Oktober-november 2014 nr 203

Oktober-november 2014 nr 203

‘Ze hebben er de ballen verstand van’; zie pagina 10

2

Metius Magazine nr. 203

De leenkijker Onze leenkijker, een Celestron Nexstar 5SE, is beschikbaar voor leden van onze vereniging. De kijker, met computersturing, is te reserveren via www.metius.nl De kosten bedragen € 15 per periode van ca.30 dagen (met een borg van € 50).

Jaargang 35 nr. 203, oplage 150 Cover: strijd tegen zeespiegel

Inhoudsopgave Verslag lezing van 26 september 2014 door dr. ir Stoffelen Sterrenkunde op het Jan Arentz te Alkmaar Op bezoek bij het KNAW Vraag van een gek Uitslag puzzel Voordrachten door Metius ‘Nacht van de nacht’ in Langedijk op 25 oktober 2014 Handspectroscoop Recensie op film ‘Sepideh’ Sepideh is geen Malala Boek ‘Terugblik’ van auteur prof. Kees de Jager Sterrenwacht in de schijnwerpers Lydia & de Langrangiaan Open dag Science Part in Amsterdam Wegwijs naar …. Andromeda, de Prinses Kleurplaat Astronieuwtjes Hemelkalender Van de redactie Voor u ligt al weer het laatste MMnummer van 2014 gevuld met een scala van weer– en sterrenkundige artikelen. Gelukkig zijn er altijd weer leden die voor MM ‘in de pen klimmen’. Als je naar de inhoudsopgave kijkt, vallen een tweetal zaken op: 1. De sterrenkundige artikelen hebben de overhand t.o.v. de weerkundige artikelen. 2. Enkele auteurs schrijven vaak meerdere artikelen. En niet alleen in dit nummer van MM. Het is nog vroeg in het najaar. We gaan er maar even vanuit dat u nog geen ‘goede voornemen’ hebt gekozen voor het jaar 2015.

Daarom doen wij u een suggestie: Laat van u horen, vertel andere leden van Metius wat u zoals boeit en bezig houdt op weer– en sterrenkundig vlak. En wij vragen u dat op papier te zetten en aan ons op te sturen. En, eh ……. weerjongens, laat de sterrenboys een poepje ruiken. Overstelp ons met weerartikelen! De redactie van MM

Mees Visser Henk Verbeek Mees Visser redactie Lango Metten Wim Koomen Henk Verbeek Henk Verbeek Mees Visser Hans Dijkstra Stip Media Hans Dijkstra Mees Visser Wijnand Groot Rob Steegs redactie redactie Rob Steegs

6 8 9 9 9 10 10 11 12 12 13 14 15 16 17 19 20 22

Metius Magazine is het officiële orgaan van de: · Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS” · Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS”: Webpage:

http://www.metius.nl

Voorzitter:

M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545; [email protected]

Secretaris:

W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840; [email protected]

Penningmeester:

A.M. van der Weiden, Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel.:072—515 45 35; [email protected] Bankrekening AWSV Metius: ABN AMRO: NL32ABNA0629077673 (iban nr)

Alg. bestuurslid:

Rob Steegs, Benesserlaan 258, 1911 VJ Uitgeest Tel.: 06 - 26686666; [email protected] Piet Cijsouw, J.A.Radeckerweg 39, 1871 CJ Schoorl Tel.: 072 - 8506409; [email protected] H.A. Verbeek, Sperwer 11, 1722 DK Zuid-Scharwoude Tel 0226 - 321131, [email protected]

Ledenadministratie: H. Zwart, Schouw 28, 1771 EP Wieringerwerf Tel.: 0227 - 603489; [email protected] Redactie:

Hans Dijkstra (0224- 297783) en Sake Haijma (072- 5612999) E-mail: [email protected].

Ere liden

dhr. C. Booy dhr. J. Deugd †

Reproductie:

Traject “de Stern” Schagen.

oktober-november 2014

3

De redactie heeft geen vooruitblik voor komende lezingen ontvangen

Een actueel overzicht vindt u op www.metius.nl De lezingen vinden plaats in het Wijkcentrum De Oever. Amstelstraat 1, 1823 EV Alkmaar Aanvang 20:00 uur Toegang niet-leden €5,=

28 november : Michiel van den Broeke Weerkunde in de poolgebieden 19 december Avond voor en door leden 30 januari: Robert Wielinga Dreiging vanuit de ruimte: inslagen 27 februari: Michiel Hogerheide Planeetvorming 27 maart Ignas Snellen Exoplaneten Deze lezing wordt voorafgegaan door de Algemene Leden Vergadering (18.30 uur) 24 april Ger de Bruyn Radioastronomie 15 mei Avond voor en door leden Na afloop van iedere lezing zal, indien de weergoden ons gunstig gezind zijn, de leen- telescoop buiten worden opgesteld

4


Van uw voorzitter

Dat was me een somber begin van het nieuwe seizoen; over zeespiegelstijging en klimaatverandering. Een pakkend issue: Rond 2030 zou het zeeijs wel eens op kunnen zijn en niet alleen dat. Het ergste is dat de zeespiegel stijgt, dat er wereldwijd “de lage landen” onder water lopen. Het IPPC had 2060 ingeschat maar de spreker, Ad Stoffelen, wist dit onheil binnenskamers bij het KNMI te bespoedigen tot 2030. Kortom een regelrechte ramp. De zaal zat tot de

nok toe vol, met bezorgde en ook meer klimaat sceptische toehoorders. Jammer was dat de stem van de spreker audio technisch niet ondersteund werd, waardoor hij achterin de zaal minder goed te volgen was, hetgeen nog verergerde door menigvuldige onderbrekingen van klimaatsceptici voorin de zaal waarmee de spreker in discussie ging, die op zijn beurt weer achterin niet goed te horen was. Na de pauze, nu met microfoon, was dat euvel verholpen. Inmiddels heeft uw bestuur al de eerste vergadering achter de rug. Wat zij bespraken? Onder meer de succesvolle sterrenkunde vervolg cursus; het 10-jarig bestaan van de ABT, dat we dit jaar gaan vieren; we gaan weer meedoen met Kaeskoppenstad, nu met een heus astrolabium en misschien wel een spectroscoop; we dachten na over de toekomst van het waarnemen binnen onze Vereniging; we spraken constructief met Hans Dijkstra over het reilen en zeilen van Metius Magazine en kregen alvast inzage in de voorplaat van dit nummer, perfect aansluitend op de dreiging van de stijgende zeespiegel. Enfin, weer een dreiging naast alles wat we in de krant lezen? Daar keken we niet echt van op. Immers leden van Metius weten maar al te goed dat deze dreiging kinderspel is vergeleken met kosmische rampspoeden. En dan niet alleen van meteoren waar we in de januari Metius-lezing over gaan horen. Spannende tijden. We weten er van. Dankzij Metius! Mees Visser

Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht:

Bij de voorpagina:

Voorzitter:

De eerste lezing van het seizoen stond in het teken van de opwarming van de aarde. Eén gevolg daarvan, zeespiegelstijging, werd uitgebreid toe- Secretaris: gelicht door Dr. Ir. van Stoffelen. Terwijl hij het onderwerp nader toelichtte werd er hard gewerkt aan de Hondschbossche zeewering. Het is spec- Penningmeester: taculair wat daar gebeurt. Van dag tot dag zie je de zandsuppletie vorderen die moet voorkomen Leden: dat onze regio bij hoog water natte voeten krijgt. Er wordt geschiedenis geschreven in de voortgaande strijd tegen de Zijpe. De biotoop verandert. Zoute kwel achter de dijk zal waarschijnlijk stoppen zodat het natuurgebiedje “de Putten” minder aantrekkelijk wordt voor lepelaars en dergelijke. Het steenlopertje (ook een beestje met veren) zal elders voedsel moeten zoeken. De snotolf (een beestje met schubben) zal er wel verdwijnen want het stenige karakter van de voet van de dijk wordt zanderig. De werkzaamheden oogsten vooral in het weekeinde veel bekijks. Een aanrader om eens op de dijk te klimmen.


M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545, [email protected] W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo; Tel.: 072 - 5335840, [email protected] W.J. Braakman, De Wieken 8, 1829 AN Oudorp [email protected] F Nieuwenhout Daalmeerpad 15 1827 GA Alkmaar tel 072 5622745 [email protected] M. vd Weiden, Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar; Tel.:072 - 5154535; [email protected]

R.B. Kroonenberg, Het Zandstuk 134, 1851 RT. Heiloo. Tel.: 072 - 752 9111, [email protected]

5

WERKGROEPEN Werkgroep

Voorzitter

E-mail

Telefoon

Werkgroep Cursus Sterrenkunde Werkgroep Public Relations

Piet Cijsouw Henk Verbeek

[email protected] 072-8506409 [email protected] 0226-321131

Werkgroep Lezingen Werkgroep Metius Jaarprijs Werkgroep Metius Magazine Werkgroep Metius Website Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop

Mees Visser Leendert Lambach Hans Dijkstra Harry Zwart Frans Nieuwenhout

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

072-5124545 072-5123114 0224-297783 0227-603489 072-5622754

Werkgroep Theoretische Sterrenkunde (WTS) Werkgroep Weerkunde Werkgroep Mediatheek Werkgroep Sterrenwacht Bakkum Kascontrolecommissie Vertegenwoordiging Verenigingsraad KNVWS

Martin van den Bogaerde Karel de Leeuw Wim Koomen Rob Steegs vacant Hans de Nobel

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

072-5123375 0226-316316 072-5335840 06-26686666

[email protected]

072-5611015

Mondiale opwarming en zeespiegelstijging

pen alsmede de verandering in grondwater, irrigatie en dammen. De zeespiegel is in de periode 1901-2010 met 19 cm gestegen. De komende eeuw zal die verder stijgen, naar verwachting tussen de 26 en 82 cm. Achtereenvolgens werd duidelijk dat het oppervlak aan zeeijs afgenomen is van 7 miljoen vierkante km ’s in 1980 naar 4 miljoen in 2011. En als we de huidige trend van figuur 1 doortrekken dan zou dat ijs rond 2030 zelfs geheel en al verdwenen kunnen zijn, dus veel eerder dan de vroegere IPPC voorspelling van 2060.

Metius-lezing door Dr.Ir. A. Stoffelen op 26 sept. 2014 De zaal in Den Oever was tot de nok toe gevuld op 26 september mede dankzij de inzet van onze pr man Henk Verbeek. Daar was ook alle reden toe omdat het hier gaat over een substantiële bedreiging voor ons allen, die helder uit de doeken werd gedaan door de heer Dr. Ir. Ad Stoffelen, een gerenommeerd wetenschapper, werkzaam bij het KNMI, die eerder bij Metius een voordracht heeft gehouden over de “hurricane hunters” waar van hijzelf een vlucht heeft meegemaakt. Opgemerkt zij nog dat dit verslag eerder één is van persoonlijke indrukken dan van een hecht doortimmerd verslag om de eenvoudige reden dat het uw verslaggever pas na afloop van de lezing duidelijk werd dit verslag zelf te moeten schrijven aangezien de in principe bereidwillige scribent verstek moest laten gaan vanwege zijn haperende gezondheid. De spreker bracht naar voren dat het IPCC de projecties voor de zeespiegelstijging naar boven bij heeft gesteld. Waarom? Omdat de kennis over ijskappen e.d. sterk verbeterd is waardoor het IPCC inmiddels de zeespiegelstijging goed kan verklaren op basis van de bijdrage van achtereenvolgens de uitzetting van het warmer wordende zeewater, het smelten van gletsjers, het afkalven van ijskap6

Figuur 1 Ook worden gletsjers gestaag dunner en zijn voor zo’n 18 mm zeespiegelstijging verantwoordelijk in de tijdspanne van 1960 tot 2011. Het smeltende ijs leidt op zich weer tot bizarre ontdekkingen zoals de ijsman geschat op 5000 jaar oud, gevonden in 1991. Naast de rol van de Noord- en Zuidpool wordt ook uitvoerig Groenland belicht, dat naar verwachting een stijging van zo’n 14-19 cm tot het einde van deze eeuw voor zijn rekening zou kunnen nemen. Globaal gezien, want dat doen we vanavond, is er een stij-


ging van de algehele wereldtemperatuur. Hoeveel? Zo’n 0.6 graad Celsius per jaar en dat is, zo wordt gesteld, hoofdzakelijk vanwege de kooldioxide toename van 320 naar 380 parts per million en dat in een tijdsbestek van 1960 tot 2010, een toename die opmerkelijk genoeg gelijke tred houdt met de groei van de bevolking. Waar gaat al die warmte in zitten? Welnu het meeste, zie figuur 2, vindt zijn onderkomen in het zee-en oceaanwater 84%, 14% komt in de atmosfeer terecht, 5% in het land en tenslotte 7% in het ijs.

Figuur 3 Wat staat ons te wachten en te doen zo vraagt de spreker zich af?

Figuur 2 Voorts dringt de gedachte zich op dat het proces zich versnelt blijkens het feit dat de recente zeespiegelstijging 10 keer zo sterk is dan de historische, respectievelijk 2,0 en 0,2 mm/jaar. Deze totale zeespiegelstijging is wereldwijd direct gemeten met de satelliet JASON, die we hoofdzakelijk kunnen toeschrijven aan twee factoren (1) thermische uitzetting van het warmer wordende zee- en oceaanwaterwater en (2) extra watermassa door het smeltende landijs. Dit inzicht leidde tot twee andere metingen: die van de thermische expansie van het water en het temperatuurprofiel van het water op talloze plaatsen op de aardbol, die natuurlijk de thermische expansie van het water opleveren. Dat gebeurde met een onderwater thermometersysteem, zogeheten “ARGO”. DE andere tweede meting is die voor de water massatoename, bepaald met de satelliet GRACE aan de hand van de gemeten lokale zwaartekracht, die bij lokale massa toename navenant ook toeneemt en andersom. Dat betekent dat de volgende optelling zou moeten kloppen: ARGO+GRACE=JASON. Wat leverde dat op? De thermische expansie van het water levert een zeewaterspiegelstijging op van ongeveer 0.8 mm/jaar, bepaald met ARGO, en die voor de toename van water vanwege het gesmolten landijsmassa heeft de grootte van 1.3+/-0.6 mm/ jaar, bepaald met GRACE. Hieruit moge blijken dat de ene totaal meting van JASON inderdaad behoorlijk overeenkomt met de twee afzonderlijke en onafhankelijke metingen van ARGO en GRACE. De spreker liet ook zien aan de hand van figuur 3 dat we aan de bovenrand van de verwachte zeespiegelstijging zitten hetgeen hem er tenslotte toe bracht om 2060,het door het IPPC verwachte fatale jaar, in de zin dat dan het gedaan is met het ijs, naar voren gehaald zou moeten worden: 2030!


Op de lange duur is zeespiegelstijging onvermijdelijk vanwege algehele verwarming van de aardbol “global warming” en verzachting daarvan is alleen mogelijk door drastisch de emissies terug te schroeven. Naast verzachtende maatregelen is aanpassing vanwege het rijzend zeespiegel peil absoluut noodzakelijk. Als derde en laatste wordt aanbevolen om het weer nog beter te monitoren zodat we betrouwbaar extreem weer kunnen voorspellen. Helaas kwam de spreker niet meer toe aan zijn toegift met het weerbericht aangezien de tijd omgevlogen was en ook ontbrak helaas de tijd voor de ongetwijfeld vele vragen onder het publiek, dat inmiddels achterin de zaal de voordracht na de pauze goed kon volgens dankzij het resoluut optreden van onze secretaris, die uit onze archief kast gelukkig de microfoon wist te vinden. Het publiek dankte de spreker met een warm applaus. Mees Visser

7

Sterrenkunde op het Jan Arentsz in Alkmaar. We ontvingen als AWSV Metius het bericht van Willem Jan Braakman dat er iets op gebied van sterrenkunde op zijn school stond te gebeuren en ben ik daarvoor vrijdagavond 21 maart poolshoogte gaan nemen. De enorme toeloop was al op het schoolplein te merken. VWO-4 had als opdracht om groepsgewijs een sterrenkundig onderwerp uit te diepen en dit via een tentoonstelling en een presentatie voor het voetlicht te brengen. In het programmaboekje werden 39 presentaties beloofd verdeeld over 13 lokalen. Hoe dat moest hoorde ik van een andere bezoeker: Je gaat gewoon naar het lokaal van je kleinkind want je zult moeten kiezen. “Ja, maar die heb ik hier niet, ik ben van de vereniging Metius en ben nieuwsgierig naar de verhalen en jammer voor mij om niet alle verhalen te kunnen horen”. Naar mijn schatting 300 leerlingen, ouders en grootouders vulden de zaal. Ik zag uit naar medeleden van AWSV en ontdekte nog Leendert Lambach en opa Jan Schaaf (redactie: Jan is op 13 juni 2014 overleden) Het programma begon met een toelichting door Willem Jan verkleed als ruimtevaarder en daarna was het de beurt aan de leerlingen om eerst op de tentoonstelling hun maaksels toe te lichten. Ik heb daar van alles gezien; een werkende vulkaan, een delfsatelliet die gebouwd was om asteroïden te exploiteren, zwarte gaten, melkwegstelsels, doppler effect, zonnestelsels, big bang, radiotelescopen, kortom elk onderwerp was er en werd gedemonstreerd voorzover dat kon natuurlijk. Ik heb begrepen dat fotonen zo klein zijn dat ze overal doorheen gaan en elektronen juist worden teruggekaatst. Ik ben al een poosje bezig mijn zolder op te ruimen en stuitte daarbij op wat boekwerkjes die ik voor de gelegenheid had meegenomen. Het uitdelen ervan werd ervaren als een soort prijsuitreiking; een boek uit de tijd van Einstein viel zeer in de smaak. Mijn keuze voor de groepspresentatie werd bepaald doordat in lokaal C26 o.m. over Copernicus zou worden verteld en daarnaast over de Kuipergordel en donkere materie/energie. Gerard Kuiper had nog een oude bekende kunnen zijn, hij kwam per slot uit Tuitjenhorn. Copernicus was zo slim geweest zijn boek net voor zijn dood uit te geven, dan was er minder last van vervelende reacties vanuit de kerk. Of Copernicus nu de gave van voorspelling bezat m.b.t. zijn dood valt echter te betwijfelen, want dan had hij toch ook geweten dat zijn boek nauwelijks werd gelezen en weinig indruk maakte. In een later gesprekje met “Copernicus” bleek de verbazing dat er zoveel meer bekend was over hem en dat hij het mogelijk allemaal niet eens zelf bedacht had. Ook vroeg iemand die een geocentrisch model had gemaakt of ik soms de mystery guest was? Het verband tussen donkere energie en donkere materie loopt via fermionen. Het presenterende trio hield een overtuigend verhaal waarbij ze zich bewust nog inhielden om het ons niet boven de pet te laten gaan. Al met al een prachtige gebeurtenis om te zien hoe zoiets omvangrijks met zoveel enthousiasme is neergezet en dat zo’n brede laag jeugd zich juist in dit onderwerp heeft verdiept. Willem Jan, goed gedaan en ga door met deze kweekvijver voor onze vereniging. Henk Verbeek

8


Op bezoek bij het KNAW Deze keer ging het Metius uitje naar Het Trippenhuis op de Kloveniersburgwal in Amsterdam, een statig pand van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen. Sir Brian Hoskins werd gelauwerd vanwege zijn baanbrekend werk dat hij als wiskundig onderlegde meteoroloog heeft verricht voor het begrijpen van weersystemen en de grootschalige luchtstromingen in de atmosfeer. Hem werd een prijs uitgereikt de Buys Ballot Medaille, voorwaar een hele eer. De BuysBallot Medaille werd voor het eerst uitgereikt in 1887 en is tot heden in totaal 13 keer uitgereikt (eens per 10 jaar).Er werd dan ook een symposium gehouden met vele sprekers, waar ik niet zo veel van begrepen heb, maar Wijnand Groot, die daar ook was als enig Metius -lid, vond het toch verhelderend vanwege de context, dat het bood. In ieder geval heb ik begrepen dat er redenen zijn om nog eens kritisch naar het Hadley model te kijken, ook al in relatie met de potential vorticity, de North Artlantic Oscillation en de Monsoons in the Global Circulation. Jawel, alles in het Engels. Een andere reden voor mij om hier naar toe te gaan, ondanks de kans te lopen om een belangrijke wedsstrijd van onze jongens te kunnen mislopen, was om daar ideeën op te doen voor de weerkundige tak van Metius. En warempel dat lukte wonderwel zoals potentiele sprekers over weerkunde zoals weermodellen, klimatologie en weerkunde, stadsklimaat enz. en een mogelijk bezoek aan de KNMI meetmast in Cabauw, vlak bij Lopik, 213 meter hoog waar meteorologische meting in de grenslaag worden verricht.

Vraag van een gek

Gebeurt u dat ook wel eens? Na een lezing of een stukje uit de krant of boek komt er een vraag op. U kunt uw vraag mailen naar de redactie van dit blad zodat de hele vereniging kan mee helpen een antwoord te vinden.

Uitslag van de Paaspuzzel: In nummer 201 plaatste Lango Metten een paaspuzzel in de vorm van een fotocollage met objecten die door onze ABT gefotografeerd zijn. Hier zijn de uitkomsten van de puzzel:A1 NGC2403 Caldwell7, A2 NGC6946 Fireworks Galaxy, A3 M51 Whirlpool Galaxy, A4 M92 Globular Cluster, A5 M1 Crab Nebula, A6 M65 (Leo Triplet). B1 NGC660, B2 NGC3628 Sarah’s Galaxy, B3 M3 Globular Cluster, B4 M74 Spiral galaxy, B5 M108 Barred Spiral Galaxy, B6 M64 Black Eye Galaxy. C1 NGC1931 Emission-Reflection Nebula, C2 NGC3184 Spiral Galaxy, C3 M27 Dumbbell Galaxy, C4 M57 The Ring Nebula, C5 M100 Spiral Galaxy, C6 M66 Spiral Galaxy. D1 NGC4565 Needle Galaxy, D2 NGC2903 Barred Spiral Galaxy, D3 M82 Cigar Galaxy zonder de SN, D4 M33 Triangulum Galaxy, D5 M99 Unbarred Spiral Galaxy, D6 M76 Little Dumbbell Galaxy. oktober-november 2014

Na deze sociaal gezien vruchtbare receptie, een bitterballetje en een goed glas wijn togen Wijnand Groot en ik naar het CS, maar lieten ons verleiden om ons neer te vleien in een café op de Nieuwmarkt, waar we de stand en de scores van een voetbalwedstrijd ruggelings goed konden volgen, dankzij de diep stilte na een tegendoelpunt en het gejuich als onze jongens dat weer goedmaakten. We wonnen. Al met al een bijzonder uitje. Mees Visser

De lengtemeting op zee was een groot probleem óók voor ons land, toen het nog een geduchte zeevarende mogendheid was. Prins Maurits hechtte aan de oplossing grote waarde. De Brit John Harrison loste het probleem op rond 1700 en vond de chronometer uit. En nu de vraag: "Wie uit de Lage Landen kwam veel eerder met een andere oplossing, en welke?"

Angelique Schoonderwoerd: 12 goed geraden en van de rest van de leden: helaas geen reactie ontvangen, de winnaar is ANGELIQUE !!!

Gewonnen: de app Star Walk™, Astronomy Guide van Vito Technology Inc. (8 million users). Door mij te voldoen. Ciao, Lango

9

Voordrachten

park Oosterhout in en de leerlingen moesten in twee groepjes met deze ballen ons zonnestelsel in verhouding

Eens in de zoveel tijd krijgt het bestuur verzoeken binnen om een verhaaltje te vertellen over astronomie. Dat kunnen diverse instellingen zijn, zoals penitentiaire instellingen (zeg maar gevangenissen), verenigingen van plattelandsvrouwen (heet tegenwoordig geloof ik ‘Vrouwen van Nu’), PWN, scholen en wat al niet meer. Als het maar even kan gaan wij hier graag op in, want over je hobby iets vertellen en de toehoorders wijzer maken is altijd een leuk klusje. Zo ook deze keer, dat er een verzoek binnenkwam van het PCC, een middelbare school uit Alkmaar. Als afsluiting van het schooljaar van de VMBO-ers had de directeur bedacht, dat de leraren een halve dag zouden gaan besteden aan iets van hun hobby. Zo konden de leerlingen intekenen op verschillende onderwerpen als solliciteren, diverse sporten, groepsgesprekken, doe-het-zelven en dergelijke. De directeur is zelf een enthousiast hemelbekijker als hij op vakantie is in midden-Frankrijk, maar weet er te weinig van om er een verhaal over te vertellen. Vandaar dat Metius werd ingeschakeld. Er bleken een kleine dertig geïnteresseerden te zijn, zodat het twee groepjes werden en ik dus twee maal op pad moest. Op 2 en 5 juni moest de ochtend gevuld worden met sterrenkunde. Dat vond ik geen sinecure om van 9 tot 12 mijn verhaal te vertellen. Normaal gesproken vertel ik het verhaal van een ruimtereis vertrekkend vanaf de aarde naar deep space, waar ik de luisteraars vertel wat we allemaal tegenkomen. Duurt een dik uur en als ik doorklets kan het wel twee uur duren, maar drie? Maar de directeur had hier iets op gevonden. We doen ook nog een verhaaltje over sterrenbeelden. Maar hij had nog meer in petto. Het was gelukkig droog weer en met een boodschappenkarretje vol ballen van diverse afmetingen gingen we het

Nacht van de Nacht

neerleggen. Grote skippybal onze zon; voetballen voor de grote planeten en maatje tennisbal voor de kleine planeten. De leerlingen gingen enthousiast aan de gang. Er werden twee groepen “uitgepoot” en na enige discussie (hoe was het ook alweer?) kregen de eerste ballen hun plaats in het park. Het grootste probleem was, dat het park veel te klein was. Daarom kregen Uranus en Neptunus een fictief plaatsje. Uiteraard moesten de opstellingen beoordeeld worden en ik heb beide ploegen een 11 gegeven. 5 Punten voor de verhoudingen van de planeten en de zon; 5 punten voor de afstanden en 1 punt voor de bonusvraag, die goed werd beantwoord. Al met al alweer een geslaagde aktie. Zie vooral de bijgevoegde foto’s voor een impressie van de pret, die iedereen er aan heeft beleefd. Wim Koomen

Langedijk 25 oktober 2014

Rob Duivens nodigde mij dit jaar wederom uit voor deelname aan de NvdN. Er was al een sterrenkijker zodat het voor mij niet nodig was er één in te brengen, temeer daar vorig jaar daarmee wat kleine schade werd opgelopen en ik daarom ook geen risico wilde lopen. De groep werd in drieën gesplitst om te varen, te wandelen of te kijken door de sterrenkijker dan wel te luisteren naar de verhalen over verlichting van Rob Fick of over de sterrenkunde. Ik had daarvoor een aantal verhalen; zes kleine sketches over merkwaardige voorvallen in de oudheid van de sterrenkunde en een wat langer verhaal over het ontstaan van noorderlicht. Bij dat laatste gaat het ook over emissie – en absorptielijnen om de kleuren te verklaren. Dit kon aanschouwelijk worden gemaakt met een zg. handspectroscoop die de zaal rondging. Door hem op de verlichting te richten werden direct de emissielijnen van de ledlampen zichtbaar. Omdat de start wel synchroon verliep, maar de terugkomst niet, waren er in eerste instantie zo’n 20 mensen en de tweede keer slechts vier. Uit de reacties bleek mij dat men erg had genoten. Nog napratende in de kantine en demonstratie van de spectroscoop leverde van enkelen de belofte op om volgend jaar zeker te komen luisteren. Mijn voorzichtige conclusie is dat sterrenkundeverhalen in eerste instantie een “suf” imago hebben en de vraag is hoe zetten we dat recht? Een eigen introductie bij de start misschien? Henk Verbeek 10


Uit de serie astronomische instrumenten: DE HANDSPECTROSCOOP Een instrument wat voor weinig geld zelf kan worden gebouwd en veel plezier oplevert in het gebruik binnen- en buitenshuis is de handspectroscoop. Het apparaatje vertoont het zonnespectrum alsof je het zonlicht door een prisma laat gaan en laat ontleden in het kleuren spectrum, maar dat niet alleen. Ook zijn absorptielijnen zoals Hα zichtbaar op een schaal met een nauwkeurigheid van 5 nanometer. Mocht de zon even niet schijnen of het is te donker, bekijk dan even het licht van de lampen binnen of buiten en u ontdekt het spectrum van emissielijnen dat die lichtbron uitzendt; een TL buis blijkt weer anders dan een ledlamp en een spaarlamp is weer anders. Maar ook een kaars of een vuurtje geven weer andere verassende beelden. Vergeet ook niet de diverse soorten lantaarnpalen.

gekeken, door er één of meer flapjes papier voor te houden. De bouwplaat kost nog geen 10 euro, maar daar komen nog wel zoveel verzendkosten bij, zodat het aantrekkelijker wordt als er een groepsbestelling kan worden gedaan. U mag u belangstelling daarvoor aan mij laten weten door te mailen naar [email protected] Een andere nog goedkopere mogelijkheid is de bouwbeschrijving te volgen van Planeten Paultje (links op de foto); dan bent U voor 3,50 Euro klaar, maar dan zit er niet zo’n mooie schaalverdeling bij. Henk Verbeek

Het apparaatje werkt met een kijkbuisje wat op de lichtbron wordt gericht, het invallende licht wordt door een tralie afgebogen en op een schaal onder het kijkbuisje waarop de schaalverdeling zit geprojecteerd. De kijkrichting is naar de schaal onder het kijkbuisje. De schaal zelf wordt zichtbaar door het direct doorvallende licht wat met wat papiertjes wat kan worden gedempt als naar felle lichtbronnen wordt Ingeval u op de website van Planeten Paultje één van deze figuren ontmoet bent u op een verkeerd adres aangekomen. Dit zijn pistolen Paultjes (red)


11

Recensie film Sepideh

zin leeft van de vruchten van het boerenveld, dat echter door de jarenlange droogte niets oplevert. Mijn probleem In het vorige nummer van MM met deze film is dat het verhaal niet spannend en geloofwerd door onze onvolprezen waardig overkomt. Want uit de film blijkt bijvoorbeeld nersecretaris Wim Koomen de film gens dat er echt armoede heerst: Er wordt gegeten, geSepideh aanbevolen. Welnu, dronken. Voorts worden haar oom en broer opgevoerd, die Hans Dijkstra wees me de daarna nauwelijks een rol spelen. Zo ook met de dreiging avond ervoor dat hij er heen om haar te vermoorden als ze door gaat op de door haar ging en wij sloten ons, mijn ingeslagen onafhankelijke weg wordt niet verder uitgevrouw en ik, bij hem aan, mede werkt. Ondertussen neemt Sepideh successievelijk alle omdat de trailer heel spannend hobbels om aan het einde van de film om haar droom waar aankondigde dat een familielid te maken: ze ontmoet haar Iraanse heldin Anousheh Ansahaar zou vermoorden als ze zich ri in New York. Bij dit alles kon ik niet de indruk onderdrukzo onafhankelijk zou gedragen. ken dat hier een beetje veel correct de nadruk wordt geDus op weg naar het Filmhuis, legd op het thema “de onderdrukte vrouw”. Enfin, een film voorheen Provadja aan het Ver- met een happy end met een dunne, correcte verhaallijn, dronkenoord in Alkmaar. Waar maar – dat zij gezegd - afgewisseld met prachtige sterrengaat het over? Wim schreef het al: De Iraanse Sepideh hemelopnamen! droomt er van astronaut te worden. Ze kijkt dan ook met veel bewondering naar Anousheh Ansari, een IraansMees Visser Amerikaanse zakenvrouw, die in 2006 een ruimtereis maakte vanaf de basis Baikonoer in Kazachstan en werd daarmee de vierde zelf gefinancierde ruimtetoerist en de eerste vrouwelijke ruimtetoerist. Ze keerde op 29 september 2006 terug op aarde en landde met een Sojoezcapsule in het noorden van Kazachstan. Deze ruimtereis had haar ruim 20 miljoen dollar gekost, “de eerste Iraanse vrouw in de ruimte”. De droom van Sepideh wordt echter niet door iedereen uit haar omgeving begrepen en tot overmaat van ramp verkeert het meisje in arme omstandigheden: Haar vader is reeds gestorven, de familie ziet niet naar haar om, het geAnousheh Ansari

Sepideh is geen Malala Tijdens de film moest ik af en toe denken aan Malala Yoesafzai. Op elf jarige leeftijd begon zij een dagboek op de website van de B.B.C. over het leven in de Swat vallei in Afghanistan. Meisjes wordt het daar onmogelijk gemaakt om naar school te gaan. Nadat de B.B.C een documentaire over haar maakte werd ze in 2012 uit de schoolbus gesleurd en door de Taliban door het hoofd geschoten, Ze was toen 15 jaar jong. De aanslag overleefde ze ternauwernood waarna ze zich bleef inzetten voor onderwijs aan meisjes. In 2013 stond ze als nummer 6 op de lijst van invloedrijkste mensen ter wereld. Nadat ze al vele prijzen had ontvangen kreeg ze in 2014 op zeventienjarige leeftijd een Nobelprijs. Daarmee is ze de jongste Nobelprijswinnaar ooit. Deze film lijkt niet gemaakt voor Westers publiek. De taal die gebruikt wordt is er één uit de Arabische wereld. (Farcie misschien. Ik verstond er niets van) Er lijkt een lans te worden gebroken voor onderwijs aan meisjes op een manier die in onze ogen een beetje potsierlijk over komt. Uiteraard gaan meisjes daar separaat van de jongens naar school. Ze worden in de film aangemoedigd om het zo ver mogelijk te schoppen. Rijke oliesjeiks sturen overigens hun dochters naar Europese of Amerikaanse universiteiten. Altijd onder begeleiding van een broer of een neef... dat dan weer wel. Voor Sepideh gaan deuren naar een gedegen opleiding pas open nadat ze een lieve man gevonden heeft. Haar eer is immers veiliggesteld?

Nederland, het veel beter dan de Marokkaanse jongens. Ik was bijzonder onder de indruk van een vrouwelijke landbouwkundig ingenieur die onderzoek deed naar de bestrijding van bodemparasieten met biologische middelen. In veel Islamitische landen is onderwijs aan vrouwen gemeengoed. Helaas is dat niet in al die landen zo.. De kritiek van Mees deel ik helemaal. Toch heb ik me kostelijk vermaakt nadat ik mijn westerse brilletje afzette. Te pas, maar vooral te onpas (overdag) zie je een gesluierde Sepideh met een flinke Newton kijker zonder statief door de woestijn of een Arabisch straatje zeulen. Heerlijke beelden. Als het echt op waarnemen aankwam was er altijd een man in de buurt die een Dobson montering uit de achterbak van zijn auto tevoorschijn toverde. Hans Dijkstra.

Twee jaar geleden was ik op studiereis in Marokko. Ook daar doen de meisjes, net als de Marokkaanse meiden in 12


Bestel nu het unieke boek Terugblik van Kees de Jager! Als er iemand is die geen introductie behoeft in de wereld van sterrenkunde en ruimteonderzoek in Nederland en België, dan is dat wel prof. dr. C. (Kees)de Jager. Zijn naam is onlosmakelijk verbonden aan het onderzoek van onze zon, aan de ontwikkeling van het wetenschappelijk ruimteonderzoek, en aan talloze professionele organisaties. Zijn lange leven is rijk aan ervaringen, observaties en resultaten. Jaren geleden besloot hij om een aantal daarvan op schrift te stellen. Ze werden, als pagina vullende column “Terugblik”, gepubliceerd in het verenigingsblad van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer en Sterrenkunde (KNVWS): Zenit. Sommigen gaan over zijn verre verleden, op Texel en Indonesië. Anderen gaan over zijn oorlogservaringen. En natuurlijk passeren tal van personen, bijeenkomsten en activiteiten de revue. Kees heeft daarbij een opmerkelijke gave om, ook na jaren, elke Terugblik te schetsen met grote scherpzinnigheid, humor, passie en soms ook ironie.

21,95. Het boek verschijnt als paperback met formaat 17 x 24 cm, bevat circa 300 pagina’s en circa 120 illustraties, waarvan vele in kleur. Bestel nu het unieke boek Terugblik van Kees de Jager! U kunt gebruikmaken van dit aanbod door een mail te sturen aan: [email protected] onder vermelding van “Terugblik”. Zodra het boek is verschenen, wordt het u toegezonden, voorzien van een factuur en betaalinstructies. U kunt ook per brief het boek bestellen. Het adres is: Stip Media, Louise de Colignystraat 15, 1814 JA Alkmaar.

Nu in boekvorm In samenwerking met de familie De Jager maken de uitgever van Zenit, Stip Media te Alkmaar, en de KNVWS het mogelijk om de bijzondere verzameling van 120 ‘vensters’ uit een veelbewogen leven, uit te brengen in boekvorm, toepasselijk getiteld: “Terugblik”. Een deel werd overigens nog niet eerder gepubliceerd. “Terugblik” is voor de gelegenheid speciaal voorzien van een autobiografische inleiding, nabeschouwing en tal van niet eerder gepubliceerde illustraties. Dit unieke boek behoort bij voorbaat tot ons wetenschappelijk erfgoed en is eigenlijk onmisbaar voor wie sterrenkunde en ruimteonderzoek een warm hart toedraagt. Speciale aanbieding Dankzij de steun van de initiatiefnemers is het mogelijk om tegen een aantrekkelijke voorintekenprijs in bezit te komen van dit bijzondere werk. Het boek verschijnt in december 2014. De voorintekenprijs bedraagt € 16,95, exclusief verzendkosten. De boekhandelsprijs wordt voorzien op € oktober-november 2014

13

Sterrenwacht in de schijnwerpers?

gaat jaarlijks uit, zoals tal van verlichtte gebouwen meedoen. Het nieuws besteedt er aandacht aan, we zien overal In het vorige Magazine heb ik wat gepubliceerd uit de mail- lichten uitgaan. En de dag erna? Alles wordt weer 'vrolijk' box van sterrenwacht Sonnenborgh in verband met de verlicht, in Utrecht zet een uitgaansgelegenheid weer zoekinbraak die daar had plaats gevonden. De gestolen metelichten aan, zodat ze van ver al zichtbaar zijn, enz.. orieten werden bij een tennisbaan in de bosjes teruggevonIk ben overigens niet tegen verlichting. Verlichting kan nutden. Tja... dan moet er toch iets aan de inbraakveiligheid worden gedaan. Maar wat? Verlichting is een vies woord tig zijn en ook mooi. Maar in veel gevallen wordt er slechts verlicht om zichtbaar te zijn, het liefst zo fel als mogelijk. Bij in de buurt van een sterrenwacht. Hier een greep uit de mailtjes. Deze is van Robert Wielinga die op 30 januari een het aanlichten van gebouwen en monumenten wordt er vaak (in ieder geval naar mijn smaak) te fel licht gebruikt. lezing over komeetinslagen bij ons komt verzorgen. En die verlichting staat veelal slecht afgesteld, zodat er meer van de omgeving en hemel verlicht wordt dan van het object zelf. Als ik 's avonds langs het Utrechtse stadhuis Beste mensen, voordat iedereen zich hier nu over buigt, fiets dan wordt ik haast verblind door de spots die daar in we kijken er nog eens goed naar om te zien hoe we een balans tussen verlichting en zicht op de sterrenhemel kun- de straat zijn geplaatst. nen vinden. Natuurlijk moet er goed gekeken kunnen worEen argument voor (felle) verlichting is ook de veiligheid den, dat is helder, behoeft geen betoog, maar de tijd dat we niet voor inbraken hoefden te vrezen is echt voorbij. En (zoals nu bij Sb). Dat inbrekers en andere wetsovertreders vaak ook gebaad zijn bij verlichting wordt vergeten: zijn verlichting schrikt weldegelijk af als preventie. Suggesties kunnen hun 'werk' beter doen en waar licht is zijn ook zijn van harte welkom, maar stuur die dan alleen naar mij want een discussie over hoe we ons beveiligen en wat we schaduwplekken om je goed te kunnen verstoppen. momenteel op dat vlak doen, voer ik liever niet via een Ik pleit voor het verwijderen van de nieuwe buitenlampen maillijst. Ik reageer op elke suggestie, al kan dat even dudie tijdens kijkavonden ongewenst het nachtzicht van beren. zoekers verminderen. De grondspots die nu blijkbaar 's nachts getest worden zijn zo fel en zo slecht afgesteld dat Het terrein van een sterrenwacht hoort donker te zijn. Zoze niet thuis horen op een sterrenwacht. Toen ze geplaatst wel bij heldere hemel als bij bewolkte hemel. Ook een puwerden heb ik geprobeerd dat tegen te houden, maar de bliekssterrenwacht zoals Sonnenborgh. Het is de ambitie van Sb (Sonnenborgh red.) om hét sterrenkundig publieks- contracten met de architect verhinderden dat! De schacentrum te zijn/worden van Nederland. Dat betekent dat Sb kelaar van deze lampen is toen afgeplakt, iedereen was ook wat de verlichting aangaat een voorbeeldfunctie heeft. het er over eens dat ze nooit zouden worden gebruikt. Overigens kan ik mij een gebruik bij de Halloween party Dus met minimale verlichting. wel voorstellen, maar dat met gebruik van (donker) rode filters, wat Sb een spooky uiterlijk zal geven. Want ook de Toen ik laatst een cursusles gaf op Sb werd ik meerdere keren sterk verlicht door de nieuw aangebrachte spots, die creepy figuren tijdens Halloween (van oorsprong de geesaan gaan als je er langsloopt. Je nachtzicht is meteen ver- ten van overledenen) houden niet van (fel) licht. knald, de eerste minuten zie je bijna geen sterren meer. Ook de lamp voor de sterrenwacht heeft nu een felheid die Robert Wielinga niet past bij het park en bij de sterrenwacht. Ik denk dat er Hans Dijkstra geen inbraak minder door zal worden gepleegd, want wat zich boven op de heuvel voltrekt is door het park vrijwel geheel onttrokken aan het zicht. 'Denk er aan dat op de Nacht van de Nacht de verlichting wel uit wordt gezet' lees ik. Ook de verlichting van de Dom

14


Lydia & de Langrangiaan

De vijfde en laatste term is de energie die samen hangt met de koppeling van de Higgs deeltjes met de overige Helaas besefte ik te laat dat er weer een Open Dag van het deeltjes. Science Park in Amsterdam was. Dat resulteerde er in dat van Metius slechts Wijnand de Groot en ik daar heen toDan nu tenslotte de betekenis van de individuele symbolen gen. Deze keer was ik vast besloten om op de Open Dag in deze vergelijking. van het Science Park , 4 oktober 2014, in Amsterdam de hyrogliefen op mijn hierbij afgebeeld Nikhef T-shirt, Het streepje door de D betekent niet de complex geconjugeerde. Het streepje door de D geeft aan dat het Higgs veld is meegenomen bij het bepalen van de afgeleiden. Er verandert dan verder niks aan afgeleiden, behalve als het op een Higgs deeltje wordt toegepast. Voor de volledigheid wordt deze versie van D gebruikt. Ψ en Φ vertegenwoordigen alle deeltjes die gedefinieerd worden met energie en de impulsmomenten in de x-, y- en z richting. Ψ = alle deeltjes m.u.v. Higgs deeltje, waarbij de indices L en R respectievelijk de linkshandig en rechtshandige koppeling van het deeltje met het Higgs deeltje betekent. Ψ met bovenliggend streepje betekent dat de complex geconjugeerde waarde van Ψ wordt genomen. Dat betekent als de complexe waarde a +ib is dan is de geconjugeerde waarde a-ib. Merk op dat (a+ib).(a-ib)=a^2+b^2 en dus het kwadraat oplevert van de grootte van het complex getal. Φ= zijn de overige deeltjes: de Higgs deeltjes Φ† is de erachter een soort complex geconjugeerde voor matrices. complex geconjugeerde van Φ. dat ik van verleden jaar op de Open Dag had aangeschaft, te ontfutselen. De L op dit shirt is die van de LangrangiVervolgens zijn er de volgende wiskundige symbolen: aan, voor mij een bekende term uit de klassieke mechani- D is een operator, een wiskundige handeling – volledige ca, waarin twee termen voorkomen: de potentiele en kineti- afgeleide - die wordt uitgevoerd op het voorwerp dat er op sche energie. Wat is er nou zo interessant aan die L? Wel, volgt. Bv. In de eerste term is dat Ψ hetgeen dus betekent daar kunnen de bewegingsvergelijkingen van een systeem dat de afgeleide wordt genomen over de energie term en mee bepaald worden. Op dit shirt staan echter vijf termen, vervolgens ook de impulsmomenten in de 3 richtingen x, y waarvan ik er slechts eentje een beetje op het eerste geen z, en derhalve dat hier ook sprake is ven versnellingen zicht thuis kon brengen: de V die ook in de klassieke meHet streepje door de D geeft aan dat het Higgs veld is chanica gewoonlijk voor potentiele energie wordt gebruikt. meegenomen bij het bepalen van de afgeleiden. Er veranDe prangende vraag is nu: Wat betekenen nu die vijf terdert dan verder niks aan afgeleiden, behalve als het op een men? Sindsdien heb ik verschillende pogingen ondernoHiggs deeltje wordt toegepast. men om het raadsel van deze formule te ontrafelen. Het Tr is de trace ( spoor) van een matrix de som van de meeste hielp mij een verhelderend handgeschreven advies bv. Alle diagonaal termen van links boven naar rechts bevan Martin van de Bogaerde, dat nog aan waarde zou win- neden van een matrix en het zegt iets over de eigenwaarnen als bepaalde termen van deze Langrangiaan verder den van het systeem. Zie bijvoorbeeld hieronder: toegelicht zouden kunnen worden zonder in vakjargon te vervallen. Want, zo denk ik, het moet toch mogelijk zijn om zogenaamd ingewikkelde dingen helder uit te leggen voor de, let wel, geïnteresseerde leek. Welnu met die inzet toog ik op die zaterdag linea recta naar het gebouw van het NikDe eigenwaarden van deze matrix zijn de (afgeronde) reële hef, en ziedaar, ik trof daar Lydia Brenner, één van de getallen 3, 4,828 en -0,828 met als som 7. twee jeugdige jonge mensen in een Nikhef shirt aan, aan µ, ν zijn dummy indices, wat betekent dat de wiskundige een statafeltje, die onmiddellijk van wal stak om deze hyrogliefen toe te lichten. Ondertussen was Wijnand ook ge- operatie over alle relevante dimensies uitgevoerd wordt. Met dank aan Lydia en het geduld van Wijnand om dit allearriveerd en genoot zichtbaar van dit mini-college. Wat ik maal aan te horen geef ik dat bij deze bovenstaande wijsbegrepen heb vat ik hieronder even voor u samen. De L, het linker lid van deze vergelijking, is de Langrangi- heid graag aan u als geïnteresseerde lezer door. Een fantastische middag, dankzij Metius. aan en is natuurkundig gezien de totale energie van het beschouwde systeem. Aan de rechterkant van deze vergelijking zien we vijf termen, die hieronder kort worden geka- Mees Visser rakteriseerd: De eerste term van het rechterlid is de energie van alle deeltjes m.u.v. het Higgs deeltje. De tweede term is de energie die bepaald wordt door de versnelling van de deeltjes. De derde term en vierde term zijn respectievelijk de kinetische en potentiele energie van de Higgs deeltjes. oktober-november 2014

15

Indrukken van de OPEN DAG (dd 04/10/2014) van het SCIENCE PARK AMSTERDAM De gemakkelijk met het OV bereikbare campus ligt op ca 5 min. van het station. Dan begint het kiezen want er is ongelooflijk veel en alles even interessant. Gelukkig is er een uitgebreid programma-overzicht zodat je van papier kan kiezen i.p.v. met je voeten. Wij kozen voor NIKHEF. Of dat de beste keuze was, geen idee. Maar qua interessantheid zijn we niet tekort gekomen.

heeft en hoe de wisselwerking met gewone materie is. Het primaire doel van het onderzoek is om ons wetenschapsplaatje van alle deeltjes in ons universum compleet te krijgen.

Gran Sasso is natuurlijk ook bekend voor andere zaken. Eerstens omdat het Italiaanse Science Institute daar gevestigd is. En, wellicht wat minder indrukwekkend omdat daar enkele jaren geleden neutrino's gevonden werden die volgens metingen en berekeningen sneller waren dan het licht. Die conclusie is inmiddels weer weggewaaid, want de Bij binnenkomst viel direct al de vrolijke sfeer op. Een groot berekeningen bleken niet helemaal te kloppen. aantal kinderen, veel beweging, veel uitgelatenheid. 'n Wetenschap KERMIS-sfeer dus. Kleine kinderen, grote kinDe keuzes twee en drie hebben we inmiddels bijgesteld. deren en ook 'n paar grote kinderen met rimpels en witte We laten ons leiden door onze voeten met hier en daar een krullen. Weinig van die soort eigenlijk. Maar gelukkig van beetje invloed van de neus; ook voor de inwendige mens 'kleinere kinderen' veel, dat geeft hoop voor de toekomst. was goed gezorgd. Behalve kinderen (en ouders) waren er ook veel studenten en docenten, allemaal met hun beste beentje voor en heel Interessante onderdelen op de rondgang,maar nauwelijks graag om te helpen en om uit te leggen. of geen tijd daarvoor,waren:- de LHC-experimenten Eerst toch even oriënteren. Een ware grabbelton aan we- de jacht op het Higgsdeeltje tenschapsontwikkelingen dringt zich op. 'n Keuze maken - Higgs en Antimaterie en gelijk dan maar nog twee of drie. Volgend jaar gaan we daar meer tijd voor maken. Donkere Materie is onze eerste keus. Er is een experiment gaande diep in het binnenste van de Gran Sasso berg in Italie waaraan ook NIKHEF deelneemt. De bedoeling is om DM 'n beetje te ontmaskeren door DM deeltjes te laten botsen met MATERIE-deeltjes. Daarvoor heb je een zeer dichte aardse stof nodig. Hiervoor is XENON gekozen (atoommassa 131). Invloeden van buitenaf worden zoveel mogelijk geweerd. Als DM tegen de nucleus van een XENON-atoom botst ontstaat een lichtflitsje. Lichtflitsjes gaan geteld worden door een detector die ook onderscheid kan maken tussen 'echte' en 'valse' flitsjes. Hieruit moeten dan aanwijzingen komen voor het soort deeltje van de DM, welke massa het

16

De keuzes zijn uiteraard persoonlijke keuzes en zullen dus verschillend per persoon uitvallen. Om duidelijk te maken aan anderen wat ze gemist hebben sluit ik een (hopelijk leesbare) kopie van het NIKHEF programmadeel bij. Wijnand Groot


Wegwijs naar….

minste 600 AE. De andere twee sterren, C en D, draaien beide om B. Ster C staat slechts gemiddeld zo'n 30 AE van Andromeda, de Prinses B af; ongeveer de afstand Zon-Neptunus. Het kost 55 jaar om een omloop om B te voltooien terwijl B en C samen er duizenden jaren over doen om een rondje om A te maken. Andromeda kan in de herfst hoog in het zuiden worden De omloopbaan van Almach C is erg elliptisch, hierdoor is gevonden. Het sterrenbeeld strekt zich uit vanaf de noord- de afstand tot B ongeveer 2/3 boogseconde tijdens de oostelijke hoek van Pegasus, ook wel het herfstvierkant grootste scheiding. Onder zéér gunstige omstandigheden genoemd. en met een flinke telescoop (20 - 25 cm.) zou je B en C Andromeda staat een eind buiten de melkwegschijf waarjuist gescheiden kunnen zien. Helaas vindt het volgende door er weinig nevels te vinden zijn. Daarentegen biedt aphelium pas in 2024 plaats. Andromeda een venster op het heelal, waarin talloze ster- In het jaar 2002 stonden B en C het dichtst bij elkaar renstelsels te zien zijn in alle soorten en maten. Het be(perihelium) met een scheiding van slechts 0,1 boogseconroemdste object is ongetwijfeld M31, het Grote Andromeda de. Dit is buiten het bereik van iedere amateurtelescoop. Sterrenstelsel; een zuster van ons eigen Melkwegstelsel; M31 is namelijk vergelijkbaar qua vorm en afmeting. Het B-D systeem is een voorbeeld van een spectroscopiBuiten sterrenstelsels zijn er ook verschillende prachtige sche dubbelster. Hoewel niemand ster "D" ooit heeft waardubbelsterren te zien met verschillende helderheden, ongenomen, weten we dat deze echt bestaat vanwege het derlinge afstanden en kleuren, alsmede enkele open stereffect van zijn beweging op de samenstelling van het licht renhopen. van B. Het verhaal van Andromeda vormt een van de meest beAstronomen gebruiken een spectroscoop om de fysische roemde Griekse mythen. De mooie prinses was aan de eigenschappen van een ster te kunnen bepalen; een prisrotsen geketend door haar vader, koning Cepheus, als een ma of tralie scheidt het licht in een "spectrum" van kleuren. offer voor het verschrikkelijke zeemonster Cetus. De held Elk chemisch element zendt licht uit op specifieke golflengvan het verhaal, Perseus, verslaat het monster en trouwt ten, en door metingen aan het spectrum kan men de chemet Andromeda. Aangrenzende sterrenbeelden vertegen- mische samenstelling van de ster vaststellen. Als deze woordigen alle personages van de mythe: haar ouders spectraallijnen een regelmatige, heen- en weergaande verCepheus en Cassiopeia, haar redder Perseus en het zee- schuiving vertonen kunnen we concluderen dat deze ster monster Cetus. heen en weer beweegt ten gevolge van de zwaartekracht van de metgezel; beide sterren bewegen om een gemeenγ (Gamma) Andromedae schappelijk zwaartepunt. Dit "Doppler effect" treedt ook op Almach bij geluidsgolven waarbij de bron in beweging is; denk Dubbelster maar aan de sirene van een passerende auto. Astronomen hebben berekend, dat er een "ster D" moet Kwaliteit hemel: Elke bestaan die op slechts 1,5 miljoen kilometer van B zijn Vergroting: Gemiddeld tot hoog rondjes draait en wel éénmaal per drie dagen! Zichtbaarheid: September tot februari In de omgeving Waar te zien υ (upsilon) Andromedae, drie graden ten westen van AlZoek het grote herfstvierkant Pegasus, hoog in het zuiden. mach, is een ster die op onze Zon lijkt op 44 lichtjaren afVanaf de noordoostelijke hoek zijn drie sterren te zien die stand. Onlangs is gebleken dat er een aantal grote planezich in een lange boog oostwaarts uitstrekken; juist ten zui- ten om υ draaien. Één planeet, ter grootte van Jupiter den van de W van Cassiopeia. De meest oostelijke ster is draait in een nauwe baan om υ; eens per 4,6 dagen. Een Gamma Andromedae, ofwel Almach wat "das- achtig roof- andere planeet, minstens vijf maal het formaat van Jupiter, dier" betekent.. heeft een omlooptijd van 3,5 jaar op een afstand vergelijkbaar met die van Mars. Tussen deze planeten in draait nóg In de zoeker een planeet, dubbel zo zwaar als Jupiter, in een elliptische Almach is een heldere ster van de tweede grootte, en de baan met een periode van 8 maanden. Als deze planeet helderste in het beeldveld van de zoeker. (die op ongeveer de zelfde afstand staat als de Aarde ten opzichte van de Zon) net als Jupiter manen zou hebben, In de telescoop zouden deze wellicht bewoonbaar kunnen zijn... De hoofdster is zo'n 15 maal helderder dan zijn metgezel. Als de atmosfeer erg onrustig is, of je een oculair met een M31, M32 en M110 lage vergroting toepast kan het een beetje geduld kosten De Andromedanevel en zijn satellieten Melkwegstelsel de sterren gescheiden te zien. Kwaliteit hemel: Goed donker Commentaar Vergroting: Laag Almach toont een duidelijk kleurverschil; de hoofdster is Zichtbaarheid: September tot Januari geelachtig en de zwakkere blauw. De kleuren zijn vaak het duidelijkst bij een sterkere vergroting. Qua kleurcontrast Waar te zien kan Almach met Albireo in de Zwaan wedijveren. Zoek het herfstvierkant, hoog in het zuiden. Vanaf de noordoostelijke hoek vind je drie sterren in een lange geboWaar kijk je naar? gen lijn, van west naar oost ten zuiden van de grote W van Almach is in feite een viervoudige ster, zo'n 200 lichtjaren Cassiopeia. Vanaf de middelste ster (genaamd Mirach; de ver. In een bescheiden telescoop zijn alleen de twee hellendedoek) ga je noordwaarts, richting Cassiopeia, langs derste sterren te zien. Almach A, de helderste, is een type het sterretje μ (mu) Andromedae, naar een tweede sterreK reus; groter maar koeler dan onze Zon. De andere drie tje ν (nu) Andromedae. Net ten westen van ν vind je het sterren zijn allemaal witte dwergen. Ster B, de helderste melkwegstelsel; onder zeer gunstige omstandigheden nét metgezel, draait langzaam om A op een afstand van tenmet het blote oog waarneembaar. oktober-november 2014

17

In de zoeker Richt je zoeker op ν Andromedae; M31 zal nu goed zichtbaar moeten zijn in de zoeker.

In de telescoop Het Melkwegstelsel M31 ziet eruit als een heldere ovale lichtvlek, ingebed in een uitgebreider, zwakker gebied dat zich over het gehele gezichtsveld uitstrekt. Naar het zuiden, en een klein beetje naar het oosten zie je een object dat er uitziet als een oversized sterretje dat een rechthoekige driehoek vormt met twee zwakke sterren. Dit is een begeleidend melkwegstelsel, M32. Als je de vergroting opvoert zie je een eivormige lichtvlek. Met M31 in het midden van het beeldveld staat M110 (beter genaamd NGC 205) net buiten het beeldveld, naar het noordwesten. Deze bevindt zich dus aan de andere kant van M31 dan M32. Omdat M110 zwakker is, en uitgespreid over een groter oppervlak is deze moeilijker te zien. De vorm is ovaal, uitgesterkt van noord naar zuid.

name in kleinere telescopen. Volgens de beste berekeningen bevindt M31 zich op zo'n 2,5 miljoen lichtjaren van de aarde. Het stelsel kan net worden gezien onder heldere en zeer donkere omstandigheden, en is dus het verste object dat we met het blote oog kunnen waarnemen. Het satellietstelsel M32 heeft een doorsnede van ruwweg 2.000 lichtjaren en bevindt zich op een afstand van ongeveer 20.000 lichtharen van zijn veel grotere buurman M31. M110, de andere buur, is meer dan tweemaal zo groot als M32. Beiden zijn elliptische sterrenstelsels. De Andromedanevel heeft tenminste twee andere satellietstelsels, die helaas te zwak zijn om met onze kleine telescopen te worden waargenomen. Grote telescopen kunnen M31 gedeeltelijk in individuele sterren oplossen, en in 1920 stelde Edwin Hubble vast dat sommige pulserende sterren op veranderlijke sterren genaamd Cepheïden leken. Hij kende de relatie tussen de duur van de pulsatie en de werkelijke helderheid van Cepheïden, zodat hij de afstand van deze sterren in M31 kon berekenen. Door de helderheid van deze sterren te meten, was hij de eerste die de enorme afstand tot M31 kon vaststellen

Commentaar Zelfs als de kwaliteit van de hemel matig is, zal de heldere kern van M31 zichtbaar zijn. Hoe donkerder de hemel, te meer je van de omringende gebieden je zult zien. De helRob Steegs. dere kern lijkt zich niet helemaal in het midden van de zwakkere gebieden te bevinden. Deze zwakkere gebieden lijken in het begin moeilijk te zien, maar hoe langer je kijkt, des te meer zul je in staat zijn ervan waar te nemen. Het melkwegstelsel strekt zich ver buiten het gezichtsveld uit; zelfs bij de laagste vergroting. De satellietstelsels zijn helder genoeg om ook bij gemiddelde vergrotingen te kunnen worden waargenomen. Waar kijk je naar? Het Andromeda stelsel is de grootste van een groep van zo'n 20 melkwegstelsels die samen met ons eigen melkwegstelsel de "Lokale Groep" vormen. Met zo'n 300 miljard sterren en een diameter van 150.000 lichtjaren is M31 aanzienlijk groter dan ons melkwegstelsel. Het is een spiraalstelsel, maar omdat we deze bijna vanaf de zijkant waarnemen kunnen we bijna geen spiraalarmen ontdekken, met

Blikseminslag

18



19

Door trillingen van een ster te bestuderen kun je iets te werken, in dertien groepen. ‘In feite is dit het briljantste wat weten komen over zijn levensloop en zijn toekomst. Kepler doet,’ zegt Hekker, die leiding geeft aan de dataDat is het werkterrein van de astero-seismologie. analyse van rode reuzen. Exoplaneten vinden is leuk, maar ‘dit leert je iets over de levensloop van sterren. Dat is wat Bevende sterren, trillende rode reuzen, bibberende zonnen mij betreft toch het allerbelangrijkste.’ – Saskia Hekker, postdoc aan de Universiteit van Amsterdam, kan er geen genoeg van krijgen. De afgelopen weken Makkelijk is het niet. De bevingen zijn maar gering, en leischreef ze mee aan drie publicaties in Science en Nature; den tot nauwelijks meetbare helderheidsschommelingen. een vierde is in de maak. Uiteindelijk hoopt ze meer zicht Kleinere sterren zoals de zon moet je bovendien eens per te krijgen op de toekomstige evolutie van onze zon, die minuut meten om die minieme variaties te detecteren; het over een paar miljard jaar ook zal opzwellen tot een rode waarnemingsprogramma van Kepler werd daar op aangereuzenster. past. Daar komt dan nog bij dat er allerlei trillingen en bevingen door elkaar heen plaatsvinden. Heb je die eenmaal Hekker (32) studeerde technische natuurkunde aan de TU uiteengerafeld, dan begint de vergelijking met theoretische Delft voordat ze in de sterrenkunde verzeilde. ‘Astronomie voorspellingen en het daadwerkelijk achterhalen van de is voor mij ook een vorm van natuurkunde,’ zegt ze. inwendige structuur. ‘Uiteindelijk gaat het erom hoe sterren in elkaar zitten.’ Via een cursus in Nijmegen kwam ze in contact met de Vlaam- De resultaten tot nu toe zijn echter opzienbarend. Een korse astronome Conny Aerts, een autoriteit op het gebied te publicatie op de website SciencExpress, drie weken gevan de asteroseismologie – het onderzoek aan sterbevinleden, maakte al melding van de ontdekking van gen. Dat onderwerp heeft haar nooit meer losgelaten. ‘gemengde oscillaties’ in een rode reuzenster – een ster die veel groter en helderder is dan de zon. Het gaat om De manier waarop een voorwerp trilt vertelt je iets over de een soort resonantie-effect van twee heel verschillende inwendige bouw. Een klap op een ijzeren kogel heeft een soorten trillingen, waardoor het mogelijk is om diep tot in heel ander effect dan diezelfde klap op een drilpudding. En het inwendige van de rode reus te ‘kijken’ – een onverals er binnenin de drilpudding een baksteen zit, trilt-ie aan wachte ontdekking, aldus Hekker. de buitenkant wéér heel anders. Seismologen weten dat al lang. Die jagen geluidsgolven door de aarde – of onderVorige week werden in Nature metingen aan een paar honzoeken de voortplanting van aardbevingsgolven – om de derd rode reuzen gepresenteerd. Voor het eerst blijkt het inwendige structuur van de planeet te achterhalen. nu mogelijk te zijn om onderscheid te maken tussen rode reuzen met en zonder heliumfusie in de kern. Aan de buiSterren kun je geen klappen verkopen, maar dat hoeft ook tenkant is dat verschil niet te zien: de twee soorten rode niet. Ze trillen al uit zichzelf, bijvoorbeeld door turbulentie reuzen hebben dezelfde kleur, temperatuur en helderheid. en convectie in de buitenste gaslagen. Die eigen trillingen Maar ze blijken dus duidelijk andere ‘gemengde oscillaties’ planten zich ook voort door het inwendige van de ster, en te vertonen. brengen uiteindelijk het oppervlak aan het beven. Nauwkeurige metingen aan die bevingen leren je dus iets over Ook onze eigen zon zal in de toekomst evolueren tot een het onzichtbare binnenste. rode reus, wanneer de waterstofvoorraad in de kern is opgebruikt. Op enig moment zal er dan fusie van helium tot Dit soort precisiemetingen zijn nu voor het eerst voor grote koolstof en zuurstof optreden. Door dat proces te bestudeaantallen sterren beschikbaar, dankzij de Amerikaanse ren in sterren die al in het rodereuzenstadium zijn beland, ruimtetelescoop Kepler. Die houdt van ruim 150.000 steris de toekomst van de zon beter te voorspellen. ren continu (en heel nauwkeurig) de helderheid in de gaten, op zoek naar planeten die eens per omloop voor de Deze week publiceren Hekker en haar collega’s in Science ster langs bewegen en een heel klein beetje licht onderKepler-waarnemingen aan ruim vijfhonderd zonachtige scheppen. sterren. Uit de asteroseismologie-metingen kun je direct de afmetingen en de massa’s van die sterren afleiden. En omDe Deense astronomen Hans Kjeldsen en Jørgen Chrisdat het er zoveel zijn, is het mogelijk om statistische contensen-Dalsgaard realiseerden zich dat de Keplerclusies te trekken. Zo lijken er wat meer lichte sterren te metingen ook interessant zijn voor asteroseismologen. Ze zijn dan werd verwacht. Ergens is er dus waarschijnlijk iets richtten het Kepler Asteroseismic Science Consortium op, mis met de gehanteerde aannames of de theoretische mowaarin inmiddels ruim vierhonderd sterrenkundigen samen- dellen. 20


En dit is allemaal nog maar het begin. Hekkers Amsterdamse onderzoeksprogramma – gefinancierd door een Veni-subsidie van NWO – loopt nog tot eind 2013. Kepler is dan waarschijnlijk ook nog steeds operationeel, en tegen die tijd zijn er ongetwijfeld veel meer meetgegevens beschikbaar, waardoor de conclusies ook veel harder zullen zijn.

‘Asteroseismologie is in Nederland helaas nog geen groot onderzoeksgebied,’ zegt ze. ‘Ik ben een van de heel weinige Nederlanders die hiermee bezig zijn. Maar ik hoop het wel goed op de kaart te kunnen zetten.’ Voor u van internet geknipt door de redactie

De Europese ruimtevaartorganisatie ESA beslist later dit jaar over de toekomst van het PLATO-project (PLAnetary Transits and Oscillations of stars) – een soort superKepler. Als dat doorgaat, zal Saskia Hekker leiding geven aan het asteroseismologisch rodereuzenprogramma van de ruimtetelescoop.


21

Hemelkalender november - december 2014

tussen deze twee manen plaats! Io en Europa verwijderen zich van Jupiter: ze gaan naar hun grootste westelijke elongatie. Aanvankelijk is Io de snelste en haalt zij Europa in. Om 0:13 (op 13 december) begint de gedeeltelijke bedekking van Io door Europa, die maximaal is om 0:43. Vervolgens, door het snelheidsverschil van de manen, vermindert de bedekking om vervolgens weer toe te nemen zodat om 2:51 de maximale bedekking van 82% wordt bereikt. Europa trekt bijna geheel voor Io langs: een bijna ringvormige overgang. Om 3:30 eindigt de gedeeltelijke bedekking. Europa verlaat dan Io aan dezelfde kant waar zij enkele uren eerder is aangekomen. Dit is werkelijk een bijzonder verschijnsel! Hoewel het schouwspel ook in een bescheiden kijker te zien is, vergt het een grote telescoop met een sterke vergroting om het spektakel tot in details te kunnen zien.

Meteoren Gedurende de hele maand november kunnen de heldere, trage vuurbollen van de Tauriden ons verrassen. Deze meteorenzwerm is actief tot 25 november. De oranjekleurige Tauriden vertonen soms opvlammingen. De Leoniden, die enkele jaren gelden voor nogal wat flinke uitbarstingen hebben gezorgd, zijn actief van 14 tot en met 21 november. Tijdens het komend maximum op 17 november ligt de activiteit zoals vanouds weer op zo’n 15 meteoren per uur. De Maan zal vrijwel niet sto- Ma 22 december ren. Om 0:03 begint de astronomische winter. De zon bereikt op dat tijdstip haar grootste zuidelijke declinatie: -23° 26’ Di 4 november (telescoop) 05”. Op het noordelijk halfrond zijn de dagen nu op hun Om 18:08 staat de planeet Uranus 4’ ten zuiden van de kortst. maanrand. Zo is de verre planeet heel gemakkelijk te vinden! Voor waarnemers op IJsland en in een deel van Vr 26 december (telescoop) Groenland wordt Uranus door de Maan bedekt. Van 22:02 tot 23:56 vallen twee schaduwen tegelijk op Jupiter; die van de manen Io en Europa. Om 22:55 verdwijDo 6 november nen deze manen zelf aan de oostelijke planeetrand (begin Volle Maan, te vinden in de Ram. van hun overgang). De twee manen staan dan vlak bij elkaar, en Europa bedekt Io bijna. Met een telescoop van Vr 14 – Za 15 november minimaal 25 cm. Lukt het wellicht ook de manen vóór de Beide ochtenden staat de half verlichte Maan vlak bij de planeet te zien staan. planeet Jupiter. Ook de heldere ster Regulus staat in de buurt. Ma 17 – Di 18 november Deze nacht worden de meeste meteoren van de Leonidenzwerm verwacht. Het maximum is maandagavond omstreeks 23:00, maar omdat de radiant pas een half uur later opkomt zullen de meeste vallende sterren in de nanacht zichtbaar zijn. Het licht van de maansikkel zal nauwelijks storen.

Deze informatie is ontleend aan de Sterrengids 2014. De Sterrengids bevat een schat aan informatie voor zowel de beginnende als de gevorderde amateur, en is verkrijgbaar via de boekhandel.

Vr 21 november (blote oog, verrekijker) Vanochtend rond 7:20 is boven de oostzuidoostelijke horizon de zeer smalle maansikkel te zien. Zorg voor vrij zicht op de horizon en gebruik eventueel een verrekijker. Het is dan 30 uur vóór het tijdstip van Nieuwe Maan. Ma 1 december Vandaag begint de weerkundige winter. Di 2 december (telescoop) Om 1:43 is de Maan in conjunctie met de planeet Uranus; de planeet bevindt zich 21’ ten zuiden van de maanrand. De Maan is voor 78% verlicht.

Rob Steegs

Do/vr 4/5 december (telescoop) Vannacht staan de 4 galileïsche manen ten oosten van Jupiter. Za 6 december Volle Maan; deze staat in het sterrenbeeld Stier. Vr/za 12/13 december (telescoop) De hele nacht bevinden de manen Io, Europa en Callisto zich ten westen van Jupiter. Vannacht wordt Io door Europa bedekt, en deze bedekking gebeurt onder zeer bijzondere omstandigheden. Er vinden namelijk twee conjuncties 22


NGC 4762

Logo van de site van Planeten Paultje oktober-november 2014

23

Lid worden van A.W.S.V. “Metius” Indien u lid wilt worden van de Alkmaarse Weer - en Sterrenkundige Vereniging “Metius” kunt u zich opgeven bij het secretariaat (zie pagina 3 van dit blad). U kunt zich ook opgeven op één van onze verenigingsavonden. De contributie bedraagt € 25 per jaar. Personen onder de 20 jaar betalen € 10 per jaar. Gezinslid € 12,50 per jaar.

Bij lidmaatschap heeft u recht op:   

gratis deelname aan alle verenigingsactiviteiten (incl. lezingen, werkgroepen); gratis toegang tot de sterrenwacht; gratis abonnement op Metius Magazine

Ruimte voor adressticker

Adverteren in Metius Magazine Ook u kunt adverteren in dit magazine. Wij bieden de volgende mogelijkheden aan: Commerciële advertenties A4 formaat: €85 per jaar; A5 formaat: €55 per jaar; A6 formaat; €35 per jaar; A7 formaat; €25 per jaar. Bij plaatsing van een advertentie ontvangt u het Metius Magazine gratis. Indien u geen prijs stelt op ontvangst van het magazine krijgt u € 8,- korting op het advertentie tarief. Niet commerciële advertenties aangaande sterrenkunde boeken en (onderdelen van) instrumenten door leden zijn gratis tot een maximum van 400 leestekens inclusief spaties

Oktober-november 2014 nr 203

Recommend Documents