierin lag dus voor den patroon een verzoeking om zooveel mogelijk met leerlingen te werken 1) , vooral omdat toch een leerling na 3 of 4 jaar dienst in den regel voor den gezel niet veel in vakkennis zal hebben ondergedaan. Niet alleen, dat zoodoende de leerlingen de gezellen zouden verdrongen hebben , maar ook die leerlingen zelf zouden, .naafloop van hun leertijd, door hun patroon aan den dijk zijn gezet en

1) , In den vervaltijd van het gildenwezen, toen aan de voorschriften niet meer de hand werd gehouden, is dat dan ook werkelijk geschied.

136 voor de meesten hunner zou het niet mogelijk zijn geweest bij een ander patroon , die natuurlijk eveneens aan de goedkooper werkkracht van leerlingen de voorkeur zou geven , werk te vinden. Om die reden was dus de vastgestelde getalsverhouding tusschen leerlingen en gezellen in het voordeel van beiden. Ook de leeftijdsgrens voor het aannemen van leerlingen was noodig. Oude leerlingen , tot hun volle kracht gekomen en den arbeid veel ernstiger opvattend dan jongens, zouden voor den patroon zeer gewenscht zijn geweest. Maar voor den leerling zelven was het veel beter, dat hij vroeg bij het ambacht kwam , waardoor hij met zijn tot volle ontwikkeling gekomen kracht meer loon zou verdienen als gezel en ook langer tijd zou hebben om zich wellicht op te werken tot meester of althans om te sparen voor zijn ouden dag. Behalve zorg voor de arbeiders spreekt uit de gildenvoorschriften ook een ernstig streven naar het hoog houden van het ambacht zelve. In die -richting wijzen de leertijd vddr men gezel mocht worden , de proeven van bekwaamheid, vddr men zich als meester mocht vestigen en de periodieke vergaderingen. Terecht begreep men , dat het op hoog peil houden van het ambacht het belang was van patroons en werklieden beiden. En uit dat gezond inzicht werd geboren de vereischte samenwerking en het levendig gevoel van samenhoorigheid. Het laatste werd bovendien nog vermeerderd door de omstandigheid, dat de arbeider meestal bij den patroon in huis woonde, en dus als 't ware een lid van diens gezin was. Maar het gildenwezen , hoeveel goeds het ook had , was toch een keurslijf, dat voor het groot bedrijf onzer dagen te kwellend zou zijn. Ook kan niet ontkend worden, dat het gildenwezen in de beide laatste eeuwen van zijn bestaan steeds meer verbasterde , doordat vele bepalingen niet meer werden nageleefd. Verbasterde instellingen zijn zeer gevaarlijk. Wat eenmaal als vuurbaak een veiligen weg wees, wordt, als het half ineengestort is,

137 ,,.... een klip , die meer gevaren brengt „dan eenig andere doet , die nooit gelicht heeft. „Al wat er leeft en zegen brengend werkt, „sterft met den tijd , de geest vlucht er uit weg , „hem overleeft als rottend aas het lichaam, „dat in de nieuwe wereld , die rondom „zich vormt , zijn moordende miasmen ademt." 1) Het gildenwezen , in de diepe verbastering waarin het verzonken was , kon onmogelijk gehandhaafd blijven. Maar misschien had men het kunnen reconstrueeren , met vermijding der fouten , die in den loop der tijden gebleken waren , en met verruiming der voor hét uitgegroeid bedrijf te eng geworden bepalingen. In geen geval had men met de oesterschelp óók de parel mogen wegwerpen. Die kostbare parel was het gezond begrip van samenwerking en samenhoorigheid tusschen werkgevers en werknemers, dat in heel de gildenregeling zich uitsprak. Dit begrip had men als een onwaardeerbare erfenis der gilden moeten vastleggen in een nieuwe regeling, die beter zich aanpaste aan den nieuwen tijd. Maar de revolutie op het einde der 18e eeuw kende geen reconstructie, doch slechts destructie. Zoo ging bij de ruwe verbreking van al het oude naast veel kwaads ook veel goeds verloren. Zoo wierp men met de gebreken ook de voordeelen der gildenregeling weg. Een nieuwe regeling van den arbeid werd niet gegeven. De wet liet dus met den arbeid ook den 'arbeider los. De patrimonieele verhouding tusschen patroon en arbeider ging langzamerhand verloren. De patroons gingen hun arbeiders beschouwen als niets anders dan werktuigen van vleesch en bloed, die zij zich zoo goedkoop mogelijk moesten zien te verschaffen en waaruit zij zooveel voordeel moesten halen als zij konden. En die arme werktuigen van vleesch en bloed, die zoo talrijk en zoo hongerig waren , gingen met elkaar concurreeren en drukten zoodoende zelve den loonstandaard omlaag. 1) Emerich Madach, „De Tragedie van den Mensch".

138 Maar erger, veel erger nog werd het , toen er een concurrent verscheen , waar zij niet tegen op konden. Daar kwam de arbeider van staal , met stoom in de aderen. Daar kwam de machine, die beter, vlugger, goedkooper werken kon dan talboze werktuigen van vleesch en bloed te zamen. Wat baatte nu vermeerdering van vakkennis , die vroeger een weg was geweest tot verhooging van verdienste ! De machine deed immers het voornaamste en voor de rest was zooveel bekwaamheid niet noodig. Als hulp en aanvulling bij het werk der machine was van alles te gebruiken , tot vrouwen en kinderen toe. De arbeid van vrouwen en kinderen was goedkooper en dus zeer gewild. Welnu ! vrouwen en kinderen stroomden bij menigte de fabriekspoorten binnen en putten zich uit en gingen ten onder in een veel te harden strijd om het bestaan. En om wèlk een bestaan ! Welk een bestaan was dat van den fabrieksarbeider en zijn gezin in de eerste helft der 19e eeuw, althans daar waar de grootindustrie zich ontwikkelde, en dus vooral in Engeland? Hoe was hun voeding, kleeding en huisvesting? Welke maatregelen waren genomen om hen te beveiligen tegen- of schadeloos te stellen voor de aan het vak verbonden gevaren ? Welken tijd liet hun de arbeid over voor rust, genot, gezinsleven ? Welke kans hadden zij om zich op - te werken tot meerder welvaart , tot hooger ontwikkeling? Welke vooruitzichten hadden zij voor dagen van ziekte en voor de jaren waarin hun werkkracht zou versleten zijn? ... . Tusschen de wieg en het graf van duizenden arbeiders lagen twee poorten die zij door moesten de poort der fabriek en die van het armenhuis. Tusschen die twee poorten niets dan de eentonige via-dolorosa , de vreeselijke weg der smarten, waarlangs een onafzienbare schare van bleeke , gebogen, schunnige gedaanten zich voortsleepte met loome schredén en dof starende oogen. Maar nu en dan laaide in die oogen een angstwekkend sombere gloed, — nu en dan flitste daaruit een straal van wilde , dreigende haat tegen heel die maatschappij, die zoo doof bleef voor hun klagen , zoo blind voor hun leed. En de wetgever dier dagen zag heel dien jammer, dien :

139 de ontwikkeling der groot-industrie medebracht , schouderophalend aan en deed niets. Wat zou hij ook doen ? Hij zag wel, — en hij zag het waarschijnlijk ook met diep medelijden , -- dat er talloos velen waren die verdrukt, die doodgedrukt werden door een ontzettende, ongebreidelde concurrentie , dat er talloos velen waren , die verpletterd werden bij de botsing der belangen. Maar was dit dan niet de wet der gansche natuur? Toont die natuur niet overal , dat het sterkere het zwakkere vernietigt? Zou hij , de wetgever, dan in dien natuurlijken loop der dingen ingrijpen en den arbeid aan banden leggen? Dat nooit! Hij zwoer immers bij de hoogwijze Manchesterleer, bij dat zoo liberale en zoo gemakkelijke „laisser faire, laisser aller", dat stelsel van „laat maar begaan !" Men moest het sociale leven in volle vrijheid zich zelve zijn perken laten stellen , dat was verreweg het beste. Men kon er verzekerd van zijn, dat dit leven zich steeds, zoo al niet dadelijk, dan toch geleidelijk , aan elke verandering van omstandigheden zou aanpassen. Er is in het sociale leven een evenwicht, dat niet verloren kan gaan. Het moge soms door schokken tijdelijk verbroken worden, maar na een weinig schommelen herstelt zich altijd weer het evenwicht tusschen kracht en wat er van geëischt wordt , tusschen behoeften en haar bevrediging. Het is onnoodig , ongewenscht , ongeoorloofd , dat de wetgever zich hiermede bemoeit. Hij heeft eenvoudig het sociale leven te laten gaan langs eigen baan , en niet door zijn ingrijpen de evenwicht zoekende schommelingen te verstoren. Jammer maar, dat in deze theorie geheel over het hoofd werd gezien , wat die schommelingen te beteekénen hebben voor de daarbij betrokken personen. Wij zouden dien predikers der Manchester-leer toewenschen , dat zij eens een achterste groep vormden in een grooten optocht. Tusschen de verschillende groepen van den stoet moet de voorgeschreven afstand bewaard blijven. Maar dat wordt des te moeilijker naarmate men verder naar achteren komt. Er is in zulk een grooten stoet altijd beurtelings rekking en inkrimping. Voor de ach-

140 terste groepen komt dat neer op een uitputtende afwisseling van hollen en stilstaan. Niet iedereen heeft de kracht om dat vol te houden. Zoo zijn er ook oeconomisch zwakken, die de evenwicht zoekende schommelingen van het geheel aan zich zelve overgelaten sociale leven niet kunnen verdragen. Daarom is ingrijpen van den wetgever dringend noodig. Zonder dat ingrijpen zal steeds het raderwerk van den arbeid voor den een bovenmatig koren malen en den ander verpletteren. Zonder sociale wetgeving zou de arbeid , die een zegen kan zijn voor allen , worden tot een vloek voor velen. Toch is het , van ons standpunt beschouwd , geen voldoende motiveering voor een ingrijpen der Overheid als men zegt: zonder dat ingrijpen zouden velen ongelukkig worden. Ons grondbeginsel is immers, dat het niet de roeping der Overheid is om te zorgen voor het persoonlijk geluk of welzijn van elk harer onderdanen. Daarom zegt dan - ook art. 9: „De Overheid „is niet 'geroepen een ieder een behoorlijk bestaan te ver„zekeren." Er volgt echter op : „maar wèl om het verkrijgen „daarvan zooveel mogelijk te vergemakkelijken." Want al is het niet de roeping der Overheid ons gelukkig te maken , wel degelijk is het hare roeping elk onzer te beletten , dat hij anderen onrecht doet. Regeling van botsende belangen , rechten en vrijheden is Overheidstaak. Op dien grond heeft de Overheid zich te bemoeien met het vraagstuk van den arbeid , want de sociale quaestie is ten strijd. De sociale quaestie is een strijd. Tot zoover zijn wij het met de socialisten eens. Maar nu wordt zoowel door hen als door ons voor dat woord „strijd" nog een ander woord geplaatst en in dat vooróp geplaatste woord ligt het groote verschil. De socialisten zetten er voor het woord „klasse". Zij zijn de predikers van een beweerden klassenstrijd. Volgens hen staan werkgevers en werknemers, patroons en arbeiders, van nature vijandig tegenover elkander, zijn de belangen dier beiden niet naast elkaar bestaanbaar, moet er zijn en blijven tusschen die beiden een onverzoenlijke strijd , die slechts kan eindigen door den volkomen ondergang der patroons.

141 De misdaad der patoons is, dat zij patroons zijn. Hun klasse past niet in het kader der toekomst-maatschappij, zooals zich de socialisten die voorspiegelen : een maatschappij , waarin alleen arbeiders moeten bestaan en waarin de gemeenschap, dat is dus de gezamenlijke wil aller arbeiders, de éénige patroon is. Dat, waarvan nu de klasse der patroons bestaat, de ondernemerswinst , -- de „meerwaarde", zooals Marx het noemde, -- is in de oogen der socialisten niets anders dan een roof , aan den arbeider gepleegd. Het wordingsproces der „meerwaarde" stelt Marx voor door de volgende formule : G—W--G'. G beteekent geld, W beteekent waar en het ' stelt voor de meerwaarde. De gang van zaken is aldus : een ondernemer koopt voor zijn geld (G) grondstoffen en arbeidskrachten. Die arbeidskrachten maken uit de grondstoffen een zeker product , en dat is dan de waar (W) die de ondernemer voor zijn geld heeft gekregen. Dit is dus het eerste deel der formule , het deel 0--W, voorstellend de omzetting van geld in waar. Het is echter den ondernemer om die waar niet te doen. De waar is hem geen doel , maar slechts het middel om van geld meer geld te maken. Dus verkoopt hij de waar weder voor meer geld dan zij hem gekost heeft. Dit wordt aangeduid door het tweede deel der formule, het deel W-0', waarin G de prijs is die de waar gekost heeft en het ' voorstelt de winst die bij verkoop gemaakt wordt, welke winst Marx dan de „meerwaarde" noemt. Die „naeerwaarde" is volgens hem niets anders dan onbetaalde arbeid. Zij kan slechts ontstaan , doordat den arbeider voor zijn werk te weinig wordt betaald ; zij is een roof , aan den arbeider gepleegd. De arbeider kan met dien roof nooit vrede hebben en zal niet ophouden te strijden , tot die , roof niet meer bestaat. Maar daarmede verdwijnt dan natuurlijk de klasse der patroons, welke van die „roof" moet leven. Men gevoelt, dat bij een dergelijke beschouwing het er -weinig toe doet , of een werkgever goed of kwaad is voor zijn arbeiders. Ja, eigenlijk , zijn de goede patroons gevaarlijker dan de slechten , want de goeden wekken bij hun werklieden mis-

142 schien een gevoel van tevredenheid met de bestaande toestanden en die tevredenheid brengt verflauwing in den klassenstrijd. En men gevoelt eveneens, dat bij een dergelijke beschouwing er geen denken kan zijn aan verzoening der kampende partijen. Wij echter zien in de sociale quaestie óók wel een strijd, maar geen klassenstrijd. De theorie der „meerwaarde", waarin de verklaring van den klassenstrijd zou moeten liggen , schijnt ons ten eenenmale fout. Ten eerste is het niet waar, dat de „meerwaarde", indien zij een roof Nas, een roof zou zijn , die aan den arbeider werd gepleegd. Met veel meer recht zou men kunnen zeggen , dat zij een roof was , gepleegd aan den consument, die de waar immers koopt voor méér dan de waarde aan grondstof en arbeid. Maar de „meerwaarde" is geen roof. Zij is eenvoudig de betaling van den ondernemers-arbeid , zooals daar is : het inkoopen der grondstoffen , de leiding van het bedrijf, het zoeken van afzetgebied .... e. d.... Of zou men soms willen beweren , dat de patroon de éénige is, die behoort te arbeiden voor niets? Inplaats van een klassenstrijd zien wij in de sociale quaestie een belangenstrijd. In het algemeen genomen hebben werkgever en werknemer gemeenschap van belangen. De bloei van het ambacht of van de onderneming, waarvan immers beiden leven moeten, is het groote gemeenschappelijk belang. Maar toch is er op één punt een strijd tusschen beider belangen. Het belang van den werkgever is : zich zoo goedkoop mogelijk de voor zijn zaak vereischte werkkracht aan te schaffen. Dat van den werknemer daarentegen is : zoo duur mogelijk zijn werkkracht te verkoopen. Eenvoudiger gezegd : het belang van den patroon is een laag loon te betalen , dat van den werkman is een hoog loon te ontvangen. Patroon en arbeider willen dus als het ware loon en arbeid tegen elkander ruilen en elk hunner wil bij dien ruil zooveel voordeel hebben als hij maar kan. Maar zoo is het immers met eiken ruil ! Koopman en kooper staan altijd op deze wijze tegenover elkander bij den ruil van waar tegen geld. De ver-

143 kooper wil daarbij altijd zoo min mogelijk waar geven tegen zoo veel mogelijk geld , terwijl de kooper juist het omgekeerde wil. Dat is ' de wet van vraag en aanbod , die zoo oud is als het ruilverkeer tusschen de menschen. De vraag wil altijd de waren zoo goedkoop mogelijk ontvangen en het aanbod wil ze juist zoo duur mogelijk geven. De vraag wil altijd naar de laagte en het aanbod naar de hoogte. Dat is een strijd. Maar daarom mag men het nog geen natuurlijke vijandschap noemen. Zou de kooper in zijn leveranciers , de verkooper in zijn klanten zijn natuurlijke vijanden moeten zien ? Zou de kooper er naar moeten streven alle leveranciers , de verkooper moeten trachten alle klanten voor goed te doen verdwijnen ? Dan zouden zij immers beiden krankzinnig moeten zijn ! Dat zou met zelfmoord gelijk staan! Zij bestaan toch om- en door elkander. Vraag en aanbod kunnen elkander niet missen. Waar de vraag ophoudt is het aanbod vruchteloos en zoo ook omgekeerd. Dit geldt voor alle koopers en verkoopers ; óók dus voor de koopers en verkoopers van arbeidskracht. Patroons en arbeiders kunnen elkanders natuurlijke vijanden niet zijn. Een klassenstrijd tusschen hen is onzin , is misdaad. Wèl is er bij den ruil van arbeid en loon , of liever, om het ruimer te zeggen, bij het vaststellen der voorwaarden, waarop gearbeid zal worden, een bc angenstrijd , zooals men dien vinden zal bij eiken ruil en bij elke overeenkomst. Doch die strijd moet niet leiden tot vernietiging van een der partijen , maar tot bevrediging van beiden. Wanneer werkgever en werknemer tegenover elkander staan als kooper en verkooper van arbeidskracht en dus , evenals alle koopers en verkoopers, met in zekeren zin tegenstrijdige belangen , dan moeten zij het toch ten slotte samen eens worden, want de werkman heeft niets aan zijn kracht als hij geen werk krijgt en de werkgever kan zonder arbeidskracht zijn zaak niet drijven. Daarom wordt er dan ook ten slotte altijd een punt gevonden, waarop vraag en aanbod elkander raken. Met andere woorden: werkgever en werknemer worden . het ten laatste eens

144 over de arbeidsvoorwaarden en sluiten op die voorwaarden hun arbeidscontract. Toch is het tot stand komen van het contract nog niet het bewijs, dat de belangenstrijd tusschen werkgever en werknemer geleid heeft tot bevrediging van beiden. Dit zal slechts het geval zijn , als beiden , redelijk oordeelend , moeten erkennen, dat de voorwaarden, waarop het contract tot stand kwam, inderdaad billijk genoemd mogen worden. Billijk zullen die voorwaarden in den regel niet zijn, als, zonder eenige inmenging van buiten , een contract tot stand komt tusschen twee partijen van ongelijke kracht. In zulk een geval zal meestal een contract gesloten worden , waarbij de zwakste partij zich wel, door den nood gedrongen, neerlegt, maar dat haar toch geenszins bevredigen kan. Die zwakste partij was vroeger bijna altijd de werkman. Voor hem , den oeconomisch zwakken , was langdurige onderhandeling over arbeidsvoorwaarden iets onmogelijks, omdat spoedig de honger hem dwong tot arbeiden , al was het dan ook op voorwaarden , die hij bij meerdere onafhankelijkheid als onbillijk zou hebben afgewezen. Maar er kwam een tijd , waarop de arbeiders begonnen in te zien , dat zij , al waren zij elk op zich zelf staande zoo goed als weerloos, toch een kracht, ja een reuzenkracht konden worden , zoo zij zich maar aaneen sloten. Zulk een kracht zijn zij dan ook geworden, nadat zij het denkbeeld der associatie begrepen hebben. Het verrijzen van die nieuwe kracht, de kracht der werkliedenvereenigingen , heeft aan de sociale quaestie een andere gedaante gegeven. De patroon , vroeger bijna altijd de sterkste, werd thans tegenover de vereenigde werklieden dikwijls de zwakste partij , en de werklieden , door associatie de macht aan hunne zijde gekregen hebbend , leerden nu óók kennen de verleiding waaraan steeds de sterke blootstaat : de verleiding om kracht te misbruiken tot verwringing van recht. En waar zij voor die verleiding bezwijken , wordt niet alleen de patroon, maar ook de medearbeider het slachtoffer. Wanneer wij den-

145 ken aan de tyrannie, welke de arbeidersorganisatie dikwijls over een arbeider uitoefent, dan zullen wij inzien, dat de sociale quaestie thans eigenlijk een strijd is, niet tusschen twee, maar tusschen drie partijen : de patroon , de werkman en de werkliedenvereeniging. Wordt die strijd geheel aan zich zelve overgelaten, dan is daarin de beslissing niet aan het recht, maar aan de kracht. Indien het nu, zooals wij reeds vroeger gezegd hebben, de taak der Overheid is het recht te handhaven tegenover de kracht, dan is het duidelijk, dat het standpunt van den wetgever niet mag zijn dat van de Manchester-school, met haar „laat maar * begaan". Dan heeft de Overheid ook in deze jacht naar voordeel in te grijpen , handhavend het recht boven het voordeel van welk der partijen dan ook. En toen onze Overheid dat ging inzien , brak aan het tijdperk der sociale wetgeving. De socialisten beweren in den regel , dat zij het zijn , die het eerst de algemeene aandacht hebben gevestigd op de sociale nooden en op den plicht der Overheid om in deze regelend op te treden en dat de Overheid tot het ter hand nemen van die taak niet gedreven is door het besef dat zij daartoe geroepen was , maar alléén door vrees voor het socialisme. Laat ons er echter terloops even aan herinneren , dat onze eerste schreden op den weg der sociale wetgeving dateeren uit een tijd , toen men in Nederland de socialisten nog met een lantaarntje zoeken moest , en dat tot de eerste sociale wetten de stoot is gegeven door een man , dien men thans beschouwt als de meest verstokte conservatief, die in ons goede land op twee beenen rondloopt. 1) Doen wij dus niet aan sociale wetgeving uit vrees voor de socialisten , evenmin doen wij daaraan in de hoop daardoor bij de socialisten in een goed blaadje te komen. Wie zulk een e

1) Maart 1872. Een voorstel-v. Houten, om uit het Wetboek v. Strafrecht te doen vervallen eenige bepalingen die de werklieden belemmerden in het stichten van vereenigingen, en waarbij straf werd bedreigd tegen staking, wordt door beide Kamers (dus ook door de Eerste Kamer, vertegenwoordigend „het kapitaal" !) met groote meerderheid aangenomen. 5 Mei 1874. Voorstel-v. Houten tot beteugeling van overmatigen kinderarbeid aangenomen met 64 tegen 6 stemmen.

10

146 hoop mocht koesteren, moet wel zeer naïef zijn. De ervaring heeft geleerd , dat de socialisten in den regel afkammen en tegenwerken al wat niet door hen zelve wordt voorgesteld. Zij verlangen , dat de werkman het socialisme zal beschouwen als de éénige richting, waarvan voor hem heil is te wachten, Als dus andere partijen iets doen in het belang van den werkman, dan staan dadelijk de socialisten klaar om niet slechts de motieven, waaruit dit geschiedt, verdacht te maken , maar óók om het werk zelve voor te stellen als van geen of bitter weinig waarde. Het is ook van menschen die de tegenwoordige maatschappij willen omverwerpen niet te verwachten , dat zij zich zullen verheugen over maatregelen , die ten doel hebben de in die maatschappij bestaande toestanden te verbeteren. Het is juist hun belang de wonden der maatschappij open te houden, opdat de schrijnende pijn dier wonden het volk prikkelen moge tot wanhoopsdaden. Behoudens enkele uitzonderingen mag dan ook gezegd worden , dat de sociale wetgeving tot stand komt niet met de hulp, maar ondanks de tegenwerking der socialisten. 1) Niet uit vrees voor de socialisten , niet uit begeerte om hun goedkeuring en gunst te verwerven , maar allerminst in hun lijn wenschen wij te doen aan sociale wetgeving. Want wij gaan niet uit van de stelling , dat ieder recht heeft op een behoorlijk bestaan en dat het de roeping van den Staat zou zijn hem dat te bezorgen. Het zou natuurlijk zeer wenschelijk zijn , dat alle menschen van een behoorlijk bestaan verzekerd waren. Maar al wat wenschelijk is , is daarom nog geen recht. Een recht op een behoorlijk bestaan erkennen wij niet, en dus ligt het bezorgen van zulk een bestaan niet op den weg der Overheid, wier roeping, naar onze reeds meermalen uitgespro-

1) Veel sterker dan bij ons blijkt dat in het buitenland. Wij herinneren aan een indertijd in het Katholiek Sociaal Weekblad opgenomen artikel van Mr. Aalberse. Daarin werd aangetoond, dat jaren lang de socialisten in Duitschland tegen alle sociale wetten gestemd hebben. Ook wordt in dit artikel een vergelijking gemaakt tusschen de sociale wetgeving in Duitschland en die in Frankrijk , in welk laatste land , hoewel de socialisten daar over een veel grooter macht beschikken, in het belang van den werkman tot op dat oogenblik nog zoo goed als niets gedaan was.

147 ken en verdedigde meening , toch geen andere is dan de ontwikkeling en handhaving van het recht. De Overheid moet geen philantroop zijn ,' maar alléén een rechter. Daarom zijn wij van oordeel , dat de wetgever de sociale quaestie enkel uit een rechtsoogpunt heeft te beschouwen. Laat ons thans nagaan wat een wetgever, die zich op ons standpunt plaatst , voor de verschillende onderdeelen van het arbeidsvraagstuk kan vaststellen. Zeer in 't kort slechts, want het is hier, waar algemeene beginselen worden besproken , niet de plaats om diep in te gaan op de wijze van toepassing dier beginselen op elk onderdeel van eenig vraagstuk. Een kort woord dus slechts over: 1 0. den soort van arbeid; 20. de plaats waar de arbeid wordt verricht; 30. de personen die arbeiden; 40. den arbeidstijd; 50. het arbeidsloon; 60. het arbeids-contract; 10. Welke arbeid mag in loondienst verricht worden? Als men die vraag stelt , ligt daarin reeds opgesloten , dat men den wetgever gerechtigd acht een zeker soort van arbeid eenvoudig te verbieden. Het zal toch wel door weinigen betwist worden , dat de wetgever mag en moet verbieden een arbeid, die voor allen, die hem verrichten, zonder overdrijving moordend kan genoemd worden. Als voorbeeld zij genomen het verbod van vervaardiging van die ouderwetsche phosphorlucifers, die op alle voorwerpen konden worden afgestreken. Dat de wetgever bevoegd en gehouden is dergelijke verderfelijke industrieën te verbieden , vloeit reeds voort uit zijn verplichtingen om te zorgen voor de publieke gezondheid. 2°. Op welke plaatsen mag in loondienst worden gearbeid? De bedoeling der vraag wordt duidelijker als men haar aldus stelt : aan welke eischen moeten voldoen de plaatsen, waar in loondienst gearbeid wordt? Het antwoord luidt : leven, gezondheid en zedelijkheid moeten er zoo. min mogelijk gevaar loopen. Het is de plicht van den wetgever daartoe voor de

148 inrichting van fabrieken en werkplaatsen de noodige voorschriften vast te stellen. 30 . Wie mag in loondienst arbeiden? Er is velerlei werk , dat hooge eischen stelt aan iemands kracht. Er zijn vele menschen , wier kracht voor zulk werk niet toereikend is. Zou nu de wetgever tot die menschen mogen zeggen : voor dat werk zijt gij te zwak, en dus verbied ik u dat , werk op u te nemen ? Zulk een inmenging in de beroepskeuze zou onduldbare staatsvoogdij zijn. Voor bepaalde individuën zeker soort of zekere mate van arbeid verbiedend , bemoeit zich de Overheid met individueele belangen , wat , volgens onze zienswijze , buiten haar bevoegdheid ligt. Anders staat het, waar zij voor geheele groepen van menschen den loonarbeid verbiedt of beperkt. Hier heeft zij, evenals bij de hierboven besproken verboden industrieën , met het algemeen belang te doen. En te waken voor het algemeen belang ligt wel degelijk op haar weg. Mag dus de wetgever niet voorschrijven : „deze of gene „man zal dit of dat werk niet op zich mogen nemen ," maar wel: „geen enkele man zal dit of dat werk mogen verrichten" (verboden industrieën) , dan mag hij óók vaststellen , wat voor geen enkele vrouw en geen enkel kind geoorloofd is. Vrouwen- en kinderarbeid zijn zaken, waarmede de wetgever zich wel degelijk te bemoeien heeft. Dat is vooral noodig, omdat de arbeidskracht van vrouwen en kinderen goedkooper is dan die van mannen , zoodat dus vanzelf de werkgever in de verleiding komt om op de zwakke schouders van de vrouw en van het kind lasten te leggen, die daarvoor te zwaar zijn. Het is dus uitmuntend , als voor kinderen beneden zekeren leeftijd alle loonarbeid wordt verboden en voor oudere kinderen beperkende bepalingen worden gemaakt. Wat de vrouw betreft behoort verboden te zijn eiken arbeid, die voor alle vrouwen nadeelig moet worden geacht. Bovendien komt het mij voor, dat niet mag worden vergeten , dat de

149 hoofdtaak der vrouw in haar eigen huis ligt , zoodat ten opzichte der gehuwde vrouw geoorloofd is elke beperking van loonarbeid , welke ten doel heeft haar de goede vervulling harer voornaamste roeping mogelijk te maken. 40. Gedurende welken tod mag in loondienst gearbeid worden ? Op deze vraag luide het antwoord van den wetgever : In den regel niet in den nacht, niet op Zondag en niet bovenmatig lang. Uitzonderingen zullen echter noodzakelijk blijken en dus kunnen worden toegelaten. Slaap hebben wij allen noodig, en de nacht is de daartoe bestemde tijd. Dus moet niet worden toegelaten , dat de werkgever hen, die in zijn dienst zijn, des nachts arbeid laat verrichten , die even goed op den dag kan plaats hebben. Er is echter arbeid , die des nachts moet verricht worden. Die nu 66k te verbieden zou dwaze doordrijverij zijn. De bekende Speetwet , waarbij zelfs voor vrouwen nachtarbeid werd toegelaten , is dan ook , ondanks de hevige wijze waarop daartegen door quasie-arbeidersvrienden getoornd is, zeer goed verdedigbaar. Het zou onverantwoordelijk zijn geweest , indien men , enkel door star vasthouden aan een op zich zelf goeden regel , die wet - verworpen , en daardoor vernietigd had een tak van arbeid , welke aan zoo velen hun brood gaf. Erger dan het al te star vasthouden aan een op zich zelf goeden regel is het indragen van een verkeerd _ beginsel. En dit geschiedde in het -- gelukkig verworpen — ontwerp van een andere, d& nachtarbeid betreffende, wet : de Bakkerswet. Als die wet alléén bedoeld had sterke beperking van nachtarbeid in loondienst, zou zij aller instemming verdiend hebben. Maar fataal was de uitbreiding van de beperking van nachtarbeid tot den patroon zelve. Zulk een verbod past slechts in het kader van een zich met alles bemoeienden staat-voogd. Wie echter, met ons, de Overheid niet beschouwt als 'voogd, doch als rechter, vaststellend en handavend de noodige regeling voor met elkander botsende rechten en belangen van contracteerende partijen , zal zich geërgerd afvragen : welk recht heeft de wet-

150 gever om er zich mede te bemoeien als de patroon zelve nachtarbeid verrichten wil? Op die manier kunnen wij het misschien nog zien gebeuren , dat, als achter de gordijnen van een studeerkamer des nachts licht schijnt, een staatsambtenaar binnen komt stappen om den nachtwerker met een procesverbaal naar bed te jagen ! Niet aldus ! Heel de arbeidswetgeving heeft zich uitsluitend te bemoeien met arbeid in loondienst. Wat iemand voor eigen rekening doet , waar, wanneer en hoelang hij wil arbeiden , dat gaat den wetgever niets aan. Zich op dit standpunt plaatsend moet men natuurlijk 66k afkeuren de verordening der vervroegde winkelsluiting. Laat verboden zijn , dat na een zeker uur loontrekkenden in magazijn of winkel arbeiden. Maar als de winkelier zelve nog in den laten avond , ja , al ware het ook in den nacht , zijn klanten bedienen wil , waar ter wereld haalt men dan toch het recht vandaan om hem dat te verbieden? Geheel anders dan met nachtarbeid staat het met den Zondagsarbeid. Ten deele valt ook dit onderwerp . binnen de rubriek der sociale wetgeving en in zooverre geldt ook daarvoor alle arbeid in loondienst, die niet bepaald noodzakelijk is, moet verboden zijn. Het zou dan daarbij enkel maar om een wekelijkschen rustdag te doen zijn en dus onverschiIlig wezen of die nu juist op Zondag dan wel op een der andere dagen viel. Zondagsrust is echter nog iets hoogers dan enkel maar een brokje sociale wetgeving. Wij staan hier voor een uitdrukkelijk gebod Gods , dat door de Overheid , als zijnde Gods dienaresse, gehandhaafd moet worden binnen heel haar bemoeiingsfeer, dus op heel het terrein van het publieke leven. Hieruit volgt, dat de Overheid niet slechts loonarbeid, maar ook allen niet beslist noodzakelijken arbeid voor eigen rekening op Zondag te verbieden heeft, voor zoover die arbeid op publiek terrein verricht wordt. Daarover is echter reeds gesproken in het hoofdstuk „De staat en de kerken". Eindelijk heeft de wetgever er ook nog tegen te waken, dat de arbeidstijd bovenmatig wordt gerekt. De dag heeft slechts

151 24 uren en daarvan moet een gedeelte bestemd blijven voor rust, welke rust niet slechts in den slaap, maar óók in gepaste kalme ontspanning gevonden wordt. Bovendien zijn er voor de gehuwden ook nog de eischen van het gezinsleven , die onder overdreven arbeid lijden zouden. Daarom schijnt mij wenschelijk de vaststelling van een maximum arbeidstijd. Niet echter voor het bedrijf, doch slechts voor den arbeider. Het zoogenaamde ploegenstelsel kan toch den arbeidsduur van het bedrijf onafhankelijk maken van den voor den werkman vastgestelden maximum-arbeidstijd. 50 . Welk loon moet voor den arbeid gegeven worden? De stelling , dat het loon zich moet regelen naar de behoeften der loontrekkenden is te absoluut, en is bovendien een stelling, waarmede de wetgever geen rekening heeft te houden. In de eerste plaats te absoluut. Twee werklieden verrichten precies dezelfde soort van arbeid en zijn even bekwaam en krachtig , zoodat de producten die zij afleveren in qualiteit en quantiteit volkomen gelijk staan. Maar de eene werkman heeft slechts één kind en de andere heeft er tien. Of de eerste werkman heeft een klein kapitaaltje of een eigen huisje , en de tweede bezit niets. Moet nu , waar de waarde van beider arbeid precies gelijk staat, de tweede toch hooger loon ontvangen, alléén omdat zijn behoeften meerder zijn ? Zou men bijvoorbeeld een standaardloon willen zien vastgesteld voor den geheel bezitloozen arbeider met één kind en dan bij toeneming van kindertal dat loon verhoogen , bij verwerving en toeneming van bezit het verlagen ? ! Het een ware even onbillijk als het ander. Het gaat den patroon niet aan of de arbeider buiten zijn weekloon ook nog andere inkomsten geniet , maar evenmin raakt het hem of de werkman veel of weinig kinderen heeft. De stelling , dat het loon zich moet regelen naar de behoeften is dus totaal onhoudbaar, als men. haar wil doen gelden voor elk individu afzonderlijk. Iets anders is het, als de gemiddelde behoeften van een

152 geheele groep van individuen worden bedoeld. Waarbij dan natuurlijk nog in het oog moet worden gehouden , dat die gemiddelde groeps-behoeften in sterke mate afhankelijk zijn van de woonplaats. Er is nog al eenig verschil tusschen het bedrag dat vereischt wordt ter bevrediging der behoeften van een arbeidersgezin op het platteland van Drenthe en de kosten van het noodzakelijk levensonderhoud van zulk een gezin te Amsterdam! Dat het loon moet kunnen voorzien in de noodzakelijke levensbehoeften , spreekt van zelf. Om te kunnen arbeiden moet de werkman toch kunnen leven. Beneden zeker minimum zal dus het loon nooit mogen dalen. In zoover is het dus onbetwistbaar, dat het loon zich moet regelen naar de behoeften der loontrekkenden. Maar tot de vaststelling van dat minimumloon is de wetgever niet bevoegd. Het zou ook niet noodig zijn. De belangenstrijd tusschen werkgevers en werknemers, de strijd van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt, leidt van zelve tot een loon, dat bijna altijd nog wel iets hooger is dan tot bloote levensrekking vereischt wordt. En dien strijd van vraag en aanbod kan men des te geruster aan zich zelve overlaten , nu de werkman dien strijd niet meer te voeren heeft als zwakke éénling, maar als lid van corporaties , met wier kracht niet te spotten valt. De vereenigde werklieden zijn zelve wel in staat zich een loon te bedingen , voldoende om , gedurende den tijd van hun loondienst , in geheel hun levensonderhoud te voorzien. Zoolang zij arbeidskracht hebben aan te bieden , zijn zij , elkander steunende , wel in staat voor die waar een prijs te bedingen, waarvan zij kunnen bestaan. Zoolang zij werkkracht hebben aan te bieden. Er komen echter tijden , waarin zij hun werkkracht tijdelijk of voor goed ten deele of geheel verloren hebben , tijden van ziekte , invaliditeit en ouderdom. Ook in die tijden blijven de behoeften bestaan. Hoe zal dan in die behoeften worden voorzien ? Veler antwoord luidt : daar moet de Staat voor zorgen. Maar waarom moet de Staat daarvoor zorgen ? De Staat heeft

153 geen financiëele verplichtingen ten opzichte van arbeiders die niet in zin dienst waren. De rechtsgronden , waarop men beweert dat de arbeider zou kunnen eischen , dat de Staat hem onderhouden zal in tijden van ziekte, invaliditeit en ouderdom, schijnen mij niet voldoende. De arbeider zelf heeft te zorgen voor zijn levensonderhoud gedurende den tijd dat hij niet meer werken kan. Wat voor dat onderhoud noodig is moet hij besparen op zijn loon. Maar dan moet hij dat ook kunnen doen. Dan moet zijn looit daarop berekend zijn. Dan moet in dat loon niet slechts liggen het dagelijksch levensonderhoud , maar óók de ziekte-, invaliditeits- en ouderdomsverzekering. Daarom zal alleen billijk en redelijk te achten zijn een arbeidscontract, waarbij voor de arbeidskracht een prijs betaald wordt , welke toereikend is, niet slechts voor dagelijksch onderhoud , maar óók voor ziekte-, invaliditeits- en ouderdomsverzekering. Een arbeidscontract dus, dat den arbeider in de gelegenheid stelt zich door zijn arbeid een behoorlijk bestaan te verzekeren , óók gedurende den tijd waarin hij niet meer zal kunnen werken. Nu zegt Art. 9 van ons program terecht , dat de Overheid niet geroepen is ieder een behoorlijk bestaan te verzekeren, doch het laat daarop onmiddellijk volgen, dat het wèl de plicht der Overheid is het verkrijgen van zulk een bestaan zooveel mogelijk te vergemakkelijken. Hoe moet de Overheid dat doen ? Daarop is geantwoord: „door bescherming van de oeconomisch zwakken". Dat is echter een stelling, die tot gevaarlijke conclusies kan leiden. Wel hebben allen recht op Overheidsbescherming, maar dat de oeconomisch zwakken er aanspraak op zouden hebben dat deze bescherming hen in ruimere mate dan anderen ten deel zal vallen, geven wij niet toe. Uitdrukkelijk wordt immers door Art. 9 van ons program de ,,gelijkgerechtigheid van allen, onverschillig in welken oeconomischen toestand zij zich bevinden", op den voorgrond gesteld. Doch er zijn andere middelen, waardoor de Overheid voor ieder het verkrijgen van een behoorlijk bestaan gemakkelijker

154 kan maken. Zij kan de productiviteit van den arbeider verhoogen , door allerlei maatregelen ter verbetering van de volksgezondheid en door krachtige bevordering van degelijk onderwijs, vooral van vakonderwijs. Door publieke werken te laten uitvoeren en verkeerswegen en vervoermiddelen te vermeerderen en te verbeteren kan zij de productie vermeerderen en den omzet van het product vergemakkelijken , waardoor natuurlijk de vraag naar arbeidskracht en dus ook de bonen zullen stijgen. Zij kan eindelijk er voor zorgen dat er volkomen vrije baan blijve voor het pogen der oeconomisch zwakken om --mits met geoorloofde middelen -- hun kracht- en hun uithoudingsvermogen te verhoogen , waardoor zij den strijd van vraag en aanbod, welke het sluiten van een arbeidscontract voorafgaat , met meer kans op succes kunnen voeren. Als de oeconomisch zwakken , --- wat in den regel (doch niet altijd) de werklieden zijn, — zich vereenigen en trouw elkander steunen , dan komt er meer krachtsgelijkheid tusschen de partijen in den loonstrijd. Hoe gelijker de krachten zijn der partijen die den strijd van vraag en aanbod voeren , hoe grooter de kans wordt, dat die strijd zal leiden tot een werkelijk billijk contract. Als door vermeerderde productie en vergemakkelijkten omzet de vraag naar werkkracht stijgt; als door lichamelijke en verstandelijke ontwikkeling het productief vermogen van den arbeider groeit; als door onderlinge aansluiting de oeconomisch zwakken tot één sterken worden ; .... dan heeft de Overheid die dit alles mogelijk maakte en bevorderde , het hare gedaan om te vergemakkelijken het verkrijgen van een behoorlijk bestaan , waarin ziekte , invaliditeit en ouderdom niet meer tot gebrek behoeven te voeren. De werkman zelve bedinge zich dan het loon , dat hij noodig heeft om in die drie gevallen tegen gebrek beveiligd te zijn. En .... hij gebruike het daartoe' vereischte 'deel van zijn loon dan ook tot dat doeleinde. Het komt mij voor, dat de wetgever het recht zou hebben hem die verplichting op te leggen. De roeping der Overheid is , zooveel mogelijk te voorkomen , dat de handelingen van

155 den eenen mensch den anderen benadeelen. Indien de werkman , hoewel daartoe in staat zijnde , verzuimde - zich te verzekeren tegen ziekte , invaliditeit en ouderdom , dan zou hij, als de kwade dagen kwamen , armlastig worden. Anderen zouden dan door giften (particuliere- of kerkelijke armenzorg) en belastingen (openbare armenzorg) in zijn onderhoud moeten voorzien. Het groote publiek zou dus schade lijden door zijn zorgeloosheid of verkwisting. Uit het oogpunt van algemeen belang zou dus verzekeringsdwang zeer goed verdedigbaar zijn. Dwang tot verzekering bestaat toch ook nu reeds , namelijk verzekering tegen ongevallen. Waarom dus niet op den ingeslagen weg voortgegaan, en ook verzekering tegen ziekte , invaliditeit en ouderdom verplichtend gesteld ? Doch dan vervalle men niet in de fout, die men bij de ongevallenverzekering heeft begaan. Particuliere maatschappijen zijn talrijk en betrouwbaar genoeg om een langzaam en duur werkende rijksverzekeringsbank, overladen met uit de algemeene beurs betaalde ambtenaren , totaal . overbodig te maken. Ik verwijs hierbij naar artikel 23 van ons program , luidend : „Waar staatsbemoeiing onvermijdelijk is „worde zoo min mogelijk van bezoldigde ambtenaren, zooveel „mogelijk van een van Overheidswege geregelde medewerking „der ingezetenen gebruik gemaakt." Het is gemakkelijk te begrijpen , dat de patroons , toen hun het betalen van premies voor de ongevallenverzekering werd opgelegd, deze vermeerdering van hun bedrijfsonkosten wel teruggezocht zullen hebben in prijsverhooging van de producten. Andere verzekeringskosten, welke, hetzij als directe premie , hetzij als verhoogd loon , toch óók uit den zak van den patroon moeten komen , zouden eveneens tot prijsverhooging der producten leiden , zoodat ten slotte de afnemers dier producten eigenlijk de verzekering zullen betalen. Daar is dan ook niets tegen. Het is geheel in den haak, dat de consument, ten wiens dienste het product vervaardigd en verhandeld wordt, daarvoor betaalt den prijs, die het product moet kosten : grondstofwaarde + arbeidsloon en andere bedrijfsonkosten + ondernemerswinst.

156 Dat, indirect , wij allen , óók dus de arbeider zelve , als consumenten de kosten van de ziekte-, invaliditeits- en ouderdomsverzorging der arbeiders dragen , ligt dus in den natuurlijken loop der dingen. Doch wanneer ons als belastingbetalers het dragen van- of bijdragen in die kosten wordt opgelegd, geschiedt iets, waarvoor m. i. geen goede rechtsgrond zal te vinden zijn , en dat met geen praatje over „noodstand" in het reine is te brengen. 60. Het sluiten en nakomen van het arbeidscontract. De vrijheid om een arbeidsc6ntract te sluiten kan, op grond van al het bovenstaande , door den wetgever binnen zekere grenzen beperkt worden. Overigens is het al- of niet sluiten van dat contract een zaak, die enkel en alleen afhankelijk moet zijn van den wil der beide daarover onderhandelende partijen. Zijn die partijen het eens geworden over een geoorloofd arbeidscontract, --- dat is dus een contract, dat niet in strijd komt met wettelijke bepalingen , — dan staat het sluiten van zulk een contract hen onvoorwaardelijk vrij. Wordt nu niettemin door buitenstaanders getracht het tot stand komen van dat contract te beletten , dan behoort de Overheid de beide partijen , die het contract willen sluiten , te beschermen tegen zulk een aanranding van hun vrijheid. Ik heb hierbij natuurlijk op het oog de bedreiging en mishandeling die bij stakingen de werkwilligen , die aan de stakingen niet mede doen , en vooral de zoogenaamde „onderkruipers", die het door anderen neergelegde werk overnemen , meestal van de zijde der stakers te duchten hebben. Het is de plicht der Overheid dit zooveel mogelijk te verhinderen of anders streng te straffen. Het is zeker geoorloofd, dat de staker tracht andere werklieden te overreden om met hem mede te staken of hen tracht te weerhouden van wat hij , dikwijls ten onrechte, „onderkruipen" noemt. Maar drang mag daarbij nooit in dwang ontaarden. Wel meen ik dat er moet zijn een dwang tot nakoming van het arbeidscontract. Die uitdrukking is misschien wel wat te sterk. De bedoeling

157 is natuurlijk niet, dat de arbeider even als een kettingganger of galeislaaf met de zweep tot arbeid zal gedwongen worden. Juister ware het dus te spreken van straf op niet-nakoming van het arbeidscontract. Zulk een straf , boete, schadevergoeding volgt immers óók op het niet nakomen van allerlei andere contracten. Waarom zou dan het arbeidscontract in dit opzicht een uitzondering moeten maken ? Voor werkgevers en werknemers geldt dezelfde rechtsordening als voor de geheele maatschappij. Dat het arbeidscontract getrouw wordt nagekomen , dat op de daarbij gesloten verbintenissen gebouwd kan worden als op een rots , is in het belang van beide contracteerende partijen. Het is dus uitnemend , dat de wetgever niet alleen maar eischen stelt waaraan het arbeidscontract heeft te voldoen en de vrijheid tot het al dan niet sluiten van zulk een contract beschermt, doch dat hij 66k, als het contract nu eenmaal gesloten is, de getrouwe nakoming daarvan eischt en tegen het niet-nakomen strafbepalingen maakt, hetgeen ook geschied is. De vraag rijst echter, of bij die strafbepalingen wel in gelijke mate het belang van beide contracteerende partijen wordt beschermd. Waar slechts van schadevergoeding sprake is, moet dat sterk betwijfeld worden. Van den patroon zal in den regel die schadevergoeding wel te halen zijn. Maar waar de werkman de contractbreker wordt , zal soms die toekenning van schadevergoeding aan den patroon weinig waarde hebben. Men plukt geen veeren van een kikvorsch ! En de bevoegdheid tot inhouding van staangeld , zooals die thans is beperkt, biedt den patroon slechts een zeer onvoldoende vrijwaring tegen schade. Als contractbreuk zijn natuurlijk óók te beschouwen alle stakingen, waarbij de overeengekomen opzeggingstermijn niet wordt in acht genomen. En nu over de zoo belangrijke sociale quaestie nog een kort slotwoord. Sociale wetgeving moet, zooals de laatste zinsnede van

158 artikel 9 zegt, den socialen vrede, eisch eener Christelijke maatschappij , bevorderen. Nu kan de wetgever dien vrede wel bevorderen , maar zelfs de volmaaktste sociale wetgeving en de getrouwste nakoming harer bepalingen kan ons toch nooit ten volle dien vrede brengen. - Dat kan alléén de nakoming, door patroon en werkman beiden, van dit gebod des Heeren: „Gelijk gij wilt dat u „de menschen doen zullen, doet gij hun ook desgelijks."

DE RECHTSPRAAK.

ART. 18. „De rechtspraak sta in verband met het zede„lijk rechtsbesef der natie volgens wetten, die op de eeuwige „rechtsbeginselen rusten. ' Bij de vaststelling. van het straf,,recht behoort uitgegaan te worden van het beginsel, dat „der Overheid het recht om te straffen van Godswege is toe„gekend , niet slechts om de maatschappij te beschermen, „maar allereerst tot herstel van de geschonden gerechtigheid, „desnoods door de doodstraf, waartoe het recht haar in be„ginsel toekomt."

Wij belijden, dat in den grond der zaak het recht niets anders zijn kan dan de wil van Ood. God heeft in Zijn Wet en Woord , in Zijn „gij zult" en „gij zult niet", ons eeuwige rechtsbeginselen gegeven, en de Overheid, Gods dienaresse zijnde, heeft op het fundament dier eeuwige beginselen te bouwen een samenstel van bepalingen , die voor alle vergrijpen en geschillen der menschen de goede toepassing dier rechtsbeginselen mogelijk maakt. Bij het licht dier eeuwige, van God gegeven rechtsbeginselen , zoekt de Overheid wat voor elk soort van gevallen de bepaling is , die in het kader dier beginselen past. Dit gevonden hebbende , stelt zij die bepaling vast als bindend voor ons allen. En na aldus als wetgever die met de eeuwige rechtsbeginselen strookende bepaling gevonden en vastgesteld te hebben, gaat zij als rechter met die bepaling te midden der twistende en zondigende menschen en past haar daar toe. En indien dan werkelijk goed gezocht, vastgesteld en toegepast is, dan zal ongetwijfeld ook de natie erkennen , dat inderdaad recht is wat „recht" genoemd wordt. Want er is in de natie een „zedelijk rechtsbesef". Sinds de mensch at van den

160 boom der kennis des goeds en des kwaads , is in hem , ook in den meest eenvoudigen , een weten-der-ziel , dat geen bewijs van noode heeft, maar in zich zelve een bewijs is, door het geleerdste betoog niet omver te werpen. Het rechtsbesef van een volk, dat onder den invloed van Gods Woord leeft, is als een soort Goddelijk instinct dat niet bedriegen kan. Men zij er zeker van , dat een rechtspraak , waardoor dit instinct zich bevredigd voelt, zonder twijfel geschiedt „volgens wetten, die „op de eeuwige rechtsbeginselen rusten". De eerste zin van art. 18 handelt over de rechtspraak in 't algemeen en heeft dus zoowel op het civiel-recht als op het strafrecht betrekking. Maar in den tweeden zin is alleen sprake van het laatste. Daarin wordt gezegd van welk beginsel bij de vaststelling van het strafrecht moet worden uitgegaan en tot welk doel de straf dient. Voorop gesteld wordt , dat „het recht om te straffen der „Overheid van Godswege is toegekend". Dit spreekt wel van zelve , voor wie , als wij belijden , dat alle bevoegdheid der Overheid haar van Godswege is toegekend. Men zou het dus misschien eenigermate overbodig kunnen noemen , dat speciaal ten aanzien van het strafrecht nog eens aan die voor heel de taak der Overheid geldende waarheid wordt herinnerd. Dat en waarom wij de taak der Overheid beschouwen als door God opgelegd, is vroeger reeds gezegd. Wij behoeven dus hier niet weder daarop terug te komen. Vervolgens spreekt de tweede zin van art. 18 over het doel der straf. Het komt mij voor, dat de straf dit drievoudig doel moet hebben: a. verbetering van den misdadiger; b. bescherming der maatschappij; c. herstel der geschonden gerechtigheid. De punten b en c zijn wel in art. 18 van ons program opgenomen , maar a wordt daarin gemist. Mijns inziens is dit een leemte , waarin bij eventueele programswijziging behoorde te worden voorzien. Ik geef echter toe, dat a slechts een

161 nevendoel is. Dat ik het niettemin voorop plaats , geschiedt slechts om van het mindere op te klimmen tot het meerdere. a. „Zoude ik eenigszins lust hebben aan den dood des „goddeloozen ? spreekt de Heere." (Ez. 8 : 23.) „Maar daarin „heb ik lust , dat de goddelooze zich bekeere van zijnen weg en leve." (Ez. 33 : 11.) Indien nu God wenscht, dat wie kwaad doet zal terugkeeren van zijn boozen weg, dan moet de straf den kwaaddoener opgelegd door de Overheid , welke God daartoe „het zwaard in handen gaf", zooals art. 36 onzer geloofsbelijdenis zegt, toch 66k beschouwd worden als een middel , om dien kwaaddoener te bewegen tot terugkeer van zijn boozen weg, — als een middel tot zedelijke verbetering dus. Hiermede is echter geenszins gezegd , dat wij onderschrijven de leer, dat de misdaad niets anders dan een zedelijke ziekte is, waarvoor dus eigenlijk zij , die aan deze ziekte leiden, niet verantwoordelijk gesteld kunnen worden , welke leer leidt tot gevaarlijke weekelijkheid en een veel te groote uitbreiding van het begrip „ontoerekenbaar". Neen ! wij beschouwen wel degelijk elke verkeerde daad als een zonde, waarvoor hij, die er in vervalt, de volle verantwoordelijkheid draagt en die alléén ingeval van idiotisme of krankzinnigheid niet kan worden toegerekend. Wij beweren alleen maar, dat de Overheid, door straf op te leggen , 66k het waarachtig belang van den misdadiger zelve zoo mogelijk behartigen moet. Daarom is zij dan ook verplicht alles te doen of te bevorderen, wat dienen kan tot zedelijke verbetering van gevangenen. b. Maar zwaarder dan het belang van den misdadiger moet wegen dat der maatschappij. De misdadiger is gevaarlijk voor de maatschappij , en de Overheid moet haar dus tegen hem beschermen. -Dit is het tweede doel der straf. De straf dient hier, om den misdadiger van de herhaling van zijn misdrijf af te schrikken, of als 't -moet, hem die herhaling onmogelijk te maken. Straffen, die ten doel hebben om van een herhaling van 11 -

162 het misdrijf af te schrikken , zijn die , welke óf niet (boeten) óf slechts voor zekeren tijd (tijdelijke gevangenisstraf) den misdadiger de gelegenheid tot herhaling van zijn misdrijf ontnemen. Bij die straffen wordt dus verondersteld , dat de herinnering aan de ondergane straf den gestrafte in 't vervolg van herhaling van misdrijf weerhouden zal. Na afloop der straf wordt met hem als 't ware opnieuw de proef genomen , in de hoop, dat hij zal blijken niet langer een voor de maatschappij gevaarlijk element te zijn. Doch er zijn misdaden , zóó ernstig , dat de kans op herhaling een gevaar is , waaraan de maatschappij niet mag worden blootgesteld. Op zulke misdaden moet een straf volgen , die de herhaling onmogelijk maakt. Dat kan slechts zijn óf levenslange gevangenisstraf, óf de doodstraf , tot oplegging waarvan der Overheid, zooals art. 18 zegt, „het recht in beginsel toekomt". Wij weten wel , dat velen , uit een oogpunt van humaniteit zulke zware straffen verfoeien. Maar dat is een ziekelijke, valsche humaniteit. Het is een humaniteit , welke den misdadiger spaart ten koste van anderen. Is niet een Overheid, die den moordenaar opnieuw in de gelegenheid stelt tot moorden , medeplichtig te achten aan den dood van zijn nieuwe slachtoffers? Is dit niet het belang der bedreigers (de misdadigers) hooger stellen dan dat der bedreigden (de maatschappij)? Het spreekt van zelf, dat niet alle gevallen van moord over één kam geschoren mogen worden. Maar er zijn toch misdadigers , zóó gevaarlijk , dat het plicht is zulken voor goed onschadelijk te maken. Bovendien vergete men niet , dat zware straffen preventief werken. Vooral vrees voor de doodstraf kan menigeen weerhouden van een misdaad , waarin hij misschien zou zijn vervallen als er minder zware straf op stond. Beoogt de straf behalve en boven de verbetering van den misdadiger ook nog de bescherming der maatschappij , haar hoogste doel moet toch altijd zijn: c. Herstel der geschonden gerechtigheid.

163 Veronderstel , dat de misdaad niet den dader verlaagde en niet gevaarlijk was voor de maatschappij. Dit is natuurlijk iets ongerijmds, maar laat ons het voor een oogenblik aannemen. Moest óók dan nog op misdaad straf volgen? Als de misdaad enkel moest bestreden worden om haar gevolgen, zou het antwoord op die vraag ontkennend luiden. Maar naar onze meening behoort de misdaad ook , en zelfs in de voornaamste plaats , te worden bestreden om haar karakter. Want misdaad is niet slechts een verlaging van den dader en een bedreiging van de maatschappij , maar zij is bovenal een verzet tegen den wil Gods, neergelegd in die eeuwige rechtsbeginselen , die door de Heilige Schrift en ons geweten ons zijn kenbaar gemaakt. Ongeacht de gevolgen die de misdaad heeft , koppelt de gerechtigheid Oods onverbrekelijk aaneen het kwaad en de straf. Natuurlijk valt niet alle kwaad binnen het bereik der menschelijke gerechtigheid. Maar voor zoover dit wèl het geval is , moet de Overheid , Gods dienaresse zijnde, ook beseffen , dat zij , het kwaad straffend, dit niet alleen en niet in de voornaamste plaats doet ter verbetering van den misdadiger en ter beveiliging der maatscgappij , maar bovenal ter handhaving van de door God gestelde rechtsorde , welke door de misdaad geschonden wordt. Thans afstappend van het doel der straf, stellen wij ons de vraag, aan welke vereischten de rechtspraak in 't algemeen (dus zoowel het civiel- als het strafrecht) heeft te voldoen? Het antwoord is te geven in drie woorden : goed , snel, goedkoop. „Goed". Dat wil zeggen, een rechtspraak , waaronder de rechten, aanspraken en vrijheden van allen bescherming vinden; — een rechtspraak, welke slechts straft waar schuld ontwijfelbaar bewezen is, maar dan ook bewezen schuld nooit ongestraft laat ; — een rechtspraak , welke schade en vergoeding, kwaad en straf onberispelijk zuiver tegen elkander afweegt. Om dit alles zoo goed mogelijk te bereiken, moet de rechtspraak opgedragen worden aan mannen , die zich niet door hun gevoel laten beheerschen , en die gebonden zijn aan voor-

164 schriften , welke hen zouden beletten zich bij hun uitspraak door hun gevoel te laten leiden, zelfs al zouden zij dat willen. Niet het hart, maar het hoofd moet de beslissing hebben. Niet het gevoel , maar slechts verstand en logica moeten spreken. Daarom is niet aanbevelenswaardig de instelling van een jury, welke in verschillende andere landen bestaat. Bij leden eener jury is niet , als bij beroepsrechters , het gevoel door jarenlange aanraking met misdaad en ellende vereelt. Medelijden of verontwaardiging benevelen te licht hun blik en brengen hen er toe meer op den dader te letten dan op de daad , of meer op hun overtuiging dan op het wettig bewijs. Onlangs stonden in Frankrijk een paar jeugdige boosdoeners terecht wegens poging tot moord. De jury verzocht den rechter om , als zij het „schuldig" uitsprak , een zeer lichte straf te willen opleggen. Toen nu de rechter dit niet wilde beloven, sprak de jury het „onschuldig" uit , zoodat de rechter in 't geheel niet straffen kon. In andere gevallen weder zal een jury , hevig verontwaardigd over een gruwelijke misdaad , en overtuigd van de schuld des beklaagden, in haar toorn over het hoofd zien , dat het wettig bewijs ontbreekt , en dus het „schuldig" uitspreken , hoewel de schuld niet ontwijfelbaar vast staat. En daar komt nu nog bij , dat een jury gedurende de behandeling der zaak niet mag uiteengaan en geenerlei aanraking met de buitenwereld mag hebben , opdat van buitenaf geen invloed op haar oordeel zal worden uitgeoefend. Zoo zat bijvoorbeeld de jury, die in Italië over het proces der beruchte Camorra moest oordeelen , ruim een jaar lang gevangen! Het is nog maar gelukkig, dat een jury tenminste niets anders heeft te doen dan te beslissen over het al dan niet schuldig en dus niets te zeggen heeft over de strafmaat. Want veel moeilijker nog dan het vinden van schuld of onschuld schijnt ons het vinden var het juiste evenwicht tusschen schuld en straf. Bij het beslissen over schuld of onschuld heeft men slechts te zoeken naar het wettig bewijs , wat volgens vaste regels geschiedt en waarbij hoofdzakelijk slechts te letten is op

165 de daad. Doch bij het toemeten der straf moet in hooge mate ook op den dader, op aanleg , opvoeding , omstandigheden, karakter, verleiding en tal van andere dingen gelet worden, waarbij het zeer moeilijk wordt het zuiver rechtsgevoel niet door toorn of medelijden te laten vertroebelen. En indien het al gelukt dit gevaar te vermijden, indien werkelijk enkel het koud verstand spreekt , hoe zwaar blijft ook dan nog de taak! Wat zijn er tal van dingen , die er toe leiden moeten om volkomen dezelfde daad den een zwaarder toe te rekenen dan den ander ! Wat zijn er tal van dingen , die maken , dat volkomen dezelfde straf den een veel zwaarder zou doen lijden dan den ander ! En op dat alles moet gelet, niet met toorn en medelijden , maar uitsluitend met de begeerte om een onberispelijk evenwicht te maken tusschen daad en straf. Het groote publiek kan dan ook heel licht er toe komen een rechtspraak te veroordeelen , welke toch ten volle verdient „goed" genoemd te worden. Want het groote publiek is een gevoelswezen , terwijl het recht geen gevoel moet kennen. Wij zijn echter niet blind voor het gevaar, dat bij zulk een rechtspraak soms toepasselijk zou kunnen worden de Latijnsche spreuk : „Summum jus, summa injuria". Wij ontkennen niet, dat er gevallen kunnen zijn , waarin de barmhartigheid boven het recht behoort te gaan. Doch het stellen van barmhartigheid boven recht is den rechter niet geoorloofd. Dat kunnen slechts doen óf de lijdende partij , door een zaak niet voor den rechter te brengen , bf de Souverein , door het verleenen van gratie , waartoe alléén hij , van wien alle recht uitgaat en in wiens naam het dan ook gesproken wordt , bevoegd is. „Snel" luidde de tweede eisch dien wij aan de rechtspraak stelden. Men kan niet zeggen , dat onze rechtspraak aan dien eisch voldoet. Vooral tusschen het aanhangig maken der zaak en de openbare behandeling verloopt meestal heel wat tijd. Hiertegen zijn verschillende bezwaren. Ten eerste houdt het de betrokken personen lang in spanning. Het tweede nadeel is , dat het getuigenverhoor er onbetrouwbaarder door wordt. Wat versch . in het geheugen ligt

166 heugt het best. De tijd doezelt de scherpte van het herinneringsbeeld weg en hoe verder dus een gebeurtenis achter ons ligt, hoe meer wij met ons zelve in tweespraak geraken , als wij ons afvragen : hoe is dat ook gebeurd ? Dit , — en niet opzettelijk liegen, -- is ongetwijfeld dikwijls de reden, dat de antwoorden van getuigen bij de openbare behandeling niet kloppen met hetgeen zij in het voorloopig verhoor hadden verklaard. Het ontdekken der waarheid en het constateeren van meineed worden daardoor moeilijker. Het derde en ernstigste bezwaar ligt in het voorarrest. Als de onschuld blijkt, of althans de schuld niet te bewijzen valt, heeft de beklaagde onverdiend gevangenisstraf ondergaan. In sommige gevallen' kan dat nu eenmaal niet anders. Menschen, van zeer ernstige feiten verdacht , kan men gedurende de behandeling der zaak niet zoo maar vrij laten rondloopen. Maar het is toch zeer gewenscht , dat door snelle rechtspraak de preventieve hechtenis zooveel mogelijk wordt bekort. Om al die redenen is het wenschelijk, dat de afdoening van zaken zooveel doenlijk wordt bespoedigd. Dit kan geschieden door vermeerdering van het aantal rechtscollegies en wellicht 66k door tal van kleine vergrijpen , waarvan de behandeling thans een massa tijd in beslag neemt, op Engelsche wijze te laten afdoen door een onmiddellijk uitspraak doend politierechter. „Goedkoop" moet ook de rechtspraak zijn. Ergens in Engeland moet een uithangbord te zien zijn , dat aan de eene zijde vertoont een spiernaakt man , met het onderschrift : „Y am a man who went to law and lost my cause", en aan de andere zijde een man met alléén nog maar een gescheurd hemd aan het lijf, onder welke afbeelding geschreven staat : „Y am a man who went to law and won my cause". Nu moge het civiel geding hier te lande niet zdd duur zijn als in Engeland , maar toch plukt het menigeen de noppen van het kleed. Heel licht kan het gebeuren , dat de kosten , . die de handhaving van ons recht zou medebrengen , hooger zijn dan de schade die wij lijden door maar te berusten in onthouding,

167 berooving of verkorting van dat recht. De een betaalt ons niet een betrekkelijk klein bedrag, dat hij ons schuldig is. De ander twist met ons over grensscheiding en eigent zich toe een smalle strook van onzen grond. Een derde neemt overpad over ons land , hoewel wij overtuigd zijn , dat hij daar geen recht toe heeft. Een vierde komt niet na de verplichting, die hij tegenover ons op zich heeft genomen. Laat het nu zijn, dat wij in al die gevallen stellig weten , dat het recht aan onze zijde is en wij dus meenen er vast op te kunnen rekenen , dat de rechter ons in het gelijk zou stellen. Dan kan het toch gebeuren , dat wij in vredesnaam maar berusten in het onrecht dat ons wordt aangedaan , omdat wij opzien tegen de hooge kosten van een proces. Bovendien : al is men heilig overtuigd van zijn goed recht , dan blijft toch altijd nog de vrees voor mogelijke verliezen van het proces. Men voelt zich in den doolhof van het recht als een kat in een vreemd pakhuis, en is steeds in twijfel , of om een of anderen hoek misschien plotseling een voor hem dikwijls geheel onbegrijpelijke bepaling zal komen gluren, die hem doet verliezen. En dan kost de geschiedenis nog meer! Onvermogenden behoeven geen processen te vreezen, want voor hen gaat toch alles pro Deo. Rijken evenmin, want zij kunnen het gemakkelijk betalen. Maar wee de arme schrale beurzen ! Zij zullen zich wel driemaal bedenken alvorens „to go to law", en dikwijls zal het resultaat van dat bedenken zijn, dat zij maar liever onrecht lijden dan in te slaan den duren weg der procedure. Staan nu twee van die schrale beurzen als partijen tegenover elkander, dan is die vrees voor procedeeren nog zoo erg niet. Dan zal die vrees hun juist des te gemakkelijker tot minnelijke schikking brengen , wat • toch steeds verreweg het beste is. Maar leelijker wordt het , als zoo iemand staat tegenover een vermogende of een rijke. Dan kan zijn tegenpartij zeggen : Procedeer maar als gij durft. Het kan mij niet schelen of ik verlies, want mijn beurs kan het gemakkelijk dragen. Mogelijk ga ik dan nog wel in hooger beroep, desnoods tot

168 in hoogste ressort. Als gij het echter verliest , zijt gij half geruineerd , en ook al wint gij steeds , dan zijn toch nog de kosten voor u vrij bezwarend. Doe mij nu eens wat , als gij durft! Is hier gelijke rechtszekerheid ? Theoretisch wèl, maar feitelijk niet. Van „klasse-justitie", waarover zekere partij schettert , is gelukkig in Nederland geen sprake. Maar zoo ooit met eenigen schijn van grond dat woord gebruikt kon worden, zou het zijn in gevallen als hier boven bedoeld. En de dupe daarvan is dan niet de zoogenaamde vierdestand , maar die dupe is de minvermogende middenstand , de kleine neringdoende , de kleine grondbezitter, de ambtenaar, die geen cent heeft boven zijn tractement. Nu kan men wel zeggen : laat de rechtsbedeeling voor allen geheel kosteloos zijn , -- laat de Staat alle kosten betalen , — dan staan niemand meer financiëele bezwaren in den weg bij het zoeken van zijn recht. Maar daar is toch óók alweer een groot nadeel aan verbonden, want dan gingen velen om de haverklap procedeeren over allerlei kleinigheden, waarmede zij er nu niet over denken deurwaarder, advocaat en rechter lastig te vallen , en dat zou nu juist niet erg bevorderlijk zijn voor den maatschappelijken vrede. Maar wel is het zeer wenschelijk, dat de rechtspraak zoo goedkoop mogelijk worde gemaakt, en dat een minimum van rechtsbijstand en advies geheel kosteloos verkrijgbaar ware voor ieder die dat wenschte. Waarom zou het bijv. niet mogelijk zijn , dat enkele daarvoor aangewezen en bezoldigde advokaten op vastgestelde dagen en uren zitting hielden tot het geven van kosteloos advies ? Thans is dat kosteloos advies alleen verkrijgbaar voor onvermogenden en worden de advokaten daarvoor niet bezoldigd. Voor wij dit hoofdstuk sluiten zij nog de wensch uitgesproken , dat wie als getuigen verschijnen , en dus , al is 't ook in bescheiden mate, medewerken tot handhaving van het recht, voor die medewerking geen bespotting en beleediging tot loon zullen krijgen. Wij denken hier bijvoorbeeld aan de bekende Papendrechtsche strafzaak, waarin tal van getuigen op een voor

169 hen zeer onaangename wijze als 't ware als proefkonijntjes dienden voor de nog in de luren liggende zoogenaamde ,,wetenschap" der psychologie, terwijl ook de behandeling, die zij van sommige rechters ondervonden, wel iets beleefder had kunnen zijn. Zoolang er geen reden is om een getuige te verdenken van leugen , behoort hij door rechters , advocaten en ,,deskundigen" van allerlei slag beschouwd en behandeld te worden als een fatsoenlijk man, die bovendien de justitie een dienst bewijst, welke waardeering verdient.

OPENBMRE GEZONDHEID.

ART. 11. Op de Overheid rust de zorg voor de openbare gezondheid, maar deze verplichting brengt niet mede het recht, om iemand te dwingen zich of zijne kinderen te onderwerpen aan kunstbewerkingen, waartegen hij bezwaar heeft.

Dat het de plicht der Overheid is om te waken voor de openbare gezondheid , zal vermoedelijk door niemand worden betwist. Maar wel kan er groot verschil in opvatting bestaan omtrent de vraag, op welke wijze de Overheid die plicht heeft te vervullen , of liever, hoever zij bij haar zorg voor de openbare gezondheid gaan mag. Wij antwoorden op die vraag : juist zoover als, volgens onze opvatting , haar bevoegdheid in 't algemeen reikt. Hoever dat is , hebben wij reeds besproken in ons eerste hoofdstuk, waar wij tot de conclusie kwamen , dat de grens van het Overheidsgezag — even als trouwens van elk gezag , -- ligt , dr waar het zijn doel héeft bereikt. En dat doel , die roeping der Overheid , is wèl een ieder te beschermen tegen gevaar, dat hem van de zijde van anderen bedreigen kan, maar die roeping is niet om den mensch ook te beschermen tegen zich zelve. Bij haar zorg voor de openbare gezondheid mag dus de Overheid zich wèl bemoeien met ons doen en laten voor zoover daardoor leven en gezondheid van anderen in gevaar kunnen komen , maar niet voor zoover daarbij enkel ons eigen leven en gezondheid gemoeid zijn. In het zorgen voor onze eigen gezondheid kan de overheid ons wel op verschillende wijzen

171 helpen , maar zij mag ons daartoe geen verplichtingen opleggen. Laat ons dien grondregel toepassen op enkele bepaalde quaesties. In de eerste plaats de huisvesting. De wetgever behoort te beletten , dat wij anderen in de gelegenheid stellen of noodzaken te wonen of te arbeiden in huizen en lokalen waarin gezondheid en leven gevaar loopen. Bij het bespreken der sociale quaestie is reeds gezegd, dat dus wettelijke eischen gesteld moeten worden. voor werkplaatsen en fabrieken. Thans voegen wij er bij , dat dergelijke eischen 66k gesteld moeten worden voor woningen of gedeelten van woningen die door iemand aan een ander worden verhuurd. Het verhuren van krotten of halve ruïnes, die door deskundigen op goede gronden onbewoonbaar zijn verklaard , behoort verboden te zijn. Maar als de overheid iemand , die voor zich zelve arbeidt, wil gaan voorschrijven aan welke eischen het lokaal, waarin hij werkt, moet voldoen, of iemand uit zijn eigen huis jaagt, omdat het onbewoonbaar geacht moet worden , dan gaat zij, naar onze meening, haar bevoegdheid te buiten. Precies hetzelfde geldt voor de voeding. De Overheid behoort ons te straffen als wij vervalschte voedingsmiddelen verkoopen en heeft dus het recht om voedingsmiddelen , die tot verkoop bestemd zijn , te laten keuren. Het gaat hier wel in de eerste plaats om voorkoming en bestraffing van bedrog, maar in zoover zulke vervalschingen ook geschieden kunnen door bijvoeging van voor de gezondheid schadelijke bestanddeelen, valt toch de bestrijding daarvan 66k onder Overheidszorg voor de openbare gezondheid. Maar als de Overheid zich niet beperkte tot wat te koop geboden wordt, doch óók toezicht wilde oefenen op voedingsmiddelen , die uitsluitend bestemd waren tot persoonlijk gebruik van den eigenaar, dan - zou zij weder haar bevoegdheid te buiten gaan. Alweder precies hetzelfde geldt voor bestrijding van besmettelijke ziekten. De Overheid moet ons zooveel mogelijk be-

172 letten anderen in gevaar te brengen. Zij mag ons verbieden water en wegen en alle plaatsen , die voor het publiek toegankelijk zijn , te verontreinigen. Zij mag ons gelasten alles wat schadelijke dampen verspreidt op een bepaalden afstand van het erf van onzen buurman verwijderd te houden. Zij mag maatregelen voorschrijven , dienend om ieder te waarschuwen, dat in ons huis besmettelijke ziekte heerscht. Zij mag zelfs, als 't noodig is, ons isoleeren als wij aan zulke ziekten lijden. Kortom : zij mag alles doen ter bestrijding van gevaren, die anderer gezondheid en leven van onze zijde bedreigen. Maar het ligt niet op haar weg den mensch in bescherming te nemen tegen eigen zorgeloosheid of roekeloosheid. Wat wij met ons eigen lichaam willen doen , is uitsluitend onze zaak. Overheidsdwang , zij het ook dat die met de beste bedoeling wordt opgelegd, is hier duldelooze tyrannie. Vandaar ons bekend verzet tegen vaccinedwang, waarop in art. 11 voornamelijk slaan de woorden „zich of zijn kinderen „te onderwerpen aan kunstbewerkingen , waartegen hij be,,zwaar heeft." Ons verzet tegen vaccinedwang spruit niet voort uit het wanbegrip , dat het den mensch niet geoorloofd zou zijn voorbehoedmaatregelen te nemen. Hoewel ten volle erkennend, dat hetgeen God eenmaal over ons besloten heeft door niets kan worden afgewend , weten wij toch ook dat het nemen van alle mogelijke maatregelen ter afwending van gevaar geoorloofd , ja plichtmatig is. Zelfs zijn wij er vast van overtuigd, dat wie moedwillig eenig middel tot mogelijke afwending van gevaar verzuimt, God verzoekt, dus zondigt. Indien dus de vaccinatie werkelijk een deugdelijk voorbehoedmiddel was, zou verkeerd handelen wie weigerde haar op zich te laten toepassen. Maar is zij een goed voorbehoedmiddel ? Dat is een vraag waarover deskundigen het volstrekt niet eens zijn. Verschillende medici beantwoorden niet slechts die vraag ontkennend , doch beweren bovendien , dat de inentingsstof niet eens onschadelijk is, maar de kiemen van allerlei

173 kwaad , zooals bijvoorbeeld tuberculose , diphteritis , syphilis en melaatschheid in het lichaam kan brengen. Waar dus de deskundigen zelve het onderling in 't geheel niet eens zijn , waar de strijd tusschen voor- en tegenstanders der vaccinatie 'nog lang niet is uitgevochten , daar is het zeker wel bevreemdend , dat de Overheid, welke toch geen deskundige is, in dien strijd der meeningen partij gaat kiezen 1 De vraag of inenting al dan niet helpt kan hier echter geheel buiten bespreking blijven. Al was haar deugdelijkheid onbetwist , dan nog zou voor Overheidsbemoeiingen in deze geen rechtsgrond bestaan , omdat het , zooals reeds gezegd is, niet op den weg der Overheid ligt om ons tegen ons zelve te beschermen. Nu zegge men niet : „Zoo: staat de zaak niet. De nietingeënte brengt niet alleen zich zelve in gevaar, maar ook anderen , op wie hij de ziekte , waarvan hij de ktemen in zich draagt, kan overbrengen". Want dan is ons antwoord : wie dat gevaar niet wil loopen , kan , althans volgens u , zich daartegen vrijwaren door de inenting. Als hij nu echter die inenting niet begeert en dus, -- alweder volgens u, --- zich roekeloos wil blootstellen aan het besmettingsgevaar , dan is dat immers zijn zaak , waar de wetgever niets mede te maken heeft. Van tweeën één : óf de inenting helpt, — en dan behoeft niemand tegen zijn wil gevaar te loopera van besmetting . door oningeënten ; óf de inenting helpt niet, maar dan is dwang, behalve onrechtmatig , ook nog dwaas. En het gekste in heel deze zaak is zeker wel , dat de voorstanders der vaccinatie , huiverig voor consequentie , hun dwangstelsel slechts op Z66 bescheiden schaal durven toepassen, dat het absoluut niet bereiken kan wat er mede beoogd wordt. De oningeënten worden slechts uit de school geweerd , maar men laat ze volle vrijheid om overal elders te komen. Ze óók alle andere publieke gebouwen , alle vervoermiddelen , ja de openbare at te ontzeggen , wat toch de radicale methode zou ... dat durft men niet! zijn.......

174 En wil men beweren, dat de inenting niet afdoende helpt, en dat daarom dwang moet worden opgelegd ter voorkoming van besmetting bij anderen, dan behoort men toch te bewijzen, dat. inderdaad de besmetting gewoonlijk uitgaat van oningeënten , wat echter niemand ooit bewezen heeft. Ook kan dat gevaar, indien het bestaat, afgewend worden door het stelsel van isoleering der aangetasten , een stelsel, waarvan de goede werking bewezen is. Ten slotte nog een enkel woord over de zoogenaamde onbevoegde uitoefening der geneeskunde. Alléén zij , die den titel van dokter, arts , genees- of verloskundige dragen , hebben het recht ons te genezen. Als iemand anders dat durft te probeeren, dan wordt hij gestraft wegens het „onbevoegd uitoefenen der geneeskunde". Toch is het een onloochenbaar feit, dat die menschen dikwijls werkelijk in staat zijn om ons te genezen. Daarvoor zijn bewijzen bij menigte. Men vrage dat bijvoorbeeld maar eens aan de patiënten van het bekende „Staphorster boertje". Men vrage óók eens aan elk die in Indië geweest is hoeveel kennis de Maleiërs hebben van kruiden , waarvan de geneeskrachtige eigenschappen voor de wetenschap nog een geheim zijn. Ook dichter bij huis kan men wel iets dergelijks vinden. Ook in ons land zijn wel voorbeelden van geneesmiddelen, waarvan het recept een van vader op zoon overervend familiegeheim blijft. Nu zou men toch zeggen : het éénige waar het op aan komt is maar, of de patiënt genezen wordt. Of hij , die dat weet te bewerken , de bekwaamheid daartoe heeft opgedaan door academische studie of op andere wijze, kan ons tamelijk onverschillig zijn. Het is waar, dat menigeen door kwakzalvers bedrogen en in levensgevaar wordt gebracht. Maar zijn ook dokters geen feilbare menschen , en wordt niemand ooit het slachtoffer van hun vegissing of verkeerd inzicht? Dat echter daargelaten. Gaarne willen wij toegeven , dat men in den regel bij een gestudeerd medicus veel beter gewaarborgd is tegen

175 verkeerde behandeling dan bij een ander. Wij zijn er ook in 't geheel niet tegen , dat de „onbevoegden" voor elk bewijsbaar geval van bedrog of verknoeiïng zwaar gestraft worden. Maar om nu die onbevoegden, ook als zij inderdaad bewijzen tot genezen in 'staat te zijn, toch te verbieden die bekwaamheid ten dienste hunner medemenschen te stellen , .... dat gaat ons te ver!

KOLOM IN.

ART. 21. In onze koloniën behoort een onbaatzuch„tige staatkunde te worden gevolgd , met nauwgezette in,,achtneming van het zedelijk en stoffelijk belang van de „inlandsche bevolking. Met eerbiediging van het Protes„tantsch beginsel van Godsdienstvrijheid, zij de regeering „zich bewust van haar roeping als Christelijke Overheid „tegenover het heidendom en het Mohamedanisme. Zij zie „toe, dat de eene zending niet verstorend ingrijpe in den „arbeid der andere."

Nederland is een koloniale mogendheid van den eersten rang. Wij mogen trotsch zijn op het bezit van zeer groote , rijke koloniën , welk bezit onze plaats in de rangorde der natiën aanmerkelijk verhoogt, en waaruit voor ons volk voordeelen van onschatbare waarde voortvloeien. Doch het bezit van koloniën legt ook ernstige verplichtingen op, en het is voornamelijk met deze verplichtingen dat een program van beginselen zich heeft bezig te houden. Welke die verplichtingen zijn wordt kort en bondig gezegd in den eersten zin van art. 21, waarin wij lezen, dat zij bestaan in het volgen eener onbaatzuchtige staatkunde en het in acht nemen van het zedelijk en stoffelijk belang der inlandsche bevolking. Wij hebben ten opzichte van onze bezittingen niet altijd een onbaatzuchtige staatkunde gevolgd. Nog niet zoo heel ver ligt achter ons de tijd der „batige saldo's", -- de tijd, toen een groot deel van den rijkdom van Indië direct in de Nederlandsche schatkist vloeide en werd gebruikt , niet ten bate van Indië zelf, maar ten bate van het moederland.

177 Die tijd is voor goed voorbij. Wat Indië aan belastingen opbrengt, wordt thans uitsluitend ten bate van dat land zelve gebruikt. Geen cent daarvan komt thans meer in de Nederlandsche schatkist. Bij een onbaatzuchtige koloniale politiek verrijkt zich het moederland niet ten koste van de . koloniën. Doch het is een heel ander geval als een natie uit haar koloniaal bezit groote voordeelen trekt op een wijze , welke tevens die koloniën zelve tot hooger trap van welvaart brengt. Deze soort van koloniale staatkunde is er wel een die groote baten afwerpt , maar kan daarom toch geenszins genoemd worden een baatzuchtige politiek in den ongunstigen zin van het woord. Er is daartusschen een dergelijk verschil als tusschen landontginning en roofbouw : de eerste brengt grond en gebruiker beiden in beteren toestand, de tweede verrijkt den gebruiker ten koste van den grond. Op geoorloofde -wijze trekken wij groote voordeelen uit onze koloniën. De grond van Indië bevat schatten , die eeuwenlang den inlander zoo goed als- geen voordeel opbrachten, omdat hij , uit onwetendheid en onverschilligheid , ze nagenoeg ongebruikt liet liggen. Alleen de aanwezigheid dier schatten was niet voldoende om welvaart te verspreiden. Daarvoor moesten er bok nog bijkomen kapitaal , kennis en ondernemingsgeest. Deze drie, die de inlander miste, heeft de Europeaan aangebracht. Hij groef mijnen, legde plantages aan , stichtte handelshuizen , bouwde fabrieken , trok spoorwegen en stoomvaartlijnen, .... en de sluimerende schatten werden tot een rijkvloeiënden stroom van welvaart, voor moederland en koloniën beide. Of wij langs dien geoorloofden weg nu wel voldoende partij trekken van een zoo rijk bezit als Indië is , moet wellicht betwijfeld worden. Aan het productief maken van Indië's natuurlijken rijkdom wordt nog te weinig kapitaal en arbeid besteed. De noodige ondernemingsgeest, de durf , ontbreekt nog te zeer. Kon nu van Overheidswege niets gedaan worden ter aanwakkering daarvan? 12 4

178 Toen de onmetelijke wouden en prairiën van Amerika nog op ontginning wachtten , werden in de Vereenigde Staten groote stukken gronds geheel of nagenoeg voor niets gegeven aan hen, die zich op dien grond wilden vestigen om hem productief te maken. Zou iets dergelijks in Indië niet mogelijk zijn in verschillende landstreken , die door bodemsgesteldheid en klimaat geschikt zijn tot blijvende woonplaats voor Europeanen ? Zou niet het gratis of bijna gratis beschikbaar stellen van land , een zeer lage prijs van overtocht en een voorschot voor installatie den stroom van Nederlandsche emigranten , die zich thans in de richting van Amerika beweegt, gedeeltelijk kunnen doen ombuigen naar Indië? Er kunnen eigenaardige bezwaren bestaan. Maar heeft men onderzocht of die bezwaren werkelijk onoverkomelijk zijn? Heeft men reeds in deze richting een ernstige proef genomen? Het valt toch niet te ontkennen, dat het voor moederland en koloniën beide van groot belang zou zijn , als de kracht en ondernemingsgeest van onze landverhuizers, die thans vreemde landen ten goede komt, welvarende volksplantingen kon doen verrijzen in onze koloniën. Natuurlijk zou in de te koloniseeren streken allereerst gezorgd moeten worden voor voldoende communicatiemiddelen en zoo noodig ook voor beveiliging der kolonisten door militaire bezetting. Men kan niet zeggen , dat Nederland door zulk een uitgift van grond aan landverhuizers zou voeren een baatzuchtige staatkunde in den ongunstigen zin van het woord. De gronden toch, die voor die uitgift in aanmerking zouden komen , zijn niet de landerijen die de inlanders bezitten, maar woeste, ongebruikte gronden , welke als bona vacantia overal en altijd ter beschikking van den Souverein (het Rijk) hebben gestaan. Bovendien zou bij die uitgift rekening moeten worden gehouden met de toekomstige grondbehoefte der zich uitbreidende inlandsche bevolking. Naast een onbaatzuchtige staatkunde wordt genoemd de behartiging van het zedelijk en stoffelijk belang van de inlandsche bevolking. Voorop gesteld mag worden, dat reeds het bloote feit van -

179 onder ons bestuur te staan een groot voordeel is voor de inlandsche bevolking. Indien zij eens, plotseling van onze overheersching bevrijd, terugviel onder het grenzeloos despotisme van een groot aantal elkander voortdurend bestrijdende inlandsche potentaten , zou zij gevoelen hoeveel beter het toch was onder ons bewind , zelfs in een tijd toen wij nog bitter weinig voor de behartiging harer belangen deden. Nu is er in dit laatste opzicht reeds veel verbeterd , zooals ieder zal moeten erkennen , die terug denkt aan den tijd toen cultuurstelsel , landrentestelsel , heerendiensten en opiumpaclit nog in hun volle kracht waren , toen er voor het onderwijs der inlanders zoo goed als niets gedaan werd en de zending van de zijde der regeering veeleer tegenwerking dan aanmoediging ondervond. Maar al zijn wij dankbaar, toch zijn wij nog lang niet voldaan. Onze taak in het belang van den inlander is nog lang niet afgewerkt. Die taak is : den inlander stoffelijk en zedelijk sterker te maken , en zoolang hij in die beide opzichten nog te zwak is , hem te steunen en te beschermen. Terloops zij hier opgemerkt , dat de Overheid tegenover de onontwikkelde bevolking der koloniën anders staat dan tegenover haar onderdanen in het moederland. Tegenover de laatsten is, gelijk reeds vroeger werd uiteengezet, haar taak slechts het zoeken , vaststellen en handhaven van het recht. Zorgvuldig heeft zij zich daar te wachten voor alles wat naar staatsvoogdij zweemt. Maar voor de koloniale bevolking , die nu eenmaal geheel buiten staat is om op eigen beenen te staan , moet de Overheid behalve rechter, ook nog voogd zijn. Voor het stoffelijk belang van den inlander is noodig: a. ontwikkeling ; b. grond ; c. kapitaal ; d. beteugeling van den woeker der Chineezen ; e. verdrijving van het opium. a. Men zorge in steeds ruimere mate voor deugdelijk onderwijs, vooral voor landbouw-, tuinbouw- en ambachtsonderwijs. b. Een deel der vele ongebruikte aan het gouvernement behoorende gronden , kon .in kleine stukken , gratis of tegen zeer lagen prijs en op zeer gemakkelijke betalingsvoorwaarden,

180 aan inlanders worden afgestaan. Dit ware wellicht tevens een middel om overbevolking zich te doen verplaatsen naar schaars bevolkte streken , waardoor de opbrengst van het land en de welvaart der bevolking zouden vermeerderen. c. Grondbezit alléén is niet voldoende om een welvarende klasse van landbouwers te doen ontstaan. Daar dient ook, vooral ter eerste installatie, eenig kapitaal bij te komen. Een gouvernements-leen- of hypotheekbank kon den inlander tegen lage rente en op weinig bezwaarlijke afbetalingsvoorwaarden daaraan helpen. d. Zulk een instelling zou tevens den nekslag toebrengen aan den schandelijken woeker der Chineezen , waaraan verder geheel een eind gemaakt zou kunnen worden door de pandjeshuizen radicaal te verbieden en ze te vervangen 'door gouvernements beleenbanken. e. De opiumhandel, — als pacht het verderfelijkst , als regie principieel onverantwoordelijk, als licentie nog te langzaam uitstervend , --- moest verboden worden. Wij hebben ons eigenlijk te schamen , dat dit niet reeds lang geschied is , en dat een land als China ons in deze het goede voorbeeld heeft moeten geven. Doch nu dit er eenmaal toe ligt talme men tenminste niet met dit voorbeeld te volgen. Het geldt hier toch de bestrijding van een vreeselijk kwaad , zoowel in zedelijken als in stoffelijken zin. Dit brengt ons van zelve tot de behartiging van de zedelijke belangen der inlandsche bevolking. Niet slechts lichamelijk, maar ook zedelijk werkt opium verwoestend. Het ontrooft zijn slaven alle energie en brengt hen in vlagen van wilde opgewondenheid, waarin zij , — men denke aan het amok maken, -- voor anderen zeer gevaarlijk zijn. Door het opium uit Indië te verbannen zou dus de Overheid niet slechts de stoffelijke, maar wel degelijk ook de zedelijke belangen der bevolking behartigen. Een ander kwaad, dat bestreden moet worden, is het concubinaat. Hier geldt natuurlijk weder hetzelfde wat vroeger reeds gezegd is : de Overheid kan zich niet inlaten met de persoon-

181 lijke zedelijkheid van elk harer onderdanen , maar zij heeft voor de publieke zedelijkheid te waken. Dat brengt zeer zeker mede dat zij uit alle gouvernements-gebouwen de onzedelijkheid moet weren. Nu heerscht in Indië het concubinaat in volle kracht in de kazernes. En dat niet clandestien , maar met volle toelating der Overheid, ja het wordt zelfs door haar officieel erkend en aanvaard. Aan dien toestand behoort hoe eer hoe beter een einde te komen. In de eerste plaats in het belang der soldaten zelve. Maar 66k om het slechte voorbeeld. Want als de Overheid het leven in concubinaat in de kazerne officieel toestaat, kan het niet anders, of in de oogen van het volk wordt daardoor zoodanig leven gesanctioneerd. Verreweg de krachtigste poging tot bevordering van de zedelijke belangen der inlanders zien wij in de prediking van het Christendom. De volkomen moraal is nergens anders te vinden dan in de leer van Christus. Wie den inlander die leer predikt en hem beweegt haar geloovig aan te nemen, bewijst hem de grootste weldaad, die de eene mensch den anderen bewijzen kan. Daarom zette de Overheid wijd de deuren van Indië open voor die boden Gods, die uittrekken om „te pre„diken het Evangelie aan alle creaturen". Wij vragen voor de zending vrije baan , krachtigen steun en de noodige bescherming. De Overheid late de zending vrije baan. In geen enkel deel van onze koloniën zij den zendeling de toegang ontzegd. Men redeneere niet : „In deze of gene streek is nu eenmaal alles „Mahomedaan of heiden. Godsdienstverschil is er onbekend. Jr heerscht daar op dit terrein rust en vrede. Waarom die „rust verstoord , door er te brengen een andere leer, die met „de daar thans heerschende in strijd is? Waarom er tweedracht „gezaaid ?" Want volgens die redeneering had nergens het Christendom gepredikt kunnen worden. Christus was van den beginne af „een teeken, dat wedersproken zou worden", waarom Hij dan ook gezegd heeft : „Meent niet, dat ik gekomen ben „om den vrede te brengen". De prediking van het Christendom brengt altijd strijd. Maar door dien strijd heen voert de weg tot den éénig volmaakten vrede , die alle verstand te boven

182 gaat, en die duizendvoud waard is de verstoring van een valschen vrede , een doodsche rust. De Overheid biede de zending haar steun. Een Christelijke Overheid , die beseft , dat in de verbreiding van het Christendom de krachtigste bevordering van het zedelijk welzijn der bevolking gelegen is, en die zich tot behartiging daarvan geroepen acht, zal het dragen van of het bijdragen in de kosten der zending als haar plicht beschouwen. Dat eindelijk de Overheid , voor zooveel dit in haar vermogen is, de zendelingen heeft te beschermen tegen de gevaren die hen bedreigen mochten , behoeft geen betoog, aangezien ten opzichte van al haar onderdanen zonder uitzondering de plicht tot bescherming op haar rust. Een zeer gewichtige vraag is ook, welke houding de regeering heeft aan te nemen tegenover heidendom en M.ohameda-. nisme. Ons program antwoordt daarop , dat tegenover die beide de regeering zich van haar roeping als Christelijke Overheid bewust moet zijn , met inachtneming evenwel van het beginsel van Godsdienstvrijheid. Duidelijk wroet de regeering in Indië doen uitkomen , dat zij een Christelijke Overheid is. Dit blijke, waar het pas geeft, uit alle stukken die van haar uitgaan. Dit blijke uit het streng de hand houden aan de viering van den Zondag en van de Christelijke feestdagen. Dit blijke uit volkomen negatie van alle Mohammedaansche en heidensche feesten en plechtigheden en uit onthouding van allen steun aan niet-Christelijke eerediensten. Evenwel moet het beginsel van Godsdienstvrijheid ongeschonden blijven. Evenals in het moederland moet ook in de koloniën de Overheid geen harer onderdanen bena- of bevoordeelen om zijn Godsdienstige overtuiging, noch mag zij toelaten, dat hij daarom door anderen bemoeilijkt wordt. Vooral voor de inlandsche Christenen is het van belang, dat de Overheid in de nakoming van laatstgenoemde verplichting niet te kort schiet. Het beginsel van Godsdienstvrijheid verzet zich onder anderen ook tegen het verbieden of belemmeren van de bedevaarten

183 naar Mekka , hoewel daarop meermalen is aangedrongen door velen , die, niet ten onrechte , het pan-Islamisme , dat vooral wordt aangewakkerd door de vele als Hadji teruggekeerde bedevaartgangers, een gevaar zien voor het behoud van onze heerschappij. Er zullen dus andere middelen moeten worden aangewend om ons te handhaven in onze heerschappij over Indië. Het krachtigst werkend middel is zeker wel , dat wij die heerschappij uitoefenen op zoodanige wijze , dat de inlandsche bevolking haar steeds meer gaat erkennen als een zegen. Zij zal dan niet alleen zelf geen poging doen om deze heerschappij van zich af te schudden , maar ook niet ons schouder aan schouder pal staan tegen elke poging van buiten om ons uit biet bezit onzer koloniën te verdringen. Onze zaak zal dan ook haar zaak zijn , waarvoor zij zal strijden zooals men strijdt voor eigen vaderland. Dan zou voorwaar uit de ' meer dan vijftig millioen inwoners een leger te trekken zijn , waarmede wij in staat waren met goede kans op succes elken aanval van buiten te weerstaan. Reeds nu trekken wij uit enkele deelen van Indië , bijvoorbeeld uit Madura en Amboina , uitmuntende soldaten , van erkenden moed en trouw. Zouden er niet meer volksstammen te vinden zijn waarin een even goede aanleg ligt , die door verstandige leiding te ontwikkelen ware ? Mij dunkt , ons ideaal moest zijn , een langzamerhand over geheel Indië zich uitbreidende militie-lichting. Nu wij intusschen nog zoover niet zijn en denkelijk vooreerst nog wel niet komen zullen ook, dient natuurlijk wel met huurtroepen gewerkt , die wij zoo goed mogelijk moeten trachten te maken , door vooral ook bij hun aanwerving en gedurende hun diensttijd goed acht te slaan op hun moraliteit. Bij uitgaven voor leger en vloot wachte men zich vooral voor een zuinigheid, die de wijsheid bedriegt. Het bezit onzer prachtige koloniën, waardoor wij zulk een aanmerkelijk hoogere plaats innemen in den rang der natiën dan anders het geval zou zijn, is groote offers ten volle waard.

184 Doch ook uit de opbrengsten der koloniën zelve kan voor defensieve doeleinden geput worden. Dat is niet meer dan billijk, daar het hier niet slechts het belang van Nederland geldt , maar wel degelijk óók dat van Indië zelf. Want al erkennen wij nog in veel te zijn te kort geschoten in onzen plicht tegenover de koloniën , toch mogen wij zonder zelfverheffing zeggen , dat ons bewind voor deze landen , vooral in den laatsten tijd in klimmende mate , een zegen is geweest, en dat verbreking van den band niet slechts voor Nederland , maar óók voor Indië een ware ramp zou blijken. Als secundair verdedigingsmiddel stelde ik voor Nederland, in het hoofdstuk over défensie , naast leger en vloot ook nog de verbonden. Het komt mij voor, dat dit secundair verdedigingsmiddel misschien ook voor Indië ware toe te passen. Aan Indië toch grenzen de bezittingen van Engeland, Frankrijk, Duitschland en de Vereenigde Staten. Die allen bedreigt wellicht in een wie weet hoezeer nabij zijnde toekomst een gemeenschappelijk gevaar : het zoogenaamde „gele gevaar". Ontzaglijk is in de laatste tijden gestegen de macht van Japan , en zijn hebzucht is blijkbaar grenzenloos. En als eenmaal in China uit de chaos, die daar thans nog heerscht, orde geschapen wordt en het op den reeds ingeslagen weg der Westersche ontwikkeling met reuzenschreden voortgaat, zal dit land met zijn honderden, millioenen inwoners een kracht kunnen ontwikkelen , welke die van Japan nog verre overtreft. Het is volstrekt niet onwaarschijnlijk, dat die beide, die dringend behoefte hebben aan meer ruimte voor hun overbevolking, zich te eeniger tijd, ja misschien reeds spoedig, zullen werpen op de nabij gelegen koloniën der Europeesche mogendheden. Welnu, zou het dan niet een daad van verstandige politiek zijn, als de door dit gevaar bedreigde mogendheden de handen ineensloegen om het met vereende kracht af te wenden? Een défensief verbond tusschen Nederland , Engeland , Frankrijk, Duitschland en de Vereenigde Staten, alléén ten doel hebbend de verdediging der koloniën in Oost-Azië en Australië, zou

185 geduchte weerkracht ontwikkelen en dus een waarborg zijn voor het behoud 'van den vrede in het verre Oosten. Eindelijk nog een opmerking, die uitsluitend onze WestIndische koloniën, Suriname en Curaçao betreft, voor welke overigens een groot deel van al het bovenstaande eveneens van toepassing is. Tusschen den politieken toestand onzer Amerikaansche en dien onzer Aziatische koloniën is een belangrijk onderscheid. Eigenlijk is Oost-Indië meer een bezitting dan een kolonie, terwijl daarentegen Suriname en Curaçao wèl het karakter van koloniën dragen. Zij ,hebben een zekere mate van zelfbestuur. In beide heeft men Koloniale Staten, vertegenwoordigende lichamen, welke met den Gouverneur het bewind uitoefenen. Wij zijn van meening, dat aan deze koloniën naarmate haar bevolking er rijper voor wordt, geleidelijk ruimer mate van zelfbestuur behoort te worden gegeven.

INHOUD.

Bladz. HET GEZAG

.

DE SOUVEREIN

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

DE VOLKSVERTEGENWOORDIGING HET KIEZEN

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

PARTIJEN EN COALITIES .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

INSTANDHOUDING VAN DEN STAAT

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

DE STAAT EN DE KERKEN

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

HET ONDERWIJS DE SOCIALE QUAESTIE DE RECHTSPRAAK

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

OPENBARE GEZONDHEID

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

KOLONIËN

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1. 26. 39. 48. 59. 74. 90. 103. 133. 159. 170. 176.

Uitgaven van S. & W. N. VN NOOTEN te SCHooxxovEx. C. E. VAN KOETSVELD. DE ROTTE PLEK. Naar aanleiding van het Rapport der Commissie voor Grondwetsherziening . . . . . . . Prijs f 0,25; fr. p. post f 0,26. Op duidelijke wijze en met verschillende voorbeelden tracht de schrijver aan te toonen, dat geen enkele wijziging onzer electorale wetgeving ook maar half zoo diep en zoo heilzaam kan ingrijpen in ons politieke leven als de invoering der Evenredige Vertegenwoordiging. Dr. C. E. VAN KOETSVELD. TOT WIEN, HEER ? Een geschenk aan Jeugdige Lidmaten . . . Prijs gebonden f 0,90. Prof. Dr. L. KNAPPERT. DE RAMP VAN LEIDEN. 12 Januari 1807. Na honderd jaar herdacht. Met platen, portretten, plattegrond, bijlagen en register. Prijs f 1,55, gebonden f 1,90. .

BALDASSARE LABANCA. DE TOEKOMST VAN HET PAUSDOM. Historisch Kritische Studie, naar de Hoogduitsche uitgave voor Nederland bewerkt door J. H. MARONIER. Prijs f0,75. -

Dr. E. LA ITRILLARD. LEVENSGELUK. Een wegwijzer om gelukkig te worden en gelukkig te zijn. Vrij bewerkt naar ASTA RóTGERS : „Wie begründe ich mein Lebensgluck ?" Prijs f0,00 , geb. f0,90. HEIDEBLOEI. . . . „ „ 0.90 , „ „ 1,25. HERFSTSYRINGEN . „ „ 0,90, „ „ 1,25. LAATBLOEIERS . . „ „ 0,90 , „ „ 1,25. 13. 36e Jaar o ' f 0,'75. ...............................................Prijs gang . . . . . . . . . . . . A. C. LEENDERTZ. ORTHODOX OF MODERN ? Kunnen wij Christenen zijn zonder te gelooven in Christus ? Prijs f0,10. MARGARETHA PLEMP VAN DUIVELAND en HENIIIËTTE REHM. VONKEN VAN HET GROOTE LICHT. Gedachten van vele menschen. . . . . . . . . . . Prijs gebonden f 1,25 , verguld op sneê f 1,50. J. H. MARONIER. KORTE GESCHIEDENIS VAN HET GODSDIENST-ONDERWIJS IN DE CHRISTELIJKE KERK. I. Tot a/d Kerkhervorming. Prijs vroeger f0,75, thans f0,10. „ 1,50, „ „ 0,80. II. De 16e en 17e eeuw . . „ „ 1,50, „ „ 0,80. III. De 18e en 19e eeuw . . „ De 3 deelen te zamen, prijs vroeger f 3,75, thans voor f 1,50. EIMILLE RABAITD. DE OUDERDOM. De weg om een gelukkigen ouderdom te bereiken. Naar het • Fransch door J. H. MARONIER . . . . . . Prijs f 0,90, gebonden f 1,25.

Uitgaven van S. & W. N. VAN NOOTEN te SCHOONHOVEN. VAN DALE'S TAALKUNDIG HANDBOEKJE, of Alphabetische lijst van alle Nederlandsche woorden, die wegens spelling of taalkundig gebruik aan eenige bedenking onderhevig zijn. Herzien en met de spelling van het Woordenboek der Nederlandsche taal in overeenstemming gebracht, door J. MANHAVE. Zesde, veel vermeerderde druk, door A. W. STELLWAGEN . . . . . . . . . . . . . . . Verminderde prijs f 0,225, gebonden f 0,50. ..

GRONDWET van het Koningrijk der Nederlanden. Prijs

f 0,10.

Mr. W. J. C. VAN JI SSELT. VERZAMELING VAN NEDERLANDSCHE STAATSREGELINGEN EN GRONDWETTEN. Zevende druk. Herzien en vermeerderd door MR. L. DE HARTOG, Oud-Hoogleeraar aan de Universiteit van Amsterdam . . . . . . . . . . . . . . . . . Prijs gebonden f 1,90. Nr. J. A. HOLSTER. HET WETBOEK VAN KOOPHANDEL, ten gebruike van den Koopman, den Zeevarende en den Winkelier, vermeerderd met Formulieren, Bijlagen en Registers. Zesde, herziene en vermeerderde druk, bewerkt door Mr. F. A. MOLSTER, Advocaat te Amst'erdam . . . Prijs f 2,50, gebonden f 2,90. W. C. 11 STA .ING. De Binnen- en Buitenlandsche MATEN, GEWICHTEN EN MUNTEN van vroeger en tegenwoordig, met hunne onderlinge vergelijkingen en herleidingen, benevens vele andere, dagelijks te pas komende opgaven en berekeningen. Vierde, herziene en veel vermeerderde druk, bewerkt door R. W. VAN WIERINGEN . . . . . . . Prijs gebonden f 1,25. H. M. J. WATTFL. ONS BU RGERLIJK PROCESRECHT in Populaire Schetsen . . Prijs f 0,50, fr. p. post f 0,53. W. J. HOFDIJK en L. F..1. HASSELS. KEURGARVE. Verzameling van gedichten, geschikt voor declamatie. Ernst en luim. Achtste, veel vermeerderde druk, herzien door F. H. VAN LEENT. Prijs in 3 deelen f 1,89, in 1 deel f 1,50, gebonden f 1,90. F. H. VAN LEENT. UIT HET LEVEN VAN OOM TOM . . . . . . . . . . . . . . Prijs f 0.30. op linnen f 0.60. — REISAVONTUREN VAN GULLIVER Prijs f 0,30, op linnen f 0,60. — JUFFROUW MUIZENSCHRIK EN HAAR FAMILIE . . . . Prijs f 0,30, op linnen f 0,00. -- HOE ONZE KLEINEN ZICH VERMAKEN . . . . Prijs Prijs f 0,30, op linnen f 0,00. AGATHA SNELLEN. HARTEDIEFJES. Verhalen en Versjes. (116 bladz. en 12 platen). . . . . . . Prijs gebonden f 0.93.