North Sea Trail. Hoe werkt de DigiGIDS. Samenstelling Versie 1: oktober 2006

DigiGIDS De Zeeuwse cultureel-religieuze tradities

Noordzee Kustpad/ North Sea Trail Samenstelling Versie 1: oktober 2006

Dank u voor het downloaden van deze minigids. Bijgaande digitale minigidsje geeft u de nodige achtergrondinformatie. Hiermee kunt u bijzondere locaties langs het Noordzee Kustpad ontdekken. We hopen dat deze gids u inspireert en voldoenede achtergrond informatie geeft. Om deze gids te kunnen verbeteren en bij de tijd te houden ontvangen we graag uw commentaar. Stuur deze naar [email protected]. We hopen met de digitale productie van deze gidsen een betaalbare manier gevonden te hebben om informatie toegankelijk te maken voor meerdere routes en gebieden. Digitale minigidsen zijn tegen zeer lage kosten te bestellen via www.ecosouvenir.nl. Bij aankoop kunt u later een gratis update ontvangen van uw oude versie.

Hoe werkt de DigiGIDS Vouw de pagina’s door midden

Deze gids is zo ontworpen dat u de losse pagina’s kunt bundelen tot een klein boekje. Een goede kwaliteit kleurenprinter en papier levert de beste resultaten.

Printer setting

- kies landschap printing - druk op 100% - zorg ervoor dat de middenlijn ook midden op de pagina komt.

Met de bedrukte kant naar buiten

Printen

- deze eerste uitlegpagina hoeft u niet af te drukken - print de omslagpagina op mooi fotopapier.

Bundel de afzonderlijke pagina’s bij elkaar in de omslagkaft

Rapen

Vouw elke pagina afzonderlijk door midden langs de vouwlijn met de tekst naar buiten. Raap de paginas, vouw ze in de omslagpagina en bind het geheel aan elkaar met behulp van nietjes of een clip door de rugzijde.

Nietjes of clip

Niet het aan elkaar of gebruik een clip

www.northseatrail.nl

Noordzee Kustpad North Sea Trail

Deze minigids beschrijft locaties langs het Deltapad, een lange afstand wandelpad dat de hele Zeeuwse kustlijn volgt van de Belgische grens bij Sluis tot de Zuid-Hollandse eilanden.

237 km Deltapad in Zeeland Heeft u de smaak te pakken dan zijn er nog volop mogelijkheden om zelf dit pad verder te ontdekken. In Nederland is het Noordzee Kustpad waar het Deltapad onderdeel van is, namelijk het langste wandelpad van Nederland. Mocht dit nog niet genoeg zijn, dan biedt dit pad de mogelijkheid deze ontdekkings reis verder te volgen rond de Noordzee. Meer informatie over de rijke cultuur en natuur rond dit kustpad is te vinden op de website.

725 km Noordzee Kustpad in Nederland

North Sea Trail is een project van 36 partners rond de Noordzee, van Duitsland tot Noorwegen, van Denemarken tot Schotland. Met elkaar vormen zij een network van kustpaden rond de Noordzee. Kijk voor meer informatie op www.northseatrail.org.

6000 km North Sea Trail rond de Noordzee Het pad is naast de rood-witte basismarkering van de lange afstandwandelpaden aanvullend gemarkeerd met het North Sea Trail logo. De hele route staat precies beschreven in vier afzonderlijke gidsen die bij VVV’s, ANWB-winkels, de (reis)boekhandel en via de website te koop zijn.

North Sea Trail is een samenwerkingsverband van de 5 kustprovincies met Stichting Wandelplatform–LAW. Uitvoering Bureau Ecosouvenir. Dit project wordt mede-gefinancierd met behulp van Europees geld uit het Intereg IIIB Noordzee Programma

De religieuze wortels van het Zeeuwse

Introductie Op Stiltepad Ontdek de rijkdom aan spiritueel-religieuze tradties van Zeeland langs het Noordzee Kustpad en geniet van de bijzondere stilteplekken die langs het pad te ontdekken zijn. In dit boekje maakt u kennis met de veelzijdigheid van Zeeland. Al wandelend ontdekt u de oude stadjes en dorpjes, de enorme waterwerken en natuurlijk de weerselementen langs de Noordzee met haar brede stranden en hoge duinen.

Colofon Deze gids is tot stand gekomen in het kader van het NAVE-Nortrail project (zie omslag). Ontwikkeling minigids ontwerp en tekst: J. Ernst, Ecosouvenir Foto’s: vermelding bij foto’s, alle overige foto’s zijn van Ecosouvenir Tekeningen: L. Milort, www.lmilort.nl Cartografie: Bosma Grafiek, www.bosmagrafiek.nl Versie 1: oktober 2006 © Ecosouvenir www.ecosouvenir.nl

Algemeen Introductie VVV-Adressen De route Bezienswaardigheden 1. Zeeuws Vlaanderen 2. Jantje van Sluis 3. De abdij van Middelburg 4. De bron van Zoutelande 5. Zeeland ademt Willibrord 6. Godin voor de zeevaarders 7. Pelgrimsinsignes 8. Volksgebruiken en verhalen 9. Ringwalburchten 10. Heilige wouden

North Sea Trail - Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

blz. 7 8 9 10 12 14 15 17 20 22 25 26 28 6

Basisuitrusting voor wandelaars: • goede wandelschoenen (ingelopen) met wandelsokken (minder last van blaren) •

sporttape (ter preventie van) of pleisters voor eventuele blaren (basis EHBO-setje)

•

regenkleding

•

warme kleding (voor nacht of avond een trui/fleece)

•

waterfles (zomer) en/of thermosfles (vooral in de winter)

•

hoofdbedekking tegen zon of verlies van warmte

•

snacks (mocht de tocht onverwacht langer zijn)

7

Deze verhalenbundel ontbloot de culturele en religieuze tradities van de Zeeuwen. Een reis door het innerlijke landschap van Zeeland, die vertelt over de Zeeuwse vrijheidsdrang, de voorchristelijke verering van de godin Nehalennia, en de onuitwisbare sporen die de Engelse prediker Willibrord en andere pelgrims in Zeeland achterlieten. Er is genoeg ruimte hier om stil te kunnen zijn. De stoere kerktorens in de steden en dorpen vormen de bakens langs het pad. De stilte wordt afgewisseld met de toeristische vrolijkheid van de badplaatsen. Wandelen is voor veel mensen eigenlijk een moderne vorm van pelgrimeren. Een manier om los te komen uit de drukte van het dagelijks bestaan. Het Noordzee Kustpad wil ook een gids zijn langs al die oude en moderne plaatsen van stilte en bezinning langs de route; of het nu gaat om oude paden die naar kloosters, kerken of begraafplaatsen leiden of nieuwe paden door vogelstiltegebieden of herdenkingsmonumenten.


© DigiGIDS Ecosouvenir

VVV Adressen

Informatie over trein en openbaar vervoer: 0900-9292.

VVV Zeeuws Vlaanderen, Sluis Sint Annastraat 15, 0117-461700 , www.vvvzeeland.nl Open ma. t/m zat. 09.00-12.30 uur en 13.00 - 17.00 uur, Pasen t/m oktober ook zondag 14.00 - 17.00 uur.

De route Voor het vinden van de route zijn er verschillende hulpmiddelen; de routegids van het Deltapad, routekaarten en de routemarkering in het veld. (Zie tekens hiernaast)

De routekaartjes

VVV Zeeuws-Vlaanderen, Cadzand-Bad Boulevard de Wielingen 44d, 0117-391298 www.vvvzeeland.nl. Open apr t/m sept: ma. t/m zat. 09.00-12.30 en 13.00-17.00, juli en aug. ook zond. 10.00-14.00, okt t/m mrt: ma t/m zat. 10.00-13.30. VVV Walcheren en Noord Beveland, Zoutelande Bosweg 2, 0900-2020280, www.vvvzeeland.nl VVV Walcheren en Noord Beveland, Domburg Schuitvlotstraat 32, 0900-2020280 , www.vvvzeeland. VVV Schouwen-Duiveland, Burgh-Haamstede Noordstraat 45a, Burgh Haamstede 09002020233 www.vvvschouwenduiveland.nl ma - za 09.00-17.00 VVV Schouwen-Duiveland, Renesse Zeeanemoonweg 4a Renesse 0900-2020234 www.vvvschouwenduiveland.nl ma - za 09.00-17.00 VVV Ouddorp aan Zee Bosweg 2, Ouddorp 0187-681789 www.ouddorpaanzee.info okt t/m apr: ma - vr 8.30-12.00 en 13.00-17.30, za 8.30-16.00 // mei t/m sept: ma – vr 8.30-17.30 en za 8.30-16.00

dit is de route

Het enkele teken betekent dat dit de juiste route is. Op lange ononderbroken stukken zijn deze basistekens ter herinnering geplaatst.

Uitrusting voor wandelaars en pelgrims die een doorgaande trektocht maken: •

tandenborstel en tandpasta

•

noodzakelijke medicijnen en/of verzorgingsspullen

•

slaaphemd of t-shirt voor de nacht

•

richtingverandering volgt

Waar een verandering van richting nodig is, is het dubbele teken aangebracht.

van alles 1 schone set om te kunnen wisselen (wellicht voor een weekendtocht niet nodig, maar gangbaar nemen trekkers van alle kleding m.u.v. fleece en regenjas 1 extra wisselset mee om te kunnen drogen of wassen).

verkeerde weg deze niet volgen

Informatie over voorzieningen in Zeeland als hotels, campings en restaurants is te vinden op www.vvvzeeland.nl.

De markering

De markering bestaat uit rood-witte stickers en verfstrepen. Deze is te vinden op verkeerspalen, lantaarnpalen, hekken en speciaal geplaatste palen. Er is alleen op die punten gemarkeerd waar twijfel over de juiste route zou kunnen bestaan: bij of vlak na split-singen en kruisingen.

Waar twijfel over de route kan ontstaan, is het kruisteken gebruikt. Het kruis geeft de verkeerde weg, deze moet niet gevolgd worden.

De routeplanner van www.northseatrail.nl geeft overnachtingsadressen direct langs het pad aan. North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

Op de routekaarten in dit boekje staat met rode lijn het Noordzee Kustpad aangegeven. De overzichts-kaarten in dit gidsje geven slechts globaal de route weer. In de kaart staan nummers die verwijzen naar plaatsen langs de route waar iets over geschreven staat in de tekst. Voor zeer gedetailleerde wandelkaarten (1:25.000), verwijzen we naar de routegids van het Deltapad (te koop via de website of de boekhandel). Hierin zijn nog een groot aantal (cultuur-historische) verhalen en wetenswaardigheden van andere locaties langs de route opgenomen. De website van het Zeeuwse routebureau geeft zeer gedetailleerde kaarten van het Deltapad. www.routebureauzeeland.nl

8

9

North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

1. Zeeuws-Vlaanderen


Twee grote vijanden teisterden eeuwenlang de Zeeuwse kust. De dreiging van het water was alom en de zuidelijke grensstreek kampte met vijandelijke invasies over land. In die strijd zou de Zeeuwse vrijheidsdrang geboren zijn. Maar waar werd nu eigenlijk voor gevochten? Natuurlijk speelde geld en macht een belangrijke rol in die voortdurende strijd, wie had er zeggenschap over land en bezittingen. En natuurlijk ook ronduit overlevingsdrang en bestaanszekerheid. In Zeeuws Vlaanderen de grensstreek die met name in de tachtig jarige oorlog inzet van strijd was, ging het om het recht om bij Nederland te horen. “Dit is ons landje, maar deel van Nederland”, luidt het Zeeuws-Vlaamse Volkslied. En ook Den Briel viert nog altijd uitbundig het bevrijdingsfeest van de Spanjaarden. Tips: ��

�

�

�

��

��

��

�

singen of het poldermu��

��

��

��

��

��

seum in Westkapelle. Of luister naar de ervaringen van de Zeeuwen zelf bij

��

www.zeeuwsarchief.nl/stri-

��

jdtegenhetwater/

��

� � � � � �

➊

��

��

��

��

de zee voor de Zeeuwen in het muZEEum in Vlis-

��

��

Ervaar de betekenis van

Er valt in Zeeland ook te genieten van de lekkernijen die de zee biedt,

��

➋

zoals zeeuwse mosselen, zeekraal, lamsoor of oosterscheldekreeft.

De vrijheid van de Zeeuwen - Een recht op leven

Het gaat dus om identiteit en geloof, het recht op een eigen levenswijze. Maar hoe verdedig je dat? De forten en vestingwallen van Retranchement en Sluis die in de tachtigjarige oorlog langs de grens nog bescherming hadden geboden, waren een eeuw later in de Napoleontische tijd alweer nutteloos. Doordat de schootsafstand van de inmiddels veel zwaardere kanonnen zoveel groter werd, en ze dus over grachten en wallen heen konden schieten, werd jezelf verschansen eerder gevaarlijk dan veilig. In onze tijd met vliegtuigen is helemaal de vraag North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

10

wat veiligheid is. Drukke plaatsen en concentraties van mensen mijden als je terroristische aanslagen wilt vermijden? Zelfbescherming, is er wel zoiets? Zowel geschiedenis als therapie leert dat elke muur die je om je heen bouwt om jezelf te beschermen later je eigen vloek wordt. Misschien is alleen strijden met open vizier, in al je naaktheid en kwetsbaarheid mogelijk tegen de vergankelijkheid van het leven.

Strijden tegen het water?

Het bouwen van dijken heeft een onomkeerbaar proces in gang gezet. Het ingepolderde land zakt steeds lager, door het ontwateren verschrompelt de bodem, inklinken heet dit. De dijken houden het water tegen, maar met het tegenhouden van het water ook het natuurlijke proces dat ervoor zorgt dat de zee bij elke overstroming het land weer ophoogt door het aanspoelen en afzetten van gronddeeltjes. We hebben ons gevestigd in een land dat steeds verder onder de zeespiegel zakt. Overal langs de Zeeuwse kust zijn watersnoodmonumenten te vinden (Veerse Bos, Vlissingen, Westkapelle en Rammekens). Het leed dat de veelvuldige overstromingen in Zeeland teweegbracht is groot. De Deltawerken moeten het sluitstuk zijn in onze strijd tegen het water. We hebben niet alleen de dijken opgehoogd, maar ook onze illussies van veiligheid. Want de strijd tegen het water is bij voorbaat verloren. Hoe klein de risico’s ook geschat worden. De zeespiegel blijft stijgen en onvermijdelijk zal er ooit weer leven in dit Deltalandje ten prooi vallen aan de ontembare zee. We doen er goed aan met lichte voet te treden zoals de gegraveerde steen op de Oosterschelde Stormvloedkering al zegt:

“Hier gaan over het tij, de maan de wind en wij”. 11


2. Jantje van Sluis


Walcheren

Monument voor een held?

Jantje van Sluis werd zelfs tot held uitgeroepen zonder enige grootse daad. In zijn geval was het juist het ontbreken van een handeling. Het verhaal gaat dat hij zo dronken was dat hij zich versliep en zo zijn ‘taak’ verzaakte. Om 3 uur zou hij de klokken luiden van de stad en dat zou het teken zijn voor de Spaans-Vlaamse troepen om de verrassingsaanval op de stad in te zetten. Toen het klokkengeluid uitbleef dachten de aanvallers dat zij verraden waren en zagen af van de aanval. Zo bleef de stad behouden en hoort heden ten dage nog bij Nederland. Jantje werd onbedoeld de held van Sluis en vereeuwigd op de klokkentoren van de Belfort. Uit blijdschap om wat hij niet deed. Maar heldendom?

➐ ➌ ��

�

��

�

��

��

�

➏

�

Echte helden sterven niet. Zij worden vereeuwigd in de geschiedenisboeken en monumenten die voor hen worden opgericht. Je zou denken dat helden hun roem verdienen vanwege de grootsheid van hun daden. Een grenzeloze inzet die de loop der geschiedenis verandert. We denken aan onzelfzuchtigheid, liefde, hoop visie, geloof, moed en vastberadenheid. Toch zijn er ook velen die bekend staan als helden voor het vaderland die eigenlijk helemaal niet over deze eigenschappen beschikten. Velen handelden vanuit machts-, bezits- of overheersingsdrang. Maar als hun daden in opdracht van het vaderland plaatsvonden en grote voordelen opleverden, dan werden ze ook vaak tot held verklaard.

��

��

➎

��

��

��

��

➌

��

��

Foto Belfort: Ludo Goossens. Foto Jantje: VVV-Sluis.


��

➍ ��

Ontdek Jantje van Sluis in de klokketoren van het Belfort. Het enige Belfort van Nederland; een wachttoren met stormklok.

��

��

➎ ��

➒

��

12

13


3. De abdij van Middelburg In het hart van het stadscentrum van Middelburg staat de abdij waar al sinds de komst van de Oranjes in 1574 het Zeeuwse bestuur gehuisvest is. Zij verdreven niet alleen de Spanjaarden maar ook de monniken die er al sinds eeuwen hun geloof beleden. Het enorme kloostercomplex werd al rond 1100 gesticht en is daarmee een van de eerste stenen gebouwen van Zeeland. Er zijn maar liefst 2 kerken die deel uitmaken van de abdij en met elkaar in verbinding staan, de Koorkerk en de Nieuwe Kerk. De Koorkerk was er voor de monniken en de Nieuwe Kerk voor de bevolking. De witheren, zoals de Norbertijnen in de volksmond genoemd werden in hun witte pijen, rekenden het zielenheil van de bevolking tot hun taak. De macht van de abdij strekte uit tot den Haag en Utrecht.

Het mirakelschilderij uit Vrouwenpolder

In de middeleeuwen nam met name de Mariaverering grote vlucht. Waarschijnlijk omdat zij vooral de meer zachtmoedige, troostende en ondersteunende kant van het geloof belichaamde. Ook de abdij werd opgedragen aan Onze Lieve Vrouwe (Maria). Van veel recentere datum en hernieuwd in de belangstelling is de Mariaverering in de Petrus- en Pauluskerk. Sinds 1926 bevindt zich hier in een aparte kapel het mirakelschilderij ‘Onze Lieve Vrouwe van den Polder’. Het schilderij –dat waarschijnlijk een replica is– bevond zich oorspronkelijk in het kerkje van Vrouwenpolder en werd vanaf 1400 reden van de grote toestroom van bedevaarten naar dit oord (zie blz. 23). Miraculeuze genezingen en reddingen van vissers in nood werden aan het schilderij toegeschreven. Het feit dat het schilderij zelf op wonderbaarlijke wijze gered werd, eerst van een overstroming in 1494 en vervolgens van de beeldenstorm ten tijde van de Reformatie, droeg bij aan haar verdere reputatie. Het schilderij verdween eeuwen uit zicht om pas weer in 1926 teruggevonden te worden in een privé-collectie. Het werd aan de kerk in Middelburg overgedragen en hangt nu in het speciaal aan haar opgedragen kapelletje.

4. De bron van Zoutelande Van kerk tot bron Zoutelande ademt Willibrord Het verhaal gaat dat Sint Willibrord in Zoutelande zijn staf in de grond gestoken zou hebben waarmee hij een bron aanboorde. Hij riep de barmhartigheid van God op om zijn metgezellen te redden die van dorst bijna omkwamen door zijn staf in de grond te steken en zie: hier ontsprong een bron en uit het zand kwam zuiver water. De eeuwenoude put die om deze bron gebouwd werd is inmiddels bedolven onder een van de dijken die gebouwd werd ter uitvoering van het Deltaplan. Maar een kopie van de put is nog te bewonderen aan de voet ervan, waar deze opnieuw werd gebouwd. Duidelijk is dat de Ierse monnik Willibrord naar Zeeland is gekomen en dat hij met name op Walcheren met veel resultaat zijn missiewerk verrichtte. Westkapelle was min of meer een centrum voor de Willibrordverering en heel Zoutelande ademt de sfeer van Willibrord met de oude Sint Willibrorduskerk centraal in het midden. Het wonderverhaal van de bron is ook al opgeschreven in de Middeleeuwen, maar voor de locatie zijn geen harde bewijzen gevonden. Er zijn zelfs meerdere plaatsen die claimen deze put uit het verhaal te zijn. Zo ook Heiloo (NH) waar een van de bekendste Willibrordusputjes ligt.

- De naam Middelburg verwijst naar de oude ringwalburcht die ooit het beginpunt van de stad vormde (zie blz. 26). - In de enorme koepel van de Oostkerk vond de eerste protestante eredienst van Middelburg plaats. Opvallend is de verbeelding van de vier elementen lucht, aarde, vuur en water, ontleend aan de voorchristelijke alchemie.

Foto: abdij van Middelburg, provinciaal bestuur. North Sea Trail - Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

14

15



Er zijn wel aanwijzingen dat het hier een natuurlijk fenomeen betrof. In de periode rond 800 werd veel extra zand op de kusten afgezet en werden nieuwe duinen gevormd. De duinen houden het regenwater vast, als een zoetwaterreservoir dat op het zoute water ligt. Meer zand op de duinen betekent meer druk op de duinen, waardoor aan de randen ervan dit water eruit zal hebben gestroomd. Aldus een tastbare verklaring voor het ontstaan van deze bron. Waarschijnlijker is echter dat het christendom door hun eigen mirakelverhalen te scheppen over de oorsprong van deze

Hoewel Zeeland omringd was door water bleef helder zoet drinkwater toch bijzonder schaars. Het meeste was zout of brak. Deze bronnen mochten noodzakelijkerwijs op geen enkele manier vervuild worden en zullen daarom ook met veel rituelen omgeven moeten zijn geweest. Iets wat bij vrijwel alle natuurvolken ook nu nog te zien is. De aboriginals kennen nog steeds vergelijkbare rituelen rond hun heilige waterbronnen.

5. Willibrord

De landing van Willibrord Christendom zet voet aan Zeeuwse wal De Sint Willibrordkerk werd al in 1271 gesticht. Een deel van de kerktoren is 13e eeuws. Door oude duinverstuivingen ligt dit deel van de kerktoren (en wellicht ook een deel van de bijbronnen probeerde de heidense bronculbehorende nederzetting) tussen te vervangen. In de voorchristelijke verering hadden naast bomen vooral water- onder het duinzand. De bronnen een belangrijke plaats. Logisch dat huidige kerk stamt uit de 15de eeuw. drinkwaterbronnen heilige plekken waren. North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

16

De landing van Willibrord in Zeeland markeert een symbolisch keerpunt in de geschiedenis. Namelijk de overgang naar het christendom. Volgens de overlevering is Willibrord en zijn metgezellen omstreeks 690 begonnen met zijn verkondiging van het christendom op het Europese vasteland. Na zijn oversteek uit Engeland landde hij op Zeeuwse bodem, om vervolgens zijn missie met name in Walcheren met verve op te pakken. De missionarissen richtten zich vooral op de adel, de rest volgde dan ‘vanzelf’. In de loop van de 8ste en 9de eeuw was heel Nederland bekeerd. Zijn bekeringsdrift ging er niet altijd zachtzinnig aan toe. De heidense afgodsbeelden moesten zoals ook de paus had aangegeven verwoest worden. De beide tempels gewijd aan Nehalennia (uit de Romeinse en Germaanse verering) bij Domburg en Colijnsplaat werden kort en klein geslagen. Een latere christelijke legende verhaalt het wonder dat plaatsvond toen Sint Willibrord het beeld van Mercurius had stukgeslagen. De wachter van het beeld sloeg toe met zijn zwaard maar kon Willibrord niet verwonden. Velen lieten zich daarop dopen. De verhalen zijn illustratief voor de machtsstrijd die woedde tussen de voorchristelijke vereringscul17




tussen en het christendom na de komst van Willibrord. Hoewel Willibrord zich na zijn Zeeuwse bekeringswerk in Utrecht als bisschop vestigde bleef Westkappele nog eeuwenlang het centrum van de Willibrodusverering. Pelgrims kwamen van heinde en ver voor de bloedsporen van de heilige en relieken (geschonken door de abdij van Echternach) in de voormalige Willibrordkerk. In de late middeleeuwen werd de cultus overvleugeld door de Mariavereringen in ondermeer Vrouwenpolder (zie blz. 14 en 23). Zoals zijn metgezel Bonifatius aan Friesland verbonden is, zo heeft Willibrord zich diep in de Zeeuwse bodem geworteld. Overal zijn mirakelverhalen te vinden die enerzijds de kracht van het christendom onderstreepten voor de gelovigen en

anderzijds uitleg konden geven aan de oorzaak van allerlei gebeurtenissen.

Van de St. Willibrordus kerk rest alleen nog de toren. De kerk zelf werd in 1831 afgebroken. Al voor 1067 stond in Westkapelle een van de belangrijkste moederkerken van Walcheren. De huidige toren is van 1410 en werd meerdere keren gerestaureerd (in 1924 en na bombardement in 1944). De toren heeft lange tijd dienst gedaan als vuurtoren, dat is te zien aan de lichtbaak die er nog op staat.

De fles in het stadswapen van Vlissingen zou volgens een legende ook terugvoeren op Willibrord die zijn fles deelde met een groepje bedelaars. De mirakelfles raakte niet leeg en zo werd de plaats waar dit gebeurde Vlessingen gedoopt.

Foto Ruden Riemens: Zeeuwse Zoektochten North Sea Trail - Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

18


6.Nehalennia Godin voor de zeevaarders Nehalennia is een vruchtbaarheidsgodin. De manden met fruit die op verschillende aan haar gewijde offerstenen te zien zijn, verwijzen naar haar rol als beschermvrouw van huis en haard. Daarnaast is ze vooral ook de beschermvrouw van zeelieden. Wat vooral zo bijzonder is aan deze godin is dat het er naar uitziet dat deze oer Zeeuwse godin hier thuis hoort en niet geïmporteerd is uit andere culturen. Zij ging zelf ergens in de loop der geschiedenis ten onder in de zee. De opkomst van het christendom in Zeeland zal hierin ook doorslaggevend zijn geweest. Middeleeuwse geschriften verhalen hoe Willibrord de tempel van Nehalennia verwoestte.

Tips: • In Colijnsplaat –langs het Oosterscheldepad op Noord-Beveland– is inmiddels een replica van de tempel gebouwd. Een modern pelgrimsoord voor eigentijdse bezinning rond de oude zeegodin is het niet geworden. Het dient als educatief- en ontmoetingscentrum, bijvoorbeeld voor trouwerijen en is niet toegankelijk voor individueel bezoek. • Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden heeft de grootste collectie Nehalennia-altaren in ons land. Maar ook het Zeeuws Museum in Middelburg heeft enkele fraaie votiefstenen van de godin. North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

20


Inmiddels heeft de zee haar geheimen prijs gegeven en zijn er 2 tempellocaties gevonden in Zeeland met zo’n 170 altaarstenen uit de Romeinse tijd. De eerste tempel bij Domburg werd al in 1674 gevonden en vlak voor de kust bij Colijnsplaat in de Oosterschelde viste een visser in 1970 brokstukken van het tweede verzonken tempeltje van de godin in zijn netten op. Rond de jaartelling waren in Zeeland belangrijke handels en zeevaartcentra te vinden. De altaren werden door handelaren en zeelieden geschonken na afloop van een behouden vaart. De teksten op de stenen geven aan dat de gever ´zijn belofte heeft ingelost, gaarne en met reden´/V(otum) S(olvit) L(ibens) M(erito). Bronzen beeld van Nehalennia in Domburg aan de boulevard. In het internationaal spraakmakende boek “Where Troy once stood” wordt Zeeland aangewezen als een van de plaatsen die Odysseus bezoekt tijdens zijn omzwervingen. Nehalennia zou zelfs een hoofdrol spelen in dit epische dichtwerk van Homerus. Alleen onder een andere naam, namelijk Circe. Odysseus landt op Schouwen en komt in Zierikzee bij Circe terecht. Dit deltagebied aan de monding van de Rijn (dat in het Keltisch hergeboorte betekende) zou net als alle mondingen van de grote rivieren een belangrijk religieus centrum zijn geweest met Circe/Nehelennia aan het hoofd als hoge priesteres. Hier zou Odysseus na al zijn beproevingen geïnitieerd zijn in het oude geloof. Hij wordt naar het eiland van Hades gestuurd, Walcheren, waarvan de naam is afgeleid van Walkuren, de hulpjes van Wodan (voor de Romeinen Hades). Hier doorstaat hij de belangrijkste inwijdingsrite van de druïden, het onder ogen zien van de dood, waarna hij zichzelf bevrijdt (en daarna vrij is om terug te keren naar huis). Het boek geeft een groot aantal verwijzingen naar plaatsnamen in Zeeland die terugverwijzen naar het oude geloof en de verering rond Nehalennia. Mocht dat niet genoeg zijn dan is er nog altijd Neeltje Jans. De onvervalste Nederlandse naam van deze inheemse godin en tevens de naam van het eiland aan de zuidzijde van de Oosterscheldekering waar het Kustpad overheen voert. 21


7. Pelgrimsinsignes Massasouvenir van de Middeleeuwse reiziger De 13de tot en met de 16de eeuw waren de bloeitijd van het pelgrimeren. Pelgrimsgangers trokken naar heilige plaatsen om hun christelijke idealen te vervullen. Santiago de Compostella in Portugal was toen al een van de grootste trekpleisters. Regelmatig werden ook pelgrimages als straf opgelegd. Deze strafexpedities gingen vaak naar Rome en Keulen. De ervaring in de Middeleeuwen met slechte wegen en zonder geld op zak moet een heel andere zijn geweest dan heden ten dage. Elk pelgrimsoord had een eigen beeldmerk en verkocht zijn eigen insignes. Een belangrijke bron van inkomsten voor de betreffende religieuze instellingen. Het speldje was voor pelgrims het bewijs dat ze er geweest waren. Maar het dragen diende ook om je te verzekeren van de hulp en goedgeefsheid van anderen langs de route. Avonturiers die op reis gingen maakten onder dezelfde dekmantel hiervan dankbaar misbruik. Pelgrimsinsigne van Maria Foto: Zeeuws Museum Middelburg. Tips: • Het Zeeuws Museum in Middel-

burg heeft enkele pelgrimsinsignes in de collectie.

• In het museum Archeon in Alphen aan de Rijn is te zien hoe het productieproces verliep. Enkele pelgrimsinsignes worden hier nog volgens het oude procédé met tin en lood vervaardigd. • Museum Booymans van Beuningen in Rotterdam heeft de grootste collectie pelgrimsinsignes in Nederland. Beuningen kocht als collector vrijwel alles op. North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

22


Oorspronkelijk werden de speldjes vervaardigd uit natuurlijke materialen, dat wat lokaal voor handen was. Schelpen, botten, ivoor of het git (zwarte steen) uit Santiago. Later werden tinnen speldjes vervaardigd of een tin met loodlegering. Ze werden gegoten in een zachte leistenen mal en vervolgens beschilderd met lijnolie en loodverf. De rijkeren kochten ze ook wel van zilver of goud. Dat het echt om een Middeleeuws massaproduct ging is pas de laatste decennia duidelijk geworden. Sinds de opkomst van de metaaldetector zijn grote aantallen als archeologische bodemschatten ontdekt. Met name de verdronken dorpen –Valkenisse, Westerschelde en Nieuwelande– in het Zeeuwse land hebben een schat aan insignes opgeleverd. De grootste vondst van pelgrimsinsignes ooit, is die in Zeeland bij het Verdronken Land op Zuid-Beveland. Hier werd het dorp Nieuwelande met de vloed van 1532 weggevaagd. Maar liefst 600 speldjes kwamen met latere opgravingen te voorschijn. Zo’n kwart van de speldjes waren insignes van de heilige Adrianus van het nabijgelegen bedevaartsoord Geraardskerke in België. De rest komt van oorden verspreid over heel Europa. 23

De R.K. Petrus en Paulus-kerk van Middelburg waarin het O.L. Vrouw van den Polder schilderij te zien is.

Vrouwe in den Polder

De graaf van Borssele liet in de 13de eeuw het gebied rond Vrouwenpolder inpolderen. In deze nieuwe Polre zoals hij het gebied noemde, bouwde hij in 1314 een kapel voor Maria. De Onze Lieve Vrouwe Kerk werd een belangrijke parochiekerk en bedevaartsoord. Zowel het dorp als als het wapen dragen dan ook haar naam en afbeelding. Object van verering was een mirakelschilderij met Onze Vrouwe waarvan de replica die in Middelburg hangt nog steeds mensen trekt. Hoe belangrijk het als bedevaartsoord was, is wel af te lezen aan het feit dat het als een van de weinigen in Zeeland een eigen pelgrimsinsigne had met een afbeelding van Maria. De inmiddels Nederlands Hervormde Kerk die er staat is een vervanger van de in 1572 verwoeste kerk. Het simpele middeleeuwse zaalkerkje werd in de 1623 heropgebouwd.


8.Volksgebruiken en verhalen


De meermin van Westenschouwen

‘Straorien’, Het Zeeuwse zonnewendefeest

Rijkdom is in veel volksverhalen de veroorzaker van nogal wat leed. Het is niet zozeer de rijkdom zelf als wel de hebzucht en zelfingenomenheid die ermee gepaard gaan die de boosdoener is. Zo ook in Westenschouwen. Ooit een rijk vissersdorp dat in de vaart der volkeren leefde. De zee voerde rijk beladen vissersschepen naar de havens van Westerschouwen. Met hun rijkdom trad de hoogmoed in. De vissers begonnen hun voorspoed als de normaalste gang van zaken te beschouwen. Zij hadden er hard voor gewerkt, waren anderen arm dan was dat hun eigen schuld. Hun beurzen raakten vol, maar hun hart leeg.

Volkeren die bij de zee leven weten hoe verraderlijk deze kan zijn. Door de eeuwen heen is de zee met ontzag en verering omringd. Zo wordt in Schouwen al sinds de Germaanse tijd een oud gebruik bekend als ‘Straorien’ in ere gehouden. Het feest waarbij de zee vereerd wordt door de voeten van de paarden in het genezende water van de zee te spoelen.

De stad en het land eromheen werden uiteindelijk verzwolgen door zee en zand. Met de teloorgang van de haven verdween de handel en welvaart. Van het dorp resteren heden ten dage alleen de toren aan de dijk tussen Burgsluis en Serooskerke, de zogenaamde Plompe toren van Westerschouwen. Is het de vloek van de meerman die uitgekomen is? Of zijn de volksverhalen gewoon een manier om grip op de fysieke werkelijkheid te krijgen? Een verklaring om de willekeur van het leven toch enige zin te geven? Een leven met de eeuwige aanvoer van zand en zeewater die de Zeeuwse kustlijn oncontroleerbaar heen en weer slingert.

Schouwen Duiveland

��

��

��

�

��

�

�

��

�

Tot op een dag de vissers een zeemeermin in hun netten vingen. Noch de smeekbeden van de meermin noch de dreigementen van haar echtgenoot die haar wilde redden uit haar nood hadden enig effect op de vissers. De vissers wilden hun buit, die zij als hun bezit zagen, niet loslaten, hoewel ze zagen dat de meermin in hun handen stervende was. Geen van de dorpelingen toonde enig mededogen in het aanzien van zoveel leed.

In de christelijke traditie werd het feest gekerstend maar uitroeibaar was het niet. De betekenis is er wel door veranderd. Tegenwoordig wordt de betekenis vooral gezocht in het luchten van de paarden in plaats van het vereren van de zee.

��

��

��

De Plompe toren is alles wat overbleef van het oude dorp van Westerschouwen.

��

��

��

��

➒

��

��

��

➑ ��

��

��

��

Tip: www.volksverhalenbank.nl North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

24

25


9. Ringwalburchten


Zeeuwse ringwalburchten, de perfecte cirkels De Burgh bij Haamstede ligt nog als intacte cirkel in het landschap. De ruimte in het midden werd nooit met huizen bebouwd. Wel is er een begraafplaats gekomen. Zo blijft het een perfecte cirkel, zonder begin en eindpunt in de zich eindeloos herhalende cyclus van het leven. Open ruimte, met in het midden een verstilde plek. Een goede plek om te gaan zitten. Stel je voor. Het land was nog grotendeels leeg, toen deze cirkels werden getrokken. Er leefden kleine groepjes boeren in nederzettingen. Geteisterd door aanvallen van Noormannen op de kust van Walcheren rond 835, bedacht de koning (Karel de Grote) dat hij op een zestal plaatsen langs de kust een ringwalburcht zou bouwen. Was het uit medeleven met zijn onderdanen of zocht hij vooral onderkomens voor zijn legers om zijn eigen belangen ter plekke veilig te stellen? Een goede -of is het slimme- vorst zal zich hebben gerealiseerd dat de steun van de bevolking onontbeerlijk zou zijn om zijn eigen belangen in het gebied veilig te stellen. Hij stuurde zijn ‘landmeter’, of wat ervoor doorging, om een ringwal aan te leggen. Die trok waarschijnlijk met een touw van tientallen meters rond een paal in het midden de perfecte cirkel. Vervolgens trommelde hij de boeren op om een brede gracht rond die cirkel te graven. De aarde die zij uit de gracht schepten moesten zij aan de binnenkant opstapelen en vormde zo een verhoogde aarden wal. Zouden de boeren blij zijn geweest met dit initiatief om hun haard-

Voor verdediging zijn de ringwallen nooit gebruikt, noch de legers noch de boeren met hun vee trokken zich er ooit in terug. De vijand bleef weg van de kust. Was het werk vergeefs? Waarschijnlijk niet. De Zeeuwse bevolking nam ze in de loop der tijd op andere manieren in gebruik. Uit het feit dat boeren zich in en om de aarden burchten vestigden is wel af te leiden dat ze hen uiteindelijk toch een gevoel van veiligheid gaven. Zo vormden de ringwallen de kernen voor het ontstaan van de dorpen Domburg (Duinburcht), OostSouburg (Zuidburcht bij Vlis-singen), Middelburg, Oostburg en Burgh-Haamstede. En de koning groeide bedoeld of onbedoeld uit tot de eerste plattelandsontwikkelaar van ons land.

Verdronken Burcht Burgh-Haamstede

Domburg

Middelburg Oost-Souburg

Oostburg


stede veilig te stellen? Of was het weer een van de vele regelgevingen van bovenaf waar ze nu eenmaal aan hadden te voldoen. Veel keus hadden ze niet. Per slot van rekening leefden ze in een eeuwige schuld aan hun heren.

26

27

De oude ringwal waar schaapjes grazen ligt nog altijd in het centrum van Burgh-Haamstede.


10. Heilige wouden De magie van plaats De heiligheid van bomen en wouden is een verschijnsel van alle tijden en plaatsen. En hoewel de oude gebruiken in onze cultuur onder een dun laagje christelijke fineer zijn weggewerkt, blijven ze er een belangrijk deel van. We zijn alleen vergeten waar ze vandaan kwamen en waartoe ze dienden. Kijk naar het gebruik van onze kerstboom, het vieren van Straôriën in Zeeland waar de paardenvoeten in het heilige water van de zee gewassen worden of de paarden voor de lijkenkoets, die ooit Wodans paarden waren. Oude gebruiken die terugvoeren naar de Germaanse of zelfs Keltische tijd.


ZEELAND IN GROTE EE Buigen bomen van Zeeland zich krakend naar zee ze zuigen de wind op de wind van de zee De luchten staan krijsens alle meeuwen doen mee in de dorpjes van Zeeland benee alle zee buigen bomen van Zeeland zich krakend naar zee Cees Maas uit: Zeeuwse Zoektochten (te koop in de boekhandel)

Geschriften zoals die uit de 8ste eeuw van Karel de Grote maken er melding van dat de Saksen hier bronnen, bomen en wouden vereren. Sommige plaatsnamen wijzen terug naar deze voorchristelijke verering, zoals Heiloo een centrum van die verering. De naam betekent letterlijk heilig woud = loo. Of Harg bij Vlaardingen wat heiligdom betekent. Een woord dat in Engelse plaatsnamen in de vorm van ‘hearg’ verwijst naar cultusplaatsen. Ook zijn er kaarten aangetroffen uit de middeleeuwen waar nog heilige eiken staan ingetekend. De Romeinen in ons land (55 voor tot 481 na Chr.) pasten voor zover de goden overeenkwamen hun namen aan, Wodan en Donar werden Jupiter en Mercurius. Zij handhaafden grotendeels de heilige tempels, beelden en gebruiken. De tempels en verering van de godin Nehalennia in Zeeland werd gewoon overgenomen. Dat was gemakkelijk omdat de geloofsideeën nog grote overeenkomsten hadden. Ook de Romeinen vereerden de bossen (lucum concanlucare) die aan een godheid waren gewijd. Zij brachten er zoenoffers en als er gekapt werd dan altijd met groot respect om het licht er beter in te laten vallen. Het christendom had een veel agressievere doelstelling. De eerste missionarissen kregen uitdrukkelijk de opdracht de heilige plaatsen over te nemen en de heidense gebruiken te vernietigen. Dergelijke plaatsen vormden zeker nog tot 1200 een probleem voor de kerkelijke autoriteiten. In het geval van cultusbomen lag de oplossing van het probleem eenvoudigweg in het omhakken van die bomen. Op de vereerde bronnen werden kerken gebouwd, waarbij ook de betekenis van het dopen – wassen met heilig water – werd omgebouwd. Cultussen die niet uitgeroeid konden North Sea Trail Zeeuwse cultureel-religieuze tradities - oktober 2006

28

29

worden, omdat dat teveel verzet zou hebben opgeleverd werden omgezet in christelijke. Aldus werd de legende geboren dat tijdens Willebrord’s bezoek aan Rome (om gewijd te worden tot aartsbisschop der Friezen), de oostenwind in één nacht alle heilige bossen hier te lande omwoei. Een voorteken dat het werk van Willebrord zou slagen en alle heiligheid van bomen voorgoed uit onze geesten zou worden gewist. Heilige plaatsen in de natuur of de natuur zelf als heilige plaats. Zijn ze uit ons geheugen gewist of kennen we ze nog? Die plaats waar magie en verwondering een plek heeft en je buiten jezelf kan voeren. Hoe vaak kom je nog op plaatsen die je zo diep raken dat ze je de adem benemen? Ligt dat aan het feit dat die plaatsen verdwijnen of ligt het aan onszelf? Kinderen zien de magie in een plaats vaak nog wel. Als volwassenen verliezen we dit maar al te vaak. Onze voedingsbodem is steriel geworden. We houden ons bezig met vele kunstmatige zaken en slijten onze dagen achter computers. Dat werkt apathie en verveling in de hand. Door een overdaad aan prikkels die niet voedend zijn, kunnen we niet meer voelen, zien, horen of ruiken. De zintuigen raken afgestompt. De natuur kan ze teruggeven en een vruchtbare grond zijn waarin wijsheid kan groeien. Daar is de magie nog steeds te vinden, in de zonsondergang boven zee of het donkere woud. Ze zijn misschien verborgen maar ze zijn er nog wel die magische plekken in de natuur. Verwondering is nog te vinden voor iedereen die als de pelgrimsganger op zoek gaat naar wonderen.


North Sea Trail. Hoe werkt de DigiGIDS. Samenstelling Versie 1: oktober 2006

Recommend Documents