Leren communiceren
© Noordhoff Uitgevers
Michaël Steehouder Carel Jansen Judith Mulder Els van der Pool Willem Zeijl
© Noordhoff Uitgevers
Leren communiceren
Zesde, herziene druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Ontwerp omslag: GK Designers Groningen/Amsterdam Omslagillustratie: iStockPhoto
Eventuele op- en aanmerkingen over deze of andere uitgaven kunt u richten aan: Noordhoff Uitgevers bv, Afdeling Hoger Onderwijs, Antwoordnummer , vb Groningen, e-mail:
[email protected] / © Noordhoff Uitgevers bv Groningen/Houten, The Netherlands. Ofschoon iedere poging is ondernomen om de volgens de auteurswet rechthebbenden van het in dit boek opgenomen illustratiemateriaal te traceren, is dit in enkele gevallen niet mogelijk gebleken. In het onderhavige geval verzoekt de uitgever rechthebbende met hem contact op te nemen. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel h Auteurswet dient men de daarvoor verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (postbus , kb Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel Auteurswet ) kan men zich wenden tot Stichting pr o (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus , kb Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. isbn ---- nur
Voorwoord Dat communicatieve vaardigheden een belangrijk vereiste zijn voor professionals, staat in Nederland niet ter discussie. In het hoger onderwijs wordt dan ook veel aandacht besteed aan de ontwikkeling van die vaardigheden, soms in de vorm van aparte vakken, maar vaker in het kader van projecten, stages en opdrachten tijdens de studie. Al meer dan dertig jaar is Leren communiceren een bruikbare gids bij dat onderwijs. Nieuwe ontwikkelingen in het vakgebied, maar vooral de snelle veranderingen in de informatietechnologie en nieuwe mediatoepassingen maakten een aanpassing van Leren communiceren gewenst. Bij deze aanpassing is eveneens geprobeerd gehoor te geven aan een aantal wensen van docenten en studenten die in de afgelopen jaren zijn geuit. In deze zesde druk is de opzet van het boek in een aantal opzichten veranderd. Gebleven is de indeling waarbij eerst aandacht besteed wordt aan een aantal algemene vaardigheden (communicatie analyseren, structureren, argumenteren, formuleren en visualiseren), waarna het accent verschuift naar praktische taken in de schriftelijke communicatie (lezen en samenvatten, schrijven, rapporteren en corresponderen) en in de mondelinge communicatie (presenteren, gesprekken voeren en vergaderen). Anders dan in de vorige druk worden aan onderzoek gerelateerde vaardigheden niet meer apart behandeld; die zijn nu geïntegreerd in de andere hoofdstukken. Een verschil met eerdere drukken van Leren communiceren is dat er geen afzonderlijk oefenboek meer wordt aangeboden. In plaats daarvan is oefenmateriaal te vinden op de website www.lerencommuniceren.noordhoff.nl. Deze website biedt tevens extra ondersteunend materiaal bij het boek, zoals een sjabloon voor het maken van bouwplannen en een aantal videofragmenten ter ondersteuning van mondelinge vaardigheden. In de afgelopen dertig jaar is de samenstelling van het auteursteam ingrijpend gewijzigd, als gevolg van een veranderde werkkring van een aantal van de auteurs van vorige drukken. Met deze zesde druk nemen we afscheid van de eerdere auteurs Jan van der Staak, Dominique de Vet, Madelon Witteveen en Egbert Woudstra. Gebleven zijn Michaël Steehouder en Carel Jansen; nieuw zijn Judith Mulder, Els van der Pool en Willem Zeijl. We bedanken Kees Maat, die als reviewer van concepthoofdstukken een waardevolle bijdrage aan deze druk heeft geleverd. Arnhem, najaar Michaël Steehouder Carel Jansen Judith Mulder Els van der Pool Willem Zeijl
Verkorte inhoud
Communicatie
Schrijven – een rapport
Structuur
Schrijven – zakelijk corresponderen
Argumentatie
Mondeling presenteren
Formulering
Gesprekken voeren
Visualisering
Vergaderen
© Noordhoff Uitgevers
Lezen en samenvatten
Spelling en leestekens
Schrijven – de aanpak
Inhoudsopgave . .
. . .
Communicatie Een communicatiemodel Het appellerende aspect: communicatiedoelen .. Communicatiedoelen van zenders .. Achterliggende doelen .. Doelen van ontvangers .. Onduidelijke doelen .. Effectiviteit van de communicatie Het expressieve aspect: de zender Het relationele aspect: de ontvanger Feedback .. Indirecte en directe feedback .. Feedback geven en ontvangen
Kernpunten uit hoofdstuk .
.
.
© Noordhoff Uitgevers
Structuur Een bouwplan .. De elementen van een bouwplan .. Wanneer is een bouwplan handig? .. Een bouwplan maken: de hoofdlijnen .. Het thema .. De hoofdvragen .. De kernantwoorden .. Subvragen en verdere uitwerking Vaste structuren .. Wanneer zijn vaste structuren handig? .. Probleemstructuur .. Maatregelstructuur .. Evaluatiestructuur .. Opiniestructuur .. Handelingsstructuur .. Onderzoeksstructuur Het ordenen van kernantwoorden .. Vier ordeningsprincipes .. Eisen aan de indeling
.
Structuur en samenhang zichtbaar maken .. Tekstindeling .. Alinea’s .. Verwijzingen .. Signaalformuleringen .. Opsommingen .. Structuuraanduidende passages Kernpunten uit hoofdstuk
.
.
.
.
Argumentatie De rol van argumentatie in communicatie .. Wanneer moet een spreker of schrijver argumenteren? .. De kritische lezer of toehoorder De structuur van een redenering .. Definitie van standpunt en argument .. Herkennen van standpunten en argumenten .. Verzwegen argumenten aanvullen .. De ordening van de argumenten Beoordelen van redeneringen .. Argumentatie op basis van regelmaat .. Argumentatie op basis van normatieve regels .. Pragmatische argumentatie .. Ongebonden argumentatie Pseudoargumentatie .. Ontwijking of verschuiving van de bewijslast .. Versimpeling van argumentatie .. Verdraaide weergave van argumentatie .. Evidentie .. Ontkenning van het antecedens en bevestiging van het consequens Kernpunten uit hoofdstuk
.
© Noordhoff Uitgevers
.
Formulering Begrijpelijk taalgebruik .. Woordkeus .. De lijdende vorm .. Tangconstructies .. Voorzetselconstructies Instructief taalgebruik .. De gebiedende wijs en enkele alternatieven .. De details in een instructie
.
.
.
Overtuigend taalgebruik .. Het taalgebruik in rationele argumentatie .. De overtuigingskracht van de naamwoordconstructie .. Suggestieve formuleringen .. Herhalingen en opsommingen .. Understatement en ironie .. Gebruik van metaforen (beeldspraak) .. Tegenstellingen .. Wij-gevoel Boeiend taalgebruik .. Verrassende en afwisselende woordkeus .. Afwisseling in de zinsbouw .. Vergelijkingen en beeldspraak .. Concrete beschrijvingen van abstracte verschijnselen Correct taalgebruik .. Foutief gebruikte verwijswoorden .. Foutief gebruikte verbindingswoorden .. Congruentiefouten .. Foutieve beknopte bijzinnen .. Foutieve samentrekkingen .. Tantebetjeconstructies .. Contaminatie, tautologie en pleonasme .. Stijlbreuk Kernpunten uit hoofdstuk
.
.
.
© Noordhoff Uitgevers
Visualisering Basisprincipes van vormgeving .. Principe van voorgrond en achtergrond .. Principe van eenvoud .. Principe van nabijheid .. Principe van overeenkomst .. Principe van symmetrie Typografie en opmaak .. Letterkeuze .. De pagina-indeling: het stramien .. Regelindeling .. Speciale tekstelementen Visualisering met illustraties .. Numerieke informatie .. Logische relaties .. Processen en procedures .. Fysieke objecten
.
Vormgeving van illustraties .. Tabellen .. Grafieken .. Schema’s .. Afbeeldingen Kernpunten uit hoofdstuk
.
. .
Lezen en samenvatten Tekstvolgend lezen en samenvatten .. Globaal lezen; een korte samenvatting maken .. Nauwkeurig lezen; een gedetailleerde samenvatting maken .. Kritisch lezen; een kritische samenvatting maken Herstructurerend lezen en samenvatten Correct verwijzen naar literatuur .. Literatuur in uw tekst verwerken .. Plagiaat – en hoe dat te voorkomen .. Bronvermeldingen in de tekst .. Literatuurlijst Kernpunten uit hoofdstuk
.
.
.
.
© Noordhoff Uitgevers
.
.
Schrijven – de aanpak Het schrijfproces .. Meningen over schrijven .. Schrijfstrategieën .. Activiteiten in het schrijfproces Oriëntatie .. Oriëntatie op de doelen .. Oriëntatie op de doelgroep(en) .. Oriëntatie op de werkzaamheden .. Een schrijfplan opstellen Inhoud bepalen .. Brainstormen en mindmappen .. Informatie verzamelen .. Informatie selecteren en structureren Formuleren .. De eerste versie schrijven .. Volgende versies schrijven Reviewen .. Voorbereiding .. Concepten beoordelen en bespreken .. Verwerking van het commentaar: de tekst reviseren Afwerken Kernpunten uit hoofdstuk
.
.
.
Schrijven – een rapport Onderdelen van een rapport .. Omslag en titelpagina .. Samenvatting-vooraf .. Voorwoord of aanbiedingsbrief .. Inhoudsopgave .. Inleiding .. Titels en kopjes .. Afsluiting .. Noten .. Literatuurlijst (bibliografie) .. Bijlagen .. Register Het onderzoeksrapport .. Onderdelen van een onderzoeksrapport .. Probleemstelling .. Methode van onderzoek .. Resultaten .. Conclusies .. Aanbevelingen .. Taalgebruik in onderzoeksrapporten .. Voorbeeld van een onderzoeksrapport Het korte rapport .. Bouwplan voor een kort rapport Kernpunten uit hoofdstuk
.
.
. .
Kernpunten uit hoofdstuk
© Noordhoff Uitgevers
Schrijven – zakelijk corresponderen Correspondentie .. Doel, onderwerp en geadresseerde .. Structuur .. Strategisch schrijven .. Taalgebruik E-mails .. Soorten e-mails .. Onderdelen van een e-mailbericht .. Netiquette Brieven .. Briefconventies Correspondentie bij een sollicitatie .. Oriëntatie .. De eigenlijke sollicitatiebrief .. Het curriculum vitae
.
.
.
.
.
Mondeling presenteren Oriëntatie .. Hoe luisteren mensen naar een presentatie? .. Doelen van een presentatie .. De situatie Voorbereiding: inhoud en structuur .. Globale inhoud en structuur bepalen .. De inleiding .. Het middenstuk .. Het slot Voorbereiding: de vormgeving .. De basis: een goed sjabloon .. Een goede tekst .. Afbeeldingen en ander spektakel .. Andere hulpmiddelen De uitvoering .. Taal en spreken .. De dia’s en de notities hanteren .. Vóórkomen, houding en gebaren .. Stemgebruik en timing .. Contact met het publiek Vragen beantwoorden .. Regisseren .. Goed luisteren naar vragen .. Antwoord geven
Kernpunten uit hoofdstuk .
.
© Noordhoff Uitgevers
.
Gesprekken voeren Voorbereiding op een gesprek .. Oriëntatie op het gesprek .. De afspraak Het verloop van een gesprek .. Inleiding .. De kern van het gesprek .. Afsluiting Structuren voor de kern van een gesprek .. Vaste structuren .. Sollicitatiegesprek .. Opdrachtgesprek .. Functionerings- en beoordelingsgesprek .. Onderzoeksinterview .. Adviesgesprek
.
Gespreksvaardigheden .. Structureren .. Stimuleren .. Overtuigen en motiveren .. Reageren op standpunten, voorstellen en ideeën .. Reageren op gedrag Kernpunten uit hoofdstuk
.
.
.
.
.
Vergaderen De vergadering op papier .. Agenda .. Notulen Fasen in de bespreking van de agendapunten .. Beeld- en meningsvormende fase .. Commentariërende fase .. Besluitvormende fase .. Planningsfase Vóór de vergadering .. Voorbereiding van de voorzitter .. Voorbereiding van de deelnemers .. Voorbereiding van de notulist Tijdens de vergadering .. Taken van de voorzitter .. Taken van de deelnemers .. Taken van de notulist Na de vergadering .. Nawerk van de notulist .. Nawerk van de overige deelnemers Kernpunten uit hoofdstuk Spelling en leestekens Werkwoordsvormen: -d of -t, -d of -dt, -t- of -tt-, -d- of -dd-? Samenstellingen: aan elkaar, met een koppelteken, met -en-, -e- of -s-? Meervouden: wel of niet eindigend op -n? Verkleinwoorden: welke uitgang? Woorden uit een vreemde taal: hoe worden ze aangepast aan het Nederlands? Hoofdletters: wanneer wel en wanneer niet? Trema: wanneer wel en wanneer niet? Apostrof: wanneer wel en wanneer niet? Woorden afbreken aan het eind van de regel: wat kan wel en wat kan niet? Komma: wanneer wel en wanneer niet? Puntkomma: wanneer wel en wanneer niet? Aanhalingstekens: welke en wanneer?
© Noordhoff Uitgevers
. . . . . . . . . . . .
Bijlage: Literatuur – Algemeen – Bij hoofdstuk : Communicatie – Bij hoofdstuk : Structuur – Bij hoofdstuk : Argumentatie – Bij hoofdstuk : Formulering – Bij hoofdstuk : Visualisering – Bij hoofdstuk : Lezen en samenvatten – Bij hoofdstuk : Schrijven – de aanpak – Bij hoofdstuk : Schrijven – een rapport – Bij hoofdstuk : Schrijven – zakelijk corresponderen – Bij hoofdstuk : Mondeling presenteren – Bij hoofdstuk : Gesprekken voeren – Bij hoofdstuk : Vergaderen – Bij hoofdstuk : Spelling en leestekens Referenties Register
Over de auteurs
© Noordhoff Uitgevers
Illustratieverantwoording
