november 2015 Op de Hoogte Ledenblad van IVN afdeling Walcheren

november 2015

Op de Hoogte Ledenblad van IVN afdeling Walcheren

Colofon

IVN Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid is een organisatie van vrijwilligers, die wil bijdragen aan een duurzame samenleving door mensen te betrekken bij natuur, milieu en landschap. Verspreid over Nederland heeft het IVN zo’n 170 afdelingen; een kleine 18.000 leden zetten zich in voor natuur en milieu door middel van allerlei voorlichtende en educatieve activiteiten. IVN, afdeling Walcheren is één van die afdelingen en bestaat dit jaar 20 jaar. Het lidmaatschap van IVN, afdeling Walcheren en daarmee van IVN-NL bedraagt in 2016 € 20, voor huisgenootleden € 10,00, inclusief “Op de Hoogte”, de uitgave voor leden en relaties van IVN Walcheren en het IVN magazine “Mens & Natuur”. Beide verschijnen 4x per jaar. Lid worden? Dat kan door contact op te nemen met penningmeester Jaap van Klinken; Van Vollenhoveweg 10, 4353 RH Serooskerke. Tel. 0118 591941, e-mail: [email protected]. Contributiebetaling op bankrekening NL03 INGB 0007 3348 15 IVN AFDELING WALCHEREN te Serooskerke. Website IVN, afdeling Walcheren: www.ivn.nl/walcheren. Twitter IVN, afdeling Walcheren: @IVN_Walcheren. Op de Hoogte is een gratis uitgave van de afdeling voor leden en relaties en verschijnt 4x per jaar. Oplage ca.160 exemplaren. Op de Hoogte is ook te vinden op de website van de afdeling en kan ook per e-mail worden toegezonden. Op de Hoogte Redactie: Annemarie Priemis Redactieadres: Henk Sijsenaar (eindredactie) De distributie van Op de Hoogte wordt gecoördineerd door Cobie Gouwen.

Spuistraat 7, 4331 EX Middelburg telefoon: 0118 62 48 48; e-mail: [email protected]. [email protected].

Het volgende nummer komt uit rond 25 februari 2016; kopij (bij voorkeur als bijlage in “word” bij een e-mail) inleveren vóór 11 februari 2016.

Redactioneel. Henk Sijsenaar Najaar 2015 geeft alle aanleiding om in de herinnering te blijven; prachtige kleuring van bomen en struiken door het milde weer. Inmiddels gieren de najaarsstormen je om de oren en de 2015-bladeren zijn definitief te gronde gegaan. Ook in Op de Hoogte is sprake van een werveling maar dan van de veelheid en verscheidenheid aan lectuur. Opnieuw stellen enkele nieuwe bestuursleden zich voor; de penningmeester roept op om toch vooral tijdig met de contributie over de brug te komen; het bestuur nodigt je uit voor het afsluitende jubileumfeestje op 13 december a.s. en... voor de Nieuwjaarsbijeenkomst in januari. Urgenda en de klimaatwandeling Utrecht - Parijs laten ook Walcherse IVN-leden niet koud, zie elders in deze uitgave. De Natuurgidsencursus begint aan de laatste loodjes, je vindt enkele bijdragen over de wederwaardigheden van de cursisten en hun begeleiding. Duurzaamheid krijgt vanaf deze editie de aandacht. Je kunt kennis nemen van een heel positieve ervaring van een deelneemster aan de IVN Zomerweek 2015 en een van onze actieve leden heeft een aantal artikelen het licht laten zien, lees de vondst van Grootmoeders oorbellen bijvoorbeeld.

Het is ook een beetje afscheid nemen; de helft van de redactie (Annemarie Priemis) heeft besloten haar taak dit jaar te beëindigen; van onze vaste columniste, Cobie Gouwen, was al bekend dat we haar column voortaan moeten missen.En last but not least, de redactie van Op de Hoogte wenst de lezers harmonieuze feestdagen en een bevredigend Nieuwjaar. Met vriendelijke groet, Henk Sijsenaar

2

Onze nieuwe bestuurslid Janneke van Ouwerkerk

Ik wil me als bestuurslid inzetten voor IVN Walcheren mede omdat het educatieve aspect mij erg aanspreekt. Janneke van Ouwerkerk

Graag wil ik voldoen aan het verzoek om mij als nieuw bestuurslid van het IVN Walcheren voor te stellen. Mijn naam is Janneke van Ouwerkerk-Gideonse (1945), ik ben een volbloed Zeeuwse. Mijn echtgenoot is Willem van Ouwerkerk, ook een geboren Zeeuw. Wij hebben een dochter, een zoon ( fanatieke vogelaar ) en vier kleinzoons. Al 38 jaar woon ik in Ritthem. Mijn leefomgeving is mede bepalend voor mijn interesse in de natuur. Wij hebben namelijk een grote tuin. en achter onze tuin achtereenvolgens weiland, bouwland, nieuwe natuur en het Ritthemse bos. Vaak ben ik buiten, want tuinieren, toerzeilen en wandelen zijn mijn hobby’s.

Ons nieuwe bestuurslid Wim Roose Graag wil ik me door middel van ons eigen blad “Op de Hoogte” aan jullie voorstellen. Mijn naam is Wim Roose en vanaf september mag ik me bestuurslid van het IVN Walcheren noemen. Op zich een hele eer en het staat tussen andere bezigheden ook goed op mijn CV. Ik heb 30 jaar gewerkt bij Prins Glas in Vlissingen, toen een toonaangevend bedrijf in Zeeland. In 2008 ben ik met de VUT gegaan en we weten allemaal wat er daarna gebeurde met de economie. Dit jaar ben ik 69 geworden en al enige jaren een deel van de groep mensen die je tegenkomt bij vrijwilligers organisaties. Deze vrije tijd vullen is geen probleem er zijn altijd mensen in organisaties die een beroep op je doen. Stichting Landschapsbeheer Zeeland verzorgt in Zeeland belangrijke activiteiten op het gebied van natuur en cultuur. Voor deze organisatie houd ik me bezig met de kleine monumenten op Walcheren en dan met name de Tiendpalen.

Ik heb een onderwijsopleiding gevolgd, en jaren in het onderwijs gewerkt. Na de oprichting van de peuterspeelzalen heb ik ook daar gewerkt tot aan mijn pensioen. Vorig jaar heb ik mij aangemeld voor de IVN gidsencursus die ik nu voor het tweede jaar ga volgen. Ik ben steeds enthousiaster geworden, mede door de leuke groep cursisten, de goede begeleiding en de interessante bijdragen van gastdocenten. 3

Bij Staatsbosbeheer gids ik samen met 4 anderen op en om Kasteel Westhove.

10 jaar columniste en 4 jaar redacteur Henk Sijsenaar

Een Noorse directeur van een bedrijf met een groot braakliggend terrein heeft me wel eens verteld dat zij op dit braakliggende terrein tijdelijke natuur wilden aanleggen. Voor Nederland is het heel gebruikelijk om natuur aan te leggen en dan ook nog tijdelijk. Buitenom de natuur ben ik secretaris bij het verantwoordingsorgaan van het Bedrijfspensioenfonds voor Vlakglas. Daarnaast zit ik graag op de motor en probeer regelmatig te tennissen (niet gelijktijdig).

Cobie Gouwen is dit jaar 10 jaar columniste. Zij is gestopt met schrijven, want ze vindt dat ze in herhalingen gaat vallen. Jammer Cobie, want met mij zijn er velen die van jouw avonturen en schrijfstijl genoten. Van harte bedankt voor jouw vele bijdragen. Cobie zorgde/zorgt ook voor de distributie van OdH, dit laatste blijft ze doen.

Belangrijk vind ik dat, als je iets vrijwillig doet, dit zeker niet vrijblijvend is. Als je ergens voor gaat mag het niet zo zijn dat je het doet voor je CV. Wim Roose

Geschiedenis van IVN Al eens gekeken op de website "IVN Geschiedenis" (http:// ivngeschiedenis.nl/index.html) van IVN? Hier vind je de IVN-historie vanaf de start op 21 mei 1960 tot 2010. In het herfstnummer van Mens en Natuur staat een verhaal uit de oude doos over ‘Kind en Dier in het ziekenhuis’, een project dat startte in 1974. Het was de voorloper van de huidige activiteiten van IVN rond "Natuur en Gezondheid" (www.ivn.nl/projecten/natuur-gezondheid). Uit:IVN Stuifmail 2015-7.

Nieuw ades IVN Consulentschap Zeeland

Annemarie Priemis is 4 jaar (sinds we met Editoo werken) redacteur en columniste. Zij eindigt eind 2015 met het redactiewerk. Jammer Annemarie, we hebben er met elkaar over gesproken; het zij zo, maar in elk geval wel erg bedankt voor die 4 jaar samenwerking.

Het Consulentschap heeft het oude Rijkskantoor na vele jaren verlaten. Het had wel iets speciaals, vond ik.

Het nieuwe adres, ook weer in Goes: Klein Frankrijk 1 4461 ZN Goes tel. 0113 21 16 75; e-mail: [email protected] (beide ongewijzigd) website: www.ivn/zeeland.

Bij de voorpagina

Foto's: Annemarie Priemis Bladeren van Meelbes in herfstkleur en paddenstoelen. 4

Contributie 2016 (gewijzigd!) Jaap van Klinken, penningmeester Het nieuwe verenigingsjaar staat wederom snel voor de deur. Ik verzoek u daarom op eigen initiatief de op u van toepassing zijnde contributies te voldoen. Het zou prachtig zijn als uw penningmeester al zijn contributies voor 15 januari 2016 binnen heeft maar zonder twijfel geldt hoe eerder hoe beter. Heeft u uw contributie 2016 voor 31 december 2015 voldaan dan maakt u, via loting, kans op één van de leuke verrassingen . Deze prijzen worden op de Nieuwjaarsreceptie op 16 januari verloot. Op 15 januari moet namelijk de landelijke IVN ledenafdracht worden voldaan; die bedraagt meer dan 50% van uw totale contributie en staat in rechtstreeks verband met de toezending van het landelijk kwartaalblad “Mens en Natuur”. Het bestuur kan u daarna ook, met het zicht op de algemene ledenvergadering van maart 2016, een beter beeld schetsen van het wel en wee van onze vereniging en u verantwoorde nieuwe plannen presenteren. Contributie 2016 IVN- afd. Walcheren Het contributiejaar loopt van 1 januari tot en met 31 december 2016. De contributies zijn - zoals op de ALV van maart 2015 aangekondigd - met een gering bedrag verhoogd. Leden……………………………………………….€ 20, Huisgenootleden………………………………......€ 10,Wilt u zo vriendelijk zijn, het op u van toepassing zijnde totaalbedrag, over te maken op IBAN Bank rekeningnummer: NL03 INGB 0007 3348 15 t.n.v. IVN, afdeling Walcheren te Middelburg onder vermelding van: Contributie 2016. Als lid ontvangt u tevens het landelijke kwartaalblad “Mens en Natuur”. Mocht aan deze verstrekking iets haperen of zijn er veranderingen opgetreden in uw persoon– adres–telefoon- of e-mailgegevens dan hoor ik dat graag van u, Mail [email protected] of tel. 0118591941. Let U er op een IBAN bankrekening nummer te gebruiken!

5

Bestuur en werkgroepen Dagelijks Bestuur: Voorzitter: Len Kapteijn-Snijders; Lekstraat 6, 4388 SP Oost-Souburg. Tel.0118 46 74 26, e-mail: [email protected]. Secretaris: Annet de Bruyne; Amnestylaan 32, 4336 LA Middelburg. Tel. 0118 63 87 21, e-mail: [email protected]. Penningmeester: Jaap van Klinken; van Vollenhoveweg 10, 4353 RH Serooskerke. Tel. 0118 591941, e-mail: [email protected]. Algemeen bestuur: Naast het Dagelijks Bestuur: Janneke Ouwerkerk-Gideonse te Ritthem; [email protected]. Hans-Peter Pieterse te Middelburg; pieterse- [email protected]. Wim Roose te Vlissingen; [email protected]. Baukje van de Schelde te Vrouwenpolder; [email protected]. Werkgroepen: Natuurpaden: Johan Antheunisse; P. Duvelaer van Campenstraat 12, 4336 AS Middelburg. Tel. 0118 628814; e-mail: [email protected]. Excursies: Algemeen coördinator: Annie Neve; De Walestraat 23, 4371 CE Koudekerke. Tel. 0118 552343; e-mail: [email protected]. Cursussen: Dingeman Steijn; J.P. van de Brandestraat 21, 4336 BC Middelburg. Tel. 0118 627932; e-mail: [email protected]. Natuurgidsencursus 2014-2016: Annie Krosenbrink. Tel. 0118 63 92 38, e-mail: [email protected]. Natuur voor grijs en groen: Hilly Bosch, Kenau Hasselaarstraat 85, 4385 KL Vlissingen. Tel. 0118 460671; e-mail: [email protected]. Communicatie: - Ledenblad Op de Hoogte. Henk Sijsenaar. Tel. 0118 62 48 48; e-mail: [email protected]. - Website: Peter Louwerse, e-mail: [email protected]. - Twitter: Ineke de Jong; @IVN_Walcheren. Tel. 0118 55 12 02; e-mail: [email protected]. - Public relations: Anne Eijnwachter; Tel. 0118 61 14 59/ 06 47 32 55 63; e-mail: [email protected]. - Marktkraamwerk: Hans-Peter Pieterse. Tel. 0118 62 52 46, e-mail: [email protected].

6

Nieuwjaarsbijeenkomst 2016 IVN Walcheren

Het nieuwe bestuur van IVN Walcheren wil graag goed contact met de leden. Daarom zetten wij de traditie voort om een nieuwjaarsbijeenkomst te houden in een omgeving waar van natuur te genieten valt en waar we elkaar kunnen ontmoeten in een gemoedelijke sfeer onder het genot van een hapje en een drankje. Het bestuur nodigt alle leden dan ook graag uit om elkaar te ontmoeten op zaterdag 16 januari 2016 vanaf 13.30 uur in Verenigingsgebouw De Zandput, Zandput 5 in Serooskerke. Het gebouw is gelegen vlakbij park Welgelegen. Het programma is als volgt: - Inloop vanaf 13.30 uur, koffie, thee mét .... - Welkomstwoord door de voorzitter, Len Kapteijn. - Beamerpresentatie over de geveltuintjes in Middelburg door Johan Antheunisse. - Aansluitend de traditionele nieuwjaarsnatuurquiz. - Korte rondleiding door park Welgelegen. - Afsluiting met een Nieuwjaarstoast om ca. 5 uur. Tot dan, met vriendelijke groeten van het bestuur.

7

Uitnodiging

Beste IVNIVN-leden, 2015, het jaar waarin IVN Walcheren bestaat, loopt naar het einde; het bestuur nodigt je van harte uit om het jubileumjaar gezamenlijk af te sluiten met de Film “Holland“Holland- Natuur in de Delta” in de Kloveniersdoelen* in Middelburg. Op zondag 13 december om 15.00 uur begint de film maar we willen dat vanaf 13.45 uur vooraf laten gaan met koffie/thee met taart in de tuinkamer van de brasserie in de Kloveniersdoelen. We zouden erg blij zijn als er een grote opkomst is. Ben je ook van de partij? Voor een goede voorbereiding is het prettig als we weten of je komt. Dan graag vóór 27 november een mailtje naar Henk Sijsenaar ([email protected] ([email protected]). [email protected]). Tot dan, met vriendelijke groet, groet, het dagelijks bestuur van IVN Walcheren, Len Kapteijn, Annet de Bruyne en Jaap van Klinken * Adres Kloveniersdoelen: Achter de Houttuinen 30 Middelburg.

Groepsrondleidingen IVN Walcheren verzorgt ook rondleidingen voor groepen: - De Middelburgse bomenwandeling "De Boom die bindt". - Rondleidingen in Park Toorenvliedt in Middelburg. - Rondleidingen in Park Welgelegen en omgeving in Serooskerke (W). - Rondleidingen in het Nollebos en Westduin en over de zeedijk bij Vlissingen. - Rondleidingen bij Domburg over het strand en door bos en duin. - Rondleidingen door de duinen bij Zoutelande.

Datum en tijd worden in overleg bepaald; het maximum aantal deelnemers is 25 en de kosten bedragen € 40,00. De rondleidingen duren 1½ tot 2 uur. Daarnaast bieden we drie fietstochten over verschillende delen van Walcheren aan: - Zuring voor Zeelui; vanuit Middelburg naar de Westerscheldekust, Rammekens en Ritthem. - Vliedbergen en Mottekastelen vanuit Vlissingen over het westelijk deel van Walcheren. - Rondje Veere over het noordelijk deel van Walcheren. Datum en tijd worden in overleg bepaald; het maximum aantal deelnemers is 15. Uit veiligheidsoverwegingen is aan deze rondleidingen een minimumleeftijd van 12 jaar verbonden. De duur van de rondleidingen is 2½ tot 3 uur en de kosten zijn € 50,00. Zie ook onze website: www.ivn.nl/walcheren. 8

IVN-natuurgidsen verzorgen rondleidingen voor Staatsbosbeheer Fort Rammekens en natuurgebied Rammekenshoek. Het oude Fort Rammekens bezoeken? Dat kan! De excursies beginnen om 14.00 uur bij het fort. -- Tweede Kerstdag, zaterdag 26 december en -- "derde" (voor de Zeeuwen) Kerstdag, 27 december. De kosten bedragen € 5 voor volwassenen, kinderen tot 12 jaar betalen de helft. Zie verder: www.fortrammekens.nl . Dit oudste zeefort van West-Europa dateert uit 1547 en beschermde ooit de scheepvaartverbinding naar de VOC-haven van Middelburg. Ook de troepen van Napoleon en Duitse bunkerbouwers hebben er nadrukkelijk hun sporen achtergelaten. Toen beheerste het fort de Westerschelde met z'n kanonnen, nu ligt het verscholen achter de zware Deltadijk. De gids weet er alles van en neemt u mee op een tocht door vijf eeuwen Zeeuws verleden. Daarnaast gaat de gids met u ook het, door de oorlogshandelingen van 1944 ontstane, bos- en krekengebied van Rammekenshoek door. De wandeling begint aan de poort van het Fort aan de Rammekensweg te Ritthem (Westerschelde).

Het geeft determinatietips over de meest voorkomende dieren, meer dan 300. De app is relatief eenvoudig; ontwikkeld door: Naturalis Biodiversity Center, NTR/Het Klokhuis en EIS Kenniscentrum insecten en andere ongewervelde dieren.

Gelezen in natuur- en milieumagazines: Henk Sijsenaar "Natura" nr. 3 van 2015, het kwartaalblad van KNNV, vraagt aandacht voor de oproep van Floron (FLORistisch Onderzoek Nederland) om mee te doen aan onderzoek, inventarisatie en in kaart brengen van muurplanten. 2015 is het "Jaar van de Muurplanten". Zie ook www.floron.nl/muurplanten.

In "Zeeuws Landschap", de herfstuitgave van het kwartaalblad van Het Zeeuwse Landschap, memoreert Marten Hemminga het feit dat de ontwikkeling van de Ecologische Hoofdstructuur 25 jaar geleden van start ging. Zeeland heeft als doelstelling om in 2028 het Natuurnetwerk afgerond te hebben.

"Veldpost" nr. 3 2015, het Vrijwilligersblad van Staatsbosbeheer, geeft, op pag. 14, een app tip. De DierenZoeker; te downloaden op smartphones en tablets via Google Play en AppStore maar ook gewoon op www.dierenzoeker.nl.

"Mens & Natuur", ons eigen (landelijke) lijfblad lees je natuurlijk al als hij op de mat valt. 9

"Down to Earth", uitgave van vereniging Milieudefensie, augustus 2015 meldt in "Kort Nieuws" dat ook de provincie Zuid-Holland in het kader van een "veiligheidsdoctrine" langs de provinciale wegen een obstakelvrije zone van 4.5 meter heeft bepaald. Dat betekent dat alle bomen binnen die zone verdwijnen. Dat zijn er zo'n 6000 op Voorne-Putten. Als voorbeeld worden genoemd 500 bomen in de Hoekse Waard en 270 bomen langs de weg naar het vestingstadje Brielle. De Zuid-Hollandse stichting "De Bomenridders" slaat alarm. Afgezien van het karakter van de wegen heeft die stichting grote twijfels over de toename van de veiligheid want snelheidsduivels zullen nog harder de gaspedaal intrappen op de kale wegen. Men adviseert: verlaag de maximum snelheid.

de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Dat blijkt uit een studie van Payam Dadvand en Mark Nieuwenhuysen van het Centre for Research in Environmental Epidemiology in Barcelona. Dat meldt Eos Wetenschap.

"De Boom in" is het kwartaalblad van stichting Landschapsbeheer Zeeland (www.landschapsbeheerzeeland. nl). De herfstuitgave bevat onder andere een heel interessant artikel over "Verzekerd bij ongeval tijdens vrijwilligerswerk". De Zeeuwse gemeenten, m.u.v. Reimerswaal, hebben gezamenlijk een vrijwilligersverzekering afgesloten De gemeenten hebben gekozen voor de VNG Vrijwilligerspolis. De polis biedt een zgn. secundaire werking, met andere woorden, hij werkt pas als een eigen verzekering of die van de betreffende organisatie niet of niet voldoende dekt. De verzekering ziet ook op de vrijwilligers van IVN Walcheren. Surf naar een van de Walcherse gemeentes en zoek "vrijwilligersverzekering".

In de metingen van de kinderen werd rekening gehouden met etnische achtergrond, de opleiding van de moeder en of de ouders werkten of niet. De blootstelling aan uitlaatgassen bleek ook effect te hebben op de kinderen. Dat een groenere omgeving zo'n positief effect heeft blijkt onder meer te verklaren doordat er dan minder auto's in de omgeving zijn, minder lawaai, een grotere stimulans om te bewegen en een grotere blootstelling aan bacteriën. De onderzoekers benadrukken dan ook dat een vergroening van de school de cognitieve ontwikkeling van kinderen stimuleren.

De onderzoekers lieten ruim 2500 kinderen van 36 lagere scholen in Barcelona vier keer een computertest afleggen over een periode van een jaar. De tests maten hun werkgeheugen en aandachtsspanne. Wat bleek is dat de kinderen die in de 25 procent 'groenste' scholen zaten sterker vooruit gingen, zowel wat betreft werkgeheugen als focussen. De hoeveelheid groen die een school had werd bekeken door middel van satellietdata. De hoeveelheid groen in de buurt van de woonplaats van kinderen bleek geen invloed te hebben.

Gratis bewegen in het groen Interessante websites. Stadsplanten in Breda. De website www.stadsplantenbreda.nl. Op deze site zie je heel veel ‘tamme ’en wilde planten die in de stad voorkomen. Het is een samenwerking tussen de lokale afdelingen van IVN en KNNV. Alle plaatjes worden begeleid met een leuk verhaaltje wat voor iedere natuurliefhebber interessant kan zijn. Hopelijk heb je nog een hoekje over waar dit nog in past. Bijdrage: Johan Antheunisse. In samenwerking met "Groen doet goed" heeft JOGG (Jongeren op Gezond Gewicht) een webpagina gemaakt vol tips om gratis te bewegen in het groen. Hiermee hopen we samen ouders, kinderen en buurtsportcoaches te inspireren en activeren om ook eens de natuur in te gaan voor een portie gratis beweging. http://www.gratisbewegen.nl/bewegen-in-het-groen/. Uit: Nieuwsbrief IVN Zeeland, september - oktober 2015

Hoeveelheid groen in en om school houdt verband met slimheid kinderen

De hoeveelheid groen op en rond een schoolplein blijkt verband te houden met de slimheid van kinderen. Wanneer er veel groen is, zijn de kinderen slimmer. Blootstelling aan veel uitlaatgassen zou een negatieve invloed hebben op

10

Wandelapp. Ons Bos. Apps: ze bieden prachtige mogelijkheden. IVN Nederland werkt al samen met het platform 'Wandelen in Nederland' en binnenkort zal er via Mens & Natuur een promotieactie voor alle IVN-leden gestart worden. Intussen zijn er steeds meer lokale initiatieven. Minke Greve van IVN Heeze-Leende werkte op persoonlijke titel mee aan ‘Ons Bos’, een community rond het gebied van de Groote Heide tussen Leende en Valkenswaard, met het Leenderbos en de Achelse Kluis. De community heeft een fysiek clubhuis, een site en een app. In de app staan wandelingen rond de thema’s natuur, mindfulness, sport en fotografie. Minke stelde hiervoor een prachtige natuurwandeling (5 km) samen. Kijk op: http://onsbos.byar.nl. Daar vind je ook informatie over de downloads. Uit: IVN Stuifmail 2015-6. Verontschuldigen voor het internationale taalgebruik (red)

The Climate Miles en Walcherse IVN-ers Column: Natuur in de tuin Vogelkerstboom Annemarie Priemis

Len en Marjan Van 30 november tot en met 11 december 2015 vindt in Parijs de eenentwintigste jaarlijkse klimaatconferentie van de Verenigde Naties plaats: de zogenaamde COP21. COP staat voor de Conference of Parties. Doel van de conferentie is een nieuw klimaatakkoord te bereiken. Dat moet in 2020 ingaan, wanneer het huidige verdrag (het Kyoto-protocol) afloopt. Dat nieuwe akkoord hoeft echter geen concrete plannen te bevatten. Er komen dus geen internationale, bindende emissiedoelstellingen. Verschillende milieuorganisaties spreken dan ook van een zwak en inefficiënt compromis. Van 1 t/m 29 november loopt de directeur van Urgenda*, Marjan Minnesma, de 512 kilometer van Utrecht naar Parijs. Met "The Climate Miles" vraagt Urgenda aandacht voor klimaatverandering.

Op donderdag 5 november 2015 liepen 25 Zeeuwen mee, waaronder Ben de Reu (gedeputeerde provincie Zeeland), van Breda naar Essen tijdens dag vijf van de Climate Miles. Onze voorzitter, Len Kapteijn, loopt met een aantal IVN-ers van afdeling Walcheren een stukje op met Marjan Minnesma van Urgenda. Zo te zien was de stemming optimistisch. (foto's: Gerard van Nierop). 11

In de winter zet ik altijd een grote tak in de parasolvoet die op het terras staat. Aan die tak hang ik vetbollen, pindaslingers, zaadstaafjes e.d. Er onder strooi ik vaak strooivoer, bestaande uit allerlei zaden en graan. Soms komt daar nog brood en appel bij. Dat alles lokt altijd vele soorten vogels en het is erg leuk om ze dan vlakbij bezig te zien. De koolen pimpelmezen die ondersteboven hangend de zaden uit het vet pikken, de vinken die op de grond bezig zijn met het strooivoer. Roodborstjes zitten te wachten op de kruimels die de mezen laten vallen. Als het hele spul ineens massaal wegvliegt, dan kan het gebeuren dat er een Vlaamse gaai, of specht op de pinda's afkomt. Merels en lijsters eten ook wel van de zaden op de grond, maar zijn dol op fruit, net als spreeuwen. Deze zijn trouwens nogal eens agressief en jagen dan concurrenten weg. Op het brood komen vooral mussen af. Ook zie je soms een winterkoninkje verschijnen. Al met al: een drukte van jewelste, en erg leuk om naar te kijken, hoewel het niet altijd nodig is om vogels bij te voeren. In het voorjaar haal ik de heleboel dan ook weer weg en moeten ze hun instincten weer volgen. Het schijnt voor pas geboren vogeltjes dodelijk te zijn om zaden en vet te eten. Zij hebben insecten nodig en…… voor ons is dat ook veel beter.

Natuurgidsencursus 2014-2016 Lesverslag amfibieën en reptielen. Janneke van Ouwerkerk op 22-10- 2015. Kees Musters van RAVON is de inleider van deze lesavond. RAVON is een onderzoek- en kennisorganisatie voor amfibieën, reptielen en vissen (RAVON: Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland). Amfibieën / Reptielen. Amfibieën worden in het water geboren en gaan later op het land. Bij de trek in het voorjaar worden padden soms overgezet. Deze koudbloedige dieren kunnen hun temperatuur niet zelf regelen. Zogenaamd: Ecto- en poikilotherm; ze zijn dus Nacht-actief. Reptielen kunnen hun temperatuur zelf regelen door opwarming. Zogenaamd: Ecto- en homoiotherm; ze zijn dus Dag-actief. Amfibieën (salamanders, padden en kikkers). De waarnemingen in Zeeland: Kleine watersalamander. Heel algemeen. Kan wel tien tot vijftien jaar oud worden. De larven zijn herkenbaar aan de kieuwen. Kamsalamander. Kwetsbaar, staat op de rode lijst. Komt alleen in Zeeuws Vlaanderen voor. Gewone pad. Vrij algemeen. Mannetjes hebben onder de voorpoten een soort schuurpapier om de vrouwtjes vast te kunnen houden. De eieren worden in snoeren in het water gelegd. Rugstreeppad. Kwetsbaar, staat op rode lijst. Kenmerkend is het gele oog. Boomkikker. Bedreigd. Je kunt hem ‘s nachts horen. Komt voor in West Zeeuws Vlaanderen; hij leeft in struiken.

Bruine kikker. Komt zeer algemeen voor. De larven zijn te herkennen aan de stippen. Heikikker. Kop van Schouwen in open voedselarme gebieden. Aan de achterpoten zit een grote graafknobbel. Groene kikker. Zeer algemeen. Eigenlijk een verzamelnaam voor drie soorten: De poelkikker (groen en klein). De meerkikker (groot en bruinig). De bastaardkikker (een mengvorm van de twee eerste). Ze zijn vooral ’s nachts actief. Een uur na zonsondergang kan je beginnen met waarnemen. Reptielen (hagedissen en slangen). Hagedissen leven aan de randen van open gebied in de buurt van struiken. Ze kunnen hun staart verliezen. De staart groeit weer aan maar blijft kleiner. De zandhagedis, de ringslang en de muurhagedis leggen eieren die door hooibroei of zonnewarmte worden uitgebroed. De andere reptielen zijn levendbarend. Zandhagedis. Kwetsbaar. Legt de eieren op een open plek in het zand in de zon. In de zomer vroeg en laat actief, in het voor- en najaar ook overdag. In de winter diep onder de grond met veel hagedissen bij elkaar. Komt voor in de Hollandse duinen. Levendbarende hagedis. De enige echte hagedis die in Zeeland voorkomt. Het vrouwtje is bruin. Pootloze hagedis. (Hazelworm). Moeilijk waar te nemen. Muurhagedis. Komt alleen in Maastricht voor. Ringslang. Kan 1½ meter worden. Kenmerk: rond oog en geel aan de kop. Legt eieren in broeihopen. Gladde slang. Ongeveer 50 cm. lang. Leeft 20 jaar! Is weinig zichtbaar. Adder. De enige gifslang in Nederland. Het vrouwtje is bruin. Adders vluchten niet.

Een paardenkastanje in je tuin? Ik heb een zaailing van een paardenkastanje in de aanbieding. Hij is ongeveer een meter hoog. Wie hem wil mag 'm komen uitspitten. Vooraf even bellen (06 81 705 160). Groet, Korrie Stroo. 12

Vervolg Natuurgidsencursus 2014-2016 Lesverslag Paddenstoelen. Fredy Corbijn, 13 oktober 2015. Henk Remijn is deze lesavond de inleider met het onderwerp: Paddenstoelen, “wie kan er niet over zwammen”. Paddenstoelen of zwammen (= hetzelfde) zijn er het hele jaar door, maar de hoofdmoot is in de herfst aanwezig. Zodra er nachtvorst komt, verdwijnen de paddenstoelen weer als sneeuw voor de zon. Het plukken van paddenstoelen is niet slecht voor de instandhouding van de soort, maar er zijn weinig bossen in Nederland en dus ook niet zo veel paddenstoelen. Als iedereen gaat plukken blijft er niet veel meer over voor anderen om van te genieten. Voor de meeste mensen bestaat de paddenstoel uit een stam met een hoedje. Wat men zich niet realiseert is dat er zich een compleet netwerk van zogenaamd mycelium bevindt onder de paddenstoel. Mycelium is een sterk netwerk van cellen onder de grond. Dit mycelium is eigenlijk de plant en de paddenstoel de vrucht. Het mycelium heeft gedurende zijn leven maar 1 doel: het voortbestaan van de soort. Het doet dit door paddenstoelen voort te brengen, die sporen produceren. Onder de juiste omstandigheden zullen deze sporen ontkiemen en weer uitgroeien tot mycelium. De cirkel is rond. Men kan dit vergelijken met een appelboom. De boom is het mycelium, de appels zijn de paddenstoelen. Een heksenkring begint met een paddenstoel in het midden van de cirkel, ontstaan uit 1 enkele myceliumdraad. Vanuit deze paddenstoel ontstaan weer draden die paddenstoelen vormen in een kring daar omheen. Verschillende soorten doen dit op deze manier. De paddenstoel behoort tot de groep ‘lagere planten’ en vervolgens tot de ‘schimmels’. De paddenstoelen zijn onder te verdelen in steeltjeszwammen en zakjeszwammen. Daarnaast heb je ook nog de slijm- en wierzwammen, maar deze laten we buiten beschouwing omdat deze zeer moeilijk te definiëren zijn. Steeltjeszwammen hebben een hoed en de + en – sporen zitten onder de hoed in de lamellen en worden weggeblazen door de wind. De zakjeszwammen hebben de sporen in het vruchtbeginsel zitten. De sporen worden hier uit hun zakje weggeschoten en vervolgens door de wind meegenomen. De + en – sporen vormen tezamen een myceliumstreng, de cellen bevatten dan 2 kernen en vanuit deze streng wordt de paddenstoel gevormd. Een bekende zwam is natuurlijk de Vliegenzwam. De rode paddenstoel met de witte stippen. Deze stipjes, of eigenlijk wratjes, zijn resten van het vlies dat aanvankelijk om de paddenstoel heen zat en breekt naarmate de paddenstoel groeit. Later regenen de stippen gewoon van de hoed af, er is dan alleen een rode hoed te zien en toch blijft het een vliegenzwam. Onder de paddenstoelen kennen we drie soorten: Parasieten: dat zijn de vijanden van de bomen, ze tasten de boom aan. Saprofyten: zeer belangrijk in de natuur, ze ruimen het organisch materiaal op en brengen het terug tot mineraal; ze zijn daarmee zeer belangrijk in de kringloop. Ze vormen de hoofdgroep onder de paddenstoelen. Symbionten: dat zijn de vrienden van de bomen, ze wisselen voedingsstoffen uit met de boom. Ze zitten vaak in de buurt van de boom. De schimmeldraden maken contact met de haarwortels van de boom. Ze geven de boom mineralen en krijgen daarvoor in de plaats bladgroen terug. In 1995 waren er 3500 soorten paddenstoelen in Nederland, per jaar komen er zo’n 60 nieuwe soorten bij. Nu zijn het er inmiddels 5000. Het is niet dat deze soorten nieuw zijn, ze waren er al wel maar zijn nu pas ontdekt. Henk raadt ons aan voorzichtig met de informatie die je op het internet vindt om te gaan omdat deze vaak niet klopt. De enige sites die wel betrouwbaar zijn, zijn: www.mycologen.nl, www.allesoverpaddestoelen.nl en www.verspreidingsatlas.nl/paddenstoelen.

13

Vervolg Natuurgidsencursus 2014-2016 Henk adviseert ons overigens ook dat we het beste niet kunnen beginnen aan het eten van paddenstoelen die in het wild te vinden zijn, aangezien het erg moeilijk is paddenstoelen te definiëren. Je kunt er al gauw naast kan zitten. Een "eetbare" paddenstoel blijkt dan toch giftig te zijn en daar kan men behoorlijk ziek van worden. Eet vooral geen champignons die geel verkleuren!

Gehoord en gezien Poul Meijers heeft in zijn "gebiedje" langs het Kanaal door Walcheren bij Souburg een halsbandparkiet in september gesignaleerd. Ineke (Thasing) heeft ze in West-Souburg vorig jaar ook al gezien. We praten nog even door over exoten zoals onder andere waterplanten, zoetwaterkreeften en waterschildpadden. Meestal zijn ze door mensen uitgezet. Len (Kapteijn) is in de ban van de documentaire ‘In de ban van de condor’ die zij op de televisie heeft gezien. De Georgische bevolking schiet namelijk al tijden deze prachtige vogels uit de lucht. Nu is er een project gestart om de burgers te betrekken bij het ringen e. e.d. d. van de vogels. Door er tijdens deze bezigheid veel wetenswaardigheden over de vogels te vertellen, hoopt men dat de burger daardoor anders over de vogels gaat denken en hen met meer respect zal beschouwen. Prachtschubwortel, blinde bij en verfplanten. Achterin de tuin van Terra Maris bij de rieten afscheiding zien we verschillende exemplaren van de prachtschubwortel. De plant is een parasiet en onttrekt de voedingsstoffen aan in dit geval de wortels van een boom. De plant maakt zelf geen glucose aan. Ondersteuning van de Natuurgidencursus. Naast de cursusgelden, die de deelnemers betalen, heeft het bestuur het Sociaal Maatschappelijk Fonds van de Rabobank Walcheren-Noord-Beveland bereid gevonden de Natuurgidsencursus financieel te ondersteunen. Ook ontving IVN, afdeling Walcheren een toezegging van de VanDijkNijkamp Stichting te Amsterdam ten behoeve van de Natuurgidsencursus.

Fototip: Oranjezon in de sneeuw Arjen Hartog Wat was het een mooie herfst de afgelopen weken. Ik heb als fotograaf echt lopen genieten. De kleuren waren dit jaar uitzonderlijk mooi. De blaadjes bleven lang aan de bomen hangen waardoor ze de mooiste kleuren kregen. Ik heb ook op de social media heel wat afbeeldingen van de herfst gezien.

Zo zijn er afdrukken van vogelpootjes of van de hoeven van herten. Die herten zijn overigens in de winter veel makkelijker te spotten. De bladeren zijn tenslotte van de bomen gevallen en daardoor kunnen ze zich minder makkelijk verstoppen in het bos.

Zelf ben ik een weekendje naar Lac du Der geweest om daar de Kraanvogels te gaan bekijken. Deze trekvogels zijn bezig met hun reis van Scandinavië naar Zuid-Spanje. Onderweg hebben ze enkele rustplaatsen om even bij te komen en aan te sterken voor ze weer verder gaan. Lac de Der in Noord-Frankrijk is zo’n plaats. Op het hoogtepunt van de trek rusten daar 40.000 kraanvogels ongeveer drie tot vier dagen voor ze weer verder gaan. Het was een magnifiek zicht om er zoveel bij elkaar te zien. Na de herfst komt onherroepelijk de winter. Voor fotografen is ook dit weer een fascinerende periode. Als het gaat sneeuwen en er ligt ijs op de sloten dan zijn er mooie momenten om vast te leggen. Vooral de landschapsfotografen beleven dan hoogtijdagen. Voor de mooiste plaatje moet je echter soms wel eens vroeg je bed uit. Want als het ’s nachts gesneeuwd heeft, is het toch op zijn mooist als je een besneeuwd landschap kunt vast leggen zonder dat er voetstappen van mensen in beeld zijn. Ik vind het echter weer wel mooi als je dan in de vroege ochtend wel sporen van dieren terug vindt in de sneeuw. 14

Mocht het weerbericht in de komende maanden sneeuw voorspellen dan adviseer ik jullie om eens vroeg op te staan en naar bijvoorbeeld natuurgebied Oranjezon te gaan. Ga dan eens lekker een eind wandelen en neem je fototoestel mee. Je kunt dan zeker een schitterend landschap vastleggen. Wellicht nog te gebruiken als kerstkaart voor dit jaar en anders voor volgend jaar. En ik denk dat je een grote kans maakt om in de besneeuwde landschap ook nog wel een paar herten te spotten. Ik wens jullie een fijne winter.

Verslag IVN-zomerkamp 2015 Van vrijdag 31 juli t/m 7 augustus was dit jaar het 32ste IVN zomerkamp in het Groene Hart van Zuid-Holland. Er werd gekampeerd op de kampeerboerderij van de fam. Koole in het kleine plaatsje Noorden. Er waren 70 deelnemers uit heel Nederland waaronder 1 deelneemster uit Zeeland. De leeftijd varieerde van 80 tot 4 jaar. De catering (biologisch)was in handen van Edsart Santema. Hij zorgde met zijn kookkunst, dat de maaltijden een feestje waren. Er werd met allerlei eetwensen rekening gehouden, zoals vegetarisch, glutenvrij enz. Met medewerking vaneen aantal leden van IVN Nieuwkoop, IVN De Ronde Venen & Uithoorn en Natuurmonumenten is een prachtig programma in elkaar gezet. Het excursiegebied beslaat het meer noordelijke deel van het Groene Hart met als centraal deel het Nieuwkoopse plassengebied. Kenmerkend voor dit oer Hollandse cultuurlandschap zijn de uitgestrekte, verkavelde laagveengebieden met hun veenplassen, veenriviertjes, legakkers, petgaten, bovenlanden en droogmakerijen. De excursies zijn te voet, fietsend of varend gedaan. Via het programma boekje werd aan iedereen gevraagd van thuis een aantal diersporen mee te nemen. Zo kom je thuis al een in de sfeer van natuurwerk. De diersporen zijn op een avond besproken, vergeleken en bekeken. Vooral de begeleidende verhalen, hoe men aan het spoor kwam, waren leuk. De eerste dag is gewoontegetrouw een verkennende fietstocht, waarbij langs bijna alle te bezoeken gebieden wordt gereden. Er loopt zelfs een fietspad dwars door de Nieuwkoopse plassen het z.g. Meijepad. Duidelijk is te zien dat de omringende polders een stuk lager liggen dan de plassen. De plaats Noorden ligt bijv. een paar meter onder NAP. Een baken in het landschap is een rechte grijze toren, een nog werkende watertoren in de volksmond “Piet Potlood” genaamd. Per dag kun je kiezen uit 4 excursiemogelijkheden, verdeeld over een ochtend- en middagprogramma. De groepen zijn per excursie niet groter dan 15 personen. Voor de kinderen is er een apart programma. Zelf heb ik prachtige herinneringen aan de kano excursie op de Nieuwkoopse plassen, het ruisende riet, terwijl je vaart door de nauwe petgaten. Hier heb ik voor het eerst een Purperreiger gezien. Zeer leerzaam vond ik ook een slootonderzoek. We werden ingewijd in het verschil in waterkwaliteit tussen een boerensloot en de Nieuwkoopse plassen. Dat werd systematisch aangepakt, eerst inventariseer je de planten op de kant en in het water en dieren op de kant als kikker, pad en vliegende libellen/waterjuffers. Dan pas begon het vissen met een netje. Indicatorsoorten voor schoon water zijn o.a. qua planten: Blauw glidkruid, egelskop, blaasjeskruid, gele plomp, kikkerbeet, zwanenbloem en krabbenscheer. De conclusie was dat, bij aanwezigheid van veel verschillende diersoorten in het water, er sprake is van een goede waterkwaliteit. Zijn er wel veel dieren, maar minder verschillende soorten, dan is er sprake van vervuild water; je treft dan vooral muggenlarven en bootsmannetjes aan. In dat licht bezien viel de boerensloot eigenlijk niet tegen. Mijn idee van een blauwgrasland heb ik moeten bijstellen. Ik kende deze gebieden alleen van beschrijvingen en had een voorstelling van een veld, blauw van de gentianen, roze van de zonnedauw en wit van het veenpluis. Het gebied, dat wij bezocht hebben, was net gemaaid en was

15

voornamelijk groen. Wel bijzonder is te realiseren dat dit stuk grond duizenden jaren op dezelfde manier is bewerkt, domweg omdat het nergens anders geschikt voor was. Een vast onderdeel is ieder jaar weer, iets terug doen voor de natuur in de vorm van een natuurwerkdag. Dit jaar hebben we opschot van boompjes weggetrokken in een zompig weiland, onder leiding van medewerkers van Natuurmonumenten. Jong en oud doen hieraan mee. Voor de kinderen is een apart programma in de boerenschuur met een nest van de boerenzwaluw boven hun hoofd en de kippenren ernaast. De kippen mochten vrij rond lopen en waren gewend aan mensen. De kinderen liepen regelmatig te sjouwen met de kippen. Eénmaal hebben zij bij een kip de nagels groen gelakt. Bij de laatste excursie kwam ik op een schermbloem een grote (2,5cm) vlieg tegen, die op een Hoornaar leek. Thuis hoorde ik tijdens de uitzending van “Vroege Vogels”, dat het een Hoornaarzweefvieg of Stadsreus betreft, die door het warmer wordende klimaat meer naar het noorden trekt. De larve van dit beestje leeft op de bodem van een wespennest. Hier voedt het zich met afval, zoals dode wespenlarven en stervende wespen. Hoe de weerloze vlieg het voor elkaar krijgt om, zonder herkend en gedood te worden, het wespennest binnen te dringen schijnt niet bekend te zijn. Een bonte avond met kampvuur of, zoals dit jaar, vuur in een vuurkorf besluit de week. Iedereen kan een bijdrage leveren. Het onderstaande gedichtje kreeg ik later opgestuurd en was passend bij de vele waterlelies die wij gezien hebben. De Waterlelie van Frederik van Eeden: Ik heb de witte water-lelie lief, daar die zoo blank is en zoo stil haar kroon uitplooit in ‘t licht. Rijzend uit donker-koelen vijvergrond, heeft zij het licht gevonden en ontsloot toen blij het gouden hart. Nu rust zij peinzend op het watervlak en wenscht niet meer....... Uit: Enkele verzen, 1898

Volgend jaar wordt de IVN zomer week gehouden van 05 t/m 12 augustus in het Fries-Drentse Woud in de Alberthoeve in Wateren. Rest mij iedereen van de organisatie hartelijk te bedanken voor een fijne natuurweek. Marijke Wesseling

16

Bitterheid in de komkommerfamilie, hoe zit dat? Deze zomer kwam het bericht dat in Duitsland iemand overleden is na het eten van een courgette. De bittere en toxische stof cucurbitacine is waarschijnlijk de oorzaak. Hoe zit het met de bitterheid in de komkommerfamilie? Cucurbitacine In de komkommerfamilie (Cucurbitaceae) zorgen de bittere cucurbitacines ervoor dat planten niet opgegeten worden door herbivoren. De bitterheid geeft aan dat de plant toxisch is en dat je het beter niet kan eten. Cucurbitacines veroorzaken maagkrampen en hevige, langdurige diarree, verdwijnen niet door verhitten, en zijn zeer giftig in hoge concentraties (>300mg/kg). Bij deze concentratie zijn de vruchten ongelofelijk bitter. De bekendste Cucurbitaceae zijn Citrullus lanatus watermeloen Cucumis sativus komkommer Cucumis melo meloen Cucurbita moschata pompoen Cucurbita maxima pompoen Cucurbita pepo courgette, pompoen

3000 mg/kg) en zijn dus niet eetbaar. Sierpompoenen kunnen kruisen met eetbare typen zoals de courgette. De zaden kunnen zo bittere courgettes voortbrengen. Bij het zelf telen van zaad moet daarom gezorgd worden voor een grote afstand tussen de eetbare en sier- of wilde Cucurbitaceae. Risico Vergiftiging door cucurbitacines is zeldzaam maar komt voor. Er zijn verschillende publicaties die op het risico van vergiftiging door cucurbitacines wijzen. Het onderzoeksinstituut CVUA in Stuttgart doet hier onderzoek aan en de Scandinavische landen hebben een risicoanalyse gepubliceerd. Gemiddeld proeft men bitterheid bij een concentratie van 2 mg/kg. Dit is ver onder de zeer gevaarlijke concentratie van 300 mg/kg. Echter, oudere mensen kunnen wat slechter bitterheid proeven en een bittere smaak kan gemaskeerd zijn in een gerecht. Ook is er een trend dat bitterheid goed of gezond zou zijn. Bij verschillende soorten in de Cucurbitaceae familie is dit dus niet het geval; je kan behoorlijk ziek worden van een bittere hap. Met toestemming uit: Nieuwsbrief Plantaardige Bronnen 8 oktober 2015 - editie 19, een digitale nieuwsbrief van Groen Kennisnet. Zie www.groenkennisnet.nl. Gepubliceerd op 7 oktober 2015.

Zelkova's Henk Sijsenaar Wanneer ik op het Bolwerk langs de Veersesingel in Middelburg wandel passeer ik drie bomen waarvan ik tot voor kort niet wist welke bomen het zijn. Zoeken leverde niets op maar een toevallige ontmoeting met Johan Antheunisse bracht uitkomst. Het zijn Zelkova's.

Veredeling Door veredeling is de bitterheid in voor consumptie geteelde Cucurbitaceae vrijwel verdwenen. Oude rassen van komkommer zijn nog wel eens bitter, vooral aan de uiteinden. Ook kan bitterheid bij komkommer ontstaan door stress: weinig water, temperatuurschommelingen, schimmelinfectie of opslag. Bittervrije komkommerrassen zoals de lange groene typen in Nederland, worden steeds vaker gegeten. Deze worden “Burpless cucumber” genoemd omdat cucurbitacines gas kunnen veroorzaken. De bitterheid in komkommerachtigen wordt vaak gereguleerd door 1 dominant gen. Door veredeling is dit dominante gen uitgeschakeld. Het gen is echter niet verdwenen en sommige rapporten beweren dat het door mutatie weer actief kan worden. Gevaar van ongewilde kruisingen Onder Cucurbita pepo vallen verschillende typen pompoenen zoals de Pattisson, de Halloween pompoenen, maar ook de sierpompoenen (kalebassen). Veel sierpompoenen hebben een zeer hoge concentratie cucurbitacine (1000 17

Zelkova's op het Veerse Bolwerk Het gaat om de Zelkova carpinifolia ofwel Kaukasiche zelkova; een Nederlandse naam is ook "Zwepenboom". Familie Ulmaceae; een olm dus. Het geslacht Zelkova bestaat uit zes soorten. De bomen komen van nature voor in Zuid-Europa en in Zuidwest- en Oost-Azië. Ze variëren in hoogte van struiken (zoals Zelkova sicula) tot meer dan 35 m hoge bomen (zoals Zelkova carpinifolia).

Bomen (niet alleen de iepen) halen in Zeeland zelden hun gebruikelijke hoogtes. De bladvoet is in tegenstelling tot de gewone (!) iepen symmetrisch van vorm. De bomen zijn eenhuizig en bloeien in de bladoksels. De vrouwelijke bloemen zitten bovenaan de eenjarige scheuten en de mannelijke aan de onderzijde. De steenvruchten zijn ongevleugeld, kort gesteeld en asymmetrische. Ik merk dat je nooit te oud bent om wat te leren, met dank aan Johan en aan Wikipedia.

Een vlinderstruik op zolder Johan Antheunisse Op regelmatige tijden rijd ik op de fiets door het centrum van Middelburg. Het is altijd weer leuk om door de smalle straatjes en achterommetjes te rijden. Natuurlijk ben ik ook wel een beetje nieuwsgierig naar wat er groeit en bloeit. Zo weet ik bijvoorbeeld al enkele jaren dat er in de Spuistraat een tamelijk ongewone groei van een vlinderstruik (die netjes Buddleya davidii heet) te bewonderen is.

volle wasdom komen met een bloei op ooghoogte. Het exemplaar in de Spuistraat heeft deze snoeibeurten waarschijnlijk jaren ontbeert en is inmiddels uitgegroeid tot een kleine boom die zijn bloeipracht heeft voor de ramen van de eerste etage. Als regelmatige voorbijganger roept dat soms vraagtekens op over wat de reden hiervoor kan zijn. Maar nu eerst over de vlinderstruik zelf. De vlinderstruik is een plant die grote bloemen heeft die ideaal zijn voor vlinders. Zo kun je er de Atalanta, Kleine vos, Dagpauwoog, Gehakkelde aurelia en Koolwitje op tegen komen, maar ook nachtvlinders. De bloemen geuren heerlijk en de bloeitijd is best lang. De bloempluimen zijn lang en vormen een goeie plaats voor de landing. De bloempjes zelf bezitten een lange bloembuis die alleen door insecten met een lange tong bezocht kunnen worden. Daarnaast hebben ze opvallende kleuren wat aantrekkelijk is voor insecten. De vlinderstruik is vorstgevoelig en bij een echte Elfstedenwinter kunnen ze bevriezen. Ze komen steeds meer verwilderd voor en dat komt omdat ze niet veel eisen aan de grond stellen. Je komt ze dan ook steeds meer op de vreemdste plekken in de stad tegen. Van nature groeien ze op een steenachtige hellingen en stenige stranden. Zo kun je ze hier waarnemen op puin-en opslagplaatsen en tegen kalkrijke kademuren.

Kleine vos op vlinderstruik En dan nu over het vermoeden van deze bijzondere waarneming. Wanneer ze dus bloeien is de zoete vloeistof (nectar) in overvloed aanwezig en kunnen er wel zo’n 10 tot 20 vlinders op een plant aanwezig zijn. Zo’n plant is voor de vlinder net het paradijs en een kroeg inéén! Ze kunnen er zich laven en liefde bedrijven. Voor velen denk ik dat dit de ideaalste combinatie is van een goeie samenleving en wie wil dit goede voorbeeld nu niet voor zijn slaapkamerraam hebben. Trouwens dit feest gaat gewoon tot in de nachtelijke uurtjes door, want zodra het schemerig wordt komen de nachtvlinders om er hun dorst te lessen. Al met al zou dit dus de oorzaak kunnen zijn van de uitgestelde snoeibeurt in de Spuistraat. Op deze plaats blijf je goed Op de Hoogte van het wel en wee van flora en fauna.

Een vlinderstruik is normaal gesproken een struik die je jaarlijks na de vorstperiode in het voorjaar tot bijna op de grond snoeit. Hij kan dan weer in het komende seizoen tot

18

Grootmoedersoorbellen hangen aan de Middelburgse kaaien!

Overigens zijn er op dat kleine stukje muur nog veel meer bijzondere planten waar te nemen en is het best de moeite waard om daar in de maanden juni/juli eens langs te lopen. Foto's Stijn Luteijn.

Johan Antheunisse Afgelopen zomermaanden heb ik regelmatig langs de kademuren van Middelburg gelopen om de beplanting te bewonderen en er foto’s van te maken. Ik heb het idee dat de aanwezige vegetatie wat minder is dan voorgaande jaren. Er zijn inmiddels ook al wat renovatiewerken aan de kades uitgevoerd wat tot gevolg heeft dat er minder begroeiing hierop waar te nemen is. Van de nog niet gerenoveerde kades zijn de Kinderdijk, de Bierkaai en de Londensekaai het meest begroeid. Opvallend is de laatste jaren bij de Spijkerbrug de aanwezigheid van een groot vlak met vrouwenmantel met daartussen een berk. Ze geven de muur maandenlang een mooi aanzicht, deze hangende vrouwenmantels. Nog fraaier is het stukje kaai bij de Dokbrug, dit is richting Maisbaai. Hier kwam ik een plant tegen die mij wel verbaasde. In de voegen van de muur heeft deze plant zich genesteld en uitgegroeid tot een redelijke heester. Het gaat om de Grootmoedersoorbel die netjes Leycesteria formosa heet.

Leicesteria formosa Fazantenbes

of

Grootmoeders

Een kweepeer wat is dat nou weer! Johan Antheunisse Mijn vergissingen over de kweepeer. Onlangs wandelde ik in de buurt van Ovezande (Zuid-Beveland), waar nogal wat boomgaarden zijn. De grond is in die omgeving minder kleiig en zoals de plaatsnaam al doet vermoeden meer zanderig, dit noemt men ook wel zavelgrond. Deze gronden zijn meer geschikt voor de fruitteelt en vandaar ook hun aanwezig. In het dorp zelf kwam ik een paar keer kweeperen tegen. Ze vallen op door hun grote geeloranje vruchten waarbij ik altijd de gedachte heb: "Waarom heet tie eigenlijk kweepeer? Wat is er nou eigenlijk kwee aan zo’n peer"? Ik ging er namelijk altijd vanuit dat het een tweeslachtige soort was, aangezien het woord kwee een synoniem voor hemafrodiet of tweeslachtig is. Als je de vrucht ziet, lijkt hij soms op een appel en ook wel op een peer. Ik vroeg het aan de eigenaar hoe het zit, maar die scheen er niets van te weten. Hij, met een shagje in zijn mond, en ik liepen naar de boom toe en zei hij: “Ik weet er niks van maar ze ‘ruuken’ machtig lekker". Helaas ontging mij door de rookontwikkeling van zijn shagje de heerlijke geur van de kweepeer.

oorbellen/

Deze plant heb ik voor het eerst aan de Zuid-Engelse kust gezien, omstreeks 1973, en later is hij als tuinplant hier te koop aangeboden. Hij houdt van een warme, beschutte plaats enj kan hier gewoon, dus in het westen van Nederland, buiten blijven staan. Het is een vrij onbekende en dus onbeminde plant. De plant is afkomstig uit de Himalaya en de tweede naam van de plant, formosa, slaat op "mooi gevormd" en dat is hij ook. De blauwgroene takken, waar de bloemtrossen aankomen, zijn hol en lijken een beetje op bamboe of riet. De bloemtrossen zelf bestaan uit witte bloempjes en hebben roodpaarse schutbladeren in een paar etages. Dus net grote oorbellen. Bijzonder is verder dat je aan deze oorbellen zowel bloemen als bessen waar kunt nemen. De besjes zijn te eten en smaken naar rozijnen met karamel of chocolade. Fazanten schijnen dol op de bessen te zijn en daarom noemen ze de plant ook wel fazantenbes.

19

Later ontmoette ik op de Erfgoed-dag een paar oude fruittelers en stelde wederom de vraag en daar kwam langzaamaan meer duidelijkheid. Dat ging als volgt: “Ja…. waarom heet tie kweepeer, waarom heet een mispel, mispel?” “Nou dat kan ik wel begrijpen”, zei ik, “maar bij kwee denk ik toch wat anders.” Volgens deze fruitteler komt het door het Duitse woord ‘Quitte’, dat weer verwijst naar de omstreken van herkomst. De oorsprong van de ‘kwee’ ligt waarschijnlijk in West- en Centraal-Azië. De Romeinen hebben de ‘kwee’ vanuit Kreta en Griekenland naar Europa gebracht. Daar noemden ze de kweepeer ‘Melón kydonion’, wat betekent appel uit de streek van Kreta en hiervan is de naam kwee afgeleid. De ‘kwee’ werd al zo’n 3000 jaar voor Christus veredeld. Dus de gedachte die ik van de kweepeer had blijkt nu geenszins het geval te zijn.

De bomen staan er weer gekleurd bij

De kweepeer is al oeroud en is net als de appel en de peer een aparte vrucht;in het Latijn heet hij Cydonia oblonga, behorend tot de Rozenfamilie. In de landen van herkomst wordt hij nog altijd veel en graag gegeten. Bij de oude Grieken was de kwee o.a. het symbool van geluk en liefde.

Johan Antheunisse Het is weer herfst en wat gebeurt er dan allemaal met een boom? We hebben het dan over bladverliezende bomen van de gematigde streken. Ook wel loofbomen genoemd, want blad noemt men ook wel loof. Zodra de zon teveel aan kracht verliest en het kouder wordt maakt de boom geen bladgroen (ook wel chlorofyl genoemd) meer aan. In het begin van het groeiseizoen overheerst het chlorofylpigment en deze verbergt de andere pigmenten die de boom ook van zichzelf heeft. Het chlorofylpigment wordt dus in de herfst onttrokken uit het blad. Voor het blad afsterft wordt het aanwezige zetmeel in suikers omgezet dat de boom opslaat als reservevoedsel. Het reservevoedsel komt voor in alle delen van de boom.

Er zijn verhalen bekend dat de bruid een kweevrucht schonk aan haar echtgenoot die hem dan rauw op at en naar het aantal pitjes die er in zaten zouden ze zoveel kinderen krijgen. Ook in die tijd kon liefde (volgens mij) dan ook al blind zijn, want rauwe kweeperen zijn hard en wrang en eigenlijk niet te pruimen. De Engelse noemen hem ‘quince’, wat zuurpruim betekent. Om te zien zijn het prachtige vruchten en een sieraad op een schaal in de kamer. Ze geuren heerlijk en als je ze in een kledingkast bewaart, houden ze luchtjes weg en heb je weinig last van motten of andere insecten. Het is een erg geschikte boom voor kleine tuinen, hij groeit traag en wordt een meter of 7 groot. De bloei is vrij laat met witte tot zachtroze tamelijk grote bloemen die heerlijk geuren. Door de late bloei komt het dan ook bijna niet voor dat de bloemen bevriezen zoals dat weleens gebeurt bij appels en peren. Het is een tijdlang een vreemde en vergeten vrucht geweest, maar in de fruitteelt zijn kweeën van groot belang. Ze worden vaak gebruikt voor onderstammen van perensoorten. Vandaar dat je ze in de buurt van boomgaarden soms nog tegenkomt.

Blad van een Liriope/tulpenboom Bij steeds minder zon verandert het evenwicht tussen de kleurstoffen. Hoe meer suikers een boom bezit des hoe mooier zijn de herfstkleuren. Dus wanneer het aanmaken van chlorofyl nog verder afneemt en uiteindelijk tot stilstand komt, komen de andere pigmenten tevoorschijn. Naast het chlorofylpigment heeft het blad nog meerdere pigmenten zoals het xantophyl- en caroteenpigment. Tot slot zorgen de anthocyaninen voor de paarse en donkerblauwe verkleuring. Caroteen en xanthophyl geven aan de boom een verkleuring van geel naar rood. En deze geven ook kleur aan de vruchten, zoals appels en peren, maar ook wortelen. De bruine kleur van het blad is niet alleen van het afsterven, maar ook van de opgeslagen afvalstoffen.

Zelf heb ik wel eens een recept gemaakt met kweeperen. Omstreeks oktober-november zijn kweeperen te verkrijgen in de Marokkaanse of Turkse groentewinkel. Het recept voor 2 personen luidt als volgt: 2 mooi gekleurde kweeperen, goed schoonpoetsen maar niet schillen. Met appelboor klokhuis er ruim uitboren, maar niet helemaal doorsteken. Ongeveer 1 cm. vanaf het kroontje laten zitten. De ontstane holte opvullen met een theelepeltje roomboter met daarbovenop een lekkere hoeveelheid bruine basterdsuiker en een beetje kaneel. Doe ze in de oven met een temperatuur van 200 graden en afhankelijk van de grootte zijn ze in ongeveer een uur gaar. Voor het opdienen een lekkere klodder slagroom of yoghurt toevoegen. Eet smakelijk!

Voor het blad afvalt wordt er dwars aan het einde van de bladsteel een kurklaagje gevormd om het wondje af te dekken, anders zou de boom uitdrogen. De bladverkleuring is niet alleen afhankelijk van de hoeveelheid suikers, maar ook de grondsoort en standplaats hebben hier invloed op. Veel zonnige herfstdagen werken hier ook gunstig op. Wanneer de boom kaal is, kan hij in winterrust en daar zou je soms jaloers op worden. Bladeren leven eigenlijk maar 6 maanden aan een boom, en voor de langste dag zijn de nieuwe knoppen voor het andere jaar al aangelegd. Ze zijn dus al in juni/juli compleet. Voor een boom is zo’n cyclus heel gewoon.

20

naar Nederland kijken, dan zijn de signalen zeer verontrustend. Ongeveer de helft van de totale wereldbevolking, nu 7 miljard, 9 miljard in 2050, woont in deltagebieden en is zeer vatbaar is voor zeespiegelstijging. Daar komt bij dat het ook steeds lastiger zal worden om al deze monden te voeden, er is minder land beschikbaar, landbouwgronden verschralen en verzilten, onze natuurlijke hulpbronnen raken uitgeput en weersextremen nemen toe. Vast staat dat klimaatverandering deltagebieden in de toekomst steeds kwetsbaarder maakt met migratiestromen en sterfte als gevolg van waterschaarste, droogte en toenemende spanningen.

“Uit de tenen”. Frits Broos IVN werkt aan een duurzame samenleving. Door mensen in aanraking te brengen met de natuur en duurzaamheid wordt men zich pas écht bewust van de waarde ervan. Duurzaamheid is verworden tot een containerbegrip. In dit kader doelen wij op de verstoring van het natuurlijke duurzame evenwicht door menselijk toedoen. Klimaatwetenschappers zijn het met elkaar eens, door menselijk toedoen is sprake van een verontrustende, wereldwijde toename van de lucht- en oceaantemperatuur, het smelten van sneeuw en ijs en het stijgen van het gemiddelde zeeniveau. Het klimaat, als onderdeel van de natuur, is duidelijk aantoonbaar van slag.

De aarde gezien vanuit de Apollo

Vaak hoor je “zo is het toch altijd al geweest” en dat klopt ook, schommelingen zijn er altijd geweest. Als we de komende 100 jaar bekijken op de 4,6 miljard jaren van het bestaan van onze aarde, dan lijkt dat van weinig betekenis. En toch is sprake van zeer grote ongerustheid ten aanzien van klimaatverandering, vooral de opwarming van de aarde door te hoge uitstoot van koolstofdioxide (CO2) en de verstrekkende gevolgen daarvan. Het grote verschil is dat we nu met zovelen de aarde bevolken en dat de snelheid, waarmee de aarde opwarmt, extreem is. De verontrustende toename van uitstoot van methaan (CH4) kan door smeltende poolkappen en ontdooiend permafrost een extra versnellend effect hebben. Dit is nog niet in alle IPCC scenario’s meegenomen. Het IPCC is het namens alle landen opgerichte Intergovernmental Panel on Climate Change dat regeringen adviseert over beleid en wetenschappelijk aangetoond heeft dat de mens zelf verantwoordelijk is voor de klimaatveranderingen. Op 30 november a.s. vindt de eerstvolgende Panel on Climate Change, ofwel klimaatconferentie, plaats in Parijs.

Westerse landen dragen in fors grotere mate bij aan deze problemen; de gevolgen echter zullen het eerst merkbaar zijn in de armere landen. Westerse landen hebben de verantwoordelijkheid om onze consumptiemaatschappij en het model van zo hoog mogelijke economische groei opnieuw te beschouwen en op een duurzame manier in te richten, onder meer door het inrichten van een circulaire economie. Dat er wat moet gebeuren is geen vraag meer, naast wetenschappers is ook de politiek zich er steeds meer van bewust. Barack Obama als politiek leider van de westerse wereld, de Paus, grote multinationals zoals Unilever en zelfs oliemaatschappijen zijn het zich bewust dat er wat moet gebeuren. Onlangs heeft de Nederlandse staat de rechtszaak verloren tegen het Urgenda van "duurzaamheidkoningin" Marjan Minnesma waarbij het de staat verweten wordt dat er niet voldoende wordt gedaan om klimaatverandering tegen te gaan. Een spraakmakende zaak die nauwlettend gevolgd wordt. Het goede nieuws is dat we er nog wel wat aan kunnen veranderen al is het zonder enige twijfel 2 minuten voor 12.

Maar wat is er nu eigenlijk aan de hand, wij zitten hier in Nederland toch veilig? Onze dijken beschermen ons tegen de zeespiegelstijging en kunnen stormen doorstaan die slechts 1x per 4000 jaar voorkomen. Een toename van extreem weer kunnen we wel hanteren en dat het warmer wordt betekent dat we vaker van de zon zullen kunnen genieten. Het zorgt bovendien voor meer toeristen wat weer goed is voor de Zeeuwse economie. Er is hier ook geen schaarste dus waar maken we ons druk om?

Het lijkt er op dat de ernst van een zaak pas doordringt als er zich ook iets heel ernstigs voordoet. We redeneren vanuit onze comfortabele positie en hebben nog niet in voldoende mate een collectief bewustzijn ten aanzien van het nemen van adequate, soms ingrijpende maatregelen. Vaak is het ook onwetendheid, we zijn het ons lang niet altijd bewust dat de oude slogan “verbeter de wereld, begin bij jezelf” ook hier opgaat en sterker nog, hij is actueler dan ooit. Aan Marjan Minnesma hebben wij de vraag gesteld: “Jouw strijd voor een betere duurzame wereld komt uit je tenen

Waarschijnlijk hoeven we ons hier in Nederland niet acuut zorgen te maken als we het op microniveau bekijken, echter als we het over langere tijd bekijken en niet alleen 21

hè, waarom eigenlijk?” Ze antwoordde kort maar krachtig: “Ik heb jonge kinderen”. Check via http://www.wnf.nl/voetafdruktest hoeveel Aarde’s je verbruikt en wat jij kunt doen! Samenvatting 5e IPCC rapport: Zie http://www.knmi.nl/klimaat/IPCC/SPM/. Meer weten over methaan, zie het artikel “Het monster dat methaan heet” via: http://www.npowetenschap.nl/nieuws/ artikelen/2013/september/Het-monster-methaan.html.

Een verhaal over groene Bleekscheten Johan Antheunisse Ik geef al gelijk toe: de aanhef staat een beetje oneerbiedig, want deze plant verdient meer. Ze worden al jarenlang belaagd en achtervolgd door de gifspuit en nog steeds weten ze zich te handhaven. Gelukkig maar, want ook de Akkerdistel, die netjes Cirsium arvense heet, heeft zo zijn talenten.

loop der jaren kwamen er in de nazomer steeds meer planten met witte bladeren voor en raakte ik steeds meer nieuwsgierig naar wat de oorzaak hiervan kan zijn. Nu inmiddels heel wat jaren verder ben ik er zo zachtjes aan uit. Over de oorzaak zijn niet alle geleerden het eens, maar de meest waarschijnlijke dader is een bacterie: Pseudomonas syringae pv tagetis. Dit is ook de bacterie die de vruchtboomkanker bij kersen, pruimen en perziken veroorzaakt. Deze bacterie maakt een giftige stof die de plant zodanig verzwakt dat deze geen bladgroen meer aanmaakt. Er treedt dus chlorose op, dit is een mooi woord voor bleke verkleuring en ik noem die distels gemakshalve als boven beschreven. De aangetaste distels blijven achter in groei en er komt ook bijna geen bloemvorming in voor. Nu zou je denken dat dan de Akkerdistel zichzelf uitroeit, maar dat is geenszins het geval. In het Veerse bos komen er alleen maar meer bij! Zo staan er gezonde en aangetaste planten door elkaar heen, de gezonde planten produceren waarschijnlijk zaden genoeg om te overleven maar kunnen ook door wortelstokken vermeerderen. Voor kieming heeft het zaadje, dat gemakkelijk ver weg kan waaien, braakliggende grond nodig en dat vindt je op kale akkers bij de boeren. Ze hebben, net als de paardenbloem, een parachuutje en waaien gemakkelijk ver weg. De Akkerdistel is een van de meest insectenrijke planten. In de bloeiperiode verspreidt de bloem een heerlijke zoete muskusgeur wat zeer aantrekkelijk voor vliegen, bijen en vlinders is. De rupsen van de distelvlinder eten zelfs het blad. Zo is de Akkerdistel altijd verzekerd van massa’s bestuivers. Ook de vogels profiteren van de dichte, bijna ontoegankelijke stekelige distel. Ze broeden er zelfs in, zoals de putter, de vink, en de veldleeuwerik. Zelfs hazen zoeken er beschutting in. Uit de naaldjes van de Distel komt geen brandend sap, zoals bij de Brandnetel, maar ze kunnen wel flink prikken als je ermee in aanraking komt. Misschien wel goed dat er nog zoveel distels zijn. Kortom, een stekel is meer dan zo maar “vuulte”. Mocht je er toch veel last van hebben zet er dan een ezel of geit op, want deze eten ze alsof het sla is. Trouwens, sommigen onder ons eten ook wel eens Distels, denk maar aan de artisjok die in vele gerechten voorkomt. Met dank aan: IVN Stadskanaal, Stadsplantenbreda en mijn oudste broer.

Cirsium arvense/Akkerdistel Al jarenlang volg ik een stukje Akkerdistels in het Veerse Bos waarvan op een gegeven moment (het begint meestal in de nazomer) enkele exemplaren met witte bladeren aan de top verschijnen. De eerste gedachte was al gelijk: “Wordt er dan toch nog met onkruidbestrijdingsmiddelen gespoten?”, want hij is nog steeds niet zo geliefd bij landbouwer en tuinder. In de 22

IVN Walcheren in de tijd. Henk Sijsenaar In 1995 is IVN Walcheren als vereniging en als afdeling van IVN ontstaan, ontstaan, zie het fragment uit de Statuten*. In 2015 hebben we ons 20-jarig jubileum gevierd, nou ja, tot slot is daar nog 13 december a.s. Een interessante afsluiting met o.a. de natuurfilm: "Holland_Natuur in de Delta". Er heeft zich een hele schare voor aangemeld, logisch natuurlijk. Niet alle ambities ter viering van ons 20-jarig bestaan zijn verwezenlijkt maar het 4de lustrum ging niet stil voorbij. Mijn eigen bijdrage, "Fietsen door oude tijden" aan de hand van het lijvige boekwerk van Matth. Cargon uit 1726, is vooral zowel letterlijk als figuurlijk in het water gevallen. De enige fietstocht werd halverwege overvallen door regen, regen en nog eens regen. Wel geslaagd was het geschenk van het IVN Consulentschap Zeeland, een Mispel. De boom werd met enig ceremonieel geplant bij het nieuwe Scharrellab van Terra Maris, het Zeeuws museum voor natuur en landschap. Ook vonden in juni Wateronderzoekjes plaats voor en met kinderen en hun ouders, een coproductie van IVN en Terra Maris. Al met al een goede start voor de tocht naar het zilveren jubileum in 2020. IVN Walcheren is een gezonde club, die komt er wel. * Een fragment uit de Statuten zoals verleden op 16 november 1995:

23

Indien onbestelbaar rewtour: Spuistraat 7, 4331 EX Middelburg

Inhoud Algemeen 2 Colofon 2 Redactioneel 3 Ons nieuwe bestuur 4 Nieuw adres IVN Consulentschap Zeeland - Bij de voorpagina - 10 jaar coumniste en 4 jaar redacteur - Geschiedenis van IVN 5 Oproep contributie 6 Bestuur en Werkgroepen 7 Nieuwjaarsontmoeting 2016 8 Uitnodiging film

21 Uit de tenen 22 Verhaal over groene bleekscheten 23 IVN Walcheren in de tijd

Activiteiten 8 Groepsrondleidingen 9 Rondleidingen voor SBB - Gelezen in natuur en milieumagazines 10 Gratis bewegen in het groen - Groen in en om de school - Interessante websites 11 De climate miles en Walcherse IVN-ers 12 Een paardenkastanje in je tuin? - Natuurgidsencursus 2014-2016 Artikelen 11 Column: Natuur in de tuin 14 Fototip: Oranjezon in de sneeuw 15 Verslag IVN Zomerkamp 2015 17 Bitterheid in de komkommerfamilie - Zelkova’s 18 Een vlinderstruik op zolder 19 Grootmoeder’s oorbellen - Een kweepeer, wat is dat nou weer? 20 De bomen staan er weer gekleurd bij

Een reuzenpaddestoel (zie de naaktslak ernaast)

IVN Instituut voor natuureducatie en duurzaamheid, afdeling Walcheren