Deel 1
Onderzoek
Omgaan met stress Marion Nieuwenhuizen*
Inleiding Hoe gezond is werken? Van de 7 miljoen mensen die in Nederland betaald werk doen, hebben 1,7 miljoen mensen last van werkstress. Dat betekent dat één op de vier mensen de kans loopt op ziektes als overspannenheid, burn-out, hartklachten en andere stressgerelateerde ziektes. Cijfers van het CBS laten zien dat in 2001 10% van de 15-64jarigen burn-outklachten heeft. Eenderde van de mensen die in de WAO zitten, heeft psychische klachten. Werkstress is de belangrijkste oorzaak. Werkstress is niet alleen vervelend voor de werknemer, maar ook voor de werkgever. Het leidt tot verminderde arbeidsprestaties, ziekteverzuim en is een grote kostenpost. De economische schade door werkstress bedraagt jaarlijks miljarden euro’s. Een bedrijf dat tijd, geld en energie steekt in stressmanagement en -preventie, verdient deze kosten ruimschoots terug. Tijdige signalering van overmatige stress en het aanpakken van de oorzaken ervan heeft tot gevolg dat het ziekteverzuim naar beneden gaat, werknemers tevreden en gemotiveerd zijn, waardoor ze beter presteren en klanten tevreden zijn.
* Marion Nieuwenhuizen is mede-eigenaar van Meeting Point Entertraining (www.mptrain.nl). Voor MPE verzorgt zij workshops percussie, zang en beweging. Voor Kluwer schreef zij verschillende publicaties, waaronder Fouten maken mag, Assertiviteit en Gouden ideeën – Hoe kom je erop?
Gezonde spanning en ongezonde stress In de prehistorie, toen de mens als jager-verzamelaar leefde, was het leven hard. Het was eten of gegeten worden. Als een jager werd verrast door een wild dier dat in hem een lekker maaltje zag, was het zaak snel te reageren. Tijd om na te denken was er niet. Alleen door razendsnel te reageren (heel hard weglopen of het beest met een welgemikte worp van zijn speer onschadelijk maken) kon hij zijn leven redden. Hij kon zo snel reageren doordat er in zijn lichaam automatisch een aantal reacties plaatsvonden. Door de aanmaak van de hormonen adrenaline en noradrenaline ging zijn hart sneller slaan en versnelde zijn ademhaling. Er kwam meer zuurstof in zijn bloed, zijn bloedsuikerspiegel steeg en zijn spieren spanden zich. Dit alles gebeurde in een fractie van Dossier 15, maart 2003
5
Omgaan met stress
een seconde. Zonder deze reactie zou de prehistorische mens al snel door sabeltandtijgers, holenberen en rivaliserende stammen uitgeroeid zijn. We zijn nu zo’n 100.000 jaar verder en de moderne mens heeft met heel andere omstandigheden en gevaren te maken. Gelukkig zijn wij onze stressreactie niet kwijtgeraakt. Een paar voorbeelden: ● u loopt op een zebrapad en er komt een auto aangereden die niet van plan is te stoppen; ● uw dochtertje rent zonder te kijken ineens de straat op; ● u bent vuurwerk aan het afsteken, de fles valt om en een vuurpijl komt recht op u af. In dergelijke situaties hebben wij geen tijd om rustig na te denken en zorgt onze stressreactie voor een levensreddende actie. Ons lichaam reageert echter op alles wat wij als bedreigend ervaren op dezelfde manier, ook als er geen direct gevaar is. Denk aan het halen van een deadline, promotie willen maken, de angst uw baan te verliezen, ruzie met een collega, het idee dat u niet genoeg tijd hebt voor werk en privé. Al deze situaties zorgen voor stressreacties. Het kost energie om het lichaam in opperste staat van paraatheid brengen. Het lichaam heeft tijd nodig om te herstellen, want het is niet gemaakt om continu onder spanning te staan. Bij aanhoudende stress treedt er onvoldoende herstel op. Hierdoor ontstaan gezondheidsklachten zoals slaapproblemen, hoge bloeddruk en vermoeidheid. In het uiterste geval kan aanhoudende stress fataal zijn als het bij de persoon leidt tot een dodelijk hartinfarct.
Frustratie en angst Een belangrijke drijfveer voor mensen is het bevredigen van behoeften. Zij krijgen last van stress als het hen niet lukt om deze behoeften te bevredigen. Het gaat hier om behoeften als: ● leven en gezondheid: water, voedsel, kleding, woning; ● veiligheid en zekerheid: zichzelf kunnen redden bij gevaar, maar ook het hebben van bestaanszekerheid (werk, pensioen); ● sociaal contact: de mens is een sociaal wezen. Hij voelt zich het prettigst in een groep; ● respect van anderen: als deel van een groep is het belangrijk door de leden van de groep gerespecteerd te worden; ● eigenwaarde: hoe hoger de eigenwaarde, hoe prettiger een mens zich voelt; ● zelfvervulling: een mens heeft behoefte aan groei en ontwikkeling.
6
Management & Communicatie
Als het niet lukt om deze behoeften te bevredigen, ontstaat frustratie. Steeds opnieuw gefrustreerd raken leidt tot stress. Nu is dezelfde stressbron niet voor iedereen even stressverwekkend. Wat de één als stressvol ervaart, ziet de ander misschien als een leuke uitdaging. Veel stress wordt veroorzaakt door onze manier van denken. We zijn bang voor de dingen die zouden kunnen gebeuren. Neem de heer A. Hij heeft zich opgewerkt van junioronderzoeker tot hoofd van zijn afdeling. Hij zou graag nog één keer promotie maken, maar op de één of andere manier wil dat maar niet lukken. Het begint aan hem te knagen. Hij begint aan zichzelf te twijfelen. Hij denkt: Ze vinden me zeker niet goed genoeg, ik ben te oud, ze zijn zeker bang dat ik nieuw ontwikkelingen niet zal kunnen volgen, bij de volgende reorganisatie vragen ze me vast of ik met vervroegd pensioen wil. Het gevolg is dat hij met steeds minder plezier naar zijn werk gaat en last krijgt van hartkloppingen. Mevrouw B zit in hetzelfde schuitje, zij kijkt echter heel anders naar de situatie. Zij denkt: Ach, die promotie is niet zo belangrijk. Het is belangrijk dat ik plezier heb in mijn werk. Ik doe dit werk al zo lang, ik wil wel eens wat anders. Ik moet maar eens gaan praten met de directeur om te kijken welke mogelijkheden er zijn. Zij doet dit, krijgt een scholing op het gebied van stressmanagement en gaat meehelpen het aantal stressgevallen in het bedrijf te verminderen. Zij gaat tot haar pensioen met veel plezier naar haar werk.
De hartinfarctpersoonlijkheid Hoe u omgaat met stress hangt onder meer samen met uw persoonlijkheid. Eigenschappen als zelfvertrouwen, perfectionisme, vermogen te delegeren en steun kunnen vragen zijn van invloed op uw draagkracht, dat wil zeggen de mate waarin u bestand bent tegen stress. Daarnaast is ook uw leefstijl van belang. Gezond eten, niet roken, lichaamsbeweging en ontspanning vergroten uw lichamelijke en geestelijke conditie. Er is een type mens, ook wel de type-A-persoonlijkheid genoemd, die erg zijn best doet om zichzelf de vernieling in te werken. Dit zijn mensen die de lat voor zichzelf heel hoog leggen. Zo hoog dat zij nauwelijks aan de door henzelf opgelegde normen, waarden en verwachtingen kunnen voldoen. Uit onderzoek is gebleken dat deze mensen gevoeliger zijn voor het krijgen van hartklachten dan mensen die er niet mee zitten dat dingen af en toe niet zo gaan zoals zij hadden gewild. De ‘hartinfactpersoonlijkheid’ is te herkennen aan zijn gedrag.
Dossier 15, maart 2003
7
Omgaan met stress
Kenmerken van Type-A ● Heeft altijd haast, is ongeduldig, doet meerdere dingen tegelijk. ● Kan slecht ontspannen of even niets doen. ● Is aldoor in tijdnood. ● Is kortaf, vijandig en agressief. ● Wil alles onder controle hebben. ● Stelt hoge eisen aan zichzelf en anderen. ● Vindt het ‘lekker’ om te werken onder druk. ● Het werk is het belangrijkst, er is weinig aandacht voor andere dingen. ● Ziet alles in het licht van prestaties, aantallen en competitie. ● Eet liever een snelle hap dan een uitgebreide maaltijd, rookt en drinkt meer dan
gemiddeld en als hij al sport is de inzet niet ontspanning maar willen winnen. Hier tegenover staat de Type-B-persoonlijkheid. Deze wil niet aldoor de beste zijn, geniet van rust en ontspanning, is geduldig en heeft ook tijd voor dingen naast het werk. Hij is vriendelijk en tevreden, creatief, kent zijn sterke en zwakke kanten, ziet fouten als een mogelijkheid om van te leren en stelt realistische eisen aan zichzelf en anderen. Mensen die Type-A-gedrag vertonen hebben vaak last van hoge bloeddruk, een hoog cholesterolgehalte en een hoge adrenalinespiegel. Vergeleken met mensen die meer type-B-gedrag vertonen hebben zij een tweemaal zo grote kans op hartklachten. Als zij na het krijgen van een eerste hartinfarct niets aan hun levenswijze veranderen is de kans op een tweede hartaanval vijf maal en de kans op een fatale hartaanval twee maal zo groot. Uit een onderzoek naar het verband tussen persoonlijkheid en hartklachten bleek van de 133 hartpatiënten er 94 in de categorie Type-A-persoonlijkheid te vallen.
8
Management & Communicatie
Stresshantering Het is belangrijk in een vroeg stadium signalen van stress te herkennen bij uzelf en anderen om op tijd in te kunnen grijpen. Mensen die jarenlang proberen te voldoen aan te zware eisen, telkens weer teleurgesteld raken omdat ze hun doelen niet halen en te hogen eisen stellen aan zichzelf kunnen ‘burn-out’ raken, opgebrand. Kenmerken van burn-out zijn: ongewone vermoeidheid en emotionele uitputting, gevoelens van afnemende competentie, negatief zelfbeeld, depersonalisatie (mensen als object zien in plaats van als individu), niet meer betrokken zijn bij het werk, sociale isolatie en verbittering. Herstel na burn-out duurt lang, soms jaren.
Signalen van stress ● Lichamelijke klachten: hoofdpijn, verhoogde bloeddruk, spierpijn, vermoeidheid,
vatbaarder zijn voor ziektes, verslechtering van de lichamelijke conditie, slapeloosheid. ● Psychische klachten: lusteloosheid, gespannen zijn, somber zijn, snel geëmotioneerd en geïrriteerd raken. ● Gedrag: te veel eten en drinken, gebruik van medicijnen, piekeren, concentratieproblemen, niet kunnen ontspannen, klagen, cynisme, stemmingswisselingen, slordigheid, vergeetachtigheid, besluiteloosheid, meer fouten maken. Als u last heeft van ziekmakende stress, kunt u een aantal dingen doen. U kunt de stressverwekkende situatie veranderen, u kunt uzelf veranderen, u kunt de situatie accepteren en u kunt weggaan uit de situatie.
Valkuilen Deze methoden helpen niet om van de stress af te komen. Ze kunnen misschien tijdelijk de gevoelens van stress verminderen, maar nemen de oorzaak niet weg. ✖ Negeren: het probleem omzeilen door het conflict, de persoon, de situatie te vermijden of het probleem te ontkennen. ✖ Vluchten in pillen, alcohol, sigaretten, koffie. ✖ Anderen de schuld geven. ✖ Hopen dat het probleem vanzelf overgaat. ✖ Nog harder gaan werken om de achterstanden in het halen.
Dossier 15, maart 2003
9
Omgaan met stress
Situatie veranderen Als u besloten heeft dat er iets moet veranderen, moet u erachter zien te komen wat er moet veranderen. U kunt dit doen door een lijst te maken van alle aspecten van uw werk waardoor u zich gespannen voelt. Vragen die u daarbij kunnen helpen zijn: ● Wat veroorzaakt spanningen op mijn werk? ● Waar erger ik mij regelmatig aan? ● Welke verwachtingen heb ik ten aanzien van mijn werk? ● Welke eisen stel ik aan mijzelf? ● Als u deze lijst heeft gemaakt, bepaal dan welke stressbronnen u direct kunt aanpakken, welke u in de toekomst kunt aanpakken en welke stressbronnen buiten uw invloedsfeer liggen. ● Bepaal vervolgens welke actie u gaat ondernemen. Zorg ervoor dat het haalbare stappen zijn, anders heeft u er een stressbron bij. Bijvoorbeeld Stressbron: Oorzaak: Oplossing:
10
tijdgebrek ik heb te veel werk en ik kan geen “nee” zeggen efficiënter omgaan met mijn tijd en assertiever worden.
Management & Communicatie
Uzelf veranderen Vindt u het moeilijk om “nee” te zeggen en zorgt dat voor stress, dan moet u assertiever worden. Als u niet aangeeft waar uw grenzen liggen, kunt u van anderen niet verwachten dat zij uw grenzen respecteren. Subassertieve mensen voelen zich schuldig als ze niet aan de vraag van de ander kunnen voldoen. Assertieve mensen zijn in staat een verzoek te weigeren, op een respectvolle manier, zonder zich schuldig te voelen. Uw gedrag wordt voor een groot deel bepaald door de manier waarop u denkt. Irrationele gedachten zorgen voor veel onnodige angst en frustratie. Het is zaak u bewust te worden van uw irrationele gedachten en deze te veranderen in rationele gedachten.
Tip: stress voorkomen door timemanagement
Bij assertiviteit spelen irreële gedachten een rol. Zoals: ● “Als ik nee zeg, vinden ze me niet aardig.” ● “Ze luisteren toch niet naar mij.” ● “Als ik mijn eigen problemen voorop zet ben ik egoïstisch.” ● “Ik kan dit vast niet.” ● “Als ik mijn kritiek uit, wordt hij vast kwaad.” ● “Ik wil anderen niet opzadelen met mijn probleem.”
✔
✔
✔ Maak een lijst van de dingen die u moet doen. ✔ Verdeel deze over de volgende categorieën: – –
✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔
taken die urgent en belangrijk zijn, die gedaan moeten worden; activiteiten die wel belangrijk maar niet urgent zijn, die gedaan zouden moeten worden – activiteiten die noch belangrijk noch dringend zijn, die uitgesteld of gedelegeerd kunnen worden. Voer de belangrijkste taken uit op het moment van de dag dat u de meeste energie heeft. Doe routinewerk als u de minste energie heeft. Reserveer elke dag tijd waarop u niet gestoord wilt worden. Doe hier moeilijke taken en denkwerk. Geef prioriteit aan belangrijke taken boven urgente taken. Zet reële deadlines voor uzelf. Wees selectief in wat u leest. Soms geeft de samenvatting al genoeg informatie. Stel dingen niet uit. Zorg voor een goed opbergsysteem. Doe een serie gelijksoortige taken (bijv. telefoneren, brieven schrijven) achter elkaar op dezelfde tijd van de dag. Zorg ervoor dat u aan het einde van de dag ten minste één (deel)taak klaar is.
Valkuil Kijk uit dat timemanagement er niet toe leidt dat u nog meer dingen ‘moet doen’ en dus voor meer in plaats van minder stress zorgt.
Realistische, assertieve gedachten zijn: ● “Ik heb het recht te zeggen wat ik denk.” ● “Ik heb het recht voor mijzelf op te komen.” ● “Ik hoef niet voor de ander te beslissen, dat kan hij zelf wel.” ● “Ik hoef niet alles zelf te doen.”
Dossier 15, maart 2003
11
Omgaan met stress
Bijvoorbeeld: U krijgt een verzoek, maar u hebt geen tijd, geen menskracht of niet voldoende kennis in huis om aan dat verzoek te kunnen voldoen. Dan is “nee” zeggen de beste manier om stress te voorkomen. Respectvol nee zeggen gaat als volgt: ● Bedenk van tevoren hoe u uw afwijzing formuleert. ● Begin de zin met “nee”. Zorg ervoor dat uw weigering vastbesloten en beleefd klinkt: “Nee, het spijt me, dat kan ik niet voor u doen.” ● Meen wat u zegt, verander niet van gedachten. Want dan verliest u uw geloofwaardigheid. ● Voel u niet schuldig, u heeft het volste recht om “nee” te zeggen. ● Geef, als u dat wilt een korte toelichting, maar dat hoeft niet. U bent de ander geen uitleg verschuldigd. Bent u een type-A-persoonlijkheid? Dan is het zaak wat aan uw perfectionisme en prestatiedrang te doen. Het liefst voordat u een hartinfarct u dwingt dit te doen. Type-A-gedrag is aangeleerd en is dus ook weer af te leren, al kost dat wel wat moeite. Type-A-gedrag is aan te pakken door: ● Leren relativeren: Ook hier spelen irrationele gedachten een rol. Bijvoorbeeld: U hebt hard gewerkt aan een rapport, u bent er zeer tevreden over, maar u krijgt van uw team een hoop kritiek. Een irrationele reactie is dan: “Zie je wel, ze vinden me een sukkel. Wat een rotzakken, heb ik er zo hard voor gewerkt en alles wat ik krijg is kritiek.” U voelt zich teleurgesteld en kwaad. U gedraagt zich verongelijkt en boos. Een rationele reactie is: “Fijn dat ze zo eerlijk zijn. Nu weet ik tenminste wat ze van me verwachten en wat er nog te verbeteren valt.” U voelt zich waarschijnlijk een beetje teleurgesteld, maar optimistisch over de toekomst. Uw gedrag is vriendelijk en uitnodigend. U wilt weten waar ze precies kritiek op hebben en wat ze wel goed vinden aan uw rapport. ● Leefgewoonten aanpassen: minder roken en drinken, meer lichaamsbeweging, goede voeding. ● Leren ontspannen door middel van ontspanningsoefeningen. ● Leren gevoelens te uiten.
12
Management & Communicatie
Tips om stress te verminderen
✔
✔ Ken uzelf: Zie stress niet als iets negatiefs, maar als een signaal dat aangeeft dat
✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔
u iets niet goed doet. Kijk eens kritisch naar uzelf: zijn uw doelstellingen wel haalbaar, welke eisen stelt u aan uzelf? U voorkomt veel teleurstellingen en stress met goede zelfkennis, haalbare doelstellingen en een gezond relativeringsvermogen. Luister naar uw eigen lichaam. Pauzeer als u merkt dat u moe wordt. Ga sporten. Ga er even tussen uit of op vakantie. Eet gezond. Ontwikkel gevoel voor humor, lachen is gezond. Zorg voor sociale ondersteuning. Geef uiting aan emoties. Maak u alleen druk om zaken waar u daadwerkelijk invloed op kan uitoefenen. Hou controle over uw eigen leven. Bedenk wat u wilt met uw leven en waar u naartoe wilt.
Stressmanagement en -preventie Hoewel werkstress een groot probleem is, heeft de aanpak ervan bij veel bedrijven en organisaties geen hoge prioriteit. Men heeft veelal het idee dat het de verantwoordelijkheid is van het individu zelf om iets aan zijn probleem te doen. In veel gevallen is de individuele aanpak van stress, zoals hierboven genoemd, symptoombestrijding en neemt het de oorzaak niet weg. Bedrijven die wel iets willen doen aan werkstress blijven vaak steken in goede voornemens en ad-hocoplossingen. Vooral maatregelen gericht op individuen en het verbeteren van de communicatie zijn populair maar meestal niet voldoende. Met stressmanagement wordt werkstress op een structurele manier aangepakt. Stressmanagement bestaat uit de volgende onderdelen: ● Stresspreventie: onderzoeken wat stress veroorzaakt en het verminderen of wegnemen van deze stressbronnen. ● Stressresistentie: het vergroten van de individuele draagkracht, bijvoorbeeld door trainingen, bedrijfsfitness, voorlichting over stress, mogelijkheden bieden om schadelijk gedrag en leefwijze te veranderen. ● Stresshantering: het leren omgaan met stressbronnen die niet te vermijden zijn.
Dossier 15, maart 2003
13
Omgaan met stress
Stressbronnen Niet alleen managers hebben last van stress, ook mensen op lagere niveaus hebben ermee te maken. Er zijn verschillende vragenlijsten waarmee men de oorzaken van stress in een organisatie kan onderzoeken. Eén daarvan is de VOS-vragenlijst (Vragenlijst Organisatie Stress. Nijmegen: KUN, Stress Research Group). De vragen gaan over: ● Werkbelasting: – Te veel werk door onrealistische planning, onhaalbare deadlines, het doen van te veel dingen tegelijk. – Te moeilijk werk, het gevoel het werk niet aan te kunnen, voortdurend op de tenen lopen. – Te weinig en te makkelijk werk, niet ten volle gebruik kunnen maken van kennis en capaciteiten. – Weinig zinvol werk. – Zowel overbelasting als onderbelasting werkt stressverhogend. Een mens levert de beste prestaties als de eisen van de functie aansluiten op de kennis, vaardigheden en mogelijkheden van die persoon. ● De werkplek: – Geluidsoverlast, slechte verlichting, het werken in ploegendiensten. ● Verantwoordelijkheid: – Verantwoordelijk zijn voor het welzijn, de toekomst en veiligheid van anderen. – Verantwoordelijkheid dragen voor kostbare apparatuur. – Te weinig verantwoordelijkheid. ● Participatie en regelmogelijkheden: – Geen invloed kunnen uitoefenen. Aan de beslissingen van anderen of het tempo van machines zijn overgeleverd. ● Onduidelijke functie en taakomschrijving: – Niet weten aan welke verwachtingen moet worden voldaan en welke verantwoordelijkheden bij de functie horen. Niet weten of het werk goed is gedaan. ● Rolconflicten: – Proberen te voldoen aan tegenstrijdige verwachtingen of eisen, bijvoorbeeld tussen werk en privé. ● Onopgeloste conflicten: – Conflicten die openlijk of ondergronds doorsudderen geven irritaties en ondermijnen het gevoel van vertrouwen en veiligheid. ● Onvoldoende sociale ondersteuning: – Mensen hebben behoefte aan waardering, respect en betrokkenheid. Als u weet dat uw leidinggevende en collega’s bereid zijn u te steunen kunt u spanningen beter opvangen. U weet dan dat u bij hen terecht kan als het nodig is. ● Toekomstonzekerheid: – Fusies, reorganisaties, bezuinigingen, onzekerheid over promotie, dreigend ontslag.
14
Management & Communicatie
Stresspreventie De eerste stap is het onderzoeken in hoeverre uw medewerkers last hebben van stress en wat de oorzaken zijn. Behalve gebruik van vragenlijsten en het voeren van gesprekken kunt u ook informatie halen uit verzuimgegevens, foutenrapportage en klachten van klanten. Nadat u heeft bepaald wat de voornaamste stressveroorzakers zijn, is het zaak te bepalen welke binnen uw invloedssfeer liggen en welke niet. Als u iets wilt aanpakken waarover u eigenlijk geen controle hebt, is de kans op succes klein. Het heeft tot gevolg dat u vervolgens ook niets meer doet aan zaken die wel binnen uw invloedsfeer liggen, want “het heeft toch allemaal geen zin”. Het aanpakken van zaken die binnen uw controle liggen kan zelfs een domino-effect hebben. Hierdoor kunnen er op de lange termijn veranderingen plaatsvinden op gebieden waarvan u eerder dacht dat dat niet mogelijk was. Bijvoorbeeld doordat men ziet dat uw aanpak werkt. De derde stap is actie. Terreinen waarop u uw actieplan kunt richten zijn: ● loopbaanbegeleiding: door middel van functionerings- en beoordelingsgesprekken kunt u problemen bespreekbaar maken en zoeken naar oplossingen; ● opleiding en training: zowel op vakinhoudelijk gebied als op het gebied van stressmanagement; ● participatie: hoe meer controle mensen hebben over hun werk en hun leven, hoe minder stress ze ervaren; ● sociale ondersteuning: u kunt stress verminderen door goed te luisteren, op een juiste manier feedback te geven en uw medewerkers ook emotionele te steun te bieden; ● voorlichting over stress: informeer uw medewerkers over de signalen en gevaren van chronische stress.
Valkuil Een bedrijf dat stressmanagement en -preventie belangrijk vindt en hun managers hiermee belast, moet niet gek opkijken als juist deze managers overwerkt raken. Stresspreventie is niet iets wat je er even bij doet. Deze managers moeten de mogelijkheid krijgen taken te delegeren, zodat zij meer tijd hebben voor de uitvoering van het stresspreventiebeleid en het begeleiden van hun medewerkers.
Dossier 15, maart 2003
15
Omgaan met stress
Tips voor een ontspannen werksituatie ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔ ✔
Bedank mensen voor hun inzet. Stimuleer uw medewerkers om met ideeën te komen. Geef uw medewerkers voldoende verantwoordelijkheid. Laat merken dat u geïnteresseerd bent. Geef opbouwende kritiek. Leer uw medewerkers omgaan met kritiek. Weet hoe u een slechtnieuwsgesprek moet voeren. Zorg voor een goede planning. Zorg voor een open en duidelijke communicatie. Maak gebruik van de talenten van uw medewerkers. Laat conflicten niet ondergronds doorsudderen. Denk vooruit, anticipeer op eventuele problemen. Ken uw mensen, weet wanneer u de druk kan opvoeren en wanneer u moet stoppen. ✔ Straal uit dat u vertrouwen heeft in uw medewerkers. ✔ Geef zelf het goede voorbeeld, ga niet zitten stressen.
Meer informatie Internet ● www.stress.pagina.nl ● www.burnin.nl ● www.stressophetwerk.nl Boeken Krimpen, H., van, Stress, een kwestie van inzet. Van Gorcum, Assen 1993. Schabracq, M.J., C.L. Cooper en D.J. van Maanen, Beter, leuker, slimmer: de uitdaging van stress. Scriptum, Schiedam 2001. Paffen, M.J.A., Stresspreventie. Kluwer Bedrijfsinformatie, Deventer 1996. Veldhoven, M. van, Te moe voor het paradijs. Werkstress tussen weten en doen. Acco, Leusden 2001.
16
Management & Communicatie
