nordeon rukt op met europese producten

LED MAGAZINE NR. 2 - MAART 2014

nordeon rukt op met europese producten

LeDDriven: ‘functionaliteit van licht door led verder dan lumen’

‘Ontwerpvrijheid voor lichtreclame dankzij led’

fHi LeD cluster: ‘Wij stimuleren de BV nederland’

INTERNATIONAL powErED by GooD!

powErED by GooD!

LED Expo bEDankt ExposantEn En sponsorEn 16 en 17 april 2014

- De eerste led-verlichting vakbeurs van de Benelux was een groot succes

Expo Haarlemmermeer

- 3036 professionele bezoekers in 2 dagen

- 120 (internationale) deelnemers

- 70 led-bedrijven - IGOV paviljoen Openbare verlichting

- Totaaloverzicht van: pV, thermisch, omvormers, montage én opslagsystemen

- Alles over keurmerken en led-lamp tests

- Workshops & cursussen

- Tientallen workshops

- Innovatieboulevard

- Voorinschrijving 2015 reeds gestart. Neem contact op met [email protected]

- Gratis Zonne Almanak van meer dan 150 pagina’s

kijk op DE wEbsitE voor mEEr informatiE:

LEDExpo.nL LED ExpO BEDANKT HAAR pARTNERS

solarsolutions.nl

Initiatiefnemers van het Solar Trendrapport

NR. 2 - MAART 201 4

Voorwoord LED MAGAZINE

Hoogtepunt na hoogtepunt…

Nordeon rukt op met Europese pr oducten

LEDDriven: ‘Functionalitei t van licht door led verder dan lum en’

‘Ontwerpvrijhei d voor lichtrecla me dankzij led’

FHI LED Cluster : ‘Wij stimuleren de BV Nederland ’

Het zijn mooie tijden voor led-verlichting beminnend Nederland. Door tal van omstandigheden neemt de interesse voor led-verlichting hand over hand toe. De nieuwe hoogtepunten volgen elkaar in rap tempo op. Zo worden internationaal baanbrekende innovaties aangekondigd en stappen in Nederland steeds meer gemeenten over op led-verlichting in de openbare ruimte. Verder vond in ons eigen land de eerste editie van de vakbeurs LED Expo plaats. Bovendien staan wij aan de vooravond van de voor de led-industrie zeer belangrijke vakbeurs Light+Building. In deze editie van LED Magazine bijzondere aandacht voor deze twee belangrijke beurzen. De nieuwe vakbeurs LED Expo wist een zeventigtal exposanten te trekken en ruim drieduizend bezoekers. Vooral de alom aanwezige eindgebruikers van verlichting toonden zich gelukkig met een platform waar zij als relatieve ‘leek’ (door de overstap van conventionele naar led-verlichting) informatie over ledverlichting konden opdoen. Dat led-verlichting ook in de retail zeer belangrijk is, werd bewezen door Philips tijdens de gigavakbeurs Euroshop. Philips wist de internationale media-aandacht op zich te vestigen met de aankondiging van een app die klanten met behulp van led-verlichting door supermarkten leidt. En nu? Nu is het de grote vraag wie over twee weken de mediaaandacht opeist als de eveneens gigavakbeurs Light+Building in Frankfurt plaatsvindt. Daar zullen ruim tweehonderdduizend bezoekers langs de maar liefst 2.300 stands struinen. Niet alleen vormt led-verlichting daar een belangrijk onderdeel, maar zijn ook de Nederlanders (als exposant en bezoeker) ruimschoots vertegenwoordigd. Elders in dit magazine treft u een uitgebreide vooruitblik op Light+Building aan. Op de voorpagina trof u al een foto aan van Pierre van Lamsweerde, ceo van de Nordeon Group; een van de partijen die acte de présence geeft in Frankfurt. Met Van Lamsweerde sprak de redactie over het ongekende tempo waarmee zijn bedrijf internationaal de vleugels uitslaat, mede door acquisities. Verder leest u in deze editie nog tal van andere verhalen: van een gesprek met de innoverende ondernemers achter Dazlletek en LEDdriven en met de kartrekkers van het FHI LED Cluster. Ook is er uitgebreid aandacht voor de openbare ruimte en het verlichtingsplan van de gemeente Ede. Kortom, het team van LED Magazine wenst u veel leesplezier toe!

JA, ik neem een postabonnement op LeD Magazine voor 49,95 per jaar exclusief btw en/of JA, ik neem een digitaal en kosteloos abonnement op LeD Magazine www.twitter.com/LEDMagazineNL

www.facebook.com/LEDMagazineNL

Edwin van Gastel Hoofdredacteur en uitgever van LED Magazine

12 16 22 30

Inhoud

Honger Nordeon Group nog niet gestild: ‘Wij zijn er nog niet en willen verdere versterking’

12

Column M. Weeda - More business together?

15

LEDDriven: ‘Functionaliteit licht verder dan lumen’

16

Ton van der Schoot: ‘Led heeft lichtreclame meer ontwerpvrijheid gebracht’

19

‘Behoefte aan betere verantwoording lichtkwaliteit’

20

Consortium ontwikkelt hekwerk met geïntegreerde led-verlichting

25

Ede eerste gemeente met compleet led-vervangingsplan doorgaande wegen

26

Led-jargon uitgelegd

29

Bredaas Dazzletek wil wereld veroveren met intelligente lichtcontrolesystemen

31

FHI LED Cluster: ‘Wij zijn er om de BV Nederland te stimuleren’

32

‘Inzameling hoort tussen spreekwoordelijke oren’

35

Nederlanders in overvloed op Light+Building

36

Philips kijkt terug op introductie licentieprogramma tijdens Light+Building 2008

37

Led’s connect

41 LED MAGAZINE MAART • 5

Meest geklikt in onze nieuwsbrief

Kruispunten Vlaamse gewestwegen krijgen led-verkeerslichten

1 LED Expo trok 3.036 bezoekers, standhouders kijken tevreden terug Na twee dagen LED Expo heeft de organisatie die in handen was van Annemijn Schoenmaker, Rolf Heynen, Peter Groot en Henriëtte Vrisekoop een positieve balans opgemaakt. Het viertal van beursorganisator GOOD! tuigde in krap zes maanden de eerste opzichzelfstaande vakbeurs voor ledverlichting op. De circa zeventig exposanten mochten in de Utrechtse jaarbeurs 3.036 bezoekers ontvangen.

Eind 2014 zijn alle 1.080 kruispunten op de Vlaamse gewestwegen uitgerust met led-verlichting. Dat heeft de Vlaamse minister van Mobiliteit Hilde Crevits (CD&V) geantwoord op een parlementaire vraag van haar partijgenoot Veli Yüksel. Door de overstap op led-verlichting kan de Vlaamse overheid jaarlijks ongeveer één miljoen euro besparen op haar energierekening. Volgens Yüksel zullen in 2014 alle zeilen worden bijgezet om de doelstelling van honderd procent te halen. Was in januari 2012 nog maar zesendertig procent van de verkeerslichten op gewestwegen uitgerust met led-lampen, nu is dat al zeventig procent.

2 Ryan Air voorziet Duitse vlieghangars van led-verlichting Het Nederlandse Double Lux Lighting voorziet de vlieghangars van Ryan Air op Bremen Airport en Frankfurt-Hahn Airport van een led-verlichtingssysteem. Het gaat om led-armaturen met een speciale daglichtkleur zodat de monteurs ook ’s avonds en ’s nachts optimaal kunnen doorwerken. ‘We beginnen in Frankfurt-Hahn en daarna zijn Bremen, Dublin en Madrid aan de beurt’, aldus directeur-eigenaar Tjark Klasens. De verwachting is dat Ryan Air alle hangars in de loop der tijd gaat voorzien van energiezuinige led-armaturen van het bedrijf uit Appingedam. 3 Cree toont eerste concept armatuur tweehonderd lumen per watt Het Amerikaanse Cree heeft een belangrijke mijlpaal bereikt met de presentatie van het eerste concept led-armatuur met tweehonderd lumen per watt. Het Amerikaanse overheidsorgaan Department of Energy voorspelde eerder nog dat een dergelijke prestatie pas na 2020 mogelijk zou zijn. Baanbrekende innovaties van Cree zorgen volgens de organisatie voor een drastische versnelling van de roadmap. Het zou mede mogelijk gemaakt worden door de verticale integratie binnen Cree, waar tal van innovaties onder één dak plaatsvinden.

Albert Heijn heeft in februari haar eerste winkel geopend die enkel en alleen uitgerust is met led-verlichting. Het gaat om het filiaal in Alkmaar in winkelcentrum De Hoef in Alkmaar. Manager Kees Cats: ‘Philips heeft een lichtplan ontworpen waarin elke armatuur speciaal volgens de wensen van Albert Heijn is geprogrammeerd. Hiermee kan zo’n veertig procent energie worden bespaard.’

LUXeXcel Group haalt groeikapitaal op bij venture capitalists

Via de knop ‘Aanmelden nieuwsbrief’ in de linkerkolom op www.ledmagazine.nl kunt u zich inschrijven als ontvanger van onze wekelijkse digitale nieuwsbrief.

6 • LED MAGAZINE MAART

Belgisch voetbalelftal krijgt tijdens WK Brazilië led-jetlagbri

Het Postillion Hotel in Dordrecht is compleet gerenoveerd waarbij onder meer de led-buitenverlichting Disano is toegepast. Het hotel heeft de hoogste status op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO): het Golden Key Green-certificaat. Bij de renovatie zijn alle zevenenzeventig kamers vernieuwd. Daarnaast is het restaurant met het bijbehorende terras aangepakt, de fitnessruimte en het Business

Point zijn gerestyled. Voor de buitenverlichting is zoals gezegd Disano gebruikt, mede dankzij het ontwerp van de Disano Volo, Stelvio Led en residentiële armaturen als Bitta, StarLed en Koala. Attiva heeft de Disano armaturen reeds mogen leveren in Bunnik, Deventer en Dordrecht. Hotels die nog voor renovatie in aanmerking komen in de nabije toekomst zijn Amersfoort, Arnhem en Groningen.

Philips en Ericsson introduceren combi netwerkapparatuur verlichting

LUXeXceL Group, de uitvinder van de revolutionaire Printoptical Technologie – een 3D-printproces om lenzen en optische producten te prototypen en te produceren – laat weten dat de Europese investeerders Munich Venture Partners, ChrysalixSET en Filsa Capital een groeifinancieringsronde in het bedrijf hebben afgesloten. De fondsen investeren samen een enkele miljoenen euro’s in LUXeXceL. Met deze investeringen versterkt LUXeXceL zijn wereldwijd leidende positie op het gebied van 3D-printen van lenzen en optische componenten.

Binnenstad ‘s-Hertogenbosch start proef met led-verlichting In de binnenstad van de Brabantse hoofdstad ‘s-Hertogenbosch is een pilot van start gegaan met led-verlichting. Op diverse plekken wordt al led toegepast, maar nu is een aantal proefarmaturen opgehangen in de Lange Putstraat/hoek Peperstraat. De komende maanden wordt gekeken welke verlichting het beste bevalt. De gemeente ’s-Hertogenbosch wil de komende jaren het energiegebruik flink terugschroeven en zo bijdragen aan een beter milieu. Led-verlichting is daarbij een van de voornaamste instrumenten die de gemeente wil gaan gebruiken.

Alkmaar heeft als eerste winkel van Albert Heijn met enkel led-verlichting

4 Philips led-fabriek in Chengdu geopend Philips heeft in Chengdu een faciliteit voor de ontwikkeling en productie van led-verlichting geopend. Chengdu is, na Shanghai, Philips’ tweede regionale hoofdkwartier in China. In de led-fabriek zal professionele binnen-en buitenverlichting geproduceerd worden voor lokale en klanten en afnemers wereldwijd. Om klanten een goed idee te kunnen geven welke verlichtingsproducten het best bij hun behoefte passen, is een enorm experience center gebouwd. 5 Succesvol led-onderzoek van FOM en Philips krijgt vervolg Stichting FOM en Philips hernieuwen hun gezamenlijke onderzoeksprogramma naar efficiënte led-lichtbronnen met de ondertekening van een doorlopend Industrial Partnership Programme (IPP). Beide partijen hebben hun handtekening gezet onder de nieuwe overeenkomst. Al sinds 2005 werken FOM en Philips samen in een IPP gericht op lichtonderzoek, dat wordt uitgevoerd door een onderzoeksgroep van het FOM-instituut AMOLF. Het onderzoek leverde al meer dan vijftig wetenschappelijke publicaties in toptijdschriften en tien octrooiaanvragen op.

Postillion Hotel Dordrecht voorzien van buitenverlichting van Disano

Led-straatverlichting met mobiele breedband apparatuur combineren. Dat is het doel van de samenwerking tussen Philips en Ericsson. Gezamenlijk willen zij zo inspelen op de snel groeiende stadsbevolking en de daarmee gepaard gaande stijgende vraag naar mobiel dataverkeer en energiebesparende verlichting. Mobiel dataverkeer zal naar verwachting in 2019 tien keer zo hoog liggen als nu, stellen de twee partners. Met de nieuwe straatverlichting wordt een ‘win-win-win situatie gecreeerd voor steden, telecombedrijven en het publiek’, aldus Philips-topman Frans van Houten. Om de terugverdientijd van de kosten voor installatie en beheer van led-systemen te versnellen, kunnen steden de straatverlichting verhuren aan telecombedrijven die samenwerken met Ericsson voor onder meer mobiele breedbandinfrastructuur.

Het Belgische elftal gebruikt bij het WK volgend jaar een lichttherapiebril om zo weinig mogelijk last te hebben van een jetlag. Een montuur met acht led-lampjes prikkelt via het netvlies de hersenen, waarna de aanmaak van slaaphormoon wordt gestopt. ‘Spelers zijn sneller hersteld van hun reis. Zo beperk je de kans op blessures’, aldus de Belgische teamarts Van Crombrugge.

Onderzoek naar led-stuurlicht

in freesia door Wageningen UR

Wageningen UR Glastuinbouw voert momenteel een praktijkproef uit met stuurlicht in freesia bij Akerboom Freesia in Roelofsarendsveen. In de proef wordt een lage intensiteit assimilatielicht aangevuld met stuurlicht vergeleken met een behandeling met een hoge intensiteit assimilatielicht zonder stuurlicht. In de kas met laag licht wordt ook een lagere temperatuur setpoint voor de verwarming ingesteld. De proef vindt plaats in het kader van het programma Kas als Energiebron. De proef wordt uitgevoerd zowel met rood led-licht als met verrood led-licht en in twee cultivars: Ambiance en Pink Passion. Tot dusver zijn er op het oog nog geen verschillen zichtbaar in het gewas. LED MAGAZINE MAART • 7

Google werkt aan led-lens voor diabetici Google werkt aan de ontwikkeling van een speciale contactlens voor diabetici. De lens is voorzien van een chip die de suikerspiegel in het traanvocht meet. Als de bloedsuikerwaarde gevaarlijk laag wordt, gaat er een ingebouwde ledlamp branden. De drager weet dan dat hij zijn suikerspiegel op peil moet brengen. De chip en het led-lampje bevinden zich tussen twee ‘gewone’ contactlenzen. Een prototype van de lens wordt momenteel getest.

LED MAGAZINE

NR. 0 - SEPTEM BER 2013

Groenteteelt in WOII-schuilkelders met led

Led en de eer die het toekomt

Eindhoven Airpo rt opmaat Lumos a voor markt van openbare verlic hting

De twee Londense ondernemers Richard Ballard en Steven Dring gaan groenten en kruiden kweken in de schuilkelders waar duizenden mensen tijdens de Tweede Wereldoorlog een veilig onderkomen zochten tijdens de Blitzkrieg. Meer dan dertig meter diep, onder de metrolijn, zal de moestuin draaien op led-verlichting. Middels hydrocultuur zullen kruiden, scheuten en groenten gekweekt worden. De ondergrondse moestuin ligt onder de Northern Line, in de buurt van het metrostation Clapham North. De eerste testtuin is al een paar maanden in productie. Nu wordt er via crowdfunding een commercieel project opgezet: Growing Underground.

CityTec opent nieuwe vestiging in Roosendaal Vanwege een groeiend aantal opdrachten in Noord-Brabant heeft CityTec een regionale vestiging geopend in Roosendaal. ‘We willen de dienstverlening voor deze regio naar een hoger niveau tillen’, aldus Geert Meijer, directeur van CityTec. Het bedrijf, dat haar werk uitvoert in opdracht van wegbeheerders als gemeenten en provincies, verkrijgt het beheer- en onderhoudswerk via aanbestedingen. Meijer: ‘Er speelt meer dan beheer en onderhoud. We hebben een storingswachtdienst in huis, herstellen storingen en schades aan de verlichtingsinstallatie en we vervangen – indien nodig - masten en armaturen.’

Philips besteedt 327 miljoen euro aan innovatie in verlichting

‘Led-markt wordt groter dan die van zonnepane len’

‘Openbare verlic hting mag niet het kin dje van de rekening wo rden’

Partner of ambassadeur worden? Als Partner betaalt u 5.070 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 480 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • 1 x online LED Industry Register (waarde 249 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine Als Ambassadeur betaalt u 3.040 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x halve pagina advertentie (waarde 3.800 euro) • 2 x half size banner in nieuwsbrief (waarde 220 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

www.ledmagazine.nl

’s Werelds grootste P3 led-scherm voor veiling Rhein-Maas De Veiling Rhein-Maas heeft na een grondige renovatie ’s werelds grootste P3 led-scherm in gebruik genomen. De oude informatiepanelen boven de klokken werden vervangen door het led-scherm dat een oppervlakte van 76,4 vierkante meter heeft. De schermen boven de twee middelste klokken kunnen worden gecombineerd voor het weergeven van videobeelden, presentaties, filmvoorstellingen en reclameboodschappen en tijdens bijeenkomsten in de zaal. Voor het project stelde Aucxis full colour led-modules samen van het type P3.

Detroit en Philadelphia voorzien straten van led-verlichting De twee Amerikaanse steden Detroit en Philadelphia gaan de straatverlichting upgraden naar led-verlichting. In Detroit zou slechts de helft van de ongeveer 880.000 straatlantaarns volgens een bericht van persbureau AP functioneel zijn. Er zal daarom ook een groot aantal lichtpunten verdwijnen. Het volledige opwaarderingsproject zal tegen 2015 afgerond zijn. Philadelphia gaat op haar beurt 850.000 dollar aanwenden om de stad van meer led-verlichting te voorzien.

Philips heeft bekendgemaakt dat de omzet uit Groene Producten in 2013 11,8 miljard euro bedroeg, oftewel eenenvijftig procent van de totale omzet. Philips bereikt daarmee twee jaar eerder dan gepland zijn EcoVisionduurzaamheidsdoelen voor 2015. In 2013 heeft Philips 509 miljoen euro geïnvesteerd in Groene Innovatie.

Daarbij gaat de sector Lighting voorop met 327 miljoen euro. Dit voor dankzij de ontwikkelingen op het gebied van led-technologie. In april kwam Philips Lighting met een doorbraak in de vorm van de meest energiezuinige led-lamp (TLED) ter wereld met een lichtopbrengst van tweehonderd lumen per watt.

Vakbeurzen VSK en Elektrotechniek blijven vooralsnog zelfstandig Waar er sprake was van een mogelijk samengaan van de twee grootste installatievakbeurzen van Nederland – de VSK voor W-installateurs en Elektrotechniek voor de E-installateur – is dit vooralsnog niet het geval. De teruglopende bezoekersaantallen zijn volgens de organisatie geen aanleiding om de beurzen bij elkaar te zetten. De volgende editie van Elektrotechniek vindt plaats in oktober 2015. De volgende editie van de VSK vindt in februari 2016 plaats en exposanten kunnen kiezen uit de drie thema’s woningbouw, utiliteit en industrie.

Haarlem op grote schaal aan de slag met led-verlichting De gemeente Haarlem start dit jaar met het vervangen van de oude verlichtings-armaturen door led-verlichting. Zo’n 9.600 armaturen zijn technisch afgeschreven. Deze verouderde armaturen brengen veel storingen met zich mee en verhogen daardoor de kosten voor het dagelijks onderhoud. De gemeente Haarlem wil het energieverbruik verlagen en op termijn alle oude armaturen vervangen door led-verlichting. De keuze voor led betekent een besparing van zevenentwintig procent op het energieverbruik. Ledverlichting biedt de mogelijkheid het licht te dimmen. Door het verlichtingsniveau tussen elf uur ’s avonds en vijf uur ’s ochtends met vijf procent te verlagen, wordt het energieverbruik nog lager. Het streven is om in 2014 tussen de zes- en achthonderd armaturen te vervangen in de gebieden waar de meeste storingen plaatsvinden en waar de armaturen het oudst zijn. Het plan is om na de bouwvakvakantie te starten met de uitvoering van het project.

Vlaamse premier opent productielijn architecturale verlichting Schréder

De Vlaamse minister-president Kris Peeters heeft de nieuwe productielijn voor architecturale led-verlichting bij Schréder Groep in Bornem geopend. Dankzij haar divisie Uitrusting Schréder in Bornem, heeft Schréder nu een nieuw gamma led-producten voor architecturale verlichting, de SCULPcollection, ontwikkeld. Op de nieuwe led-productielijn zullen in 2014 in totaal dertienduizend verlichtingstoestellen geproduceerd worden; vanaf 2016 zullen dat er zesentwintigduizend zijn, waarvan vijfennegentig procent voor de zusterbedrijven in Europa.

CityTec heeft in de gemeente Nuenen samen met de firma TVILight een verlichtingsproject gerealiseerd. Er staan vijfenzeventig lichtmasten met Floor led-armaturen waarbij op iedere mast een dim-unit met een bewegingsdetector is gemonteerd. In de gemeente Loppersum staan 2.232 lichtmasten en armaturen. Veertig procent hiervan is sterk verouderd en zal vervangen worden door led-verlichting. Het vervangen van de verlichting zal per dorp worden uitgevoerd. De Brabantse gemeente Reusel-De Mierden is voornemens de openbare verlichting geleidelijk te voorzien van led, te weten in de periode tot en met 2030. Dit heeft het college van Burgemeester en Wethouders medegedeeld aan de gemeenteraad via het Beleidsplan Openbare Verlichting 2014-2018. IKEA Nederland lanceert een nieuwe campagne in samenwerking met UNHCR. De IKEA Foundation gaat één euro aan UNHCR doneren voor elke verkochte led-lamp. Met de opbrengst worden vluchtelingenkampen voorzien van verlichting op zonne-energie. In Sint-Truiden worden monumenten voortaan aangelicht middels led-verlichting. Het stadhuis, de abdijtoren en de Minderbroederskerk en de nieuwe verlichting op de Grote Markt, de Groenmarkt, het Heilig Hartplein en in de Diesterstraat zijn een eerste concrete realisatie van de nieuwe lichtvisie van de stad. De Basisschool Oostelijke Eilanden (BOE) heeft na een verbouwing led-verlichting in gebruik genomen van Attiva. De Amsterdamse openbare basisschool, gelegen in het oostelijk deel van het centrum en meer dan 485 leerlingen tellend, heeft een extra verdieping op de school laten plaatsen. De gemeente Venlo voert momenteel een markconsultatie uit in voorbereiding op de voorgenomen aanbesteding voor het vervangen van de huidige verlichting in parkeergarage Roermondse Poort door led-verlichting. De nieuwe bioscoop in Gouda wordt door Inotec Noodverlichting voorzien van een intelligente centrale noodver-


lichtingsoplossing. De noodverlichtingsinstallatie is in zijn geheel gebaseerd op een vierentwintig volt centrale noodverlichting CLS24-oplossing van Inotec. In nauwe samenwerking met de lichtontwerpers - voor wat volgens het bedrijf Nederlands grootste museumproject gaat worden - heeft CLS de Focus Track DMX ontwikkeld. Het nieuwe product biedt ontwerpers van tentoonstellingen de mogelijkheid om grote hoeveelheden armaturen individueel te dimmen. Het Instituut Lichtontwerpen (ILO) laat in het Groninger Museum een onderzoek doen naar de prestatie van led-lichtbronnen. Het onderzoek wordt geheel onafhankelijk uitgevoerd door Kevan Shaw, een Schotse lichtontwerper die tevens ervaring heeft met onderzoek naar menselijke psychologische factoren.

Licht flitsen!

Wageningen UR Glastuinbouw is gestart met een demonstratie in het Innovatie en Demonstratie Centrum Smaak (IDC Smaak). In de kas van het IDC Smaak worden vier aardbeirassen en drie ledbelichtingsbehandelingen gedemonstreerd. Op termijn wil de gemeente Cranendonck alle openbare verlichting binnen haar gemeentegrenzen voorzien van led. Binnenkort start de gemeente al met een gedeeltelijke vervanging van een aantal lichtmasten; het begin van een langere onderhoudsplanning. Alle nieuwe restaurants van McDonald’s worden in Nederland sinds enige tijd standaard voorzien van led-verlichting. Hiermee wordt per restaurant gemiddeld 49.349 kilowattuur per jaar bespaard, gelijk aan het jaarlijkse elektriciteitsverbruik van veertien gemiddelde huishoudens. Het stadsmuseum LeidschendamVoorburg is sinds kort uitgerust met led-verlichting van Bava Light Concepts. Het museum wilde dat haar kunstwerken

niet langer blootgesteld werden aan halogeenlicht, omdat dit een negatieve invloed op de kwaliteit had. Triolight heeft het project Green Planet in Drenthe opgeleverd. Het betreft een dynamisch en trendy Shell tankstation bij Pesse. De filosofie luidt ‘today for tomorrow’. Green Planet is niet zomaar een tankstation, maar een tankstation waarbij de focus ligt op een duurzame toekomst. Lightronics heeft het ROC Nijmegen gesponsord met het leveren van de verlichting in vorm van PVX-armaturen voor het leertraject van een vakantiepark. De leerlingen worden bij dit project uitgedaagd om de indeling van een vakantiehuisje te ontwerpen en te bouwen.

’s borrel Het led netwerk leeft! Er gaat geen maand voorbij of beslissers uit het bedrijfsleven, onderwijs, bestuur, politiek en intermediaire organisaties ontmoeten elkaar tijdens congressen, borrels, lezingen, workshops of andere bijeenkomsten. In de rubriek LED’s borrel doet LED Magazine verslag in woord en beeld...

mits het juiste lichtrecept wordt gebruikt. Philips sleepte tenslotte op de Euroshop de AIT Innovation Award 2014 in de wacht met haar FlexFusion product.

3.036 bezoekers voor eerste editie LED Expo

Bij de uitreiking van de iF Awards heeft ETAP de internationaal gerenommeerde designprijs voor industriële vormgeving gewonnen met LEDA, het creatieve lichtlijnsysteem van het bedrijf. Wanneer verkeerslichten vervangen moeten worden, gaat de gemeente Breda ook het zogenoemde fietsdetectielicht vervangen. De nieuwe detectielichten zijn beter bestand tegen vernieling omdat ze zijn geïntegreerd in het fietsverkeerslicht. Ook zijn ze voorzien van led-verlichting.

Amsterdam Light Festival sluit succesvol af In een tijdsbestek van twee jaar wil de gemeente Boxtel achthonderdvijftig straatlantaarns in het buitengebied voorzien van energiezuinige led-lampen. Ook binnen de bebouwde kom, waar eerder al proeven met led-verlichting werden gehouden, worden op enkele plekken armaturen vervangen. Een 3D-portet met led-verlichting van Koning Willem-Alexander is in het Brabantse provinciehuis in gebruik genomen. Het beeld is gemaakt door de Eindhovense kunstenares Gery Bouw. Ze won de wedstijd Ons beeld van de koning. Zonne-energie start-up Solease uit Utrecht en WakaWaka slaan de handen ineen om tweehonderdvijftig Syrische vluchtelingen te helpen in het kader van de wereldwijde Solar for Syria. De 6,8 miljoen Syrische vluchtelingen ontbreekt het vooral aan onderdak, schoon water en elektriciteit. Ze krijgen een WakaWaka Power Light.

Het Amsterdam Light Festival heeft een succesvolle tweede editie beleefd met ruim vijfhonderdvijftigduizend bezoekers. Vanaf begin december tot half januari stond de hoofdstad in het teken van lichtkunst. Ook publiek vanuit het buitenland wist Amsterdam te vinden om onder andere de Water Colors (de vaarroute) en de Illuminade (de wandelroute) te bewonderen. Bovendien sloot een recordaantal partners zich aan: er waren maar liefst negenendertig programma-onderdelen. Zo bracht het Rijksmuseum een lichtkunstwerk in de Passage van het museum, honderden mensen bezochten de kaarslichtconcerten van het Grachtenfestival Amsterdam Winterspecial en voor het eerst deden winkeliers mee met een Amsterdam Light Shopping Night.

Na twee dagen LED Expo heeft de organisatie die in handen was van Annemijn Schoenmaker, Rolf Heynen, Peter Groot en Henriëtte Vrisekoop een positieve balans opgemaakt. Het viertal van beursorganisator GOOD! tuigde in krap zes maanden de eerste op zichzelf staande vakbeurs voor led-verlichting op. De circa zeventig exposanten mochten in de Utrechtse jaarbeurs 3.036 bezoekers ontvangen. Opvallend was dat de organisatie uitermate succesvol was bij het aantrekken van enkel vakbezoekers voor het overgrote deel afkomstig uit de installatiesector, de openbare ruimte en het eindgebruikerssegment (waaronder facility managers en gebouwbeheerders). Onder meer de lezingen in het paviljoen van het IGOV - het overlegorgaan van ambtenaren verantwoordelijk voor de openbare verlichting - mochten rekenen op veel belangstelling. De standhouders die rond het lezingenplein exposeerden waren dan ook uitermate content met de belangstelling die hun stands trokken. Naast lezingen op het IGOV-plein vonden er ook diverse lezingen plaats in de algemene workshopzaal (fotografie: Julie Blik). De winnaar van de lezersactie van LED Magazine - de bezoekers van de stand van LED Magazine maakten kans op een iPad mini - is Tommie Rombouts van Bailey Electric & Electronics.

Veel bekijks voor Philips innovaties op Euroshop De vakbeurs EuroShop heeft in Düsseldorf 109.000 bezoekers uit honderdtien landen getrokken. Philips trok veel bekijks en internationale media-aandacht met haar navigatie door middel van lichtpulsen. Een klant weet door een app op smartphone of tablet precies waar hij zich bevindt op de winkelvloer. Philips presenteerde verder nieuwe lichtrecepten om verse groenten en fruit er aantrekkelijker uit te laten zien door met led-licht hun natuurlijke kleur uit te laten komen. Tests hebben aangetoond dat er een verkooptoename van verse producten is van 4,7 procent

LED MAGAZINE MAART • 11

Honger van ceo Nordeon Group Pierre van Lamsweerde nog niet gestild:

‘spectaculaire start, maar wij zijn er nog niet en willen verdere versterking’ De investeringsmaatschappij Varova (red. zie kader) liet zich inspireren door het internationaal gerenommeerde consultancybedrijf McKinsey om actief te worden in de verlichtingsmarkt. In het voorjaar van 2011 publiceerde McKinsey een rapport, waarin voor het jaar 2020 led-verlichting een marktaandeel van zeventig procent wordt toegedicht. Varova is – om een stuk van deze taart te bemachtigen – sinds het najaar van 2012 drukdoende met het opbouwen van een nieuw lichtmerk: Nordeon, onderdeel van de Nordeon Group.

Cultuuromslag De Nordeon Group kent vier business units. Allereerst is er dus Nordeon dat indoor led-verlichting produceert voor de retail-, industriële en kantorenmarkt. De producten van Nordeon worden geproduceerd in de voormalige Philipsfabriek in Springe die de groep in oktober 2012 acquireerde. De producten van Nordeon worden onder meer naar de markt gebracht door InstallerDirect.com. Deze online groothandel zet ook producten van andere grote verlichtingsmerken zoals Philips en GE Lighting in de markt. ‘Met InstallerDirect willen wij een groothandel zijn die overbodige kosten vermijdt en dit voordeel doorgeeft aan de installateurs’, vertelt Van Lamsweerde. ‘Wij geloven er heilig in dat als je elkaar probeert te helpen, beide partijen hier financieel aan kunnen verdienen. De ondersteuning bieden wij in de vorm van content en tools.’ Voor armatuurfabrikanten is de introductie van led volgens Van Lamsweerde in feite een cultuuromslag. ‘De manier waarop je producten ontwikkelt, produceert en verkoopt verandert totaal ten opzichte van traditionele verlichting. Bovendien verkoop je geen armaturen meer, maar sluit je langdurige contracten waarbij een goede kwaliteit verlichting 12 • LED MAGAZINE MAART

Nordeon is de rising star in de internationale verlichtingsindustrie. In anderhalf jaar tijd kocht het bedrijf vijf Europese productiefabrieken voor led-verlichting op. Bovendien is met InstallerDirect.com een zogenaamde online wholesaler in de markt gezet. De succesfactor? Het kwaliteitskeurmerk ‘made in Germany’ en een terugverdientijd van twee jaar. ‘De grootste valkuil is te denken dat je er als bedrijf al bent’, aldus de ambitieuze Pierre van Lamsweerde, chief executive officer (ceo) van de Nordeon Group.

Varova : het Utrechtse investeringsvehikel

gegarandeerd wordt. Het gehele commerciële traject is drastisch aan het veranderen. Dit alles heeft ons ertoe doen besluiten om met InstallerDirect het juiste vehikel te introduceren om dit te faciliteren.’

Ondernemersfamilie Van Lamsweerde, die sinds dag één actief is als ceo van de Nordeon Group, kent zelf een geschiedenis bij de afdeling consumentenelektronica van Philips. Daar was hij onder meer tien jaar lang actief in verschillende functies en uiteindelijk eindverantwoordelijk voor de betreffende wereldwijde businessunit. In de periode 20062012 was Van Lamsweerde actief voor Philips Lighting. ‘En daar zag ik de paradigm shift die led voor de industrie teweegbrengt plaatsvinden.’ Van Lamsweerde, afkomstig uit een ondernemersfamilie, voelde ruim twee jaar geleden het bloed kruipen waar het niet gaan kon en maakte de overstap naar de Nordeon Group. ‘En de Nordeon Group gelooft heilig in productie in Europa’, stelt Lamsweerde volhardend. ‘Ten eerste vanwege de flexibiliteit en ten tweede vanwege het innovatievraagstuk. Als je producten wilt vernieuwen moet je dat fysiek zo dicht mogelijk bij je klanten doen. Een derde argument voor Europese productie is de kwaliteit. Zo is “made in Germany” bijna een kwaliteitskeurmerk. Als je heel goed innoveert, kun je ook in Europa produceren.’ Semi-automatic mass production noemt de ceo het met een mooi woord. ‘In onze fabrieken worden vier tot vijfhonderdduizend armaturen per jaar geproduceerd. Daarbij is geen één serie hetzelfde. Dit is mogelijk door het grote aantal geautomatiseerde stappen in het productieproces, terwijl het tegelijkertijd wel lean en mean blijft. Wij benutten daartoe zeer efficiënte productiemethodieken.’

Varova. Het is de naam van de participatiemaatschappij achter de Nordeon Groep. De Utrechtse investeerders Patrick van Rossum en Maarten Vaessen richtten het investeringsvehikel in 2004 op. Alvorens vanaf 2012 in de verlichtingsmarkt te stappen, schudde Varova de (inter)nationale modemarkt op. In die kwakkelende sector kocht het zich achtereenvolgens in bij de kledingbedrijven Sissy-Boy, Gsus, Kings of Indigo, Tumble ‘n Dry en Men at Work. In oktober 2012 stapte Varova dus in de verlichtingsmarkt met de overname van een Philips-fabriek in het Duitse Springe. Daarop volgde de inlijving van een andere, Franse, Philips-fabriek en twee fabrikanten van straatverlichting: Hess en Vulkan.

Gek Volgens Van Lamsweerde hebben veel bedrijven in de afgelopen jaren een ‘loopje’ genomen met het begrip kwaliteit. ‘Bij de start van Nordeon hebben wij onszelf daarom een doel gesteld: led-verlichting produceren met een terugverdientijd van twee jaar en zonder een concessie aan kwaliteit te doen. In het begin verklaarde iedereen ons voor gek, maar al snel bleek dat een dergelijke eis mensen dwingt anders na te denken. Je gaat zaken weglaten die niks toevoegen en kijkt wat je kunt leren van andere sectoren. Inmiddels merken wij dat onze terugverdientijd een enorme accelerator is voor de markt. Toch is de terugverdientijd maar van beperkt belang. De kwaliteit van licht is vele malen belangrijker.’

Momentum Meer overnames door de Nordeon Group liggen volgens Van Lamsweerde in de lijn der verwachting. ‘Wij moeten ons verder versterken.

>>> LED MAGAZINE MAART • 13

Dit jaar woon ik vijfentwintig jaar in de Lichtstad. Op een stevige steenworp afstand van het ‘Eerste Gloeilampenfabriekje’ (1891), het huidige Philipsmuseum te Eindhoven. In mijn eerste column voor dit magazine ontkom ik er niet aan daar bij stil te staan. Er ligt ten aanzien van licht, led en daarmee aanverwante (halfgeleiders, elektronica, optica, fysica, productietechnologie en materiaalkennis) een enorme historische basis aan kennis (‘IP’, oftewel intellectueel eigendom) en kunde in Nederland waarmee we de kassa stevig hebben laten rinkelen met toepassingen voor internationale klanten/markten (business-to-business en business-to-consumer).

De vier fabrieken van de nordeon Group De Nordeon Group kent de volgende vijf Europese productielocaties. • Springe (Duitsland): deze fabriek bestaat sinds 1974 en is in oktober 2012 geacquireerd door de Nordeon Group. Hier vinden ten bate van de armatuurproductie alle ‘lichte productiehandelingen’ plaats, zoals bekabeling, assemblage, buigen, lassen en persen van armaturen. In Springe is ook de het outdoorbedrijf Vulkan gevestigd, dat sinds 1898 bestaat (door Nordeon geacquireerd in maart 2013. • Chalon sur Saône (Frankrijk): deze voormalige Philips-fabriek bestaat sinds 1951 en is sinds december 2012 onderdeel van de Nordeon Group. Hier vindt de productie van fluorescentielampen zoals tl plaats. Het produceert het breedste portfolio aan tl-lampen voor speciale toepassingen zoals in zeer koude of explosiegevaarlijke omgevingen. • Villingen-Schwenningen: deze Hessfabriek werd in januari 2013 vergaard bij de acquisitie van Hess. In deze fabriek worden diverse producten van Hess al sinds 1947 vervaardigd. • Gaffney (Verenigde Staten): ook deze Hess-fabriek werd in januari 2013 vergaard bij de acquisitie van Hess. In deze fabriek worden sinds 1997 alle Hess-producten voor de Amerikaanse markt gemaakt.


>>> Dat kan door acquisities op technologiegebied, maar zeker ook qua afzetmarkten. Nordeon is nu op drie à vier markten actief en door overnames kun je dat sneller uitbreiden. De filosofie is dat alle overgenomen bedrijven een eigen managementteam houden. Daardoor blijven wij wendbaar en zijn het middelgrote en klantgerichte organisaties. Zaken waarvoor schaalgrootte belangrijk is – zoals inkoop en it-systemen – worden door de holding geregeld. De Nordeon Group is daardoor een groep met een vloot van flexibele speedboten, maar met de backbone van een middelgroot bedrijf.’ Acquisities buiten Europa zijn minder waarschijnlijk. Van Lamsweerde: ‘WestEuropa is door de technology shift een emerging market. Het economisch momentum is in een land als Duitsland zeer groot. Een goed economisch klimaat niet per se noodzakelijk om led-verlichting aan de man te brengen. Juist in gebieden waar het minder gaat kan de forse energiebesparing immers een reden zijn om over te stappen op led. Gemiddeld gezien

is overigens in Amerika het economisch momentum nog hoger dan in Europa. Maar zoals gezegd, het mooie van led is dat er ongeacht de marktsituatie ongelooflijke kansen zijn voor nieuwkomers.’

Missiewerk En de grootste valkuil voor de Nordeon Group: ‘Te denken dat je er al bent. Wij lopen anderhalf jaar voor op ons plan, maar het is zaak het tempo erin te houden. Wij tellen nu zevenhonderd medewerkers en een omzet die serieus stijgt. Bovendien krijgen wij respect van de markt voor onze prestaties. In de komende jaren willen wij in de door ons gedefinieerde sectoren een significante speler zijn. Daarvoor heb je kritische massa nodig op het gebied van innovatie, investeringen, productiemiddelen en inkoopkracht. Wij prijzen ons gelukkig met Varova als langetermijninvesteerder. Als lichtbedrijf is er anno 2014 nog veel missiewerk te doen. Men weet nog altijd niet wat de eindeloze mogelijkheden van licht zijn. Toegegeven, vroeg stond licht ook niet op mijn radar. Ook ik dacht enkel licht doe je aan en uit. Echter, met de introductie van led is licht intelligent en stuurbaar.’

Datzelfde Philips verdient momenteel veel geld met het vermarkten van (led) IP-portfolio, anders gezegd marktpartijen die succesvol producten afzetten in wereldmarkten dragen een stukje van hun winsten af aan Philips die daarmee ‘kapitaliseert’ op haar ‘industrieel erfgoed’. Daar is niets mis mee indien het portfolio ook op lange termijn aangevuld blijft worden met nieuw IP. Behouden van een kennispositie op led in de hele waardeketen is uiteraard cruciaal en ik hoop dan ook dat de kennisontwikkeling rond led-technologie en -applicaties met de Nederlandse bedrijven en universiteiten/hogescholen op peil blijft. Het eerder aangehaalde concern zoekt zelf ook nieuwe wegen en ‘crossovers’, bijvoorbeeld Licht & Medisch. Denk daarbij aan de BlueTouch; tegen rugpijn wordt blauw led-licht gebruikt voor betere doorbloeding van de spieren. Wellicht wat verder gezocht; Philips Photonics waar met de Vertical Cavity Surface Emitting Laser (VCSEL) licht gebaseerde technologie wordt ingezet voor industriële droogprocessen. Dit is zeker geen column ‘sponsored by’, maar het zijn voorbeelden. Ik

pleit voor nog veel meer slimme applicaties, met relevante producten vanuit het middenen kleinbedrijf. Genoeg te doen de komende tijd en ik denk dat het zinvol is om ook creatieve mensen en zelfs kunstenaars te betrekken bij ontwikkelprocessen om nieuwe, nuttige applicaties te bedenken in de vele applicatiemarkten. Medical, industrial, mode & kleding, gebouwde omgeving, infrastructuur, offshore, huizen, automotive, tuinbouw, retail, leisure; ja eigenlijk is er geen markt te bedenken waar led geen rol speelt…

cOLUMn

Led’s create more business together?

Over Michel Weeda Michel Weeda is Programma Manager High Tech & Services bij BOM Business Development. Deze werkmaatschappij van provinciale ontwikkelingsmaatschappij in NoordBrabant opereert op het snijvlak van overheid, onderwijs en ondernemers en vervult de rol van initiator en regisseur op het gebied van kennisintensieve projecten en activiteiten.

Smart solutions for global challenges is de kreet die Holland High Tech hiervoor gebruikt in de exportondersteuning en promotie van Nederland internationaal. We kunnen lenzen voor led al 3D printen in Nederland, er zijn vele led-drivers partijen, er is expertise om met slimme sensoring, ict en regeltechnieken de systemen aan te sturen en te combineren op systeemniveau. Ook hebben we vele installatiebedrijven. Kortom het is een gemiste kans als we niet nog meer slimme producten en diensten ontwikkelen. Nieuwe product-marktcombinaties vanuit bestaande bedrijven, spin-outs, start-ups, joint ventures, slimme ketensamenwerking en technologieën combineren. Lokale oplossingen voor lokale klantwensen, maar schaalbare businessmodellen wat mij betreft; immers de wereld is het speelveld en internationale allianties dienen verkend te worden voor grote en kleinere spelers. De Brabantse Ontwikkelings Maatschappij heeft een stevig fonds (met een omvang van honderdvijfentwintig miljoen euro) in beheer om in kansrijke business cases mee te investeren. Ook voor de vroege fase liggen er mogelijkheden. Kennis en kunde blijven omzetten in kassa is het bijna belegen credo. We denken graag mee waar er nieuwe verbindingen tot meer business kunnen leiden. Ik wens u veel wijsheid en succes toe. Led’s create more business together! LED MAGAZINE MAART • 15

De cross-overs tussen e-mobility, solar en led PRE is sinds 1984 actief in het ontwikkelen van powerelektronica en doet dat in tal van sectoren. LEDdriven is de eerste daadwerkelijke spin-off van het Bredase bedrijf. Maar eerder al verwierf PRE naam en faam in de sectoren van elektrische mobiliteit en zonne-energie. Zo werd voor de bekende Waka Wakalight, in opdracht van een Amsterdamse technologiefirma, een slimme solar controller microchip ontwikkeld. Dit vernuftig stukje elektronica optimaliseert de opbrengst van het aanwezige zonnepaneeltje zover dat acht uur zon voor tachtig uur leeslicht kan zorgen. De Waka Waka-familie heeft inmiddels een stuk of vijf producten en is wereldwijd miljoenen keren over de toonbank gegaan. Met iedere verkochte WakaWaka wordt een gezin in Afrika geholpen met de aanschaf van hun eigen solarverlichting. In de markt van elektrische mobiliteit werd de powerelektronica van PRE ingezet voor de snelladers van één van Nederlands bekendste start-ups van de afgelopen jaren gerealiseerd. Deze laders maakten het voor het eerst mogelijk om in Nederland in twintig minuten een elektrische auto op te laden.


LEDDriven: ‘De functionaliteit van licht gaat door led veel verder dan lumen’ ‘Wij zijn een co-designer en zitten bij voorkeur aan tafel met partijen die zich in een vroeg stadium bevinden van het nadenken over verlichtingsoplossingen. Zij denken niet in de bestaande infrastructuur, maar willen enkel de best denkbare led-oplossingen. Wij helpen hen als specialist in vermogenselektronica tot een oplossing te komen die best in class is, maar mogelijk ook over andere aspecten zoals warmtemanagement of IP-protectie.’ Aan het woord is Erik van Beusekom, managing director van LEDdriven, een spin-off van PRE uit Breda.

PRE is een ontwikkelbedrijf in vermogenselektronica. ‘Er is geen bedrijf - zelfs de grote original equipment manufacturers (oem’s) op het gebied van elektronische producten niet - dat zo veel vermogenselektronica-specialisten op één locatie in huis heeft’, stelt Van Beusekom. ‘Onze producten vinden hun weg naar tal van sectoren (red. zie kader).’

Multi-channel PRE zette tien jaar geleden haar eerste stappen in de wereld van led. Eén van de eerste projecten was bedoeld om een retrofit led-module voor verkeerslichten te

maken. ‘In de periode die volgde hebben wij ons ook beziggehouden met de led als opvolger van de gloeilamp. We hebben een aantal mooie projecten volbracht en ook een aantal patenten overgehouden aan deze periode. Zo kunnen wij op een slimme manier multi-channel drivers maken. Eén dezer dagen gaan wij deze in de markt uitrollen want deze oplossing maakt het bijvoorbeeld mogelijk om met een minder strikte binning van de led’s te werken en dus kosten te verlagen.’ De driver en de led vormen volgens Van Beusekom het technische hart van een led-verlichtingssysteem. ‘Daar waar de

led voortdurend goedkoper wordt, is dat bij de driver niet het geval. Mijns inziens zal dat ook niet of nauwelijks gebeuren omdat je voor de driver niet toe kunt met minder componenten. Om toch een relatieve prijsdaling te introduceren hebben wij de genoemde meer-kanaalsdriver ontwikkeld, maar ook een drivertopologie die efficiencies van meer dan zevenennegentig procent mogelijk maakt. Dat laatste zorgt voor een flinke sprong in lumen per watt.’

Commissioning De toenemende orders op het gebied van led-verlichting deden PRE er volgens Van Beusekom in 2010 toe besluiten die activiteiten te verzelfstandigen in de business unit LEDdriven. ‘Het was voor ons het teken om werk te maken van led-verlichting. In 2012 hebben wij voor het eerst in Frankfurt op de beurs Light+Building gestaan als startschot voor internationale expansie. Ook dit jaar zullen wij acte de présence geven. Wij denken met onze knowhow over en technologie voor drivers een sterk wapen in handen te hebben. Ik ben overtuigd dat retrofit van led-tl een overgangsmarkt is; het gebruik van een led-lichtbron in een armatuur dat eigenlijk voor een andere technologie ontworpen is. De toekomst zit in het genereren van nieuwe verlichtingsproducten die helemaal om de techniek van de led-chip is heen gebouwd. Die zullen in eerste instantie duurder zijn in

aanschaf, maar compenseren dit met nog hogere efficiency.’ Van Beusekom denkt bijvoorbeeld aan led-lijnverlichting voor distributiecentra ter vervanging van de bekende tl-lamp. Voor een Nederlandse fabrikant heeft LEDdriven haar drivertechnologie al toegepast. ‘Zij hebben en verlichtingsarmatuur ontwikkeld dat de concurrentie met T5 en T8 aankan. Het voldoet aan alle IP-eisen en kan gemonteerd worden tot een plafondhoogte van vijftien meter. Een magazijn anno 2014 heeft in vergelijking met het aantal vierkante meters relatief weinig werknemers. Dynamische lijnverlichting is daar een antwoord op. Led’s kunnen immers perfect gedimd worden. Wij hebben voor deze oem een slimme driver ontwikkeld die de lijnverlichting aanstuurt. Daglicht- en aanwezigheidssensoren worden gebruikt om te bepalen welke groepen meer licht moeten geven. Het systeem is complementair met DALI, maar kent talloze voordelen. DALI kent immers nadelen als een trage reactiesnelheid. Waar DALI verder maar één commando per seconde kan uitvoeren, is ons systeem ongelimiteerd.’ Het systeem van LEDdriven kan meerdere commando’s per seconde verwerken. Waar DALI kan dimmen in maximaal 256 stapjes, kan LEDdriven het in duizend stapjes. Van Beusekom: ‘Het dimmen is daardoor zo afgesteld dat de gebruiker het nauwelijks signaleert. Al met al maakt de software dus het verschil. Een laatste voorbeeld? Commissioning kan met een laserpointer; gewoon aanwijzen is genoeg om te adresseren!’

Co-designer ‘Zoals je merkt zijn wij meer een co-designer dan een driverfabrikant en worden we het liefst in een heel vroeg stadium betrokken in de ontwerpfase’, vervolgt Van Beusekom. ‘Wij zijn in staat met relevante spelers zo ver mogelijk in de toekomst te kijken. De partijen denken op hun beurt niet in de bestaande infrastructuur, maar willen enkel de best denkbare led-oplossing. Qua optieken, vormfactor en type led. Wij helpen hen tot een verlichtingsoplossing te komen die best in class is. Overigens zijn wij nu vooral voor oem’s binnen Europa actief, maar wij willen ook graag spelers buiten Europa gaan bedienen.’ En het zwaartepunt van LEDdriven zal volgens Van Beusekom bij de ontwikkeling van nieuwe technologie blijven liggen. ‘Een van onze klanten heeft bijvoorbeeld een enorm groot contract in Duitsland binnengehaald voor dynamische led-lijnverlichting. Dat product is zeer succesvol en inmiddels drie jaar op de markt. Met deze order krijgt de supply chain een upramp. Wij produceren echter enkel prototypes in huis en voor de productie van grote aantallen hebben we vaste partners in de supply chain. Overigens is deze dynamische lijnverlichting ook zeer goed toepasbaar in parkeergarages, sportcomplexen en fabriekshallen. Zo is het een mogelijkheid om automobilisten naar een vrije parkeerplaats te leiden en orderpickers naar het de juiste palletlocatie. Led maakt alles mogelijk, onder andere slimme communicatie. De functionaliteit gaat nu veel verder dan enkel lumen.’ LED MAGAZINE MAART • 17

Ton van der Schoot, voorzitter Vakgroep lichtreclame van UNETO-VNI:

‘Led heeft lichtreclame meer ontwerpvrijheid gebracht’ ‘Lichtreclame kent een unieke combinatie. Het is niet alleen een technische installatie, maar één met attentiewaarde. Het grootste winstpunt van led voor ons vakgebied? Led heeft lichtreclame meer ontwerpvrijheid gebracht. Daarbovenop worden led’s als lichtbron steeds krachtiger dan de voorgangers, vergen ze mits goed toegepast minder onderhoud en zetten ze een grote stap richting duurzaamheid.’ Aan het woord is Ton van der Schoot, voorzitter van de Vakgroep Lichtreclame van UNETO-VNI. Ton van der Schoot is sinds de eeuwwisseling eigenaar van adviesbureau Licht&Reclame Sign Consultants BV dat volgend jaar haar vijfentwintigjarig jubileum viert. ‘Wij vervullen de functie tussen grootgebruikers en producenten dan wel installateurs van signing’, vertelt Van der Schoot. ‘Dit doen wij voor grote bedrijven als ABN AMRO, Louwman & Parqui, Rabobank en Bavaria. Wanneer zij een project op het gebied van signing hebben, leggen zij het bijbehorende vraagstuk bij ons neer. Zo hebben wij in een half jaar tijd vijftienhonderd locaties van Bavaria van nieuwe led-signing voorzien.’

Monitoren Volgens Van der Schoot is er in de wereld van lichtreclame met name vanuit de aanhangers van neonverlichting weerstand tegen led geweest. ‘Dit werd gevoed door de lage lichtopbrengst van de eerste led-producten. De afgelopen jaren is die opbrengst echter vergaand verhoogd en zijn ook de levensduur en elektronica verbeterd. Enkel het probleem van warmteontwikkeling en warmteafvoer moet nog vaak getackeld worden.’ Het grote aantal aanbieders en de moeilijkheid om het kaf van het koren te scheiden, leidde er volgens Van der Schoot toe dat de Vakgroep Lichtreclame enkele jaren geleden met voorlichting richting haar leden is begonnen. ‘Wij zijn led-vakdagen gaan organiseren. De meest vooruitstrevende fabrikanten zijn gevraagd hun systemen aan de leden te presenteren. Vervolgens zijn wij die systemen gaan vergelijken en monitoren. Mede door die acties is de elektronica, maar ook de lichtkwaliteit wezenlijk verbeterd. Een volgende uitdaging

is de warmtehuishouding. Er gaan nog altijd lichtreclamesystemen kapot door een gebrekkige warmtehuishouding.’

Vechtmarkt Hoe sterk de opkomst van led in lichtreclame ook is – vooral in het tl-segment timmert led hard aan de weg – de volledige markt zal het volgens Van der Schoot niet snel veroveren. ‘Voor neonlichtbronnen zal er te allen tijde een nichemarkt blijven bestaan. De opliggende neonlichtreclamesystemen – en de felheid en schoonheid van neon – kan led niet evenaren.’ Nederland telt volgens Van der Schoot enkele honderden bedrijven die vormen van lichtreclame aanbieden. Er zijn dertig à vijfendertig serieuze en significante spelers waarvan het merendeel lid is van de Vakgroep Lichtreclame. ‘Dat lidmaatschap is van belang voor de sector. Die groep bedrijven probeert de kwaliteit te waarborgen en zorgt dat de prijs niet ten koste van de kwaliteit gaat.’ Een van de manieren om die kwaliteit te waarborgen is de SEI-erkenning Lichtreclame. Een pre in de visie van Van der Schoot. ‘Zeker nu ook lichtreclame relatief gezien een vechtmarkt is, is een dergelijke erkenning voor opdrachtgevers een soort keurmerk. Want het led-product is voor installateurs misschien op het eerste oog een eenvoudig product. Maar bij een toepassing als lichtreclame is het kopen van een lichtsetje en dat even installeren niet voldoende. Het totale systeem van led-module, bekabeling, voeding, inbouw en toepassing moet kloppen wat betreft attentiewaarde, lichtopbrengst, lichtkleur, lichthomogeniteit, warmtebeheersing, elektrische performance en onderhoud.’

Vakgroep Lichtreclame van UnetO-Vni De vakgroep Lichtreclame van installatiebranchevereniging UnetoVNI vertegenwoordigt bedrijven die lichtreclame-installaties ontwerpen, bouwen, installeren en onderhouden. Zij gebruiken verschillende lichtbronnen zoals neon, tl en een sterk toenemend percentage led-verlichting. Een van de wapenfeiten is de ‘Vakdag led’s in lichtreclame’ die jaarlijks plaatsvindt.


Hans Wolff over de opmars van led-verlichting binnen lichtarchitectuur:

‘Led heeft behoefte aan eerlijke, betere verantwoording over lichtkwaliteit’ ‘Het probleem met led-verlichting is dat het ontwikkeld is met slechts twee belangrijke drijfveren: een lager energieverbruik en een lange levensduur. Over andere zaken hoor je fabrikanten bij het vermarkten van hun producten nooit.’ Aan het woord is de Amsterdamse lichtontwerper Hans Wolff.

Hans Wolff kan met recht en in positieve zin een ‘ervaren rot’ in het vak van lichtontwerpen genoemd worden. In 1969 begon Wolff zijn carrière in het theater als belichter bij de musical Hair. De laatste drie decennia is Wolff actief als lichtontwerper in de gebouwde omgeving. Wolff herinnert zich een van zijn eerste gesprekken bij Nederlands bekendste lichtfabrikant in die hoedanigheid nog goed. ‘Op uitnodiging van Philips sprak ik met hen over mijn plannen met lichtarchitectuur. Ik kreeg toen de vriendelijke mededeling “Meneer wat u nu wilt gaan doen, moet u niet doen, daar is geen markt voor”. Philips had destijds de gedachte dat als eindgebruikers iets over licht wilden weten, zij wel naar hen toe kwamen. Ik zag in die tijd echter in de Verenigde Staten en Engeland al onafhankelijke bureaus met lichtarchitecten. Net als ik kwamen velen van hen uit het theater, dat was dé plek om met licht te experimenteren. En Philips? Ook zij weten natuurlijk dat lichtarchitecten inmiddels niet meer weg te denken zijn in de wereld van licht.’

Garantie ‘Het is een kwestie van ideeën en niet van budget’, vervolgt Wolff zijn verhaal over de basis van lichtontwerp. ‘Geld staat bijvoorbeeld de toepassing van led door lichtarchitecten mijns inziens niet primair in de weg. Het probleem met led-verlichting is dat het ontwikkeld is met twee belangrijke drijfveren: een lager energieverbruik en een lange levensduur. Over andere zaken hoor je fabrikanten bij het vermarkten van hun producten nooit. Kijken we naar de prestaties op de twee genoemde domeinen, dan wordt het lagere energieverbruik weliswaar gehaald, maar blijken de beweringen ten aanzien van levensduur steeds verder naar beneden te 20 • LED MAGAZINE MAART

zijn bijgesteld. Wereldwijd is Xicato zelfs de enige fabrikant die een bepaalde vorm van garantie afgeeft ten aanzien van de hoeveelheid licht en de kleurweergave.’ Wolff constateert net als vele anderen dat er helaas een groot aantal cowboys op de led-markt actief is. ‘De verwarring neemt hierdoor zienderogen toe. Niemand liegt uitgebreid en doelbewust over de prestaties van producten, maar ook vrijwel niemand vertelt het hele en eerlijke verhaal. Dat hoort helaas bij het vrije marktmechanisme en het is aan opdrachtgevers om zich beter te wapenen. Vergelijk het met het kopen van een auto, dan neem je de mooie praatjes met een korreltje zout. Vreemd genoeg wil men als er een led-aanbieder komt alles geloven. En dat terwijl je juist op je qui vive moet zijn.’

en in de afgelopen jaren talloze lichttesten uitgevoerd. ‘Wij hebben elke led-lichtbron die wij tegenkwamen voor de radiospectrummeter gehouden. Daarbij zijn wij tal van vreemde zaken tegengekomen, ook bij grote fabrikanten. De fabrikanten kijken zoals gezegd naar levensduur en energieverbruik. Iets “vaags” en moeilijk meetbaar als beleving en kleurweergave bekijken zij niet of nauwelijks. Dat vindt men moeilijk te vermarkten.’ Helaas heeft de mens volgens Wolff geen gouden standaard in zijn hoofd om wit licht te herkennen. ‘Als een museum heel slecht is aangelicht, ga je die kwaliteit al vrij snel ervaren als een nieuwe “standaard” voor wit licht. Enkel een zeer getrainde kijker ziet dat er iets mis is, maar de leek niet.’

Identificeren

Momenteel is Wolff zelf drukdoende met de nieuwe verlichting van een van Neerlands meest prestigieuze musea: het Mauritshuis te Den Haag. ‘Gelukkig is er bij het Mauritshuis geen sponsor aanwezig in de vorm van een lichtfabrikant. Wij zijn zodoende niet gebonden aan een bepaald merk lampen en kunnen selecteren op kwaliteit. Een gedwongen winkelnering komt helaas vaker voor dan je denkt. In het geval van het Mauritshuis hebben wij tot driekwart jaar geleden het gehele project doorgerekend met halogeenverlichting. Dit omdat wij twijfels hadden of wij met led zouden uitkomen. De reden waarom wij nu toch voor led kiezen, is het hoge bezoekersaantal van het musea in relatie tot de luchtbehandelingskanalen. Die laatste kunnen niet vergroot worden en daarom is elke winst op het gebied van warmtelasten een groot pluspunt. Als je de warmtelast omlaag wilt brengen valt een groot aantal technieken af, maar led niet. Wij hebben een groot aantal

Wolff moet erkennen dat het ook hem als ervaren lichtontwerper de nodige moeite heeft gekost om de kwalitatieve led-producten te identificeren. ‘Een paar jaar geleden werd ik samen met mijn vakgenoten geconfronteerd met een significante toename van led. Wij ontkwamen er niet aan om bij specifieke projecten led toe te passen. Tegelijkertijd was de kwaliteit van het led-licht ongekend slecht. Voor lichtbronnen is het zeer belangrijk dat alle kleuren uit het spectrum aanwezig zijn om een goede kleurweergave te garanderen. Juist daar gaat het vaak vreselijk fout. Fabrikanten tonen allerlei fraaie tabellen met RA-waardes. Met die RAwaardes worden vijftien referentiekleuren geduid. Veel led-fabrikanten geven enkel de eerste acht waarden weer. Laat het nu net de negende RA-waarde (rood) zijn die het moeilijkst te maken is en met grote regelmaat ontbreekt.’ Samen met Koen Smits van Lichtconsult heeft Wolff zich gewapend

Mauritshuis

metingen gedaan naar de led-lichtbronnen van verschillende fabrikanten en armaturen getest van een hele reeks leveranciers. Na lang zoeken en veel experimenteren hebben wij een, bij de huidige stand van de techniek, optimale samenstelling van ledlichtbron en armatuur gevonden. Een jaar geleden hebben wij een eerste “veldtest” uitgevoerd met het schilderij ‘ het Meisje met de parel’ van Vermeer, voordat het op wereldtournee ging. Wij hebben het kunstwerk voor vertrek in een proefopstelling uitgelicht met de door ons uiteindelijk geselecteerde led. Echter, wij hadden niemand verteld dat dit met led-verlichting gebeurd was. Van de directrice tot de restauratrice was men verbouwereerd toen men vernam dat er led-verlichting toegepast was. Men had geen enkel verschil gezien.’

Gereserveerdheid Waar het in het geval van het Mauritshuis de perfecte proef op de som was, ziet Wolff bij museu naar eigen zeggen terecht nog ongelooflijk veel gereserveerdheid. ‘Er is de laatste jaren massaal led-verlichting verkocht aan museau door een toenemend aantal fabrikanten. Je denkt letterlijk “wat vreselijk, wat is hier mis gegaan” als je op sommige plekken die verlichting ziet. Ja er

Afbeelding 1. Spectraalmeting IRC halogeenlichtbron. Er is een compleet kleurenspectrum aanwezig, waarbij het blauw/groen deel ondervertegenwoordigd is ten opzichte van het oranje/rood aandeel. Goed zichtbaar is ook dat de toegepaste IRC-techniek het infrarood aandeel sterk afkapt.

is een goede toepassing van led-verlichting mogelijk in musea, maar dat is nog geen sinecure. Niet voor niets wordt het Mauritshuis nu pas het eerste project waarbij de gehele collectie met een zeer zorgvuldig geselecteerde en geteste ledverlichting door ons wordt uitgelicht.’ Als Wolff gevraagd wordt naar zijn mooiste project met (led-)verlichting komt er een onverwacht antwoord. ‘De mooiste projecten zijn altijd de projecten waar ik mee bezig ben. Zo heb ik recent de verlichting voor een landhuis ontworpen. De met natuursteen beklede wanden kennen spleten waar led-verlichting in gemonteerd is. Daardoor lijkt het overdag alsof er daglicht doorheen komt en ‘s avonds lijkt het kaarslicht. Led is in dit specifieke geval een zeer fijne technologie om mee te spelen. Sommige zaken - bijvoorbeeld in het theater een fade van helder stralend wit licht naar zeer intiem, warm licht - kun je echter niet met een led-armatuur realiseren.’

de eindgebruikers heel goed weten wat we willen en zeer kritisch zijn als we wat kopen. Je hebt de verantwoordelijkheid om als ontwerper tot een kwalitatief goed product te komen. Als er onvoldoende budget is moet je de klant duidelijk maken dat zijn budget niet aansluit bij de wensen en eisen. Mijn belangrijkste bedrijfskapitaal is immers onafhankelijkheid en eerlijkheid. Zonder die twee zaken had ik nooit naam kunmen maken.’

Wolff spreekt met grote regelmaat met vakgenoten over de toekomst van ledverlichting. Eén zaak staat daarbij volgens de lichtarchitect als een paal boven water. ‘Mijn collega’s en ik moeten samen met

‘In bepaalde toepassingen wint led aan marktaandeel’, vervolgt Wolff. ‘Maar in andere segmenten blijken gasontladingsen fluorescentielampen nog altijd veel goedkoper en beter toe te passen. Het is een grote fout van de industrie die drie à vier jaar geleden ongelooflijk slechte producten in de markt heeft gezet. Dat heeft de consument, terecht, kopschuw gemaakt. Deze lampen gingen misschien wel lang mee, maar de lichtkwaliteit was erbarmelijk. Het is mijn grootste ergernis dat er als het over led gaat, vrijwel nooit over lichtkwaliteit wordt gepraat. Onbegrijpelijk daar licht ongekend veel invloed heeft op hoe wij dingen zien en ervaren. Ik pleit dan ook voor een eerlijkere en betere verantwoording over de kleurweergave.’

Afbeelding 2. Spectraalmeting van led-lichtbron warm-wit. Opvallend is de enorme piek in het amber, waardoor deze lichtbron in eerste instantie een prettige warme indruk maakt, maar goed zichtbaar is dat het rood aandeel in deze lichtbron vrijwel te verwaarlozen is. Hierdoor worden roodtinten niet of nauwelijks weergegeven.

Afbeelding 3. Spectraalmeting van kwalitatief hoogwaardige led-lichtbron. Het blauw/groen-aandeel is aanzienlijk hoger vergeleken met de halogeen lichtbron. Dit maakt dat de kleuren beter worden weergegeven. Het rood aandeel is aanzienlijk, maar nog altijd minder dan dat van een halogeenlichtbron.

Budget versus eisen


GeLicHt

Uit

In de rubriek UITGELICHT toont LED Magazine ieder kwartaal in woord en beeld bijzondere projecten waarin led-verlichting is toegepast. De projecten zijn stuk voor stuk uniek. Soms vanwege de omvang, een andere keer door nieuwe technologie.

Outdoor led-kroonluchter (Helmond/’s-Hertogenbosch) Fatboy is bij het grote publiek vooral bekend van het brede scala aan kleurrijke zitzakken. Het merk is inmiddels echter ‘more than a beanbag’ en voert ook een collectie unieke verlichting. In opdracht van Fatboy heeft GBO recent een nieuwe versie opgeleverd van werelds eerste outdoor led-kroonluchter: de RockCoco. GBO is al sinds 1990 actief als industrieel designbureau en sinds 2008 ook met de business unit GBO

PROJECTS die tekent voor de organisatie van tooling, productie en levering van hoofdzakelijk kunststof- en metalen onderdelen en elektronica. Rob Crins, directeur van GBO projects: ‘Wij kunnen daardoor ook complete producten leveren zoals ledarmaturen, -drivers of combinaties daarvan. Fatboy was al geruime tijd bekend met ons als ontwikkelpartner. Daar zij (technische) innovaties aan het bestaande model wilden doorvoeren, hebben zij ons om assistentie

gevraagd. De insteek was voornamelijk om de kroonluchter ook geschikt te maken voor binnen, traploos dimbaar te maken en te leveren met een geïntegreerde ceiling kit. De insteek was aanvankelijk een opdracht op ontwikkelingsgebied; wij hebben bewezen de kroonluchter ook te kunnen produceren voor zowel in- als outdoor gebruik tegen dezelfde kostprijs, maar inclusief alle nieuwe features.’

flagship store Hünkemoller (Antwerpen) Een lingeriewinkel die voorzien wordt van led-verlichting. Anno 2014 klink het niet meer zo bijzonder. Toch ligt dat bij het Hünkemoller-filiaal in Antwerpen anders. België vormt met bijna negentig filialen een belangrijke markt voor het Nederlandse lingerieconcern, maar toch heeft Antwerpen pas de eerste zogenaamde flagship store. Het nieuwe pand telt vijfhonderd vierkante meter en heeft een uniek belevingsconcept, grotendeels gerealiseerd middels led-verlichting van Philips. De etalages zijn uitgerust met een led-lichtsysteem die voorbijgangers naar de winkel moeten trekken en door middel van lichtspots de blik naar bepaalde punten in de etalages trekt. De flagship store heeft verder een ‘Sexy Shapes bra’-bar en een vip-paskamer waar achtergrond en verlichting zich aanpassen aan de behoefte van de klant en het product dat wordt gepast. Philips heeft de paskamer van de flagship store uitgerust met intelligente systemen. De experience room is voorzien van een spiegel met dynamische verlichting (wit of gekleurd licht) en een aanwezigheidsdetector. In deze paskamer kan de klant een lichtsfeer kiezen die aangepast is aan de lingerie die zij wenst te passen.



Innovatieproject LEDHEK in regio Eindhoven:

consortium ontwikkelt hekwerk met geïntegreerde led-verlichting

POWER EN PASSIE

LEDHEK. Het is de titel van een innovatieproject in de provincie Noord-Brabant dat gesubsidieerd wordt door het Samenwerkingsverband Regio Eindhoven (SRE). Het project dat halverwege vorig jaar van gestart is gegaan, moet leiden tot een marktrijp product in de vorm van een hekwerk met geïntegreerde ledverlichting. Een consortium van hekwerkfabrikant V&T Fencing, patenthouder Geert van Bergen en engineeringsbedrijf PicusLED van Rob Alferink boekt momenteel snel vooruitgang. LED Magazine neemt ieder kwartaal een of meerdere led-gerelateerde (inter)nationale innovatieprojecten onder de loep.

VOOR DE BRABANTSE ECONOMIE

Vol overgave en keihard werken voor de Brabantse economie van vandaag en morgen is al meer dan 30 jaar onze uitdaging. We zijn de spin in het web die partijen bij elkaar brengt, coalities smeedt, initiatieven van de grond tilt en projecten regisseert. Dat doen we als toegewijde promotor en acquisiteur die buitenlandse bedrijven weet binnen te halen. Als inventieve financial engineer die investeert in bedrijven of hen de weg wijst in het netwerk van kapitaalverstrekkers. Als creatieve business developer die innovaties met nieuwe marktkansen stimuleert en doet slagen. En als erkende ontwikkelaar van werklocaties die daarmee zorgt voor een kwalitatief hoogwaardig vestigingsklimaat. We geven alles wat we in huis hebben om top prestaties te leveren die de Brabantse topclusters versterken. Zodat Brabant internationaal kan concurreren en met haar kennisintensieve economie duurzame oplossingen biedt voor maatschappelijke vraagstukken.

UITDAGEN EN VERSNELLEN www.bom.nl

‘De hedendaagse maatschappij vraagt om een effectieve oplossing voor een veilige en werkbare omgeving’, opent Geert van Bergen het gesprek. ‘Licht is het toverwoord. Het zorgt voor een goed werkbare omgeving, schrikt inbrekers af en waarborgt een optimaal functionerende maatschappij. Mijn idee voor LEDHEK combineert terreinverlichting en -beveiliging in één product. Door led-verlichting te verwerken in de verticale staanders van een hekwerk wordt een optimaal resultaat behaald met betrekking tot beveiliging en verlichting van een terrein.’

Nul-serie Van Bergen patenteerde zijn idee en wist een consortium te vormen dat SRE-subsidie heeft gekregen voor de uitontwikkeling tot een marktrijp product. En dat is waar PicusLED van ondernemer Rob Alferink in beeld komt. Alferink kent een geschiedenis als systeemarchitect bij Philips Lumileds en is sinds vijf jaar actief als ondernemer. PicusLED is onder meer bekend van een project met led-verlichting in de veehouderij. Het ontwikkelde een led-systeem voor stallen van melkkoeien waardoor de

melkopbrengst identiek blijft, maar een energiebesparing tot vijfenzeventig procent mogelijk is. Sinds ruim een half jaar is de ondernemer drukdoende om samen met Van Bergen diens patent uit te ontwikkelen tot een marktrijp product. En met succes. Nog voor de zomer zal de eerste versie van het hekwerk geplaatst worden. Alferink: ‘De eerste serie van vijftig palen is geproduceerd. Dat is als het ware een nulserie om vervolgens de stap naar grotere volumes te zetten. Via een proefproject met de eerste vijftig modules kunnen wij de markt laten zien dat het systeem goed functioneert.’

Mogelijkheden toepassing LeDHeK • • • • • • • •

Terreinverlichting en beveiliging Bedrijventerreinen en laaddoks Parkeerplaatsen Schoolterreinen Sportgelegenheden en -stadions Toegangs- en verbindingswegen Winkelcentra Gebouwaanlichting

Marktintroductie De belangrijkste technologische uitdaging is volgens Alferink geadresseerd: de warmtehuishouding. ‘Binnen het omzetten van het idee naar de technologie was het thermisch management op voorhand als de moeilijkste klus aangewezen. Waar echter een hitteprobleem verwacht werd, bleek het nauwelijks een probleem. Overigens vergden het selecteren van de juiste ledjes en het toevoegen van het optiek wel de nodige aandacht. Door een venster met prisma toe

te voegen zijn wij in staat het licht volledig naar beneden te laten schijnen.’ Nu de fase van prototyping en het ontwikkelen van engineeringsamples afgerond is, ligt mogelijk een nieuwe uitdaging in het verschiet. Alferink: ‘Een volgend vraagstuk is de optie om het LEDHEK te dimmen. Vooralsnog is een succesvolle marktintroductie het eerste doel. Er is al regionale interesse getoond voor toepassing van het product in brugleuningen van wandelpaden.’ Daar hekwerken gelieerd zijn aan de bouwsector, beseffen Alferink en Van Bergen dat een grootschalige uitrol niet per definitie eenvoudig is. ‘Anderzijds is dit product voor hekwerkleveranciers een kans om een hogere positie in de keten te verwerven. Waar verlichtingsvraagstukken in de bouw altijd op het bord van de projectarchitect of -engineer lagen, kan nu ook de hekwerkleverancier die rol vervullen.’


ede eerste gemeente met compleet led-vervangingsplan doorgaande wegen ‘In tijden van bezuinigingen is led-verlichting de enige manier om met openbare verlichting grootschalige kostenbesparingen te realiseren. Je haalt de investering er dubbel en dwars uit via verminderd onderhoud, lager stroomverbruik en een afnemend aantal klachten van burgers en ondernemers.’ Aan het woord is René Spruijtenburg, in de Gelderse gemeente Ede actief als ontwerper en beheerder openbare verlichting. Samen met Angela van Weegel is hij al ruim vijftien jaar verantwoordelijk voor het licht in Ede. In het tweede artikel in een reeks van vier brengt LED Magazine de qua led-verlichting koplopende gemeenten Ede, Eindhoven, Tilburg en Utrecht in beeld.

Ede beleefde in 2005 een heuse wereldprimeur. Door de goede relatie die de gemeente met elektronica– en lichtconcern Philips had besloot het Eindhovense bedrijf in Ede haar eerste led- lichtmast te installeren. Ede nam de eerste vier exemplaren van het product in gebruik en zette zichzelf direct op de (inter)nationale lichtkaart. Het stempel van innovatieve gemeente is er nog altijd en dit alles tot tevredenheid van Spruijtenburg. ‘Door te pionieren met led – onder meer in samenwerking met Philips – hebben wij als gemeente ontzettend veel geleerd. Ten opzichte van de eerste ledlichtbronnen is de technologie anno 2014 uiteraard veel verbeterd. De grootste pluspunten zijn de toegenomen lichtopbrengst, het verlaagde stroomverbruik en het niet of nauwelijks benodigde onderhoud. Mede daardoor kunnen wij nu alle zaken die wij in de openbare ruimte willen verlichten realiseren; van wegen in woonwijken tot doorgaande en ontsluitingswegen.’

Vijftienduizend De gemeente Ede – bestaande uit de dorpskernen Ede, Bennekom, Deelen, Ederveen, Harskamp, Hoenderloo (deels), De Klomp, Lunteren, Otterlo en Wekerom – telt achttienduizend lichtmasten. In totaal zijn er al drieduizend stuks voorzien van een ledlichtbron. ‘En de overige vijftienduizend stuks zullen in de komende jaren ook van led’s voorzien worden. Het is ook de ambitie om het aantal lichtpunten in stand te houden en dit niet zoals bij sommige andere Nederlandse gemeenten af te bouwen. Wel willen wij natuurlijk alles zo efficiënt mogelijk verlichten. Qua lichttechniek, maar ook qua stroomverbruik. Het belang van veiligheid staat buiten kijf en dat is ook de voornaamste reden dat wij ondanks de bezuinigingen die ook Ede treffen het aantal lichtpunten in stand houden.’ Van de drieduizend led-lichtbronnen bevinden zich volgens Spruijtenburg er ruim negenhonderd in het buitengebied. Daarbij werd gekozen voor de producten van de Nederlandse fabrikant Innolumis. ‘Zij bieden een mooi product met vlakke armaturen waardoor het nauwelijks lichthinder en lichtvervuiling oplevert. Voor Ede – een groene gemeente – is dat zeer zeker van toegevoegde waarde voor de rijke flora en fauna.’ 26 • LED MAGAZINE MAART

Botsvriendelijke lichtmast

Luma Wanneer de vijftienduizend conventionele lichtbronnen alle vervangen zijn is volgens Spruijtenburg nog moeilijk te voorspellen. ‘In principe kiezen wij voor vervanging van de conventionele lichtbronnen bij het einde van de levensduur. In het geval van armaturen betekent dit vervanging na vijfentwintig jaar. Voor sommige typen armaturen blijkt dit echter te lang te zijn en deze vervangen wij zelfs al na vijftien jaar omdat ze simpelweg defect zijn. Masten en armaturen worden zoveel mogelijk gelijk vervangen, waardoor wij zaken zo economisch mogelijk kunnen plannen. In de komende jaren zullen er rustige jaren zijn – waarbij wij vierhonderd led-lichtmasten realiseren – maar ook drukke jaren waarin er duizend of vijftienhonderd vervangen worden. Dit is te wijten aan de wijkopbouw waarbij ook voor Ede geldt dat in bepaalde periodes hele nieuwe wijken uit de grond gestampt zijn. In de jaren zeventig was er een enorme piek in de oplevering van nieuwbouwwoningen en de meeste lichtmasten in die wijken gaan maximaal veertig jaar mee. Het moment van vervanging is nabij.’ Spruijtenburg verwacht dat er zo’n twintig jaar zullen verstrijken aleer alle openbare verlichting in Ede uitgerust is met led. ‘Binnen tien jaar zal tweederde van de verlichting van led voorzien zijn. Momenteel zijn wij drukdoende met planvorming voor het aanbrengen van led-verlichting op alle doorgaande en ontsluitingswegen. Wij hebben daarbij gekozen voor het led-armatuur Luma van Philips Indal. Uit een groep van vier à vijf leveranciers is uiteindelijk deze partij geselecteerd.’

Lichtplan ontsluitingswegen Met het vaststellen van een standaard lichtbron is volgens Spruijtenburg de grootste uitdaging gepasseerd. ‘Wij waren een van de eerste gemeenten met led-verlichting en hebben als een van de eersten de keuze moeten maken voor een led-lichtbron die in de gehele gemeente gebruikt gaat worden. Persoonlijk vond ik het vaststellen van het type armatuur en het lichtniveau het meest uitdagend. De uitvoeringsfase waar wij ons nu in bevinden is relatief gezien eenvoudiger. Mo-

Dat de gemeente Ede innovatief was bleek in 2012 eens te meer toen het als een van de eersten een Belgische innovatie omarmde: de botsvriendelijke lichtmast ZIPpole. Inmiddels staan er in Ede vijfentwintig exemplaren opgesteld. ‘En vreemd genoeg is er nog geen één mast geraakt’, constateert Spruijtenburg. ‘En gelukkig maar!’ De ZIPpole is door Ede geplaatst om het aantal verkeersslachtoffers te verminderen en de schade aan voertuigen te beperken. De zogenaamde ZIPpole breekt niet af en schuift niet weg bij een aanrijding en is daarmee een veilige lichtmast. Het voertuig dat de lichtmast raakt wordt bij een aanrijding afgeremd door de bijzondere constructie van de mast. De ZIPpole is speciaal ontworpen voor crashtoepassingen. Het Belgische bedrijf Safety Product is leverancier van de lichtmasten.

menteel werkt Spruijtenburg dus aan een lichtplan voor alle ontsluitingswegen. En voor die ontsluitingswegen is de energiewinst volgens Spruijtenburg groot, tot wel veertig procent. ‘Maar belangrijker nog is het verminderde onderhoud. Niet alleen neemt in gebieden met led-verlichting het aantal klachten van burgers over defecte lampen en lichthinder sterk af, maar hoeven de onderhoudsverantwoordelijken ook veel minder vaak uit te rijden. Zo hoeven zij in de praktijk niet of nauwelijks naar de negenhonderd masten die in het buitengebied uitgerust zijn met led-verlichting.’

iPad In het lichtplan wordt het lichtniveau op de verschillende ontsluitingswegen ook naar hetzelfde niveau getrokken. Waar de ene weg nu beter verlicht is dan de andere, zal dit in de toekomst niet langer het geval zijn. Spruijtenburg: ‘Alle wegen moeten netjes verlicht zijn. Verder dienen kruispunten beter verlicht te zijn. Vandaag de dag stellen wij andere eisen aan de openbare verlichting dan in het verleden. Dit komt mede doordat er meer ouderen op de weg zijn. Die doelgroep ziet slechter en daar dienen wij als gemeente rekening mee te houden. Een oudere heeft nu eenmaal meer licht nodig dan een jongere. Vanwege bezuinigingen wegen verlichten tegen de ondergrens levert misschien op korte termijn wel een besparing op, maar op de langere termijn kom je jezelf tegen als het aantal meldingen vanuit de vergrijzende samenleving toeneemt.’ Inmiddels is het lichtplan na twaalf maanden rekenwerk bijna gereed en zijn alle straatlantaarns op doorgaande en ontsluitingswegen in Ede doorgerekend om uitgerust te worden met led-verlichting. Spruijtenburg: ‘In totaal gaat het om een kleine drieduizend armaturen waarvan de huidige en nieuwe situatie in kaart is gebracht. Door een speciale applicatie – die

ontwikkeld is door DBL verlichting – en via een iPad te benaderen is kunnen monteurs zien of een defect armatuur voorzien moet worden van led. Op die manier boekt de monteur veel tijdwinst. Als ik mij niet vergis zijn wij de eerste gemeente in Nederland die een compleet led-vervangingsplan voor alle doorgaande wegen heeft klaarliggen.’

Baanbrekende innovaties Door tijdgebrek is Spruijtenburg geen lid van het InterGemeentelijk–overleg Openbare Verlichting (IGOV) maar hij staat wel in nauw contact met omliggende gemeenten. ‘Zo spreek ik regelmatig met collega’s uit Wageningen, Barneveld, Wijchen en Nijmegen. Je kunt immers van elkaar leren en de opgedane kennis kan elke gemeente in haar eigen visie verwerken. Ook als er nieuwe technologie geïntroduceerd wordt bij een collega is dat immers leerzaam. Zo geloof ik dat er in de openbare ruimte ongetwijfeld een concurrerende technologie voor led-verlichting komt. Led is niet het laatste dingetje, over vijf tot tien jaar zal er een opvolger van led zijn.’ Op zijn wensenlijstje heeft Spruijtenburg geen baanbrekende innovaties staan. Een lage kostprijs is gezien de overheidsbezuinigingen misschien wel zijn grootste wens. ‘Maar als ik dan toch één innovatie moet noemen, is het een energieneutrale lichtmast. Een betaalbare mast met armatuur die zijn eigen stroom genereert en als het ware off-grid kan fungeren. Het toevoegen van intelligentie aan de lantaarnpalen staat veel minder hoog op mijn wensenlijstje. Dit is hoogstens interessant voor gebieden waar cameratoezicht gewenst is of voor het aanwenden van extra licht als er een calamiteit is. Op doorgaande wegen of woonwijken is het toevoegen van intelligentie aan straatlantaarns lichtmasten absoluut niet noodzakelijk en kost het enkel extra geld. Dat is een investering die zich niet terugverdient.’ LED MAGAZINE MAART • 27

offiCial hoST:

may 13-14, 2014 amSTerdam arena

JARGOn

LeD

Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

LOR

Light Output Ratio, de verhouding tussen de totale hoeveelheid licht die wordt uitgestraald door een armatuur en de totale lichtopbrengst van de lampen die erin branden. De lichtopbrengstverhouding is altijd kleiner dan één.

(afgekort cd)

450

parTiCipanTS laST year

more Then 28 CounTrieS were preSenT laST year!

The SmarT CiTy revoluTion: be inSpired and geT ConneCTed!

www.SmarTCiTyevenT.Com

Dit is het apparaat dat dient voor het verdelen, filteren of vervormen van het licht van led’s. Het armatuur bevat alle componenten die nodig zijn voor het bevestigen en beschermen van de led’s en voor aansluiting ervan aan de voedingsspanning.

Een niet verstelbaar inbouw- of opbouwarmatuur met een omlaag gerichte lichtbundel.

Oftewel lichtintensiteit. Alle lichtgevende vlakken hebben een bepaalde luminantie omdat ze licht doorlaten of reflecteren. De luminantie is wat het oog ziet en is onafhankelijk van de afstand. Als je verblind wordt, noemt men de luminantie te hoog. De eenheid is Candela per vierkante meter.

De eenheid die gebruikt wordt voor het uitdrukken van lichtsterkte. De lichtsterkte geeft aan hoeveel licht zich bevindt in ieder stukje van een lichtbundel (een lichtbundel is het geheel van een aantal lichtstralen). De lichtsterkte van led’s en led-lampen wordt uitgedrukt in millicandela (mcd). Duizend millicandela is gelijk aan één candela.

Armatuur (luminaire)

LIGTHER Luminantie (cd/m2)

Candela

over

DOWN

LICHT Lm/m

2

STROOM

Het vermogen dat door de lichtbron in de vorm van zichtbare straling wordt uitgezonden. De lichtstroom heeft de eenheid lumen (lm).

Notatiewijze van de verlichtingssterkte van een bepaalde oppervlakte. Dit komt overeen met de lichtstroom (aantal lumen) dat erop invalt per vierkante meter en dit alles op één meter afstand van de lichtbron. Horizontale sterkte duidt het licht op een tafel, verticale sterkte tegen een muur.


In de rubriek de Start-Up spreekt de redactie iedere editie met een startende ondernemer die zijn kansen probeert te verzilveren in de wereld van led-verlichting. In deze editie spreken wij met Frank den Ridder van Dazzletek, een spin-off van een spin-off. Vitelec, zelf in 1993 ontstaan als spin-off van Philips, verzelfstandigde namelijk afgelopen zomer een deel van haar bedrijf onder de naam Dazzletek. Deze techno start-up is gespecialiseerd in de ontwikkeling van intelligente lichtcontrolesystemen. Het ‘Intelligent Lighting Control System’ dat qua technologie bezien het startpunt vormt van Dazzletek, is ontwikkeld om vernieuwing – lees de introductie van led-verlichting – te faciliteren op de internationale verlichtingsmarkt. ‘Het is een volledig draadloos systeem bestaande uit modules die in een verlichtingspunt, zoals een straatlantaarn, worden gemonteerd en zodoende besturing van de lamp op afstand mogelijk maakt’, opent Den Ridder het gesprek. ‘Hierdoor kunnen lampen individueel of in groepen geschakeld en gedimd worden. In het geval van straatlantaarns kan het licht in de nachtelijke uren bijvoorbeeld terug gedimd worden naar een niveau van twintig procent en detectoren kunnen er weer voor zorgen dat het licht tijdelijk opgeschakeld wordt naar honderd procent wanneer voorbijgangers passeren.’

Zware metalen De eerste projecten in Nederland zijn samen met system integrator Luminext

lie Blik)

(fotografie: Ju

gerealiseerd. ‘In feite is het controlesysteem op hun verzoek ontwikkeld, maar wel op eigen risico’, vertelt Den Ridder. ‘De interesse vanuit de markt bleek daarna dusdanig groot te zijn dat wij vorig jaar de stoute schoenen hebben aangetrokken en Dazzletek hebben opgericht. De eerste zes maanden van het bedrijf zijn benut om een nieuwe generatie van ons systeem te ontwikkelen met een eigen design, behuizing en besturingssoftware. De tijd is nu rijp om op volle snelheid naar de markt te gaan. Dat doen wij met het motto “make complex lighting easy”, want het belangrijkste element van ons systeem is het principe van plug-and-play.’ Logischerwijs is Luminext daarbij een logische partner. ‘Luminext is inderdaad onze eerste partner, die In Nederland al vele duizenden exemplaren van ons systeem hebben geïnstalleerd. Nu zoeken wij ook buiten de landsgrenzen naar partners. Op het gebied van openbare en industrieverlichting is Duitsland een zeer interessante markt. Daar moeten voor eind 2015 vele miljoenen inefficiënte HQL-lampen vervangen worden. Door de nieuwe (led-) verlichting stuurbaar te maken kan men enorme besparingen realiseren.’

stARt

Bredaas Dazzletek wil wereld veroveren met intelligente lichtcontrolesystemen

De UP

Krenten Inmiddels zijn er volgens Den Ridder voor de eindgebruikers verschillende modules beschikbaar van het lichtcontrolesysteem; een oplossing voor Dali, één tot tien volt en voor DMX (kleurenverlichting). ‘Wij overwegen ook om een goedkopere module te maken voor de onderkant van de markt. Dat is ook een alternatief voor lijnverlichting in industriële oplossing. De kantorenmarkt willen wij niet bedienen. Het is vooral de kunst de krenten uit de pap te halen in de gigantische markten van industrie en openbare verlichting.’ Over de uitdaging met het oog op de toekomst is Den Ridder duidelijk. ‘Het allerbelangrijkste is het vinden van goede partners’, stelt de ondernemer. ‘Veel partijen zeggen dat ze partner zijn, maar zijn het niet en worden het ook niet. Het is bijzonder lastig om het kaf van het koren te scheiden. Een goede partner kan enerzijds een system integrator zijn die verlichtingsprojecten uitvoert en anderzijds kan het een armaturenproducent zijn die zijn armaturen slimmer wil maken.’ LED MAGAZINE MAART • 31

FHI LED Cluster viert in 2014 vijfjarig jubileum LED Evenement:

‘Wij zijn er om de BV nederland te stimuleren’ De federatie van technologiebranches FHI is het collectief van technologiebedrijven die in de Nederlandse markt actief zijn als aanbieders van industriële elektronica, industriële automatisering, laboratoriumtechnologie en medische technologie. Binnen de vier branches bestaan clusters waarin gelijksoortige bedrijven zijn georganiseerd. ‘En één van die clusters is het LED Cluster’, vertelt Harm Wijsman, werkzaam bij het FHI en verantwoordelijk voor het LED Cluster. ‘Net als de FHI ooit het leven zag als organisatie van een beurs voor leveranciers van laboratoriumapparatuur, heeft het LED Cluster ook haar eigen event: het LED Evenement. Dat vindt dit jaar voor de vijfde keer plaats (red. zie kader) en hierbij staat elektronica die ten bate van led-verlichting wordt gebruikt gedurende één dag centraal.’

Conformeren ‘Universal Science is zo’n tien jaar geleden om een andere reden dan de evenementen lid geworden’, vult Ad Musters, managing director van Universal Science aan. ‘Ons bedrijf groeide jaar op jaar en er ontstond een behoefte om ons te conformeren aan een cao of branchevereniging. De keuze is toen op het FHI gevallen. Zij zijn ons sindsdien van dienst geweest met tal van zaken, van juridische bijstand tot verzekeringen. En zo kwam het dan ook dat wij ons als led-bedrijf in 2009 bij het LED Cluster voegden.’ Universal Science is een bedrijf met vestigingen in Nederland, Engeland, Italië en Frankrijk. In de loop der jaren is het bedrijf van producent uitgegroeid tot een waar kenniscentrum voor standaard, maar juist ook klantspecifieke led-modules voor bedrijven in het professionele segment. Bovendien fungeert het ook als leverancier van printplaatmaterialen en diverse thermal interface materialen waaronder thermisch geleidende tape. Musters: ‘Het gaat daarbij zowel om enkelstuks als om de productie van led-modules in hoge volumes.’ In de visie van Musters is het LED Evenement de jaarlijkse gelegenheid 32 • LED MAGAZINE MAART

Het LED Evenement van het FHI LED Cluster viert dit jaar haar vijfjarig jubileum. In die periode is het evenement uitgegroeid tot dé jaarlijkse ontmoetingsplek voor led professionals die geïnteresseerd zijn in de laatste elektronica-ontwikkelingen bij in Nederland gevestigde led-bedrijven. Een gesprek met Harm Wijsman (FHI LED Cluster) en Ad Musters (Universal Science).

Het fHi LeD cluster in het kort Het LED Cluster van de FHI bestaat uit zo’n veertig leden die gespecialiseerd zijn in de voortbrenging van led-applicaties. Het gaat om productiebedrijven en ontwikkelaars, maar ook om componentenleveranciers en testbedrijven. Het cluster organiseerde afgelopen jaar voor de vierde keer het LED Evenement en wist ruim zeshonderd bezoekers te trekken. In 2014 vindt het LED Evenement plaats op dinsdag 2 december bij 1931 Congrescentrum Brabanthallen in ’s-Hertogenbosch.

voor Nederlandse led-stakeholders om kennis te delen en daardoor te vermenigvuldigen. ‘Natuurlijk, bij de eerste editie vond iedereen het spannend om een inkijk in zijn keuken te geven, maar inmiddels weet men niet beter.’ Wijsman: ‘Meestal vinden er ook één of twee clusterbijeenkomsten voorafgaand aan het evenement plaats. Ook daar vindt kennisdeling plaats. Overigens is led sinds de start van het evenement meer een commodity geworden waardoor men gemakkelijker in het openbaar over de eigen technologieontwikkeling praat.’ Musters: ‘Natuurlijk zijn het soms concullega’s die je een deel van je kennis onthult, maar het is een gepasseerd station dat wij daar als cluster moeilijk over doen. Het LED Evenement is er om de BV Nederland te stimuleren.’ Het LED Cluster beweegt volgens Wijsman dan ook met de trends mee. ‘De kennis over led-technologie neemt steeds verder toe. Het cluster zal actief zijn zolang er vraag naar kennisdeling over technische uitdagingen bestaat. Met het evenement adresseren wij dat. Op het moment dat alle zaken gestandaardiseerd worden en de technologie volledig uitgekristalliseerd is, zal het nut van het cluster veel minder zijn.’ ‘En die standaardisatie komt

misschien sneller dan verwacht’, vult Musters aan. ‘De groeilijn van productie in Europa ten behoeve van de led-markt gaat enkel omhoog. Over een paar jaar zal daar een knikje in komen. De technologie zal op dat moment een standaardisatie ondergaan. Een goed voorbeeld is de Chips On Board (COB) led-module. Sinds die op de markt is kunnen tal van bedrijven daarmee opeens op eenvoudige manier een led-armatuur vervaardigen. De afgelopen jaren is er daardoor relatief gezien al minder over de led als bouwsteen zelf gepraat. Het gaat meer over optieken, drivers, elektronica en thermisch management. Dat illustreert de start van standaardisatie.’

Explosieveilig Toch ziet Musters op technologisch vlak nog uitdagingen genoeg. Zo wil zijn bedrijf meer en meer expertise verwerven in led-verlichting in het high professional segment. ‘Ik denk daarbij aan explosieveilige, offshore of hoge bakenverlichting. De bedrijfszekerheid van die verlichting is cruciaal. Bij dergelijke verlichting worden de opgegeven specificaties van de verlichting gecertificeerd. Die specificaties mogen daarna niet meer

gewijzigd worden. De eisen zijn een uitdaging.’ Volgens Musters is het realistisch om te verwachten dat een substantieel deel van de led-producten die op de binnenlandse markt zullen komen Nederlandse technologie zullen bevatten. ‘Alle leden van het LED Cluster leveren een wezenlijke bijdrage om led-producten werkend te krijgen. Niet voor niets keren steeds meer original equipment manufacturers (oem’s) met hun productiefaciliteiten terug naar Europa. Zij willen hun producten om meerdere redenen lokaal sourcen. Het varieert van het in de hand willen houden van kwaliteit tot snel willen schakelen. Dit komt mede doordat het beslismoment bij fabrikanten steeds verder opschuift. Tel daarbij op dat de prijs van led jaarlijks met vijftien tot vijfentwintig procent daalt en de lumenoutput met tien procent per jaar stijgt en niemand wil voorraad op de plank hebben liggen. Ook wij opereren zo veel mogelijk op deze wijze. Wij komen enkel in actie met assemblage als de klant een harde order afgeeft. Jaarlijks verwerken wij zo dertig miljoen led’s, voornamelijk high power leds, in kleine en middelgrote series maar ook in high volumeproducten zoals mid power range led-modules.’ LED MAGAZINE MAART • 33

inteRnAtiOnAAL

LightRec Nederland-directeur Jeroen Bartels over invoering AVV:

cree verbrijzelt referentiekader met eerste led-armatuur van tweehonderd lumen per watt Het Amerikaanse Cree heeft een belangrijke mijlpaal bereikt met de presentatie van het eerste concept led-armatuur met tweehonderd lumen per watt. Het Amerikaanse overheidsorgaan Department of Energy voorspelde eerder nog dat een dergelijke prestatie pas na 2020 mogelijk zou zijn. Baanbrekende innovaties van Cree zorgen volgens de organisatie voor een drastische versnelling van de roadmap. Het zou mede mogelijk gemaakt worden door de verticale integratie binnen Cree, waar innovaties in led-chips, optica, materialen en systeemontwerp onder één dak plaatsvinden.

Het conceptarmatuur van Cree kent tweeëndertighonderd lumen en levert ruim tweehonderd lumen per watt met een kleurweergave-index (CRI) van tachtig en bij een kleurtemperatuur van drieduizend Kelvin. ‘Het demonstreren van dit armatuur illustreert onze leidende positie in led-verlichting’, aldus Norbert Hiller, Cree’s executive vice president, bij de bekendmaking. ‘De innovatie die nodig is om deze recordprestatie te leveren, luidt een nieuw tijdperk van betere prestaties, kwaliteit en betaalbaarheid voor onze led-verlichting in.’

Racesnelheid Het tempo van de race naar de led-producten met het hoogste aantal lumen per watt bereikt inmiddels een duizelingwekkende snelheid. De vooruitgang van de technologie wordt daarbij de laatste jaren door experts dus veelal beoordeeld op het aantal lumen per watt. Onderzoekers van Philips Lumileds maakten in het voorjaar van 2013 bekend een tl-led-prototype ontwikkeld te hebben (ter vervanging van tl-verlichting) die destijds een recordopbrengst van tweehonderd lumen per watt aan wit licht van hoge kwaliteit produceerde. Het elektronicaconcern meldde toen de verwachting dat het product in 2015 op de markt zal komen voor kantoor- en industrietoepassingen.


Groten der aarde Cree lijkt daarbij inmiddels dus de voornaamste uitdager van Philips Lumileds. Want waar Aziatische fabrikanten vandaag de dag veel in de melk te brokkelen hebben, stond aan het eind van de jaren tachtig al een Amerikaanse speler op die anno 2014 samen met Philips Lumileds nog altijd een voorhoederol vervult in de led-industrie. Cree, opgericht in 1987, introduceerde in 1989 haar eerste blauwe led. Samen met Philips behoort Cree inmiddels dus tot de groten der aarde als het om led-verlichting gaat. Cree levert niet alleen led-armaturen en -lampen, maar ook blauwe en groene led-chips en heeft bovendien een ongekend groot aantal patenten voor led-technologie in haar bezit. Bovendien heeft het bedrijf samenwerkingsverbanden met diverse Zuid-Koreaanse en Taiwanese led-fabrikanten. Verder heeft het een langdurige samenwerking met de Oostenrijkse Zumtobel Group (op haar beurt weer een marktleider in de verkoop van professionele verlichting) voor de verkoop van Cree’s led-downlights. Een van de meest prestigieuze led-projecten in het bestaan van Cree werd gerealiseerd voor de Olympische Spelen van 2008 in Beijing. Toen voorzag het bedrijf het stadion het Vogelnest en het Water Cube Aquatic Center van zevenhonderdvijftigduizend RGB-led-chips.

‘inzameling lampen hoort tussen spreekwoordelijke oren te zitten’ In de maand februari is er een Algemeen Verbindend Verklaring (AVV) van kracht geworden voor alle Nederlandse producenten en importeurs van led-, maar ook andere energiezuinige verlichting. De maatregel zorgt ervoor dat alle producenten bijdragen aan de inzameling en recycling van verlichting. Voornaamste doel van de AVV is het veilig stellen dat ook in de toekomst zo veel mogelijk lampen en armaturen worden gerecycled. Een gesprek met Jeroen Bartels, directeur van LightRec Nederland dat de AVV aanvroeg bij de minister, over de gevolgen voor installateur én producent.

‘De minister reikt LightRec Nederland met de AVV de helpende hand zodat de sector aan de nieuwe Europese regelgeving kan voldoen’, stelt Bartels. ‘Met de AVV verandert er voor installateurs overigens niets. Voor hen is enkel geborgd dat zij oude verlichting in de komende tijd – tot en met eind 2018 – kunnen inleveren en er zo van verzekerd zijn dat deze goed verwerkt wordt. Installateurs hebben immers in het kader van de regeling bedrijfsafval de verplichting hun verwerkte en afgedankte lampen in te zamelen (red. zie kader ‘De installateurs, afvalstoffenregistratie en lampen).’

Uitfasering Voor producenten is er door de AVV wel een belangrijke verandering opgetreden: enerzijds is de financiering van de inzameling van lampen die gerecycled dienen te worden verankerd en anderzijds is de branche voorbereid op de uitfasering van spaar- en tl-lampen. Bartels: ‘Want er gaat vanaf nu echt een transitie plaatsvinden van gasontladingslampen naar led-lichtbronnen. In de cijfers die fabrikanten van ledproducten aan ons overhandigen, zien wij dat er een exponentiële groei is.

Het aantal led-lampen dat op de markt komt is weliswaar nog niet de helft van het aantal gaslampen, maar het gaat wel met honderden procenten per jaar omhoog. Het moment dat er geen spaarlampen meer op de markt komen nadert met rasse schreden. De AVV is voor led-producenten juist daarom zeer belangrijk. Het voorkomt onder meer dat het uiteindelijk de led-producenten zijn die opdraaien voor de recyclingkosten van spaarlampen.’

>>>

De installateur, afvalstoffen en lampen Nederlandse ondernemingen moeten bedrijfsafval scheiden en gescheiden afvoeren. Installateurs kunnen dit zelf doen, maar ook de gemeente of een erkende particuliere inzamelaar danwel afvalverwerker. Gemeenten zijn, anders dan bij huishoudelijk afval, echter niet verplicht om bedrijfsafval op te halen. Als installateurs afvalstoffen – en dus ook afgedankte lampen – doorgeven aan een erkende inzamelaar, moet deze dit registreren.


>>>

Tier-one, tier-two and tier-three suppliers in the open high-tech supply chain in the Netherlands have joined forces to create Brainport Industries. Brainport Industries designs, develops and manufactures leading, advanced, precise and intelligent high-tech equipment.

YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

Volgens Bartels schroeft de nieuwe wetgeving de inzamelingsambitie ook fors op. ‘Voor Nederland betekenen de nieuwe doelstellingen een verdubbeling van de inzameling van elektrische apparaten. Dat regel je natuurlijk niet op productniveau, maar ook LightRec wil de inzameling van lampen en armaturen flink opschroeven. Vandaar ook dat wij onze uitvoeringsorganisatie Wecycle voor deze inzamelingsactiviteiten goed geëquipeerd hebben. De opdrachtgevers van Wecycle zijn zeven productstichtingen waaronder LightRec Nederland waarin zestienhonderd producenten en importeurs zijn verenigd. Met het opschroeven van de ambitie zoeken wij ook naar manieren voor installateurs om producten als spaar-, tl- en led-lampen gemakkelijker in te leveren. Zo zijn er afspraken gemaakt met de Technische Unie om via hun retourlogistiek lampen in te zamelen. Alle chauffeurs van Technische Unie nemen straks bij het leveren van nieuwe producten aan installateurs oude producten weer mee. Dat is een essentiële verbetering die ontstaat vanuit de activiteiten van Wecycle.’

Ketenbreed

www.brainportindustries.com YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

En wanneer Bartels een jaar na het van kracht worden van de AVV tevreden terugkijkt? ‘Als het inzamelingspercentage substantieel verbetert. Dat geldt niet alleen voor led-lampen, maar ook voor spaarlampen en tl-buizen. Tevredenheid treedt eigenlijk pas op als de eindgebruikers zich ervan bewust zijn dat zij defecte lampen apart moeten houden en aan hun installatiebedrijf moeten overhandigen voor juiste verwerking. Het is een ketenbrede aangelegenheid. Van de aannemer die of het sloopbedrijf dat netjes alle armaturen en lampen uit plafonds uitbouwt tot de professionele eindgebruikers die versleten verlichting in huis hebben.’ Volgens Bartels moet de inzameling van lampen tussen de spreekwoordelijke oren komen te zitten. ‘Of je nu een duurzaamheidsbeleid hebt of niet, inzamelen moet de standaard zijn. Wij zijn daarom letterlijk op jacht naar freeriders die zich al dan niet bewust aan de regelgeving onttrekken. In de praktijk blijkt dat een significant aantal led-importeurs zich vaak niet bewust is dat het een wettelijke verplichting is om deel te nemen aan het inzamelingsprogramma.’

internationale wetgeving Sinds drieënhalf jaar worden in Europa gloeilampen en andere energieverspillende lampen gefaseerd verboden. Ook in de Verenigde Staten zijn per 1 januari 2014 alle gloeilampen verboden. Het is daarmee een onomkeerbare internationale trend. Leden spaarlampen worden als energiezuiniger alternatief aangeboden. Het blijft echter niet bij een verbod op gloeilampen, want voor de nieuwe lampen geldt ook een inzamelingsplicht aan het einde van de levensduur. Alle producenten en importeurs hebben de wettelijke verantwoordelijkheid om afgedankte elektrische apparaten en energiezuinige verlichting verantwoord te laten inzamelen en recyclen. Deze verantwoordelijkheid komt voort uit Europese wetgeving over Waste of Electric and Electronic Equipment (WEEE). Sinds enkele weken kent Nederland een zogenaamde Algemeen Verbindend Verklaring (AVV) voor producenten en importeurs van verlichting. Deze AVV zorgt ervoor dat alle marktpartijen bijdragen aan de inzameling en recycling van energiezuinige verlichting. Voornaamste doel van de AVV is het veilig stellen dat ook in de toekomst zoveel mogelijk lampen en armaturen worden gerecycled. De AVV is aangevraagd door de stichting LightRec Nederland. Enerzijds vanwege nieuwe Europese regelgeving die sinds half februari van kracht is – en waardoor Nederland zich eraan committeert om in 2019 vijfentachtig procent van alle vrijkomende e-waste in te zamelen en te recyclen – maar ook om voldoende financiële middelen te vergaren. Want door de versnelde opmars van de led-lamp valt de verkoop van spaarlampen in de komende jaren ver terug. Om te voorkomen dat over enkele jaren alleen led-producenten voor de recyclingkosten opdraaien, is het volgens Lightrec Nederland belangrijk dat er nu een voorziening wordt gevormd waaraan alle producenten en importeurs van de verschillende soorten lampen bijdragen. Met de AVV worden alle Nederlandse importeurs en producenten verplicht om bij te dragen aan het systeem.


nederlandse bedrijven geven massaal acte de présence op Light+Building

Philips vordert snel met licentieprogramma: ‘Vierhonderdste licentiehouder in zicht’ Het is inmiddels bijna zes jaar geleden dat Philips met haar Intellectual Property & Standards onderdeel op de Light+Building 2008 haar licentieprogramma introduceerde voor het gebruik van led-verlichtingsarmaturen. Met het programma stelt Philips sindsdien intellectueel eigendom voor basisuitvindingen voor ledarmaturen via licenties aan derden beschikbaar. Met de 2014-editie van de Light+Building in het vooruitzicht, nadert Philips de grens van vierhonderd bedrijven die gelicenseerd zijn. Hieronder zijn grote namen als Acuity Brands, Cree, Lemnis Lighting, Osram, TCP, Trilux en Zumtobel.

Frankfurt en zestig Nederlandse bedrijven maken zich op voor de achtste editie van Light+Building. Met 2.300 exposanten en zo’n tweehonderdduizend bezoekers is het dé toonaangevende vakbeurs voor verlichting, elektrotechniek en gebouwenautomatisering. Centraal staan de energiebesparingen die gebouwen- en energiebeheerssystemen kunnen genereren en het ‘slimme’ gebouw als energieproducent en -leverancier. Natuurlijk is er ook veel aandacht voor het volwassen worden van de markt van de led’s.

Zestig exposanten uit nederland In totaal presenteren zestig Nederlandse bedrijven zich van 30 maart tot en met 4 april 2014 in Düsseldorf op de vakbeurs Light+Building. Onder hen multinationals als Philips, Mean Well Europe en Iris Ohyama Europe, maar juist ook het middenen kleinbedrijf is aanwezig. Van Veko Light Systems tot LEDdriven, BB-Light Concepts, Triolight, PoleLED, Lumission en Lightronics.


Tweehonderdveertigduizend vierkante meter. Dat is het netto beursoppervlak van Light+Building 2014. De tweejaarlijkse beurs trok de voorgaande editie 2.300 exposanten en een slordige tweehonderdduizend bezoekers. Cijfers die de organisatie opnieuw hoopt te overtreffen. Bij de exposanten is er in ieder geval een wachtlijst en hebben 2.387 bedrijven een plaatsje bemachtigd. Light+Building mag zich inmiddels dan ook het neusje van de zalm noemen als het gaat decoratieve, technische, buiten- en straatverlichting. Dit alles veelal op led-technologie. De lichttechnische onderdelen en toebehoren krijgen logischerwijs evenals elektrotechniek en huis- en gebouwenautomatisering de nodige aandacht.

Gedigitaliseerd huis En ook de Nederlandse installateurs, architecten, ‘lichtambtenaren’ en andere geïnteresseerden weten de vakbeurs massaal te vinden. Branchevereniging NSVV organiseert op 1 en 2 april zelfs een busreis. De Nederlanders behoren dan ook tot de top tien van bezoekers die van buiten Duitsland komen. Meer dan veertig procent van de bezoekers heeft geen Duitse nationaliteit. Hoogtepunten zullen voor hen wellicht de tentoonstelling ‘Smart Power Building – uw gebouw in een smart grid’ en het ‘gedigitaliseerde huis’ van ZVEI zijn, de Duitse vereniging van ondernemers in elektriciteit en telematica. Voor alle ins en outs is er dit jaar een gratis app voor smart phones beschikbaar.

CLS is een van de Nederlandse bedrijven. In hal vier toont de onderneming twee geheel nieuwe productlijnen. De nieuwe CLS Sapphire trackrail armaturen zijn in achthonderd verschillende uitvoeringen verkrijgbaar. Met de keuze uit verschillende lumenstromen oplopend tot 3500 lumen, kleurtemperaturen en CRI-waardes is de Sapphire volgens business development manager Jasper te Selle voor alle mogelijke toepassingen inzetbaar. ‘Voor museale toepassingen biedt de Sapphire de mogelijkheid om alle mogelijke kleuren correctiefiltermaterialen toe te passen. Voor de officiële introductie hebben wij al enkele honderden armaturen geleverd aan diverse musea in Nederland. De tweede nieuwe lijn die wij presenteren is de CLS Lina Serie. Ook bij de Lina serie kunnen ontwerpers en designers via de online product configurator het gewenste armatuur zelf creëren.’ Op haar beurt toont Bailey Electric & Electronics de geheel vernieuwde website met een ecommerce systeem dat uitgebreid is. De laatste ontwikkelingen op het gebied van de vakbeurs Light+Building volgen? Bekijk het dossier op de website van LED Magazine (www.ledmagazine.nl/lightbuilding)

Philips is in de internationale verlichtingsindustrie een van de weinige partijen die proactief licenseert. Naar eigen zeggen om de markt sneller te doen overschakelen van conventionele naar led-verlichting. Het aantal gelicenseerde bedrijven neemt razendsnel toe. Waren het er in mei 2012 – vier jaar na de lancering – nog maar tweehonderd, een jaar later waren het er in mei 2013 al driehonderd en nu nadert de vierhonderdste licentiehouder. Amerika en Europa zijn de grootste afnemers, gevolgd door Azië. Frank Bistervels (Senior Director IP Licensing) over die geografische verdeling: ‘Het is een consequentie van onze aanpak. Wij kiezen er voor de licentiediscussie met het bedrijf te voeren dat de led-verlichting onder haar eigen merknaam verkoopt. Dat zijn niet noodzakelijkerwijs de producerende bedrijven in Azië.’ Bistervels verwacht dat de groei van het aantal licentiehouders nog enige tijd zal voortduren. ‘Niet alleen zien meer en meer bedrijven de toegevoegde waarde van ons programma, maar led is ook een groeimarkt. Het intellectuele eigendom dat wij licenseren beslaat niet alleen het technische hart van led-armaturen maar ook verschillende uitvoeringsvormen en toepassingen van het

eindproduct. Het technisch hart van het led-verlichtingssysteem inclusief technologie om de led aan te sturen en de lichtkwaliteit te beïnvloeden bevinden zich dus in het programma. Via een contract regelen wij de toegang tot die technologie, in plaats van de technologieën en uitvindingen waar wij in geïnvesteerd hebben voor ons zelf te bewaren als monopolist. Wij zijn van mening dat het voor de voortgang van industrie beter is als je het ook aan derden ter beschikking stelt. Wij zien het als een bevestiging van onze rol als technology leader dat wij onze technologie met anderen delen. Anderzijds is het pakket met ruim elfhonderd patenten ook niet allesomvattend. Sommige zaken zitten er niet in. In het licentieprogramma zitten overigens ook octrooien die wij zelf niet naar de markt brengen.’ ‘De voornaamste uitdaging voor de komende jaren is het in gesprek raken met de juiste partijen’, vervolgt Bistervels. ‘Er zijn zeer veel nieuwe initiatieven en het is niet altijd even duidelijk welke weg die naar Rome leidt het snelst is. De meest wezenlijke discussie over de relevantie van het licentieprogramma is met de bedrijven die zelf innoveren. Die twee werelden kunnen echter perfect in hybride leven. Zelfs bedrijven die intern een zeer hoge R&D-inspanning leveren kunnen onze technologie gebruiken. Wij verplichten ook niemand die aan het programma deelneemt om met eigen R&D-activiteiten te stoppen maar de Philips-octrooien te zien als complementaire technologie die de bedrijven in staat stelt sneller met betere producten te komen.’ Bistervels besluit: ‘Logischerwijs zijn wij ook dit jaar op de Light+Building aanwezig. Zowel om met bestaande licentiehouders te spreken als om nieuwe participanten te signaleren. Het is ook een toegevoegde waarde naar onze bestaande klanten. Zij moeten weten dat wij hier continu bovenop zitten.’


cOLUMn

Planten weten wat zij willen weten wij dat ook?

’s connect 27 maart 2014 iGOV Kenniscafé

Over tom Dueck Tom Dueck werkt bij Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk. Daar is onder meer het Innovatie & Demonstratie Centrum LED (IDC LED) gevestigd. Het IDC LED is een initiatief van Wageningen UR en Philips. Binnen het IDC LED worden de mogelijkheden van led-belichting in de glastuinbouw onderzocht en gedemonstreerd.

Vaak gaat het over nut en noodzaak van licht en belichting voor planten onder glas. Het blijkt toch een andere tak van sport te zijn dan verlichting op straat, kantoor of huiskamer. Het gaat bij planten niet om ‘of ze iets kunnen zien’, maar of het licht van optimale intensiteit en kleur de juiste bron van energie is voor het te sturen plantproces. Vraagt u zich ook weleens af waarom je huiskamerplant (meestal) mooi groen blijft, maar nauwelijks groeit? Welnu, planten hebben licht nodig. Hoe meer licht, hoe meer groei, zo simpel is dat vaak. De kleur van het licht is hierbij van ondergeschikt belang aan de hoeveelheid lichtenergie die de plant krijgt en benut. Planten kunnen heel veel licht hebben, vaak veel meer dan voor onze ogen wenselijk is en onze ogen kunnen ook nog eens slecht schatten hoeveel licht er is. Onze grootste lichtbron, de zon geeft al het licht van boven, en het is vanuit de plant gezien soms nog maar de vraag of dat zo handig is. In de kas bij een hoog opgaand gewas wordt het licht niet optimaal verdeeld over de bladeren. Een deel van het zonlicht wordt tegengehouden door de armaturen bovenin de kas als we de zon een handje moeten helpen. De bladeren onderin het gewas worden dan onvoldoende belicht en benut voor de fotosynthese en groei. Om dit op te lossen blijken led’s uitermate geschikt te zijn en led’s gaan echt stappen maken in de glastuinbouw. Interlighting, of tussenlicht met led’s, wordt nu al dieper in het gewas geplaatst om de bladeren ter plekke te voorzien van energie voor de fotosynthese. Dat zien wij in de tomatenteelt, waar rood/ blauw-tussenlicht niet alleen een efficiëntere vorm van belichting is gebleken, maar ook heeft geleid tot een gezonder gewas dat meer kilo’s maakt. Ik denk dat wanneer wij het tussenlicht nog gelijkmatiger kunnen verdelen in het gewas, de groei en productie vanzelf hoger wordt. Voor andere gewassen is de inmiddels gearriveerde toplighting een


goed alternatief. Deze worden boven het gewas geïnstalleerd, kennen dezelfde voordelen van minder warmte-uitstoot (met SON-T zijn we de kas elektrisch aan het verwarmen) en ze blijken efficiënter te zijn dan interlighting led’s. Daardoor kan de benodigde elektriciteit per eenheid licht gereduceerd worden met meer dan vijfentwintig procent. Hiermee hebben led-producenten een grote stap gezet, maar ik daag ze uit er een tandje bij te zetten want we moeten verder. We zijn intussen al zo’n zes jaar bezig met led’s in de glastuinbouw en het is wel gebleken dat opnieuw geleerd moest worden om te telen. Elke vorm van belichting brengt een eigen ‘lichtklimaat’ met zich mee. Led’s zijn gemaakt voor planten. Specifieke lichtkleuren met lage intensiteit kunnen opgemerkt worden door de plant en een aantal fysiologische processen in de plant triggeren en aansturen. Hier zie ik een scala aan mogelijkheden voor led-toepassingen. Deze worden stapje voor stapje verkend. Er zijn veel processen waarop licht een sturende invloed kan hebben, al zijn die niet altijd even goed bekend. Je hoort weleens dat je muziek automatisch kunt laten afstemmen op je gemoedsrust, en waarom zouden we de gemoedsrust van de plant niet met zijn lichtomgeving kunnen bepalen? Met een bepaalde kleur of intensiteit bij het begin van de dag, een andere kleur of intensiteit in de middag, en nog iets anders voordat het donker wordt, waarom niet? Het is nu al mogelijk om planten langer of compacter te maken en het ligt in het verschiet om planten weerbaarder of zelfs resistent te maken voor bepaalde ziektes en plagen zoals meeldauw. We zijn er nog lang niet en er is nog zoveel te ontdekken met led’s maar ik hoop over een paar jaar mijn kleinzoon toch echt te kunnen vertellen dat opa aan de wieg van deze discokassen stond!

Het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) organiseert een kenniscafé met als thema Uitfasering Combinetten OVL en Organisatie OVL voor overheden in Middelburg. Dit zal plaatsvinden in het oude stadhuis van Middelburg. Om het bezoek compleet te maken verzorgt DE NOOD aansluitend een rondleiding bij haar bedrijf in Middelburg. www.igov.nl

themadagen bij te wonen. De themadag Licht trok afgelopen jaar het meest bezoekers en vindt ditmaal op 9 april plaats. www.weekvandeopenbareruimte.nl

22 april 2014 ALV nederlandse Licht Associatie De Nederlandse Licht Associatie (NLA) organiseert haar jaarlijkse algemene ledenvergadering bij Trilux Benelux in Amersfoort. De vergadering is enkel toegankelijk voor NLA-leden. www.lichtassociatie.nl

7 tot en met 8 mei 2014 smart Lighting 2014

30 maart tot en met 4 april 2014 Light + Building Light + Building is ’s werelds grootste beurs op het gebied van verlichting en gebouwen. De afgelopen editie trok de vakbeurs drieëntwintighonderd exposanten en 196.000 bezoekers, waaronder een groot aantal Nederlandse standhouders en bezoekers. Iedere twee jaar presenteert de industrie haar laatste innovaties. Van led-technologie tot zonneenergieproducten, elektrische mobiliteit, slimme meters en smart grids. www.light-building.messefrankfurt.com

7 tot en met 11 april 2014 Week van de Openbare Ruimte Dit jaar werd de Week van de Openbare Ruimte als ‘zusje’ van de al tien jaar bestaande Dag van de Openbare Ruimte voor het eerst georganiseerd. Ruim zeshonderd deelnemers kwamen op het evenement af. Bezoekers kunnen ook bij de tweede editie kiezen om één van de vijf

Barcelona is het toneel van de 2014-editie van Smart Lighting. Het Smart Lighting Event probeert een wereldwijd platform te creëren voor professionals om jaarlijks bijeen te komen en samen new business te genereren in de lichtindustrie die wereldwijd een transitie ondergaat. De vierde editie kent als centraal thema intelligente en dynamische Solid State Lighting (SSL). Daarbij zal het concept van ‘verlichting on-demand’ worden gepresenteerd. www.smartlighting.org/sl2014

Lighting zullen (inter)nationale exposanten uit de gehele keten – van materiaal tot productieapparatuur, led-chips en -modules tot led-verlichtingsproducten – zich presenteren. De Taiwanese industrie wil op de beurs haar one-stop-shopping platform in de volle breedte tonen. www.optotaiwan.com/ledlighting

24 tot en met 27 juni 2014 LeD expo Korea Driehonderdvijftig bedrijven zullen acte de présence geven tijdens de internationale vakbeurs LED Expo Korea. De gehele led-keten zal vertegenwoordigd zijn. Naast Koreaanse stakeholders hebben ook de Japan LED Association, de China Association of Lighting Industry en de Photonics Industry & Technology Development Association zich inhoudelijk aan het evenement verbonden. www.ledexpo.com

3 tot en met 6 juli 2014 shanghai int’l Lighting expo 2014

17 juni tot en met 19 juni 2014 LeD Lighting taiwan De toegevoegde waarde van de Taiwanese led-industrie zal volgens binnenlandse experts in de komende jaren groeien naar een omvang van vijf miljard Amerikaanse dollar. Voor de driedaagse internationale vakbeurs Taiwan LED

Met zeshonderd exposanten en meer dan vijftigduizend bezoekers behoort de Shanghai Int’l Lighting Expo 2014 tot een van de grootste lichtbeurzen ter wereld. De beurs ontwikkelt zich meer en meer tot internationaal handelsplatform. Voor de Chinese lichtindustrie van groot belang daar het exportaandeel meer en meer toeneemt. Overigens neemt ook het aantal niet-Aziatische exposanten toe en bedraagt dit inmiddels meer dan tien procent. www.alllightingexpo.com


Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

COLOFON Jaargang 2 - nr. 1 maart ’14 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

Uitgever & Hoofdredacteur N.V. BOM

NSVV

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

LeD Magazine - www.ledmagazine.nl

hét multimediaplatform over led-verlichting LED MAGAZINE NR. 1 - DECEMBER 2013

LeD industry Register

Zeeman zegt ja tegen led-verlichting

Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

Eindredactie

Distributiecentra Albert Heijn voorzien van led-verlichting Veko Lightsystems

Els Stultiens (EG Media)

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

Fotografie

Magazine

elk kwartaal de achtergronden

De Verboden Stad neemt revolutionair led-systeem in gebruik

Machinebouwer Levitech ontwikkelt een nieuwe led-productiemachine

Vincent Knoops en Aldo Alessi

FHI LED Cluster

Output

Coverfoto

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

Vincent Knoops

Abonnementen & Advertenties [email protected]

Redactionele klankbordgroep M. Weeda (BOM), H. Wijsman (FHI) en A. Klink (IGOV) R.J. Vos (NSVV)

Website

dagelijks het laatste nieuws IGOV Innovatieplatform Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. [email protected] I. www.igov.nl/innovatieplatform

© EG Media 2014 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden. 42 • LED MAGAZINE MAART

nieuwsbrief:

iedere week een marktoverzicht

nordeon rukt op met europese producten

Recommend Documents