ONDERSTEUNENDE ROL VAN VOEDING BIJ KANKERTHERAPIE ISABELLE HEYENS, DIËTISTE UZ GENT
[email protected] Inleiding Wereldwijd worden er dagelijks mensen gediagnosticeerd met kanker. Talrijke onderzoeken zijn lopende met betrekking tot het ontstaan, de ontwikkeling en de behandeling van kanker. In de preventie krijgt voeding een heel belangrijke plaats, zowel de aan de voeding gerelateerde risicofactoren als de beschermende effecten van gezonde voeding. Een voedingspatroon kan namelijk bijdragen tot het ontstaan van sommige vormen van kanker of juist omgekeerd, ze helpen voorkomen. Minder wordt er gepraat over de rol van voeding bij de behandeling van kanker. Voeding kan niet worden beschouwd als een therapie bij kanker maar kan wel een belangrijke ondersteunende rol spelen tijdens de kankerbehandeling. Doelstelling voedingsadvies Bij elke fase van de behandeling kan men de diëtiste betrekken, zowel bij de diagnostische fase, de behandelingsfase (chirurgie, chemotherapie, radiotherapie), het afronden van de therapie en/of onderhoudstherapie als bij de palliatieve zorg. In iedere fase moet men de volgende doelstellingen hanteren: -
handhaven / verbeteren of niet onnodig laten verslechten van de voedingstoestand
-
verminderen of het niet onnodig laten toenemen van klachten
-
optimaal informeren van de patiënt en/of mantelzorgers over de relatie voeding en kanker
Er bestaat geen algemeen standaard voedingsadvies bij kanker. Het voedingsadvies moet steeds individueel uitgewerkt worden, rekening houdend met de psychologische draagkracht van de patiënt. Men tracht in hoofdzaak de levenskwaliteit te bevorderen.
Ondersteunende rol van voeding bij kankertherapie ▪ I. Heyens Symposium « Kanker en voeding » ▪ Instituut Danone ▪ 17/10/2009 ▪1▪
Relevante medische gegevens voor de diëtiste Belangrijke medische gegevens worden best eerst opgezocht alvorens men naar de patiënt gaat zodat men de mogelijke voedingsproblemen al in kaart kan brengen. Noodzakelijke gegevens zijn: -
diagnose: soort tumor, locatie, stadiëring, eventuele nevendiagnoses
-
symptomen
die
de
patiënt
ervaart
zoals
anorexie,
aversies,
smaak-
en
reukveranderingen, vermoeidheid, passagestoornissen, … -
medicatie / therapie: chirurgie, radio-, chemo-, hormoon-, immuno- en endoscopische therapie, aard van de behandeling (in opzet curatief, palliatief of symptomatisch)
-
overige: lengte, gewicht, gebruik voedingssupplementen of alternatieve aanvullende behandeling, …
Na het verzamelen van deze informatie is het makkelijker om een voedingsgesprek aan te knopen met de patiënt en op deze manier de voedingstoestand te kunnen gaan bepalen, het klachtenpatroon in beeld te brengen en tenslotte tot een individueel voedingsadvies over te gaan. Bepaling voedingstoestand Ongewild gewichtsverlies is een betrouwbare parameter voor verslechtering van de voedingstoestand. Men spreekt van ongewenst gewichtsverlies bij gewichtsverlies van >5% binnen 1 maand of >10% gewichtsverlies binnen 6 maanden. Bij diagnose is er in 50 tot 60% van de gevallen al sprake van relevant gewichtsverlies. In vergevorderde stadia van kanker komt ongewenst ernstig gewichtsverlies bij vrijwel alle patiënten voor. Kanker leidt dus tot ondervoeding, niet te min blijft ondervoeding een onderschat probleem. Ondervoeding leidt op zijn beurt tot: -
verhoogde morbiditeit en mortaliteit bij behandelingen
-
verminderde immuniteit
-
lagere levenskwaliteit
In laatste stadia ziet men de cachexie verschijnen, een ernstige vorm van ondervoeding. De verslechterde voedingstoestand kan op 2 manieren ontstaan, enerzijds door de verminderde inname van voeding en anderzijds door de metabole ontregeling door stoffen die de tumor zelf produceert. Oorzaken van verminderde inname van voeding zijn bijvoorbeeld: -
ligging van de tumor (mond, slik- of passagestoornissen, maagdarmklachten, pijn,)
Ondersteunende rol van voeding bij kankertherapie ▪ I. Heyens Symposium « Kanker en voeding » ▪ Instituut Danone ▪ 17/10/2009 ▪2▪
-
bijwerkingen van de behandeling (mucositis, misselijkheid, braken, constipatie, diarree, …
-
psychosociale problemen (angst, depressie, hulpbehoevendheid neemt toe,)
Bepaling van klachten “Een klacht is een klacht als de patiënt zegt dat het een klacht is en is zo groot als de patiënt zegt dat hij is” Dit citaat geeft aan dat het belangrijk is het begin en de duur van de klacht, de oorzaken en de verklaring die de patiënt zelf heeft voor zijn klacht in kaart te brengen. Mogelijke oorzaken en verklaring van klachten zijn: anorexie, aversies, vermoeidheid, constipatie, mucositis/stomatitis, darmkrampen, diarree, misselijkheid. Daarnaast zijn er klachten die niet voedingsgerelateerd zijn, zoals pijn, benauwdheid, angst en depressie, hik, jeuk, slapeloosheid, … . Deze klachten kunnen wel een invloed hebben op de voedselinname en mogen niet over het hoofd gezien worden. Een patiënt zal pas echt open staan voor voedingsadvies als de hulpverlener ook aandacht heeft geschonken aan die klachten die de patiënt erg in beslag neemt. Malaiseklachten Malaiseklachten zijn een geheel van klachten die elkaar beïnvloeden, versterken en/of uit elkaar vloeien. De verschillende klachten zijn : anorexie, aversies, smaak- en geurveranderingen, misselijkheid en braken, vermoeidheid. Malaiseklachten komen frequent voor, ongeveer 80% van alle kankerpatiënten vertonen deze klachten. Deze komen voor bij alle types van kanker en in elk stadium van de ziekte kunnen ze zich voordoen. De oorzaken zijn het kankerproces op zich, de metabole veranderingen, de behandeling (bv. bijwerkingen van chemotherapie) en de psychologische factoren. De doelstelling van het voedingsadvies bij malaiseklachten is hoofdzakelijk een afzwakking van de klachten te weeg te brengen waardoor de levenskwaliteit stijgt en de voedingstoestand stabiel blijft en/of verbetert. Malaiseklachten zijn nooit volledig te vermijden. Anorexie Anorexie is een gebrek aan eetlust, dit verlies aan eetlust staat bij de meeste kankers in verhouding met het stadium waarin de tumor zich bevindt.
Ondersteunende rol van voeding bij kankertherapie ▪ I. Heyens Symposium « Kanker en voeding » ▪ Instituut Danone ▪ 17/10/2009 ▪3▪
De lichamelijke gevolgen van anorexie zijn (ongewild) gewichtsverlies waardoor het risico op ondervoeding stijgt maar ook emotioneel is dit een moeilijke klacht. De omgeving probeert vaak met goede bedoelingen maaltijden te bereiden maar de patiënt kan het niet opeten. De patiënt gaat dit als een sociaal isolement ervaren. Tips bij mensen met anorexie zijn: -
kleine frequente maaltijden
-
constant knabbelen vermijden
-
voldoende vochtopname, minstens 1,5 l vocht/dag
-
zeer vette maaltijden vermijden
-
teveel lucht in de maag vermijden
-
teveel voedingsvezels vermijden
Aversies, smaak- en geurveranderingen Aversies zijn een afkeer voor bepaalde voedingsmiddelen, dit is individueel zeer verschillend. Belangrijk om weten voor de patiënt is dat men hieraan moet toegeven. Voedingsmiddelen die vroeger tot het lievelingsmenu behoorden kunnen nu net enorm tegenstaan en omgekeerd. Mogelijke oorzaken voor deze aversies zijn de smaak- en geurveranderingen en negatieve associaties die patiënten maken met voedingsmiddelen. Mogelijke tips bij dit type klachten zijn dat de patiënten de voedingsmiddelen best vermijden die de aversie opwekt en voldoende drinken om een vieze smaak te voorkomen. Sommige patiënten verdragen liever een koude dan een warme maaltijd. Misselijkheid en braken Oorzaken hiervan zijn de smaak- en geurveranderingen, uitdroging, de behandeling op zich, de tumor en pijn of angst voor de behandeling. Tips hierbij zijn voldoende vocht innemen, maar liefst in kleine hoeveelheden, bij voorkeur calorierijke dranken. De patiënt vermijdt best een te lege maag, men mag gerust gebruik maken van tussendoortjes.
Frequente, kleine maaltijden op het tijdstip waarop de
misselijkheid het minste zijn aan te raden. De misselijkheid komt het meeste voor kort na de therapie en houdt vaak een paar dagen aan. Het is belangrijk om in die dagen het gewichtsverlies zoveel mogelijk te beperken. Medicatie tegen de misselijkheid overlopen met de patiënt, arts eventueel inschakelen indien patiënt deze nog niet en/of verkeerd gebruikt.
Ondersteunende rol van voeding bij kankertherapie ▪ I. Heyens Symposium « Kanker en voeding » ▪ Instituut Danone ▪ 17/10/2009 ▪4▪
Vermoeidheid Dit is de meest voorkomende klacht bij kanker, 78 tot 96 % van de patiënten melden deze klacht. Het gaat hier over een extreme vorm van vermoeidheid, deze verdwijnt niet na een goede nachtrust. Via voeding kunnen we hier geen verlichting brengen maar vermoeidheid gaat het maaltijdgebeuren in negatieve zin beïnvloeden. Hierop inspelen kan men door tips te geven dat men de maaltijdbereiding eens door anderen kan overlaten, het bezoek organiseren op een dag, voeding aanbrengen die eerder een zachtere en/of vloeibare consistentie hebben, … . Belangrijke aandachtspunten tijdens het voedingsconsult Iedere diëtiste kan
de eventuele voedingstekorten
vaststellen
via een
grondige
voedingsanamnese en bijsturen waar nodig. Eerder psychologische factoren zijn hier vaak de sleutel tot al dan niet slagen van het voedingsadvies. Als hulpverlener is het belangrijk om een goede basis aan elementaire mensenkennis te bezitten. Men moet niet als psycholoog fungeren, doorverwijzen bij het ontdekken van zware psychologische problemen is absoluut noodzakelijk. Wel is het belangrijk dat de omgang met de patiënten vlot verloopt en dat men goed kan luisteren.Enkel op deze manier kan men een vertrouwensband ontwikkelen met de patiënt. De intensiteit van een voedingsconsult kan variëren van een eenmalig contact, tot een frequente begeleiding, soms uitlopend tot een jaar of langer bij bv. een hoofd-hals problematiek. Op basis van het gewichtsverloop kan de patiënt zelf controleren of zijn inname voldoende is en contact met de diëtist noodzakelijk is. Iedere vorm van kanker en de kankerbehandeling kent zijn eigen verloop en duur. Voortdurend
worden
nieuwe
behandelmethoden
ontwikkeld,,
die
al
dan
niet
voedingsproblemen met zich meebrengen. De voedingsbegeleiding moet daarop aansluiten. Besluit Tot nu toe kan voeding geen therapeutische rol spelen bij kanker, maar voeding speelt eerder een belangrijke ondersteunende rol. Naast het geven van concreet en individueel aangepast voedingsadvies dient men heel veel aandacht te schenken aan de sociale en emotionele aspecten bij de kankerpatiënt. Enkel op deze manier kan het voedingsadvies een meerwaarde betekenen.
Ondersteunende rol van voeding bij kankertherapie ▪ I. Heyens Symposium « Kanker en voeding » ▪ Instituut Danone ▪ 17/10/2009 ▪5▪
REFERENTIES •
De Winter Eva, Voedingsadviezen voor mensen met kanker, Nutrinews, juni 2001
•
Landelijke Werkgroep Diëtisten Oncologie (LWDO), algemene voedings- en dieetbehandeling, 2005
•
NVD- Artsenwijzer Diëtetiek, oncologie, 2004
•
Richtlijn: “Kanker”, Elversier gezondheidszorg, Maarssen, 2003
Ondersteunende rol van voeding bij kankertherapie ▪ I. Heyens Symposium « Kanker en voeding » ▪ Instituut Danone ▪ 17/10/2009 ▪6▪
