Omsingeld door een glazen wand; Het nieuwe gezicht van Nederland - De Euregio MaasRijn BYLINE: Floor Milikowski LENGTH: 3946 words
HIGHLIGHT: Over de economische potentie van de Euregio Maas-Rijn zijn heel wat hoopvolle rapporten geschreven. Maar euroscepsis en nationalistische sentimenten houden de ontwikkeling van de regio tegen.
In het Limburgse Berg aan de Maas staat een handvol passagiers aan de oever van de rivier te wachten op de veerpont. Twee automobilisten, drie fietsers. De rivier is smal en het water staat laag. Als de pont gaat varen klimt de kapitein met een geldkistje uit zijn stuurhut om entreegeld te innen. Fietsers zijn gratis, maar automobilisten betalen 1,70 euro. Na een minuut is de overkant bereikt en vervolgen de passagiers hun tocht in het koninkrijk België. Of er verschil zichtbaar is? De fietspaden zijn in België breder. Reden voor Nederlanders uit de streek om in de vrije uren de grens over te steken. Daar kunnen wij Hollanders nog wat van leren , zegt wethouder Pieter Meekels van de gemeente Sittard-Geleen lachend. Meekels, lid van de lokale politieke groepering gob, maakt deel uit van het bestuur van de enige Nederlandse gemeente die grenst aan twee buurlanden, België in het oosten en Duitsland in het westen. De twee steden in de Westelijke Mijnstreek fuseerden in 2001 om zich krachtiger te kunnen opstellen in de strijd tegen leegloop, werkloosheid, vergrijzing, ontgroening en de moeizame economische omstandigheden. De ooit zo florerende regio zoekt naar nieuw elan en nieuwe impulsen. De gemeente zet sterk in op de ontwikkeling van de Chemelot Campus. Op het terrein van de voormalige staatsmijn Maurits, waar ooit negenduizend mijnwerkers werkten, staan nu kantoren, laboratoria en productiefaciliteiten van grote bedrijven als dsm, Sabic en een keur van kleinere chemiebedrijven uit alle delen van de wereld. Er zijn onderzoekers te vinden van de Universiteit Maastricht, de TU Eindhoven en de RheinischWestfälische Technische Hochschule uit Aken. De drie universiteiten, DSM, Chemelot Campus en de provincie Limburg hebben onlangs afgesproken tachtig miljoen euro in het Chemelot Institute for Science and Technology te investeren, een internationaal centrum voor kennis en innovatie op het gebied van biobased en biomedische materialen. Ook het Aachen-Maastricht Institute for Biobased Materials is er gevestigd, een Nederlands-Duits instituut dat zich richt op de teelt, winning, veredeling en toepassing van hoogwaardige grondstoffen uit de natuur. We richten ons op sectoren die gelieerd zijn aan het industriële verleden van de regio en goed aansluiten bij de economische trends in nabijgelegen grote steden , legt Meekels uit. In Aken, nauwelijks dertig kilometer over de grens, weet de wethouder, wordt alleen al dit jaar voor een miljard euro aan investeringen gedaan in sectoren als auto- en railtechniek, life-science en informatietechnologie.
Grensregio s werden vanaf het eind van de jaren tachtig gezien als proeftuin voor Europese integratie, het moesten sleutelregio s worden bij het opheffen van grensbarrières. Het Schengen-verdrag uit 1985 en de uitbreiding in 1990 maakten vrij verkeer van personen mogelijk binnen de Europese Unie. Met het Verdrag van Maastricht in 1992
werd een einde gemaakt aan controles en heffingen op kapitaal en goederen. Veel grensregio s functioneerden al veel langer als samenwerkingsverband , weet Henk van Houtum, hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research van de Radboud Universiteit. De Euregio, waarin de oostelijke provincies zijn verbonden met delen van Nedersaksen en Nordrhein-Westfalen, werd al in 1958 opgericht. De Euregio Maas-Rijn, waar Zuid-Limburg deel van uitmaakt, bestaat officieel sinds 1976. Een regio met 3,6 miljoen mensen, in een gebied rondom de belangrijkste regionale steden Maastricht, Aken, Hasselt en Luik. Een geografische driehoek, met van oudsher nauwe onderlinge banden. Maastricht is de meest noordelijke stad van de industrieregio Luik , vindt Joop de Vries, auteur van Wiens Europa wint. In dit boek stelt hij dat de Europese gemeenschap niet zozeer valt op te delen in verschillende nationaliteiten, maar eerder in verschillende gemeenschappen en stromingen. Honderd jaar geleden sprak de bourgeoisie van Maastricht Frans. De grens was toen veel minder nadrukkelijk aanwezig dan nu het geval is. Als je naar de canon van Limburg kijkt, dan gaat het over gebeurtenissen in Aken, Luik, Namen, niet over de voc.
Dit voorjaar beleefde het zuiden van Limburg een heuglijke dag. Bij Landgraaf gaf staatssecretaris Wilma Mansveld van Infrastructuur het startschot voor de elektrificatie van het spoor tussen Landgraaf en de Duitse grensstad Herzogenrath, enkele kilometers verderop. Het spoor maakt deel uit van het oude tracé Sittard-Heerlen-Herzogenrath, dat in 1896 werd aangelegd, maar het laatste deel van de rit, de grens over naar Herzogenrath, is alleen geschikt voor dieseltreinen. Wie van Heerlen naar Aken wil, twintig kilometer verderop, doet dat nu nog met een stoptrein op diesel. Na meer dan tien jaar praten en overleggen is de kogel eindelijk door de kerk , zo verwoordde de gedeputeerde Patrick van der Broeck van de provincie Limburg de opluchting in de regio tegenover de lokale televisiezender L1. Het levert onder meer een snelle verbinding op tussen de campussen van Maastricht en Aken, tussen Limburg en het Duitse ice-netwerk. Een hoognodige verbetering, want nu duurt de treinreis van 29 kilometer van Maastricht naar Aken een uur en gaat via een overstap in Heerlen. Met veel van de andere verbindingen is het in de regio echter droevig gesteld. Wie van Maastricht met het openbaar vervoer naar Hasselt wil, dertig kilometer verderop, zit een uur in de bus of twee uur in de trein. Na veel getouwtrek begint dit jaar de aanleg van een sneltram tussen de twee steden die de reistijd verkort tot 36 minuten. De trage ontwikkelingen op het gebied van infrastructuur bezorgen de Vlaming Björn Koopmans de nodige hoofdpijn. Als coördinator van de Euregio Maas-Rijn is hij de hoogste uitvoerende functionaris binnen het samenwerkingsorgaan. Als er geen landsgrenzen tussen de steden zouden liggen, zouden de verbindingen veel beter zijn , constateert hij. Nog altijd houden de meeste dienstregelingen op bij de grens, sluiten ze niet aan op het transportnetwerk aan de andere kant. Het aanleggen van een stuk snelweg, een stuk spoor of een brug kost jaren van overleg, ruggespraak, aftasten, berekenen en inschatten van risico s, kosten en baten. Koopmans heeft bij de onderhandelingen te maken met drie nationale overheden, waarbij het in België nog extra ingewikkeld is vanwege het principe van evenredige investeringen in Vlaanderen en Wallonië. Dan zijn er nog de provincies en de verschillende vervoersmaatschappijen, per land vaak meer dan één. Voor België heeft de regio een relatief groot economisch belang en krijgt daarom de nodige aandacht. Maar door de perifere ligging vanuit zowel Nederlands als Duits perspectief geven Den Haag én Berlijn weinig prioriteit aan het gebied. Hetzelfde geldt voor de vervoerders, stelt Koopmans. Het is de logica van de vervoersmaatschappijen om centraal te denken, in lijnen van en naar het economisch hart van het land. De
psychologische kaart houdt net als voor veel mensen ook voor bus- en treinmaatschappijen op bij de grens. Als er in de top van de NS iemand zit die uit de regio komt en de problematiek kent, heb je geluk. Anders krijgt het weinig aandacht.
Op het marktplein in Sittard is het zonnig en druk. Op de vele terrassen rondom het plein wordt gegeten, gedronken en gepraat in een wirwar van talen. Limburgs, Vlaams, hoogNederlands , Duits, Frans. Dat is hier heel gewoon , zegt de gastvrouw van hotelrestaurant De Limbourg. Het middeleeuwse plein en de straatjes en katholieke bouwwerken rondom trekken het hele jaar door veel toeristen. In de rest van de stad, direct buiten de middeleeuwse stadsmuren, hebben sloophamers een gapend gat in de stad geslagen. Flats en winkels werden neergehaald om ruimte te maken voor het megaproject Sittard-Ligne. Een nieuwe ontmoetingsplek met daarin plaats voor de Zuyd Hogeschool, Museum Het Domein, een filmhuis, bibliotheek, winkels, woningen en een zorgcentrum. Door een aantrekkelijk woonklimaat te bieden hoopt de gemeente hoogopgeleide kenniswerkers te lokken. Cruciaal voor de verdere ontwikkeling van bijvoorbeeld de Chemelot Campus, maar ook voor de kansen van VDL NedCar in Born, dat ook binnen de gemeentegrenzen ligt. De autoproducent die in 1965 werd opgericht door daf, produceerde in zijn hoogtijdagen 120.000 auto s per jaar: Volvo s, Chryslers, Mitsubishi s, Citroëns, Peugeots en Smarts. In 2012 werd, mede door bemoeienis van toenmalig minister en geboren Maastrichtenaar Maxime Verhagen, in bmw Mini een nieuwe opdrachtgever gevonden en kon een faillissement voorkomen worden. Een ontgrensd Zuid-Limburg kan na de Randstad in potentie de tweede aantrekkelijkste regio van Nederland zijn, stelde onderzoeker Gerard Marlet vorig jaar. Mensen wonen graag op een strategische plek waar carrièremogelijkheden zijn, nu en in de toekomst. Met het slechten van de grensbarrières zouden de kansen voor Zuid-Limburg een vlucht nemen en zou het aantal beschikbare banen binnen een acceptabele reisafstand stijgen met 740.000. Mede door de 220 kilometer grens waardoor Zuid-Limburg wordt omsingeld staat de regio nu op de 35ste plek van in totaal veertig Nederlandse regio s. De landsgrenzen vormen vaak het eindpunt van nationale wetgeving, nationale taal en cultuur en beleid. Wie in Nederland woont, maar werkt in Duitsland of België, krijgt te maken met een veelheid van administratieve en financiële problemen. Deels zijn ze met een grote stapel papierwerk op te lossen, deels ook niet. Welk land betaalt een werkloosheidsuitkering bij ontslag? Aan welk land worden belastingen afgedragen? Kan een Nederlands pensioen worden opgebouwd bij een werkgever in het buitenland? Mag je hypotheekrente van een huis in Nederland aftrekken van de belasting die wordt betaald in Duitsland? En dan zijn er nog de afwijkingen in onderwijssysteem, diplomering en registratie. Enkel in het hoger onderwijs zijn er met het Verdrag van Lissabon afspraken gemaakt over het gelijkschakelen van diploma s. De titels bachelor en master hebben in ieder land binnen de EU dezelfde status. Maar het middelbaar onderwijs is in ieder land anders gestructureerd en gediplomeerd, zoals ook specialisaties binnen bijvoorbeeld de geneeskunde in ieder land anders worden vormgegeven en geregistreerd. Een vriend ging in België werken en kreeg meteen een brief van de Sociale Verzekeringsbank dat hij zou worden gekort op zijn AOW , vertelt André Limpens, inwoner van Berg aan de Maas. Samen met Marij Driessen drinkt hij een kopje koffie in haar kledingwinkel Omani Style op het dorpsplein. Hij heeft net boodschappen gedaan en getankt in Duitsland. Zij woonde een aantal jaren net over de grens, in België. Maar je blijft daar toch altijd die Hollander , zegt Driessen. Bovendien waren er praktische bezwaren. Het leven was er duurder. Bellen, elektriciteit, dat soort dingen. En ze had geen gasaansluiting, maar een grote olietank in de kelder. Dat vond ik niet prettig.
Het aantal grenspendelaars in de regio is dan ook beperkt. De Atlas van kansen voor Zuid-Limburg, Tongeren en Aken laat zien dat van echt grensoverschrijdend werken nauwelijks sprake is. Van de ruim vijftigduizend grenspendelaars in heel Nederland bestaat het grootste deel uit Nederlanders die wonen in een buurland, maar werken in het thuisland. Zo omzeilen ze de complexe administratieve vraagstukken die horen bij werken in het buitenland. De tweede groep bestaat vooral uit Oost-Europeanen die wonen in Duitsland en via uitzendbureaus werken in Nederland. Echte grenspendelaars zijn bijzonder zeldzaam, terwijl juist het ontstaan van een gebied waarin mensen vrij en probleemloos van het ene land naar het andere bewegen een speerpunt was van het Europese regiobeleid. Maar dat heeft niet gewerkt , concludeert Van Houtum. Om echt als grensoverschrijdende regio te kunnen functioneren, is er een integrale visie en gezamenlijk beleid nodig. Maar in de praktijk zijn de regio s niet verder gekomen dan het verstrekken van subsidies voor losstaande projecten. De grensregio s zijn echter afhankelijk van de grillen van de nationale overheden, die niet of nauwelijks bereid zijn de nationale soevereiniteit aan te tasten om zo de barrières te slechten en verdere integratie mogelijk te maken. Vorig jaar publiceerde Van Houtum samen met landschapsarchitect Mark Eker het omvangrijke werk Grensland/Borderland. Kunstenaars, beleidsmakers, wetenschappers en ontwerpers bundelen in het boek hun krachten om te komen tot een verkenning van het grenslandschap, met alle aspecten die erbij horen. Durven we onszelf te ontgrenzen, durven we de ongetemde vrijheid aan, en kan dat met behoud van zekerheid en rust? vraagt Van Houtum zich in het boek af. Nee, is de conclusie. Nog niet. Een grens heeft iets magisch , legt hij uit. En geeft houvast, veiligheid. Het vergt een zeldzame hoeveelheid vertrouwen in de buren om deze zekerheid los te laten. Het vraagt aanpassing van wetgeving, het creëren van zones waar niet de nationale wetgeving maar een Europese of Euregionale wetgeving van kracht is. Dat is een risico dat de politiek vanuit het eigen belang niet durft te nemen. Nu minder dan ooit. In heel Europa is het nationalisme opgelaaid en is er weinig durf en wil tot meer toenadering. Als EU hebben we de ambities om van de Europese Unie een geheel te maken, maar het systeem werkt tegenovergesteld , stelt Van Houtum. In iedere vergadering zitten de lidstaten er als vertegenwoordigers van hun eigen achterban, en hebben ze allemaal de doelstelling om met een goede deal thuis te komen. Een werkwijze die volgens Van Houtum de tegenstellingen eerder versterkt dan verkleint en die ten koste gaat van de bereidheid een offer te brengen voor een gezamenlijke toekomst. Je ziet het bijvoorbeeld aan het uitblijven van een regelvrije zone in ZuidLimburg. Maastricht is inmiddels meer een weerspiegeling van Nederland dan van Europa, van de Euregio. We zijn in de contramine. Er heerst een anti-Europa-stemming. Je ziet het aan de opkomst van de PVV, ook hier , zegt Joop de Vries. Zelf steekt hij met grote regelmaat de grens over. Deze week nog voor een theatervoorstelling in Hasselt, maar jongeren zijn doorgaans meer gericht op met name de Randstad. In het huidige politieke klimaat en in het debat wordt constant gehamerd op de verschillen tussen landen en nationaliteiten. Belgen en Duitsers zouden heel anders zijn dan Nederlanders. Dat valt natuurlijk heel erg mee, maar je moet eerst gaan kijken wil je dat zien.
Vanuit het centrum van Sittard kronkelt een lange rij auto s via de buitenwijken naar het Duitse Tüddern. Een ritje van vijf minuten. Aan de rand van het dorp ligt een uitgestrekt winkelcentrum met een aantal grote supermarkten en drogisterijen. Het parkeerterrein is gevuld met voornamelijk Nederlandse auto s, van mensen die zijn afgekomen op de lage
prijzen, gemiddeld twintig procent onder die in Nederland. Hier en daar een enkele Duitser of Belg. Op het terras van de grill, aan de rand van het parkeerterrein, wordt Duits gepraat, door sommigen met een Hollands accent. In het grensgebied van Nederland en Duitsland wordt ook veel Engels gesproken. Niet lang geleden was dat alleen Duits, lange tijd een vanzelfsprekende taal voor alle Nederlanders en zeker voor inwoners van het grensgebied. Niet alleen omdat het op school werd geleerd. Toen ik klein was had je maar een paar televisiezenders , zegt Bert Kamphuis, vier jaar lang het enige raadslid van d66 in de raad van Sittard-Geleen. Een Nederlandse, een Duitse en een Belgische. De Nederlandse begon pas om zeven uur met Paulus de boskabouter, maar de Duitse tv zond al in de middag Flipper en Bonanza uit. Allemaal nagesynchroniseerd. Daar keek iedereen naar. Zo maakte je al heel jong kennis met de taal. Tegenwoordig worden Duitse zenders in Nederland nog maar mondjesmaat bekeken, ook in Zuid-Limburg. Voor kabelprovider Ziggo aanleiding om in de loop der jaren het Duitse aanbod vrijwel volledig uit de programmering van de analoge televisie te schrappen. Voor kijkers zonder digitale televisie is er enkel nog de ard. Ook het Franse tv5 Le Monde en de regionale Franstalige zender rtbf La Une uit Luik moesten het ontgelden. Het beleid van Ziggo zorgde voor grote ophef bij zowel kijkers als overheden en instellingen. De Limburgse programmaraad stapte zelfs naar het Commissariaat van de Media om de wijzigingen terug te draaien, maar ving bot. Het is tragisch dat er vanuit de Euregio zoveel inspanningen zijn om kennis van de buurtalen weer op niveau te krijgen, maar een bedrijf als Ziggo die inspanningen met dergelijke beslissingen teniet kan doen , vindt De Vries. Onderwijs in de Duitse taal is daar tegenwoordig ook voor Limburgse jongeren een te grote uitdaging, weet hij. De Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule in Aken is een van de beste technische universiteiten ter wereld. Van de ruim veertigduizend studenten komen er slechts iets meer dan honderd uit Nederland. Dat is doodzonde. Hoe de taalbarrière werkt, blijkt uit de 4500 Duitsers die studeren aan de Universiteit Maastricht. Zij redden zich prima omdat een deel van de opleidingen wordt aangeboden in het Engels. Het past in het beeld dat Maastricht graag van zichzelf neerzet, een echte Europese stad, aanjager van de Europese integratie. In april werd in de Tweede Kamer een motie aangenomen van VVD-Kamerlid Karin Straus om Duits als keuzevak aan te bieden bij alle mbo-opleidingen. Alleen de PVV en de voormalige pvv ers Bontes en Van Klaveren stemden tegen. In haar overwegingen noemde Straus het belang van de handelsrelatie met Duitsland en de specifieke arbeidsmarktfactoren in bepaalde regio s. Voor Bert Kamphuis, de komende vier jaar wethouder in Sittard-Geleen, een lichtpuntje. Hij is al jaren nauw betrokken bij de provinciale Strategische Agenda Buurtaal en Internationalisering en verwelkomt elke kleine stap met groot gejuich. Zoals ook de recente toezegging van collegevoorzitter Marcel van den Eijnden van de scholengroep Kindante om het aantal basisscholen dat Duitstalig onderwijs aanbiedt te vergroten van vijftien tot twintig. Kamphuis: Op die manier leren kinderen de taal spelenderwijs kennen. Dat is de beste manier om het te leren. Als je een taal voor het eerst tegenkomt op de middelbare school wordt het al een stuk moeilijker. Deze streek heeft zoveel mogelijkheden , verzucht Kamphuis. Soms kijk ik om me heen en dan denk ik: we hebben goud in handen. Maar om het goud te kunnen verzilveren, is meer mankracht nodig dan voorhanden is in de kleine sliert land die Zuid-Limburg is. Hoewel je de grens bijna nergens meer ziet, is het een glazen wand om de provincie heen. Hij vormt een grote belemmering bij onze ontwikkeling.
Ondanks vele miljarden euro s aan investeringen lijken de grenzen meer aanwezig dan ooit tevoren. De natiestaat als entiteit is nooit zo sterk geweest als nu en vanuit alle hoeken van het land kijkt men eerst naar Den Haag, dan naar de provincie en de gemeente voordat de blik eventueel verder wordt gericht. Plangebieden, beleidsprogramma s, samenwerkingsverbanden, ze houden bijna allemaal op bij de grens , zegt Kamphuis. Voor gewone mensen is het niet makkelijker geworden om je verbonden te voelen met dorpen, steden of regio s aan de andere kant van de grens. Hij noemt Sittard-Geleen als voorbeeld. Je zou denken dat het vanzelfsprekend is om samen te werken met de gemeente Selfkant, waar ook Tüddern deel van uitmaakt. Ze liggen tegen elkaar aan en bovendien wonen in Selfkant veel Nederlanders. Maar het gebeurt niet. Met dat gegeven in het achterhoofd schreven Guido Wevers en Huub Smeets in 2012 een bidbook voor de kandidatuur van Maastricht als Culturele Hoofdstad van Europa in 2018. De een is een Vlaams-Maastrichtse theatermaker en -directeur, de ander is een geboren Maastrichtenaar, directeur van woningbouwcorporatie Vesteda en jarenlang lid van de Nederlandse Raad voor Cultuur. Cultuur kan een grote rol spelen bij het slechten van de grenzen , zegt Huub Smeets. Omdat, zo legt hij vervolgens uit, Europese wetgeving weinig voorziet in de synchronisatie van nationale wetgeving moet er naar andere oplossingen worden gezocht om de inwoners van de verschillende landen in de Euregio Maas-Rijn nader tot elkaar te brengen. Het bidbook met de titel Herontdekking van Europa was een vurig pleidooi om het sentiment van ruim twintig jaar geleden terug te vinden, Maastricht opnieuw op de kaart te zetten als stad van Europa en kunst en cultuur te gebruiken als bindmiddel in de Euregio. Vroeger was het meer dan nu vanzelfsprekend dat arbeiders uit Duitsland of België werkten in de Nederlandse mijnen, dat we naar het theater gingen over de grens, koffie dronken aan de andere kant , vertelt Smeets. Zuid-Limburg was geen uithoek van Nederland, maar een florerende streek binnen een trotse industrieregio. En het bestuur in Den Haag was te ver weg om zijn tentakels uit te strekken tot het verre zuiden van het land. Omdat het heden moeilijk te veranderen is, richten Smeets en Wevers zich in het bidbook op de generatie van de toekomst, die door de Italiaanse kunstenaar Michele de Lucchi werd betiteld als de Génération Maastricht. Een generatie van jongeren geboren na 1992, het jaar dat Europa ontstond. Zij hebben nooit een Europa gekend zonder het begrip Europa . Een generatie jongeren die last hebben van noch linguïstische noch culturele barrières tussen de lidstaten . Een generatie ook die zich juist laat prikkelen en uitdagen door landsgrenzen, door diversiteit. Maastricht verloor de verkiezing ten gunste van Leeuwarden, maar Smeets hoopt het gedachtegoed de komende jaren te kunnen uitdragen en een deel van de plannen te verwezenlijken. Grensoverschrijdende kunstprojecten moeten niet alleen kunstenaars maar in hun kielzog ook het gewone volk over de grens lokken. De gemeente SittardGeleen en de gehele regio moeten het hebben van dit soort kleine stappen, weet ook wethouder Pieter Meekels van de lokale politieke groepering gob. Zeven jaar geleden heeft de commissie-Hermans in opdracht van de provincie heel precies in kaart gebracht wat de mogelijkheden zijn en welke problemen moeten worden opgelost. Dat rapport ligt al zeven jaar in een la en komt er niet meer uit ook. In het verkiezingsprogramma van gob stond de Euregio Maas-Rijn als onderwerp op de zesde plek, onder dienstverlening, wijkaanpak, stedelijke ontwikkeling en sociaal beleid. Thema s die in een regio met grote sociaal-economische problemen vanzelfsprekend veel aandacht krijgen. d66 er en Europeaan in hart en nieren Bert Kamphuis hoopt de aandacht iets te kunnen verschuiven en hoopt ook Den Haag ervan te overtuigen meer te doen aan de glazen wand die Zuid-Limburg in zijn greep houdt. Je merkt dat er weinig aandacht voor Zuid-Limburg is. Maar de regio wordt economisch steeds belangrijker, dus ik geloof echt dat het tij zal keren.
Deze publicatie kwam tot stand met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. fondsbjp.nl Nederland krijgt onder invloed van grote economische en demografische veranderingen geleidelijk een ander gezicht. Grensgebieden met weinig economisch perspectief lopen leeg terwijl het westen van het land overvol dreigt te worden. Om de ontwikkelingen bij te benen, moeten veel dorpen, steden en regio s op zoek naar een nieuwe identiteit. In deze serie reist Floor Milikowski door de provincies en belicht de worstelingen van een land in transitie.
