Oncologische revalidatie. Samenvatting. Onderwerp:

Onderwerp:

Soort uitspraak:

Oncologisch revalidatiemaakt onderdeel uit van geneeskundige zorg, progra mma Herstel en Balans is geen te verzekeren zorg Het CVZ stelt dat oncologische rev alidatie z org omvat die gericht is op de functionele, fy sieke, psy chische en sociale problemen verbonden met kanker, inclusief naz org en revalidatie. Het gaat daarbij om adv ies en w aar nodig begeleiding bij het omgaan met de ziekte, herstel, conditiev erbetering en in stand houden van de conditie. Oncologische rev alidatie is onderdeel van oncologische z org en daarmee van geneeskundige z org. Het is z org z oals medisch specialisten die plegen te bieden en die voldoet aan de stand van de w etenschap en praktijk. Oncologische rev alidatie is daarmee aan te merken als te verzekeren z org in de z in van de Zorgv erzekeringswet. Het CVZ is van oordeel dat oncologische revalidatieprogramma’s als Herstel en Balans niet z ijn aan te merken als te verz ekeren z org. Er is nog onv oldoende bewijs v oor de w erkzaamheid en effectiviteit van programma’s die een fy siek deel combineren met een psy chosociaal deel en zich beperken tot één bepaalde fase van kanker. Bewegen moet onderdeel z ijn van de oncologische z org in het gehele traject diagnosebehandeling-naz org. SpZ = standpunt Zvw

Datum:

17 nov ember 2008

Samenvatting:

Onderstaand de v olledige uitspraak.

Oncologische revalidatie Samenvatting Oncologische revalid atie

Oncologische zorg

Het College voor zorgve rzekeringen (CV Z) nee mt in dit rapport een standpunt in ove r oncologische re validatie en spe cifieke oncologische re validatie programma’ s als Herstel e n Balans. Het CV Z beoordee lt of oncologische revalidatie e n programma’s als He rstel e n Balans zijn aan te merke n als te verzekere n pre statie s op grond van de Zvw. Het CV Z stelt zich op het st andpunt dat zorg ge richt op de functione le, fysieke, psychische e n sociale proble men verbonden met kanke r, waaronder be gre pen nazorg en revalidatie, onderdee l uitmaakt van de oncologische zorg. Het gaat hierbij om het geve n van advies e n waar nodig bege le iding bij het omgaan met de ziekte (coping), herstel,

Uitspraken www.cvz.nl – 28100518 (29018879)

1

Geneeskundige zorg

conditie verbetering en het we rken aan het in stand houde n van de conditie. Oncologische re validatie betreft oncologische zorg e n daarmee genee skundige zorg zoals me disch- spe cialisten die ple ge n te bie de n en voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk (art. 2.1, lid 2 en 2.4, lid 1 Bzv). Oncologische re validatie is daarmee een te ve rzekeren prestatie in termen van de Zvw. Oncologische interventie s moeten ge richt zijn op alle fasen waarin een kanke rpatië nt zich kan be vinden e n pe r patiënt en per ziektefase moet be paald worden we lke interventie het meest aange wezen is. De intra- en interindividue le variatie vraagt om zovee l moge lijk op maat gege ven oncologische zorg. In individuee l ge ïndicee rde ge vallen kan bij kanke r naast de oncologische zorg ook fysiothe rapie, oefenthe rapie of psychologische zorg worde n ge bode n. Deze zorg kan te verzekere n zorg zijn.

Programm a’s niet evidence based

Omdat er onvoldoende e vide nce is ove r de we rkzaamhe id en effectiviteit van spe cifieke oncologische re validatieprogramma’s als He rstel e n Balans stelt het CV Z zich op het standpunt dat deze programma’s niet zijn aan te merke n als te verzekere n pre statie.

1. Inleiding Standpuntbep alin g Pakketadvies 2007

In het Pakket advies 2007 is het standpu nt van het CV Z opgenome n ove r het oncologische re validatieprogramma Herstel en Balans. Op ve rzoek van de S tichting He rstel & Balans heeft het CV Z toen be oordee ld of het programma Herstel en Balans als te verzekere n pre statie in het basispakket van de Zorgve rzekeringswet (Zvw) kon worde n aangeme rkt 1.

Programm a Herstel en Bal ans

Herstel en Balans is ee n drie maanden dure nd programma, best aande uit een combinatie van fysieke e n psychosociale compone nten (lichaamstraining en e ducatie). Het programma richt zich op een bepaalde fase van de ziekte. Het is bestemd voor pe rsone n met lichame lijke, psychische en/of sociale klachten die de primaire behande ling van hu n kanke r hebbe n afge rond e n uitzicht he bbe n op langdu rig he rstel.

Integr aal Het CV Z nam in het Pakket advies 2007 het standpu nt in dat programm a geen te het integrale programma ge en zorg conform de st and verzekeren wetenschap e n praktijk was. Er ware n nog onvoldoe nde prestatie gege ve ns beschikbaar over de (lange termij n-) effecten op de kwaliteit van le ven e n de rol van de ve rschillende componenten van het programma. Ook was onvoldoende du ide lijk of 1

In de St icht ing Herst el & Balans part iciperen de V ereniging v an Int egrale Kankercent ra (V IKC), Rev alidat ie Nederland (RN) en de Nederlands e Fed erat ie v an Kankerpat iënt eno rganis at ies (NKF).


2

de ge neeskundige zorg en spe cifiek de oncologische zorg tekortschiet in het bie den van bege le iding e n nazorg. Hie rbij doe lde het CV Z op moge lijk onvoldoe nde advie s aan de patië nt ove r he rstel, conditie ve rbetering e n het omgaan met de ziekte (coping) en op het moge lijk onvoldoe nde we rke n aan het in stand houde n van de conditie vanaf het moment van de diagnosestelling. Op onderdelen een te verzekeren prestatie

Het CV Z kwam tot de conclusie dat be paalde onde rde len van het programma als te verzekere n pre statie s volgens de Zvw zijn aan te me rken. Hie rbij gaat het om voor individueel geïndiceerde bepe rkinge n ge geve n fysio- of oefentherapeutische behande lingen.

Meer onderzoeksgegeven s

Het CV Z gaf aan een eventueel nieuw verzoek van de S tichting Herstel & Balans in be hande ling te nemen zodra mee r onderzoeksgege ve ns beschikbaar zouden zijn.

R apport Gezondheidsr aad

V an de Gezondheidsraad was inmiddels het rapport ‘Nacontrole in de oncologie’ versche nen. De Gezondheidsraad stelt daarin dat de nacontrole (de programmatisch aange boden nazorg) in de oncologie voor ve rbetering vatbaar is.2 Over re validatie programma’ s zegt de Gezondhe idsraad dat de bij drage daarvan verde r onderbou wd dient te worden e n dat harde uitsprake n ove r de we rkzaamhe id e n effectiviteit ervan nog niet mogelijk zijn.

Insti tute o f Medicine

Behalve de Gezondhe idsraad stelde ook het Amerikaanse ‘Institute of M edicine’ in het rapport ‘Cance r Care for the W hole Patie nt’ dat psychosociale factoren in de oncologische zorg niet de aandacht van zorgve rle ne rs krijge n die ze verdiene n. 3 Psychosociale f actoren ku nne n een effect hebben op de lichame lijke gezondheid. 4 Om de psychosociale gezondhe idszorg te verbetere n zouden de biomedische en de psychosociale zorg beter op e lkaar moeten zijn afgestemd. 5

Oncologische revalid atie

In oktobe r 2007 vroe g de S tichting Herstel & Balans aan het CV Z om op basis van de in de loop van 2007 nieuw versche nen onderzoeksresult aten positief te oordele n ove r het in aanme rking ne men van oncologische re validatie in de vorm

2

Gezondheidsraad. Naco nt role in de o ncologie. Doelen ond ers cheid en, inhoud ond erbouw en. Den Haag: Gezondheids raad, 2007; publicit air. 2007/10. 3 Inst it ut e of M edicine (IOM ). W ashingt on Nat ional Acad emic Press 2007 (ww w.nap.edu). Somberheid kan bijv oorbeeld de t herap iet rouw v erminderen. V olgens het rapport zijn in de V erenigde St at en meerd ere eff ect iev e psy choso ciale int erv ent ies bes chikbaar v oor pat iënt en, met name gericht op de psy choso ciale behoeft en v an de pat iënt en niet op de fy sieke co nd it ie. 4 Het IOM definieert psy choso ciale zorg als: p sychologische en sociale zorg en interventies die p atiënten en hun omg eving in staat stellen de biomedische zorg te op timaliseren en om te g aan met de p sycholog ische-/g edrag s- en sociale asp ecten van de ziekte en de consequenties daarvan teneinde de g ezondheid te bevorderen. 5 Okuy ama T, Akechi T, S hima Y,et al. Fact ors correlat ed w it h fat igue in t erminally ill cancer pat ient s: a longit udinal st udy. J Pain Sy mpt omM anage 2008: Ook Okuy ama et al co ncluderen dat zow el fy sieke als psy chis che fact oren bij t erminale kankerp at iënt en bepalend zijn v oor de v ermo eid heid. Zij pleit en v oor psy cholog is che int erv ent ies aanv ullend aan fy sieke.


3

van het programma Herstel en Balans als te verzekere n pre statie in het basispakket. Standpuntbep alin g

M ede op basis van de ve rvolge ns in 2008 verschene n onderzoeksgege ve ns beoordee lt het CV Z in dit rapport Herstel en Balans opnieuw. Deze beoordeling plaatst het CV Z echter in een breder kade r. De eerste vraag die het CV Z beantwoordt, is of oncologische revalidatie oncologische zorg e n daarmee genee skundige zorg is in de zin van de Zvw (zorg zoals medisch- specialisten die plege n te bie de n en conform de stand van de wetenschap en praktijk) en of het als te verzekere n zorg is aan te me rken. D aarnaast neemt het CV Z een standpunt in ove r spe cifie ke oncologische re validatieprogramma’s als He rstel e n Balans e n be oordeelt het of deze programma’s zijn aan te merke n als een te ve rzekeren pre statie.

2. Standpunt Oncologische zorg

Het CV Z stelt zich op het st andpunt dat oncologische zorg zorg omvat die ge richt is op de functionele, fysie ke, psychische en sociale probleme n ve rbonde n met kanker, waaronde r begre pen nazorg en revalidatie. Het gaat bij oncologische re validatie om het geve n van advies e n waar nodig bege leiding bij het omgaan met de ziekte (coping), herstel, conditieve rbetering e n het we rke n aan het in stand houde n van de conditie. Oncologische re validatie betreft oncologische zorg e n daarmee genee skundige zorg zoals me disch- spe cialisten die ple ge n te bie de n en voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk (art. 2.1, lid 2 en 2.4, lid 1 Bzv). Oncologische re validatie is daarmee een te ve rzekeren prestatie in termen van de Zvw. Interventie s moeten ge richt zijn op alle fasen waarin ee n kanke rpatië nt zich kan be vinden e n pe r patiënt en pe r ziektefase moet be paald moet worden we lke interventie het meest aange wezen is. In individuee l ge ïndicee rde ge vallen kan bij kanke r ook fysiotherapie, oefentherapie of psychologische zorg worden gebode n. Deze zorg kan te ve rzekeren zorg zijn.

Programm a’s niet evidence based

Omdat er onvoldoende e vide nce is ove r de we rkzaamhe id en effectiviteit van spe cifieke oncologische re validatieprogramma’s als He rstel e n Balans stelt het CV Z zich op het standpunt dat deze programma’s niet zijn aan te merke n als een te verzekere n pre statie.


4

3. Co nsequenties Geneeskundige zorg

Oncologische re validatie betreft oncologische zorg e n daarmee genee skundige zorg zoals me disch- spe cialisten die ple ge n te bie de n en voldoet aan de stand van de wetenschap en praktijk (art. 2.4, lid 1 en 2.1, lid 2 Bzv). Het gaat hie rbij om te verzekere n zorg in terme n van de Zvw. Is de patië nt geïndiceerd voor fysiothe rapie of oefentherapie of voor psychologische zorg bij kanker, dan kan dit ook worde n gebode n. Deze zorg kan ook te ve rzekere n zorg zijn.

Richtlijnontwikkeling

Het CV Z onde rsteunt de ontwikke ling van de Richtlijn Oncologische Revalidatie. Deze richt zich op de re validatie tijdens en na de be hande ling en stelt de vraag centraal welke vorm van oncologische re validatie in we lke ziektefase voor we lke patië nt het meest effectief is om klachten te voorkome n of te vermindere n. V oor ve rzekeraars is het van belang om e r bij hun contractuele onderhande lingen met de medisch-spe cialisten ove r het leve re n van oncologische zorg re kening mee houde n dat die zorg ook oncologische re validatie omvat.

DBC- aanp assing

De bekostiging van de oncologische zorg vindt plaats op basis van DBC’ s. Als wijziginge n noodzake lijk zijn om deze DBC’s aan te laten sluiten op de oncologische revalidatie, dan moeten de medisch-spe cialisten DBC-onderhou d ve rzoeken deze aan te passe n.

Programm a’s geen te verzekeren prestatie

Omdat specifieke oncologische revalidatie programma’ s, zoals aange bode n in de vorm van He rstel e n Balans, niet voldoe n aan het criterium st and van de wetenschap en praktijk, kunne n deze programma’s niet worde n aangeme rkt als te ve rzekere n zorg in terme n van de Zvw.

4. Motivering: de juridische en medische beoo rdeling 4.a. Relevant e wet - en regelgeving Bij deze duiding is de volge nde weten rege lge ving aan de orde: Te verzekeren risico’s



Artikel 10 Zvw. Dit artike l be paalt we lke risico’s moeten worden verzeke rd in ee n zorgve rzekering. Artikel 10, onde r a Zvw, be paalt dat het krachtens de zorgverzekering te ve rzekeren risico de be hoefte inhou dt aan onde r andere genee skundige zorg.

N adere regeling inhoud en omvan g



Artikel 11, derde lid Zvw. Dit artike l bepaalt dat bij alge mene maatre ge l van be stuur (het Bzv) de inhou d


5

en omvang van de te verzekere n pre statie s nader worden ge rege ld. 

Artikel 2.1, eerste lid Bzv. Dit artikel re gelt dat de zorg en overige diensten, be doe ld in artike l 11, eerste lid, onderdee l a, van de Zvw de vormen van zorg of die nsten omvatten die naar inhou d en omvang zijn omschre ve n in de artike len 2.4 tot en met 2.15 van het Bzv.

Stand van de weten sch ap en prakti jk



Artikel 2.1, tweede lid Bzv. Dit artike l re ge lt dat de inhou d en omvang van de vorme n van zorg of die nsten mede worde n be paald door de st and van de wetenschap e n praktijk e n, bij ontbreke n van zo’n maatst af, door hetgee n in het betrokken vakgebied geldt als verantwoorde en adequ ate zorg e n diensten.

Geneeskundige zorg



Artikel 2.4, eerste lid Bzv. Dit artikel omschrijft welke zorg ge nee skundige zorg omvat: Geneeskundige zorg omvat zorg zoals huisartse n, me disch- spe cialisten, klinisch psychologen (..) die ple gen te biede n (..).

Par am edische zorg



Artikel 2.6, tweede lid Bzv. Dit artike l omschrijft welke zorg fysiotherapie e n oefenthe rapie omvat: Fysiothe rapie of oefentherapie omvat zorg zoals fysiotherapeuten en oefenthe rapeuten die ple ge n te bie de n (..).

Het CV Z toetst op basis van deze wettelijke bepalingen de oncologische re validatie e n oncologische revalidatieprogramma’s aan de volgende criteria:  Gaat het om zorg die be roe psbe oefenare n plegen te bie de n?  Gaat het om zorg conform de stand van de wetenschap e n praktijk?  Overige wettelijke voorwaarden.

4.b. Crit eria ‘plegen t e bieden’ en ‘stand van de wet enschap en praktijk’ Plegen te bieden

Het CV Z stelt vast of aan het criterium ‘plege n te bie de n’ wordt voldaan aan de hand van het rapport ‘Betekenis e n beoorde ling criterium ple gen te biede n’ van 17 novembe r 2008.

Evidence b ased

Het CV Z volgt voor de be oordeling of een pre statie voldoet aan de stand van wetenschap en praktijk de principes van E vidence Based M edicine (EBM ). Het CV Z beschrijft in zijn rapport ‘Beoorde ling st and van de wetenschap en praktijk’ van 5 nove mbe r 2007 (nr. 254) op we lke wijze wordt getoetst of een prest atie aan dit criterium voldoet.


6

Liter atuursearch

Het CV Z heeft in het kade r van deze standpuntbe paling een literatuurse arch ve rricht en een aant al we bsites ge scree nd. 6 7 De kern uit de me dische achtergrondrapportage is in dit rapport opge nomen. De websites zijn gescreend op uitge brachte standpunten over programma’s bij kanke rge re lateerde ve rmoeidhe id en op richtlijne n ge re lateerd aan oncologische revalidatie programma’s. 8

PICO

De vragen die gesteld zijn (PICO), zijn:  P (Patiënten): Om we lke/wat voor patië nten gaat het? Is er sprake van problematiek die specifiek is voor oncologische patiënten ( niet actief in be handeling) ? Zijn oncologische patië nten aange wezen op spe cifieke interve nties?  I (interve ntie): Om welke interve ntie/be handeling gaat het? Betreffen de interve ntie s zorg zoals me disch spe cialisten die ple ge n te bie den?  C (Comparison): M et welke ( standaard) be handeling verge lijk je ? Zij n de interve nties effectief conform de stand van de wetenschap en praktijk?  O (Outcome): W at is het resultaat ? Als re le vante uitkomstmaten zijn hie rbij ge hanteerd: de gezonhe idsge relateerde kwaliteit van le ven (QALY), de mate van participatie, morbiditeit (fysieke e n psychologische), ve rmoeidheid, fysiek functione ren, cognitief functione re n en mort aliteit.

Search i.h.k.v. programm a’s

V oor wat betreft de specifieke oncologische re validatieprogramma’s als He rstel e n Balans is de se arch spe cifie k gericht op de vraag of deze programma’s effectief zijn bij kanke rge re lateerde ve rmoeidhe id. Bij de selectie van artike len zijn als in- e n exclusie-criteria gebruikt: patië nten be hande ld voor kanke r, oncologische revalidatie programma’s met een fysiek dee l (training) e n/of een psychosociaal dee l (psychoeducatie en lotge notencontact) in verge lijking met standaardbe hande ling of geen interventie, uitkomst verbeterde kwaliteit van le ven na kanke r of daaraan te relatere n uitkomstmaten.

6

Zie lit erat uurov erzicht en Ov erzicht v an geselect eerde st udies. Gebruikt e zoekt ermen: cancer, neoplas m, surv iv ors, counseling, fat igue, exercis e, exercise t herapy , rehabilit at ion. Zow el fullt ext als ook met M ESH gezocht . Filt er: v anaf 2006/06. De lit erat uur search is doorgev oerd in M edline, EM BAS E, en de Cochrane Library v oor de periode v an juni 2006 t ot nov ember 2007. 8 W ebsit es v an NICE, Amerikaans e V erzekeraars, HTA-net w erk, Nederlandse Hart st icht ing (www .hart st icht ing.nl), V ereniging v an Int egrale Kankercent ra (ww w.oncoline.nl), CBO (www .cbo.nl) en Nat ional Comp rehens iv e Cancer Net w ork (www .nccn.org). 7


7

4.c. Medische beoordeling 4.c.1. Oncologische revalidatie Biomedische beh andeling

De behande ling van kanker is mee stal bepe rkt tot de biome dische behandeling. Bij oncologische re validatie gaat het vooral om de be handeling van symptomen ( pij n, dyspneu, ane mie, e lektrolytstoornisse n, depre ssie).

Psychische ondersteuning

Aan de ziekte ge relateerde functione le, fysieke en sociale proble men worden niet st andaard behande ld. W ordt psychische onde rsteuning ge bode n, dan gaat het vooral om training en ontspanning(soefeningen), ru stprogramma’s, psycho-educatie e n be hee rsing van bijkome nde stre sssymptomen. 9

Kanker als chronische ziekte

Het risico op overlij den bij kanke r is in de afge lope n de cennia echter aanzienlijk terugge dronge n en dat plaatst kanke r in een ande r pe rspe ctief dan vroe ger. K anker wordt in steeds mee r gevalle n ee n chronische ziekte en het aantal mense n dat kanke r heeft of heeft gehad zal in de komende pe riode aanzienlijk toene men.

Vergelijkb are problematiek

De probleme n waar kanke rpatië nten mee te make n he bbe n, zijn ook steeds meer verge lijkbaar met de probleme n die na elke ziekte kunne n voorkome n. De verschillen met ande re ziektes worden steeds kle ine r

Fysieke problemen

Fysieke probleme n, zoals spie rverlies e n ve rminde rde neuromusculaire functie, komen bijna altij d na ee n ernstige ziekte voor.

Psychische problemen

Ook psychische proble men ( bezorgdheid, sombe rhe id, posttraumatische stre ss-stoornissen e n cognitie ve functiestoornisse n) komen veel voor.10

Vermoeidheidsklachten

Ditzelfde geldt voor ve rmoe idheid. V ermoe idhe id is bij kanke r we liswaar ee n vee l voorkome nde klacht (kankerge relateerde vermoe idhe id) 11, maar toch wordt vermoe idhe id niet gezie n als een alleen bij kanke r voorkome nd problee m. V ermoe idhe id is

9

M it chel 2007. NICE: crit ical illnes s rehab ilit at ion draft scope for co nsu lt at ion april 2008. 11 De onderzoeken t onen aan dat v ermo eid heid v oorko mt bij 70–100% v an kankerp at iënt en die in behandeling zijn. Afhankelijk v an de manier w aarop v ermoeid heid ged efinieerd en gemet en is, ko mt v ermoeid heid v oor bij 50-75% v an de pat iënt en met gemet ast aseerde kanker. V ermoeid heid blijkt ook bij pat iënt en die geen behand eling meer ond ergaan v oor t e komen. Naar s chatt ing 2030% v an (uit )behand eld e kankerpat iënt en is lang er dan een jaar ernst ig v ermoeid. De pat hofy siologie v an v ermoeid heid bij kanker is grot endeels onb ekend. M ogelijk spelen door de t umor geprodu ceerd e cy t okinen een rol, maar de relat ie w ordt niet in alle st udies gev onden. Er w orden andere mechanis men genoemd, maar v oor deze mechanis men is slecht s beperkt bew ijs Ook is niet duidelijk hoe de kanker, de kankert herapie en co mo rbidit eit zich met elkaar v erhouden. 10


8

een algemee n voorkome nd problee m bij ernstige ziektes. 12 Vermoeidheid

V ermoeidhe id doet zich voor bij fysieke e n neurologische aandoeninge n. Het komt voor bij acute aandoeninge n (CV A) en bij chronische aandoeninge n (hartproble matiek, longproble matiek en diabetes). V ermoe idhe id is ook ee n algemee n voorkomend probleem bij psychiatrische proble matiek (depre ssie, angststoornissen). 13

Vergelijkb are revalid atiedoelen

Omdat de probleme n waar kanke rpatiënten mee te make n hebbe n, steeds meer ve rge lijkbaar zijn met de probleme n die na elke e rnstige ziekte kunnen voorkomen, die nt de oncologische revalidatie zich te richten op ve rge lijkbare doele n als in ande re re validatie richtlijne n zijn opge nome n. M edisch-spe cialisten bie den ve rschille nde aan spe cifieke ziektes of aandoe ningen gere lateerde re validatiezorg, zoals revalidatiezorg aan CV A-patiënten, hartpatiënten e n longpatië nten.

Vergelijkb are revalid atierichtlijnen

V oor deze re validatiezorg zijn richtlijne n ontwikke ld. Deze richten zich alle maal op vermindering van klachten na de ziekte en een betere kwaliteit van le ven.

Revalid atie CVAp atiën ten

De Richtlijn Revalidatie na ee n be roerte bijvoorbeeld geeft informatie ove r be last baarheid, be lasting en programma’s voor fitne sstraining. 14 Daarnaast bevee lt de richtlijn ee n goede daginde ling aan wat betreft activiteit en rust. De richtlijn geeft geen concreet be handeladvie s voor vermoe idhe id, maar bevee lt we l het ve rbeteren van het uithoudingsvermoge n aan.

H artrevalid atie

De Richtlijn Hartre validatie richt zich op het inzetten van hartre validatie nadat er na de primaire behande ling sprake is van ee n ve rstoring/be dre iging van het psychische-, sociale- of fysieke functionere n. De richtlijn be schrijft doele n als stoppe n met roke n, het ont wikkele n van een gezond voe dingspatroon, het lere n kenne n van fysieke gre nzen en het he rvatten van we rk. 15 Deze doelen kunne n be haald worden met be hulp van vie r moge lijke interve ntie s (in principe groe psge wijs aange bode n): een informatieprogramma, een bewe gingsprogramma, een leefstijlprogramma en ee n ontspannings-

Het Amerikaanse Nat ional Co mprehensiv e Cancer Net w ork (NCCN 2008) (Cancer-Relat ed Fat igue v ersion 1.2008 (03/03/08) NCCN Clinical Pract ice Guidelines in Oncology ) oms chrijft kankerg erelat eerde v ermoeid heid als ‘a distressing p ersistent, subjective sense of p hysical, emotional and/or cog nitive tiredness or exhaustion related to cancer or cancer treatment that is not p rop ortional to recent activity and interferes with usual functioning ’. 13 Ditt ner AJ, W essely SC, Brow n RG. The asses s ment of fat igue: A pract ical guid e for clinicians and researchers. J Psy choso m Res 2004;56(2):157-70. Ditt ner (2004) v ond 30 ‘schalen’ die de aard, ernst en impact v an v ermoeid heid proberen t e met en. Het onderzoeken v an sy mpt omen bij kankerpat iënt en zoals pijn en v ermoeid heid v ereist het gebruik v an aang et oond v alide en in een populat ie met kanker bet rouw bare, mult idimensio nale, meet inst ru ment en. 14 Commiss ie CV A-rev alidat ie. Richt lijn Rev alid at ie na een bero ert e 2001. Den Haag Nederlands e Hart st icht ing 2001. 15 Rev alidat ieco mmissie v an de Nederlands e V ereniging V oor Cardiologie en de Nederlands e Hart st icht ing. Richt lijn Hart rev alidat ie 2004. Den Haag: Nederlands e Hart st icht ing 2004. 12


9

programma. 16 Longrevalid atie

De Longrevalidatie richtlij n richt zich op het inzetten van longre validatie programma’ s bij me nse n met chronische longaandoe ninge n. Het gaat om longpatië nten die ondanks goe de me dicatie en e ige n pogingen hun conditie te verbetere n, last hebben van kortademighe id, verminde rd inspanningsvermogen, be perkinge n bij activiteiten van het dage lijks leve n, klachten door de psychische en sociale gevolge n van de aandoening of verminde rde kwaliteit van leve n ten ge volge van de aandoening. 17

Kanker

V an kanke r is bekend dat er ve rschille nde vormen van be staan met spe cifieke oorzake n, symptome n en behandelmogelijkhe de n. De intra- e n interindividuele variatie blijkt om zoveel moge lijk op maat gege ve n be handeling te vrage n. V oor oncologische zorg e n dus ook voor de revalidatie van kanke rpatië nten is niet één st andaard behandeling of programma te geve n. De re validatie die nt zich net als de revalidatie van bij voorbee ld CV A-patië nten, hartpatiënten e n longpatië nten, te richten op ve rminde ring van klachten na de ziekte en een betere kwaliteit van le ven.

Geneeskundige zorg

Omdat de problematie k van kankerpatiënten steeds meer verge lijkbaar is met de problematiek van patiënten die revalide ren van andere ziektes, is het doe l van re validatie bij de ve rschille nde patië ntengroepe n ook vergelijkbaar. Het CV Z is dan ook van oordee l dat de oncologische revalidatie zich op vergelijkbare doe le n dient te richten als in ande re revalidatie richtlij nen zijn opgenome n. Al deze revalidatie is ge richt op ve rminde ring van klachten na de ziekte en een betere kwaliteit van leve n. Het gaat om verbetering van de gezondhe id en vermindering van het gebruik van zieke nhuis- e n eerstelij nszorg. Bove ndie n he lpt het de patië nten hun activiteiten eerde r te hervatten.

Oncologische zorg

Het CV Z oordeelt dat oncologische zorg zorg omvat die gericht is op de functione le, fysieke, psychische e n sociale proble men verbonden met kanke r, inclusief nazorg e n revalidatie. De me disch- spe cialist moet zorge n voor het geve n van advie s en waar nodig bege le iding bij het omgaan met de ziekte (coping), he rstel, conditie verbetering en bij het werken aan het in stand hou den van de conditie. Hierbij gaat het ook om advise ring en waar nodig be gele iding bij be wege n. In termen van de Zvw betreft het geneeskundige zorg zoals

16

Zie ook ht t p://ww w.cardss. nl/. Zie ook CBO richt lijn ket enzorg COPD 2005 ht t p://www.cbo.nl/p rodu ct /richt lijnen/folder20021023121843/ copd_20 05.pdf/v iew , ht t p://www.ast mafo nds.nl/dow nloads/ informat iepagina.pdf en ht t p://www.amc. nl/ index.cf m?p id=2171. 17


10

medisch- specialisten die plege n te bie de n (art. 2.4 lid 1 Bzv). Revalid atie van af diagnosestelling

De Amerikaanse richtlijn ove r kankerge relateerde vermoe idheid 18 stelt dat alle patië nten re gelmatig op ve rmoe idhe id gescreend moeten worde n en zonodig voor, ge dure nde en na de be hande ling op ve rmoeidhe idsbe strij ding ge richte behande ling moeten onde rgaan. Revalidatie zou moeten beginne n op het moment dat de diagnose kanke r gesteld wordt. In deze evidence base d richtlijn st aat aange geve n dat voor de we rkzaamhe id e n effectiviteit van het stimule re n van fysieke activiteiten en voor psychosociale interventie s ge dure nde de behande ling van kanke r be wijs van het hoogste nive au beschikbaar is. Oncologische revalidatie voldoet daarmee aan de stand van de wetenschap e n praktijk.

Oncologische revalid atie betreft geneeskundige zorg

Het CV Z concludee rt dan ook dat oncologische re validatie genee skundige zorg betreft zoals me disch- spe cialisten die ple gen te bie den e n dat het voldoet aan de e ise n die de stand van de wetenschap en praktijk stelt volgens de principes van EBM .

Revalid atie in elke fase

V an be lang is dat re validatie be gint bij het stelle n van de diagnose kanker. 19 Hierbij is he rhaalde screening, tijde ns de actieve kanke rbehande ling, de follow-u p en de palliatie ve fase, op het voorkome n van vermoe idhe id nodig. Interventie s moeten ge richt zijn op alle fase n waarin ee n kankerpatiënt zich kan be vinden. O ncologische re validatie kan niet worden bepe rkt tot één bepaalde fase van de ziekte. Het moet worden gebode n vanaf het mome nt van de diagnose stelling, tijde ns de behande lingen e n als onderdee l van de nazorg.

Richtlijn oncologische revalid atie

De Richtlijn Oncologische Revalidatie die de V ereniging van Integrale K anke rce ntra op dit moment ontwikke lt, richt zich conform het hiervoor ge schetste op de re validatie tijde ns e n na de genezende of symptoombe strij dende kanke rbe handeling. Ce ntraal staat de vraag we lke vorm van oncologische revalidatie in we lke ziektefase voor we lke patië nt het meest effectief is om klachten te voorkomen of te verminde ren.

4.c.2. Fysiotherapie en oefentherapie of eerstelijns psy chologische zorg en gespecialiseerde GGZ Oncologische patië nten kunnen naast de oncologische zorg in spe cifie k ge ïndicee rde ge vallen ook aange wezen zijn op fysiotherapie of oefentherapie of eerstelijns psychologische zorg en gespe cialisee rde ge neesku ndige gee stelijke 18 19

NCCN 2008. NCCN richt lijn Cancer-relat ed fat igue (2008).


11

gezondhe idszorg. Deze fysiotherapie of oefentherapie of eerstelijns psychologische zorg en gespe cialisee rde genee skundige geestelijke gezondhe idszorg kan worde n ge bode n en kan ook te verzekere n zorg zijn. Fysiother apeutische of oefenther apeuti sche hulp

Bij de fysiotherapeutische of oefentherapeutische hu lp gaat het om fysio- of oefentherapie voorzove r die vanaf de ne gende zitting wordt gege ve n aan verzekerde n van achttien jaar en ouder met een indicatie voor fysio- of oefentherapie ter behande ling van de specifiek op de zogenaamde ‘ chronische lij st fysiothe rapie’ opgenome n aandoeninge n ‘lymfoede em’ en ‘status na opname in een zieke nhuis’ ( art. 2.6 Bzv).

Eerstelijn s psychologische zorg

Bij de ee rstelijns psychologische zorg gaat het om de behande ling van aandoeninge n op as I van de DSM IV (stemmingsstoornisse n, angststoornissen, somatoforme stoornisse n, aanpassingsstoornisse n). Bij de gespe cialisee rde GGZ gaat het om diagnostiek e n be hande ling van me nse n met een stoornis op as I van de DS M IV met daarnaast vaak een diagnose op as II of met méér dan éé n diagnose op as I (art. 2.4 Bzv).

Gespeci ali seerde GGZ

4.c.3. Specifieke oncologische revalidatieprogramma’s evidence based? Revalid atieprogr amm a’s

In aansluiting op het Pakket advies 2007 heeft het CV Z beoordee ld of de we rkzaamhe id en effectiviteit inmidde ls aantoonbaar is van spe cifieke oncologische re validatieprogramma’s als He rstel e n Balans met een fysie k dee l (training) en ee n psychosociaal deel ( psycho-edu catie en lotge notencontact), gericht op het verbetere n van de kwaliteit van leve n na kanke r. Het CV Z heeft op basis van de op dit mome nt beschikbare onderzoeksgege ve ns getoetst of er voor de uitkomstmaten ‘verbeterde kwaliteit van leve n’, ‘ve rbeterd fysiek e n cognitief functione ren’ e n ‘lange termijneffecten’ in re latie tot spe cifieke oncologische re validatie( programma’ s) voldoe nde evide nce is. Evidence base d-uitspraken gebasee rd op publicaties van hoge be wij sklasse zijn echter nog steeds niet te doe n.

Fysieke oefenin g van bel an g

Uit de beschikbare onde rzoeksresu ltaten blijkt dat er vooral evide nce is voor het belang van het be vordere n van fysieke activiteiten (be we gen) om de kankerge relateerde ve rmoe idheid te verbetere n. 20

20

M cNeely M L, Campb ell KL, Row e BH, et al. Effect s of exercise o n breast cancer pat ient s and surv iv ors: a sy st emat ic rev iew and met a-analy sis. CM AJ 2006; 175(1): 34-41; Knols R, Aaronso n NK, Uebelhart D, et al. Phy sical exercise in cancer pat ient s during and aft er medical t reat ment : a sy st emat ic rev iew of rando mized and co nt rolled clinical t rials. J Clin Oncol. 2005;23(16):3830-42; Korst jens I, M ay AM , v an W eert E, et al. Quality of life aft er self-management cancer rehabilit at ion:


12

Er zijn sterke aanwijzingen dat het doe n van fysieke oefeninge n de mate van vermoe idhe id tij dens en na de kanke rbe hande ling effectief vermindert. Ove r de beste vorm (groeps- of individueel), de fre quentie, de intensiteit en de duur zijn gee n uitsprake n te doe n.21 Preventie van vermoeidheid

Preve ntie van het optre den van vermoe idhe id door vroe g in de kanke rbe hande ling te beginnen met programma’s die ( mede) be weging bevorde ren, kan effectiever zijn dan pas te behande le n als sprake is van matige of ernstige ve rmoeidheid. Bewe gen moet onde rdeel zijn van de oncologische zorg in het gehe le traject diagnose-be hande ling-nazorg. Uit de beschikbare onde rzoeksresu ltaten blijkt voorts dat er we liswaar ee n sterk ve rband kan zijn tusse n de mate vermoe idhe id e n de kwaliteit van le ve n, maar wat het effect is van ee n mindere mate van vermoe idhe id op de algeme ne kwaliteit van le ven blijft onduide lijk. 22 23 Bij patië nten met verschille nde vorme n van kanke r blijkt de mate van ve rmoe idheid gedu rende de dag te varië re n en de vermoe idhe id blijkt van matig tot ernstig te worden e rvare n. 24

Geen meerwaarde combinatie

Geen van de onde rzoeke n toont een meerwaarde aan van een combinatie van fysie ke be we ging en psychologische zorg/onde rsteuning.

Intr a- en interindividuele verschillen

Dit hangt moge lijk same n met de intra- en interindividuele variatie bij patië nten met kanke r waar het gaat om vermoe idhe id e n ande re klachten. Dit blijkt om zovee l mogelijk op maat gege ve n oncologische zorg te vragen.

Niet evidence b ased Het CV Z concludee rt dan ook dat voor de uitkomstmaten ‘kwaliteit van le ven’ e n ‘lange termijn effecten’ van spe cifieke a rando mized co nt rolled t rial co mp aring p hy sical and cognit iv e-behav ioral t raining v ersus phy sical t raining. Psy choso m M ed 2008;70:422-29.; M ay AM , V an W eert E, Korstjens I, et al. Improv ed phy sical fit ness of cancer surv iv ors: A rando mis ed cont rolled t rial co mparing phy sical t raining w it h phy sical and cog nit iv e-behav ioural t raining. Act a Oncol 2008;47(5)825-34; V an W eert E. Cancer rehab ilit at ion: effect s and mechanis ms. Thes is RUG 2007. 21 Cramp F, Daniel J. Exercis e for t he management of cancer-relat ed fat igue in adult s. Cochrane Dat abase Sy st Rev 2008;(2):CD006145; M it chell S A, Beck S L, Hood LE, M oore K, Tanner ER. Putt ing ev idence int o pract ice: ev idence-bas ed int erv ent ions for fat igue during and follow ing cancer and it s t reat ment . Clin J Oncol Nurs. 2007;11(1):99-113; V an W eert E. Cancer rehabilit at ion: effect s and mechanis ms. T hesis RUG 2007; M it chell S A, Beck S L, Hood LE, M oore K, Tanner ER. Putt ing ev idence int o pract ice: ev idence-bas ed int erv ent ions for fat igue during and follow ing cancer and it s t reat ment . Clin J Oncol Nurs. 2007;11(1):99-113. 22 Braun IM , Greenberg DB, Pirl W F. Ev idence-bas ed report on t he occu rrence of fat igue in longt erm cancer surv iv ors. J Nat l Compr Canc Net w 2008;6(4):347-54: v lg. Een rev iew v an 16 art ikelen bet r. 8096 ov erlev enden v an kanker. 23 Gupt a D, Lis CG, Grut sch JF. The relat ions hip bet w een cancer-relat ed fat igue and pat ient sat isfact io n w it h quality of life in cancer. J Pain Sy mpt omM anag e 2007;34(1):40-7. 24 Dimsd ale JE, Ancoli-Israel S , Ay alon L et al. Taking fat igue seriously , II: v ariabilit y in fat igue lev els in cancer pat ient s. Psy choso mat ics 2007;48(3):247-52: Dimsd ale et al (2007) deden frequent e met ing en (ieder uur bij w akker zijn) met een ‘fat igue w at ch mo nit or’ gedurende 3 dagen. Bij 34 pat iënt en met v erschillend e v ormen v an kanker v onden zij v ariat ie v an de mat e v an v ermo eid heid gedurende de dag. V ermo eid heid nam in de av ond t oe. In 33% v an de t ijd v onden kankerpat iënt en hun v ermo eid heid ‘mat ig t ot ernst ig’.


13

oncologische re validatie programma’ s als Herstel e n Balans onvoldoe nde e vide nce is. Te verzekeren prestatie?

Het CV Z is van oordeel dat programma’s als He rstel e n Balans niet als te verzekere n pre staties kunne n worden aange merkt.

5. Inho udelijke consultatie Het CV Z heeft de Nederlandse V ereniging voor M edische Oncologie (NVM O) geconsulteerd. Ove r de ( medische) gege ve ns e n informatie die het CV Z heeft verzameld om de vraag te kunne n be antwoorde n of de oncologische re validatie voldoet aan het criterium ‘st and van de wetenschap en praktijk’ heeft deze vereniging geen op- of aanmerkinge n gemaakt.

6. Auteur N aam

M r. A.M .J. le Cocq d’Armandville H.M . Gaasbeek J anzen, arts M &G


14

7. Literatuuro verzicht 1.

2.

3.

4.

5. 6. 7.

8. 9. 10.

11.

12.

13.

14.

15.

16. 17.

18.

Gezondhe idsraad. N acontrole in de oncologie. Doe le n ondersche iden, inhoud onde rbouwe n. Den Haag: Gezondhe idsraad, 2007; publicatie nr. 2007/10. Institute of Medicine. Cancer Care for the W hole P atie nt: M eeting Psychosocial Health Needs. W ashington N ational Acade mic P ress 2007 (www.nap.e du). Okuyama T, Akechi T, S hima Y,et al. F actors correlated with fatigue in terminally ill cance r patients: a longitudinal study. J Pain S ymptom M anage 2008. Dittner AJ, W essely S C, Brown RG. The assessme nt of fatigue: A practical guide for clinicians and rese arche rs. J Psychosom Res 2004;56(2):157-70. Paice JA. Assessment of symptoms clu sters in people with cancer. J Natl Cancer Inst M onogr 2004;(32):98-102. Cance r-Related F atigue version 1.2008 (03/03/08) NCCN Clinical Practice Guideline s in O ncology. V an de r Rijt CCD, V rehen H, Krol RJA. V ermoe idheid bij kanke r in de palliatieve fase. Consensus base d lande lijke richtlijn V IKC 2006. Ryan JL, Carroll JK, Ryan EP et al. M echanisms of cancerrelated fatigue. Oncologist 2007;12(suppl 1):22-34. Commissie CV A-revalidatie. Richtlijn Revalidatie na een beroe rte 2001. Den Haag Nede rlandse Hartstichting 2001. Revalidatie commissie van de Nede rlandse V ereniging V oor Cardiologie en de Nede rlandse H artstichting. Richtlij n Hartre validatie 2004. Den Haag: Nede rlandse Hartstichting 2004. Braun IM , Greenbe rg DB, Pirl W F. Evidence- base d re port on the occurrence of fatigue in long-term cance r survivors. J Natl Compr Canc Netw 2008;6(4):347-54. M aria Hendriks. Revalidatie en vermoe idhe id na kanker. 2008. Aanvullend artikel bij ‘Een lichaam van lood, extreme vermoe idhe id na kanker’. Zutphen, Uitgeve rij Plataan 2000; IS BN 90-5807-071-9. S ervae s P, Gielissen M F, V erhage n S et al. The course of seve re fatigue in dise ase-free bre ast cance r patie nts: a longitudinal study. Psycho-oncology 2007;16(9):787-95. M inton O, Stone P. How common is fatigue in dise ase-free bre ast cance r survivors? A systematic re vie w of the literature. Bre ast Cancer Res Tre at 2007 [Epub ahe ad of print]. Dimsdale JE, Ancoli-Israel S , Ayalon L et al. Taking fatigue seriou sly, II: variability in fatigue leve ls in cance r patie nts. Psychosomatics 2007;48(3):247-52. Husain AF, S tewart K, Arsene ault R, et al. J Pain S ymptom M anage 2007;33(4):389-97. Fernande s R, Stone P, Andre ws P, et al. Comparison betwee n fatigue, sleep disturbance, and circadian rhythm in cance r patie nts and he althy volunteers: evaluation of diagnostic criteria for cancerrelated f atigue. J Pain S ymptom M anage. 2006;32(3):245-54. S weeney C, S chmitz KH, Lazovich D et al. Functional limit ations in e lde rly female cance r su rvivors. J Natl Cance r Inst. 2006;98(8):521-9.


15

19. Cramp F, Danie l J. Exercise for the manageme nt of cance rrelated fatigue in adults. Cochrane D atabase S yst Rev 2008;(2):CD006145. 20. M itchell S A, Beck S L, Hood LE, M oore K, Tanne r ER. Putting evide nce into practice: e vide nce- base d interventions for fatigue during and following cance r and its tre atment. Clin J Oncol Nurs. 2007;11(1):99-113. 21. Luctkar-F lude M F, Groll DL, Tranme r JE et al. F atigue and physical activity in older adults with cance r: a systematic revie w of the lite rature. Cance r Nurs 2007;30(5):E35-45. 22. M arkes M , Brockow T, Resh K. Exercise for women rece iving adjuvant therapy for bre ast cancer. Cochrane Database S yst Rev 2006;(4):CD005001. 23. M cNeely M L, Campbe ll KL, Rowe BH, et al. Effects of exercise on bre ast cancer patie nts and survivors: a systematic revie w and met a- analysis. CM AJ 2006; 175(1): 34-41. 24. Osborn RL, Demoncada AC, Feuerstein M . Psychosocial interve ntions for de pre ssion, anxiety, and qu ality of life in cancer survivors: meta- analyses. Int J Psychiatry M ed 2006; 36(1): 13-34. 25. Mustian KM , M orrow GR, Carroll JK, et al. Integrative nonpharmacologic behavioral interve ntions for the manageme nt of cance r- related fatigue. Oncologist 2007; 12 S uppl 1, 52-67. 26. Kirshbaum M N. A revie w of the benefits of whole body exercise during and after treatment for bre ast cancer. J Clin Nurs 2007; 16(1): 104-21. 27. Laboure y JL. Physical activity in the manageme nt of cance rrelated fatigue indu ced by oncological tre atments. Ann Readapt M ed Phys 2007; 50(6): 450-9. 28. Cheema B, Gau l CA, Lane K, et al. P rogre ssive re sistance training in bre ast cancer: a systematic revie w of clinical trials. Bre ast Cancer Res Tre at 2007. 29. Knols R, Aaronson NK, Uebelhart D, et al. Physical exercise in cance r patie nts during and after medical tre atment: a systematic revie w of randomized and controlle d clinical trials. J Clin O ncol. 2005;23(16):3830-42. 30. Korstjens I, M ay AM , van W eert E, et al. Quality of life after self-manageme nt cance r re habilit ation: a randomized controlled trial comparing physical and cognitivebehavioral training versus physical training. Psychosom M ed 2008;70:422-29. 31. Armes J, Chalde r T, Addington-H all J, et al. A randomized controlled trial to e valu ate the effectivene ss of a brief, behaviorally orie nted intervention for cance r- related fatigue. Cancer 2007;110(6):1385-95. 32. Courneya KS , S egal RJ, M acke y JR, et al. Effects of aerobic and resistance exercise in bre ast cancer patie nts re ceiving adjuvant chemotherapy: a mu ltice nter randomized controlled trial. J Clin Oncol 2007; 25(28): 4396-404. 33. Culos-Reed S N, Robinson JL, Lau H, et al. Benefits of a physical activity intervention for me n with prost ate cancer. J S port Exerc P sychol 2007; 29(1): 118-27. 34. Dale y AJ, Crank H, S axton JM , et al. Randomized trial of exercise the rapy in women tre ated for bre ast cance r. J Clin Uitspraken www.cvz.nl – 28100518 (29018879)

16

Oncol 2007; 25(13): 1713-21. 35. Gielissen M F, V erhage n CA, Bleijenbe rg G. Cognitive behaviour the rapy for f atigued cance r survivors: long-term follow-up. Br J Cance r 2007;97(5):612-8. 36. Heim M E, M alsbu rg M LE, Niklas A. Randomized controlle d trial of a structure d training program in bre ast cancer patients with tumor- related chronic fatigue. Oncology 2007; 30(8-9): 429-34. 37. M oade l AB, S hah C, W ylie-Rosett J, et al. Randomized controlled trial of yoga among a multiethnic sample of bre ast cance r patie nts: effects on qu ality of life. J Clin Oncol 2007; 25(28): 4387-95. 38. Mutrie N, Campbe ll AM , W hyte F, et al. Benefits of supe rvise d group exercise programme for women being treated for e arly stage bre ast cance r: pragmatic randomise d controlle d trial. BM J 2007; 334(7592): 517. 39. Nikander R, S ievane n H, Ojala K, et al. Effect of a vigorous ae robic regime n on physical pe rformance in breast cance r patients - a randomized controlle d pilot trial. Acta Oncol 2007; 46(2): 181-6. 40. M ay AM , V an W eert E, Korstjens I, et al. Improved physical fitness of cance r su rvivors: A randomise d controlle d trial comparing physical training with physical and cognitivebehavioural training. Acta Oncol 2008;47(5)825-34. 41. Herre ro F, S an Juan AF, Fleck S J, et al. Combine d ae robic and resistance training in bre ast cancer survivors: A randomized, controlle d pilot trial. Int J S ports M ed 2006; 27(7): 573-80. 42. M ilne HM , W allman KE, Gordon S , et al. Effects of a combine d ae robic and resist ance exercise program in bre ast cance r survivors: a randomized controlle d trial. Bre ast Cance r Res Tre at. 2008 M ar;108(2):279-88. Epub 2007. 43. Gielissen M FM , V erhagen S , W itjes F, et al. Effects of cognitive be havior the rapy in se ve rely fatigued dise asefree cancer patients compare d with patients waiting for cognitive be havior the rapy: a randomized controlle d trial. J Clin Oncol. 2006 Oct 20;24(30):4882-7. 44. S chneide r CM , Hsieh CC, S prod LK, et al. Effects of supe rvise d exercise training on cardiopu lmonary function and fatigue in bre ast cance r su rvivors during and after treatment. Cance r 2007; 110(4): 918-25. 45. S chneide r CM , Hsieh CC, S prod LK, et al. Exercise training manages cardiopulmonary function and fatigue during and following cance r tre atment in male cancer survivors. Integr Cance r The r 2007; 6(3): 235-41. 46. Karvine n KH, Courneya KS , North S , et al. Associations betwee n exercise and qu ality of life in bladde r cancer survivors: a population- base d study. Cance r Epide miol Biomarkers Pre v 2007; 16(5): 984-90. 47. De Backer IC, S chep G, Hoogevee n A, et al. Exercise testing and training in a cancer rehabilitation program: the advantage of the steep ramp test. Arch P hys M ed Rehabil 2007; 88(5): 610-6. 48. De Backer IC, V an Bre da E, V reugde nhil A, et al. Highintensity strength training improve s qu ality of life in Uitspraken www.cvz.nl – 28100518 (29018879)

17

cancer survivors. Acta Oncol 2007; 1-9. 49. M ehnert A, S cherwath A, S chirme r L, et al. The association betwee n neuropsychological impairme nt, self-pe rce ived cognitive deficits, fatigue and he alth re late d qu ality of life in bre ast cance r survivors following standard adjuvant versus high- dose che mothe rapy. P atient Educ Couns 2007; 66(1): 108-18. 50. Pinto BM , Rabin C, Abdow S , et al. A pilot study on disse minating physical activity promotion among cance r survivors: a brief re port. Psycho-oncology. 2008;17(5):517-21. 51. S chneide r C, Hsie h C, S prod L, et al. Cance r tre atmentinduce d alterations in muscular fitness and qu ality of life: the role of exercise training. Ann O ncol. 2007;18(12):1957-62. Epub 2007 S ep 5. 52. Korstjens I, M esters I, van de r Peet E, et al. Quality of life of cance r survivors after physical and psychosocial rehabilitation. Eur J Cance r Pre v 2006; 15(6): 541-7. 53. V an W eert E, Hoekstra-W eebers J, Otter R, et al. Cance rrelated fatigue: predictors and effects of rehabilitation. Oncologist. 2006 Feb;11(2):184-96. 54. V an W eert E. Cance r re habilitation: effects and mechanisms. The sis RUG 2007. 55. S pruit M A, Janssen PP, W ille mse n S CP, et al. Exercise capacity before and after an 8- week multidisciplinary inpatient re habilit ation program in lung cance r patie nts: a pilot study. Lung Cance r. 2006;52(2):257-60. 56. Gupta D, Lis CG, Grutsch JF. The relationship betwe en cancer- re lated fatigue and patient satisf action with qu ality of life in cance r. J Pain S ymptom M anage 2007;34(1):40-7.


18

Overzicht geselecteerde studie s 25 Eerste auteur, Jaar van publicatie

Type

Aantal patiënten

Onderzo ek, follow-up duur

Interv entie en vergelijk ende behandeling

Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

Bewijsklasse

maten

Cramp, 2008 (19)

Sy st emat ische rev iew (Cochrane)

N=2083 (28 st udies) w aarv an borst kankerpat iënt en n=1172 (16 st udies)

Oefening en (n=920) v s co nt role (n=742)

Kankerpat iënt en t ijdens en na behandeling.

V ermoeid heid

Oefening en (aan het eind v an de int erv ent ieperiod e) st at ist isch eff ect iev er dan co nt role zow el t ijdens als na behandeling.

M eer onderzoek is nodig o m opt imale ty pe, int ensit eit en t iming v an oefeningen t e bepalen.

A1

M it chell, 2007 (20)

Sy st emat ische rev iew / search 1990 – nov ember 2005

2 met a-analy ses en 5 sy st emat ische rev iew s en 34 gecont roleerd e t rials (27 RCT)

Int erv ent ies bij v ermo eid heid t ijdens en na kankerbehand eling v s minder int ensiev e int erv ent ie / geen int erv ent ie / gebruikelijke zorg

CRF

M at e v an v ermoeid heid

2 met a-analy ses en 5 sy st emat ische rev iew s onderst eunen het v oordeel v an oefening en t ijdens en na kankerb ehand eling v an pat iënt en met borst kanker, solide t umoren en bij hemopoët is che st amcel t ransplant at ies.

Het doen v an fy sieke oefeningen is de enige int erv ent ie w aarv oor v oldoende ev idence is o m het aan t e bev elen. W at de best e v orm (lopen, fiet sen, zw emmen, oefeningen t egen w eerst and of co mbinat ies), frequent ie (2x per w eek – 2x per dag), int ensit eit , superv isie (al dan niet ) en duur (2 w eken – 1 jaar), is niet v ast t e st ellen.

A1

34 geco nt roleerde t rials (27 RCT) gev en aan dat oefeningen eff ect ief t egen v ermo eid heid ku nnen zijn t ijdens en na kankerbehand eling.

V an geen farmacologis che int erv ent ie w as v oldoende ev idence bes chikbaar o m effect iv it eit aan t e t onen. Luct karFlude, 25

Sy st emat ische

9 experiment ele en 10 observ at ionele

Fy sieke act iv it eit

Oudere (≥65 jaar)

V ermoeid heid

Fy sieke act iv it eit kan een effect iev e int erv ent ie zijn

Generalis eerb aarheid v an de gev onden

Het nummer tusse n haakje s in de ee rste kolom ve rwijst naar het correspondere nde numme r in het Literatuuroverzicht. 19

B

Eerste auteur,

Type

Aantal patiënten

Jaar van publicatie


2007 (21)

rev iew

st udies:

M arkes, 2006 (22)

Sy st emat ische rev iew (co chrane) /

N=452 (9 t rials)

M cNeely , 2006 (23)

Osborn, 2006 (24)

Sy st emat ische rev iew , met aanaly se / het reog een (kort of geen dat a)

N=717, 14 st udies (RCT)

M et a-analy se / gemiddeld 7,9 maand (1 w eek – 14 maand en)

N=1492 (790 v s 702), 15 st udies (RCT)


Indicatie

Uitkomst

Fy sieke oef eningen v s placebo of st andaard behandeling

Borst kankerp at iënt en gedurend e adjuv ant e t herapie

V rouw en met borst kanker of ov erlev end en

Kw alit eit v an lev en

Kw alit eit v an lev en, fit heid (card iopulmo naal), fy siek funct ioneren. S ecundair: v ermo eid heidssy mpt omen

Cognit iev e gedragst herap ie en pat iënt educat ie. Kort e follow -up (<8 maand en) v s lang (>8 maand en)

Commentaar

Bewijsklasse

v oor kankerg erelat eerd e v ermo eid heid bij oudere pat iënt en.

result at en is beperkt . W einig st udies v oorzien in een analy se v an leeft ijdsgerelat eerd e effect en v an fy sieke act iv it eit en op v ermo eid heid, fy siek funct ioneren en kw alit eit v an lev en.

V erbet ering v an fy sieke fit heid en dagelijks e act iv it eit en maar geen significant e v erbet ering v an kw alit eit v an lev en of v ermo eid heid.

Zow el RCT’s als niet gerando miseerd e v ergelijkende st udies.

Oefening en leid en t ot significant e v erbet ering v an kw alit eit v an lev en, fy siek funct ioneren en v erminderen v an v ermo eid heidssy mpt omen.

Studies het erogeen en relat ief klein. Grot ere st udies meer gericht op kw alit eit v an lev en en nad elig e effect en en die lage t ermijn effect en best uderen zijn nodig.

A1

Cognit iev e gedragst herap ie w as effect ief v oor depressie, ongerust heid en kw alit eit v an lev en. Alleen kw alit eit v an lev en zow el bij kort e als langere follow -up. Indiv iduele int erv ent ies effect iev er dan in groep (1 st udie zonder effect ).

Het erogeen sameng est elde groep kankerpat iënt en.

A1

maten

pat iënt en met kanker

Oefening en (v s geen oefeningen)

Resultaat

Volw assen kanker ov erlev end en

Depress ie, ong erust heid, pijn, fy siek funct ioneren en kw alit eit v an lev en.

A1

Kw alit eit v an lev en gebaseerd op 1 st udie.

Conclusie: V erschillend e v ormen v an ind iv iduele cog nit iev e gedragst herap ie ku nnen kw alit eit v an

20

Eerste auteur, Jaar van publicatie

M ust ian, 2007 (25)

Type

Aantal patiënten


Narrat iev e rev iew / n.v .t .

Fy sieke oef eningen: 64 publicat ies w aarv an 12 RCT’s met CRF als uit komst maat . Psy choso ciale int erv ent ies: 15 RCT’s


Niet farmacologis che gedrags int erv ent ies (oefeningen, psy choso ciale int erv ent ies)

Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

Pat iënt educat ie gaf geen v erbet ering v an uit komst mat en.

lev en v an kanker ov erlev end en v erbet eren.

Fy sieke oef eningen zijn v eelbelov end bij het v erminderen v an CRF t ijdens behandeling en blijv end en v an CRF na behandeling. Aanw ijzingen dat oefeningen v eilig zijn en goed get olereerd w orden door kanker ov erlev end en met v erschillend e v ormen v an kanker

Studies zijn klein en niet cons ist ent in v orm en int ensit eit v an de oefening en.

Bewijsklasse

maten

Kanker ov erlev enden

V ermoeid heid

B

De psy choso ciale int erv ent ies zijn div ers en v aak niet duidelij k bes chrev en.

Psy choso ciale int erv ent ies lijken CRF t e v erbet eren bij kankerpat iënt en t ijdens en na de behandeling. Ze lijken mind ere ernst v an CRF t e voorspellen t ijdens behandeling, onaf hankelijk v an ty pe of behandelaar en t ot maand en na st oppen v an de int erv ent ies. Te w einig ev idence v oor het effect v an y oga, M BR (mindfu lness-bas ed st ress redu ct ion), indiv idueel dieet adv ies, slaapt herapie, polarit eit (energ ie) t herapie, rest orat iev e t herapie.

21

Eerste auteur,

Type

Aantal patiënten


Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

Bewijsklasse

Jaar van publicatie


maten

Kirs hbau m, 2007 (26)

Sy st emat ische rev iew /n.v.t .

29 art ikelen

(w hole body ) oefeningen v oor en na behandeling

Borst kanker

v ermo eid heid

M et name ev idence v oor gunst ig effect v an aerob e oefeningen op CRF.

Labourey , 2007 (27)

Lit erat uur rev iew / n.v .t .

11 RCT’s

Oefening en, fy sieke act iv it eit , sport

kanker

v ermo eid heid

Fy sieke act ieit eit lijkt een goede manier o m v ermo eid heid t e best rijden.

V eelal kleine aant allen, er zijn grot ere RCT’s nodig.

B

Cheema, 2007 (28)

Sy st emat ische rev iew / n.v .t .

10 t rials (5 RCT’s)

W eerst and oefening en

Borst kanker (na operat ie)

Gezond heid en kw alit eit v an lev en.

Algemene ind ruk v an gezond heidsgerelat eerde en klinis che v oordelen.

Geen sy mpt omen v an ly mfoed eem gerapport eerd.

C

Knols, 2005 (29)

Sy st emat isch rev iew

34 RCT’s en gecont roleerd e st udies

Fy sieke oef eningen

Kankerpat iënt en t ijdens of na behand eling.

Fy siek funct io neren en psy cho logis ch w elzijn

Kankerpat iënt en ku nnen v oordeel heb ben v an fy sieke oefeningen zow el t ijdens als na behandeling. Het effect is afhankelijk v an ziekt est adiu m, aard v an de behandeling en leefst ijl v an de pat iënt .

Korst jens, 2008 (30)

RCT / 3 maand en

N=147 (76 v s 71)

Groepsprogramma’s (12 w eken): Combinat ie fy sieke t raining met cognit iev e gedragst raining v s fy sieke t raining.

Kankerpat iënt en na behandeling

Beperkingen t en gev olge v an emot ionele problemen of t en gev olge v an fy sieke problemen (primair), fy siek funct ioneren, v it alit eit.

Geen v erschil t ussen de groepen w at bet reft beperking en v anw ege emot ionele problemen of and er do meinen v an kw alit eit v an lev en. V ergeleken met geen int erv ent ie (w acht lijst groep n=62) significant e v erbet ering v an beperking en v anw ege fy sieke problemen, fy siek funct ioneren, v it alit eit en gezond heids v erandering.

Toev oegen v an cog nit iev e gedragst raining aan groeps fy sieke t raining heeft geen t oegev oegd effect op de kw alit eit v an lev en v an kanker ov erlev end en.

B

Armes,

RCT / 9

N=60

kort e gedragsg ericht e

Cancer-relat ed fat igue

Doel w as het v eranderen

Er w erd een t rend

Conclusie w as dat

B

B

B

22

Eerste auteur,

Type

Jaar van publicatie


2007 (31)

maand en.

Aantal patiënten


Indicatie

int erv ent ie v s gebruikelijke zorg.

(CRF) specifiek bij pat iënt en met kanker die chemot herapie (CT) krijgen

De int erv ent iegroep kreeg in een periode v an 9 – 12 w eken de int erv ent ie driemaal aangebod en.

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

Bewijsklasse

v an aan v ermoeid heid gerelat eerd e gedacht en en ged rag. Uit komst mat en: CRF (V ASGlobal Fat igue), fy siek funct ioneren (EORTC QoL Core 30 Quest ionnaire) en aan CRF gerelat eerde spanning (Fat igue Out co me M easure).

gev onden richt ing v erbet erd CRF (niet significant ) en een significant v erbet ering v an het fy sieke funct io neren. Er w erd geen v erminderd e v ermo eid heidsspanning gev onden

niet -farmacologis che int erv ent ies effect ief zijn bij kanker gerelat eerd e v ermo eid heid

maten

Courney a, 2007 (32)

RCT / 9-24 w eken

N=242 (82 v s 78 v s 82)

Oefening en t egen w eerst and v s aerobe oefeningen v s gebruikelijke zorg

Borst kanker pat iënt en gedurend e (adjuv ant e) chemot herapie

Kankersp ecifieke kw alit eit v an lev en,. S ecu ndair: V ermoeid heid, psy choso ciaal funct ioneren.

V erandering en in kankerspecif ieke kw alit eit v an lev en, v ermoeidheid, depress ie, ong erust heid t en gunst e v an de int erv ent ie (oefening en) groepen maar niet significant .

Oefening en gav en geen ly mfo edeem of and ere nadelige effect en.

B

CulosReed, 2007 (33)

RCT / 12 w eken (gedurende int erv ent ie) – 4 maanden (n=18)

N=31

Fy sieke act iv it eit (12 w eken)

M annen met prost aat kanker gedu rend e t herapie

Kw alit eit v an lev en, v ermo eid heid

Pre-post significant e v erminderd e mat e v an v ermo eid heid Trend richt ing v erbet erde algemene kw alit eit v an lev en.

Fy sieke act iv it eit heeft mogelijk posit iev e effect en op kw alit eit v an lev en.

B

Daley , 2007 (34)

RCT / 24 w eken

N=108 (34 v s 36 v s 38)

Aerob e oefening en v s placebo v s gebruikelijke zorg

Borst kanker pat iënt en (behand eld)


S ignificant e v erbet ering kw alit eit v an lev en bij aerob e oefening en (na 8 w eken) t /o/v / gebruikelijke zorg. Placebogroep rapport eerd e een v ergelijkb aar result aat niet .

Gieliss en,

RCT / gemidd eld

N=68

Cognit iev e


Ernst v ermoeid heid, funct ionele bep erking en,

V erbet ering st abiel gedurend e follow -up

B

V erv olg op Gielissen

23

B

Eerste auteur,

Type

Aantal patiënten


Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

psy cho logis che nood

periode

2006.

Bewijsklasse

Jaar van publicatie


maten

2007 (35)

1,9 jaar

Heim, 2007 (36)

RCT /3 maand en

N=63

Gest ruct ureerd fy siek t rainingsp rogramma v s st andaard rev alidat ieprog ramma

Borst kankerp at iënt en met kankergerelat eerde v ermo eid heid


Kw alit eit v an lev en en fy siek w elbev ind en / funct ioneren v erbet erde in beide groep en t ijdens de int erv ent ie, v erdere v erbet ering (na 3 maand en) w as alleen t e zien in de t rainingsgro ep. Kankergerelat eerd e v ermo eid heid w as significant v erminderd in de t rainingsg roep.

Een t rainingsp rogramma, v oort gezet int ramu rale rev alidat ie, v erbet ert kw alit eit v an lev en bij borst kankerpat iënt en.

B

M oadel, 2007 (37)

RCT / 3 maand en

N=128 (mult iet nis ch) (84 v s 44)

Yoga [houding, ademen, medit at ie] (12 w eken) v s w acht lijst

Borst kankerp at iënt en (deels gedurende behandeling)


M inder t erugv al sociaal gev oel v an w elbev inden in int erv ent iegroep. In analy se v an pat iënt en die geen chemot herap ie kreg en (n=71) gunst ige uit komst v oor kw alit eit v an lev en.

Result aat ondanks beperkt deelnemen aan oefening en.

B

M ut rie, 2007 (38)

RCT (prag mat is ch) / 6 maand en

N=203 (101 v s 102). Follow -up na 6 maand en n=177.(82 v s 95)

Groepsoefeningen programma (12 w eken) v s gebruikelijke zorg

Borst kanker (early st age) pat iënt en gedurend e behandeling.

Kw alit eit v an lev en, secu ndair: fy siek en psy cho logis ch funct ioneren.

Na int erv ent ie (12 w eken) geen sig nificant v erschil in algemene kw alit eit v an lev en (p = 0,60) maar w el v oor borst kankerspecifieke kw alit eit v an lev en (p=0,0007) en v oor met ers gelopen in 12 minut en. Na 6 maanden w as een st erkere posit iev e t rend in algemene kw alit eit v an lev en t e zien (p=0,053).

Volledige blind ering w as niet mogelijk. Onduidelijk w at het effect v an de groep zelf (sett ing) w as op het result aat .

B

gedragst herap ie

24

Eerste auteur,

Type

Aantal patiënten


Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

Bewijsklasse

Jaar van publicatie


maten

Nikand er, 2007 (39)

RCT (pilot ) / 12 w eken

N=28 (14 v s 14)

Kracht ige aerob e t raining (12 w eken) v s co nt role

Borst kankerp at iënt en na (adjuv ant e) behand eling

Fy sieke prest at ie

S ignificant e v erbet ering behendig heid.

Haalbaarheids pilot v oor ev ent uele grot ere st udie.

B

M ay , 2008 (40)

RCT

N=147

Groepsoefeningen (aeroob en w eest and) (12 w eken) v s zelfde programma met cog nit iev e gedragst raining.


Fy sieke fit heid, fy sieke act iv it eit .

Fy sieke fit heid v erbet erde significant in beide groepen, geen v ers chil t ussen de groepen

Toev oegen v an gedragst herap ie v erst erkt e het effect v an fy sieke t raining niet .

B

Herrero, 2006 (41)

RCT / 8 w eken

N=16 (8 v s 8)

Geco mbineerd e aerob e en w eerst and oefeningen (8 w eken) v s cont role (geen oefeningen).

Borst kankerov erlev end en

Cardioresp irat oire fit heid, kw alit eit v an lev en

V erbet ering v an kw alit eit v an lev en en fy sieke fit heid in de int erv ent iegroep. Geen significant e v eranderingen in de co nt rolegroep.

Pilot t rial

B

M ilne, 2008 (42)

RCT / 24 w eken

N=58 (29 v s 29)

Geco mbineerd e aerob e en w eerst and oefeningen: direct v s uit gest eld (12 w eken)


Kw alit eit v an lev en, v ermo eid heid, fy sieke fit heid

S ignificant e v erbet ering v an kw alit eit v an lev en in beide groep en. Kw alit eit v an lev en in de eerst e 12 w eken v erbet erde in de direct e groep t erw ijl die in de uit gest elde groep v erminderd e. In de tw eede 12 w eken v erbet erde d e kw alit eit v an lev en in de uit gest elde groep st erker dan in de direct e groep.

Oefening en direct na behandeling gev en een grot e en s nelle v erbet ering v an de kw alit eit v an lev en.

B

Klinis che sig nificant ie is niet het zelfde als st at ist ische

B

Result at en v an ander uit komst mat en v ergelijkb aar. Gieliss en, 2006 (43)

RCT / 6 maand en

N=112: analy se 98 (50 v s 48)

Cognit iev e gedragst herap ie v s w acht lijst


V ermoeid heid, funct ionele beperking en

S ignificant e afname v an mat e v an v ermo eid heid en funct ionele bep erking en

25


Type

Aantal patiënten



Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

binnen de groep en klinis ch sig nificant e v erbet ering in v ergelijking met de w acht lijst groep.

significant ie.

Bewijsklasse

maten

S chneid er, 2007 (44)

Prospect ief / 6 maanden

N=113

2 groepen: Oefening en t ijdens en oef eningen na behandeling

Borst kankerp at iënt en

Cardiopulmo naire funct ie, v ermo eid heid

In beide groep en v erbet ering v an cardiov as culaire en pulmo naire fu nct ies en daaraan v erboden v ermindering v an v ermo eid heid.

Voor – na met ing, geen v ergelijking t ussen groepen.

B


Prospect ief / 12 w eken

N=45

2 groepen: oefeningen t ijdens en oef eningen na behandeling

M anlijke kanker ov erlev end en

Cardiopulmo naire funct ie, v ermo eid heid

Cardiopulmo naire funct ies en v ermo eid heid st abiel in de ‘t ijdens behand eling’ groep en significant v erminderd in de ‘na behandeling’ groep.

Voor – na met ing, geen v ergelijking t ussen groepen.

B

Karv inen, 2007 (46)

Ret rospect ief

N=525

Ond erzoek naar het v erband t ussen oefeningen en kw alit eit v an lev en

Blaas kanker ov erlev end en


Lineair (posit ief) v erband t ussen de mat e v an het zich houd en aan bew egings richt lijnen en kw alit eit v an lev en

Geen v ergelijkend onderzoek. Zelfrapport age.

C

De Backer, 2007 (47)


N=37

Trainingsp rogramma best aand e uit kracht t raining, aerobe t raining en t huisoefening en (12 w eken)


Kort e maximale capacit eit s t est (st eep ramp), submaximale t est en maximale zuurst of co nsu mpt ie t est (st andaard).

De st eep-ramp t est bleek de meest v alide t est v oor het v ast st ellen v an de t rainings dosis.

Ond erzoek naar de best passend e t est bij kanker rev alidat ie.

B

De Backer, 2007 (48)


N=57 (73 int ent ion t o t reat )

Int ensiev e kracht t raining (18 w eken)


Spierkracht , cardiopulmo naire fu nct ie, Kw alit eit v an lev en

S ignificant e v erbet ering v an spierkracht en kw alit eit v an lev en.

M ehnert ,

Ret rospect ief

N=76 (23 v s 24 v s

n.v .t .

Borst kanker ov erlev end en 5 jaar na

Neuropsy chologis che beperking en, cog nit iev e

Er is geen direct v erband t ussen

B

Ond erzoek naar bet v erband t ussen

B

26

Eerste auteur,

Type

Aantal patiënten

Jaar van publicatie


2007 (49)

/ 5 jaar

29)

Pint o, 2008 (50)


N=25


Prospect ief / 6 maanden

Korst jens, 2006 (52)

V an W eert , 2006 (53/54)


Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

v erschillend e uit komst mat en in pat iënt engroep en.

Bewijsklasse

maten

st andaard of hoge dosis chemot herapie en borst kankerpat iënt en t ijdens behandeling.

beperking en, v ermo eid heid, kw alit eit v an lev en.

neu ropsy chologis che beperking en en zelfgerap port eerde cog nit iev e beperking en, v ermo eid heid en kw alit eit v an lev en alhoew el 46% cog nit iev e beperking en rapport eerd e en 82% v ermo eid heid. Behalv e afgeno men act iv it eit w aren er geen sig nif icant e groepsv ers chillen.

Telefo nis che int erv ent ie om fy sieke act iv it eit t e bev orderen (12 w eken).


Fy sieke act iv it eit , kw alit eit v an lev en, v ermoeidheid.

S ignificant e v erbet ering v an fy sieke act iv it eit, v erbet ering v an v ermo eid heid, kw alit eit v an lev en. Effect en blijv end na 24 w eken.

B

N=153

Oefening en(w eerst and) om spier fit heid t e v erbet eren (6 maand en)

Ov erlev end en v an borst kanker en prost aat kanker

Spierkracht , depressie, kw alit eit v an lev en.

S ignificant v erbet erde spierfu nct ie, minder depress ie en v erbet erde kw alit eit v an lev en.

B

Prospect ief (co hort ) / 12 w eken

N=658

Geco mbineerd e fy sieke oefeningen en psy cho-edu cat ie (programma v an 12 w eken)

Kankerpat iënt en

Kw alit eit v an lev en, emot ioneel fu nct ioneren, cog nit ief funct io neren, v ermo eid heid

Na het programma (12 w eken) significant e v erbet ering v an alle uit komst mat en.

Effect en v an onderdelen v an het programma zijn niet onderling v ergeleken.

B


N=72

M ult idimensio neel (fy sieke oefening en, psy cho-edu cat ie en informat ie) rev alidat ieprog ramma (groep) (15 w eken)


V ermoeid heid, fy siek en psy chis ch funct ioneren

S ignificant e v erbet ering na het programma (n-56). V erbet ering v an v ermo eid heid w as met name gerelat eerd aan v erbet ering v an fy sieke paramet ers.

Ond erdeel v an proefs chrift v an V an W eert uit 2007 w aarin de co nclus ie is dat het bet reffende rev alidat ieprog ramma een goede v orm v an nazorg kan zijn v oor

B

27


Type

Aantal patiënten



Indicatie

Uitkomst

Resultaat

Commentaar

Bewijsklasse

maten

kankerpat iënt en met rest erende klacht en na kanker. Spruit, 2006 (55)


N=10

Oefening en (aeroob en w eerst and) (8 w eken)

Long kankerpat iënt en t ijdens behandeling

longfu nct ie, loopafst and

Geen v erand ering in gemidd eld e longfu nct ie. W el significant v erbet erde funct ionele cap acit eit en piek capacit eit .

B

28

Oncologische revalidatie. Samenvatting. Onderwerp:

Recommend Documents