Uitgevers van Enschedese ansichtkaarten joop Sybrandi
W ie z ijn oog laat glijden o ver oude Enschedese ansich tkaar ten en daarbij eens niet alleen let op d e afbeeld ingen, m aar ook o p de ui t g evers, kornt tot de ontd ekking d a t er z ic h in d e lo o p van d e vorige eeuw o ngeveer tweeh o n der d p ersonen, w inkels en b e drijven met de uitgifte van d it so o rt kaarten bezig hielden.
Bekende namen Bek ende namen tre ffen we hi erbij JJ n: Van den Broek & Adol fs, Ad olfs & Pennink . Pol ak , Van Ho orn, B ak ern a. Van der Wurp , Hutten, T er H offitedd e, Van Enter , Van der Steen (De G oedkope Bazar) en Nijh of. M aar o o k Brusse m et prachti ge act iefo to's . Klein m et vele winter gezichten, Annink, Pit , Wielink en Vorm ee r m et hun kaart en van nieuwe woonwijken , en nog anderen , vooral sigarenw inkclicrs, verspreid over de hele stad.
Nicuwbo uunoijlecn In de vo rige ee uw (eige nlij k tot de j aren zeven tig) w erd en er kaarten uitgegeven van Ensc he dese w ijke n met daarop m ark ante punten als wink elc entra, parkj es, ker ken en scho len , m aar ook strate n en plein en . Als er ee n nieuwe wijk bijgeb ouwd werd , kwamen daarvan ansichtkaarten op de m arkt, zoals van Pathm os, Dolphi a, T w ekkelerveld , Boswinkel en D eppenbroek . M et de bou w van de W esselerb rink kw am daar ee n eind aan. VJn die wijk zij n er nog enkele versch en en, onder m eer van het wink elc entrum , maar van de nieuwere w ijke n Stroinksland en en Helmerhoek be staan ze al niet m eer. Men ziet er tege nwoo rdig geen br o od me er in, want ee n beeld van een wijk of straat op ee n ansichtkaart m oet een oplage hebben van minsten s 10 .0 0 0 stu ks, ook bij voorbeeld van het nieuwe R oombeek . Deze w orden echter nooit binnen vij f j aar aan de man gebr acht (wa nt dat is de tij d die ervoor staat), hooguit ee n paar dui zend . De rest komt tere cht bij het o ud papi er: de 95/1 (l
11 Slicl'SICfII
wij k ve randert, er is sloop naast nieu wbou w , de bome n groeien en het aanzicht is niet meer wat het vijf j aar daa rvoo r was .
Na 1892 In h et laatste decennium van de negentiende en het ee rste van de tw intigste ee uw WJS dit we l even ande rs. Zowe l lan del ijke als plaatselijke uit gevers van pr entbriefkaart en presenteerden zich in do rp en stad, in Ensche de ook diverse Du itse uit gevers. De ansicht was ee n hype, elk e afbeel d ing was een tro ts bezit. Sinds I S<)2 sto nd bet in o ns land Jan ied er een vrij o m pr entbri efkaarten uit te geve n; vó ór die tijd hadd en de posterij en het m on op olie. Er b estonden voo rschr ifte n op het gebied VJn for maa t en pap iersoort . N a ee n aarzele nd begin sto rtte n in de loop VJn de negentiger j aren van de negenti ende ee uw vele drukk ers zich op dit o bject, tem eer omdat er vrJag naar was , vooral VJ n m eisj es en vro uwe n. H ond erdduizenden kaart en m et daarop vaak heel veel m ooi ge klede m en sen werden verstuurd en voorzichtig in prachtige Ju gendstilalbums o pge bo rge n . Er o ntsto nde n zelf, ansichtkaar te nve reniginge n zoa ls W ilhelmina en G lo be, met tijd schriften waarin o nder m eer ve rm eld werd welk e nieu w e kaart en er waren uit gegeven . Men kon zich daarop abonneren en er w erden oo k correspo nde ntievriende n en vriendinne n gezocht, zelfs buitenl andse.
De Wereldconogen Aan het begin van de tw intigste ee uw nam de belangste lling enigszins af, zoa ls dit m et elke hype gaat. Tijdens de Eerste W ereldoorl og werde n weer ve el kaart en ve rstuurd van gre nsplaatsen waar 'o nze jonge ns' gelegerd waren. Toen de grote m alaise in 1<)2 9 aanbrak , we rd de ansichtkaa rt een zeldzaam ve rschij nsel. M en had de handen vo l o m de eindjes Jan elka ar te kn op en , er zij n da n oo k nau welijks
kaarten te vinde n van vo lksbuurte n uit die tijd . W cl kw am toen op fan tasiegebi ed ee n nieuw ge nre o p: filmsterren , Mi ck ey M o use en Bruintj e Beer. T ij de ns de Tweede W ereld o orlog m ocht en er gee n topografisch e fot o' s ge no m en wo rde n, er ve rsche ne n du s ook gee n plaatj es VJn stad en dorp, hoo guit herdrukken.
De huidiçe stand D e prentbriefkaart m et daarop afbeeldinge n van stadsw ij ke n en strate n kw am in de zestiger j aren hel em aal tot stilstand, zoals hierb o ven al ve rmeld. Als er vandaag de dag no g top o grafisch e atbeeld inge n bestaan , dan zij n dit ansichte n m et daarop hi ghli ghts in het klein , zoa ls stadh uis, kerk of park , o m kr ing eld do o r tierelantijnen . N ee , het is ge be ur d m et de ansichtkaa rt, de digit ale fotografie heeft er ee n definiti ef einde aan ge maak t. M aar w at er no g word t aang ebo de n, wordt gek oc ht en verstuurd, vooral door vro uwen ! W ant de pr entbri efkaar t blijft een favo riet co rres po nde ntie-m iddel, voora! in vakant ietij de u, m et kerst en m et o ud en nieu w.
aller naar Enschede Dit in gro te trekk en WJt de gesc hiedenis aangaat. Nu de Ensche dese uit geverij en, ni et in vo lgo rde van belangrijkheid, ev enm in in de o mva ng VJn de o plage n, maar w illeke ur ig . Mi sschi en o p grond van kwaliteit , van schoonhe id, wa nt al beh oren ansichtkaarte n tot het drukwerk en JI w erden er van een afbeeld ing soms m eer dan hond erd ge maakt, toch is een aanral kaart en esthe tisc h gez ien VJn ho ge kw aliteit , rede n o m er zuinig o p te zij n en ze te koestere n. De lith o 's bij voorbeeld zij n fraai en zeer gezoc ht, ev enals de zogehe te n fot ok aarten w aarvan meestal slec hts enk ele tientallen zij n ge mJJkt. En niet te ve rge te n de kaarte n waJro p close - ups m et straatha nde l, o f m et treinen en tram s. Ensc he dese uit gevers lieten zich ook o p dit terrein be paald niet onbetuigd .
De ui({!,cucrijcn T er illustratie bij di t artikel laat ik ee n vijftienta l o ude en bij zonder e pr entbri efk aarten zie n , ve rge zeld van en kele gegevens, m et daarbij de namen van acht geselectee rde uit gevers. Beh alve deze zijn nog ande re uit gevers te no em en, so ms verrassende als Savc nijc , het Larinkstich t, Wi egm an. Van der Lo cff, Avio n en bedrij fjes uit Mü nster , Gro na u en Frankfurt. Kor to m ee n dui zel ingw ek ken d aanta l van dich tb ij en van 'over d e paal' , so ms m et ee n en kel exem plaar , so ms m et me er. Ter in leidin g ee n kaart (I!fb. I) m et daarop de winkel van een van o nze plaatselijk e uit gevers:
Ter Hoffstedde aan de M ark straat . De kaart is in 19 30 ve rzonde n va n uit Ensche de naar Den H aag. Ook C lanc rbrug en H aaksber gen zij n doo r deze firm a o p de kaart geze t; in beid e plaatsen had ze ook ee n w inke l. Ten Cate T en Ca tc had zij n bedrij f o p H o og en D ro o g. H et pand bestaat nog en is m omenteel verh u ur d aan de Stich tin g M arokkaan s Platform . H et gebouw is van buiten vrijwe l identiek aan hon derd j aar geleden, to en Ten Ca re er zij n brood winnin g had. Hij ve rvaa rdigde prach tige lith o 's van o nze stad, m aar in het briefh oofd van zij n firm a m aakt hij hier geen melding van . Als bewij s ee n tw eetal kaarte n Mb.2 CIl 3) : ee n tje van het Volk spark en het stat io n , en eentj e van d e zwem - e n bad inrichtin gen en w eeshuis. Beid e kaarten hebben gelo pe n , de ee rste heeft als datumstempel 3 1 december 1X98 en is verz o nde n naar D eelem svaart. de ande re heeft het treinstempel Arnh em / Oldenzaal en heeft als datu m 7 april 1899. O p deze laatste ver mel dt de afzender dat d e Eng elsen de m atch tegen PW me t 3-2 ve rlo re n heb ben! K. Th. van Hoorn Een van de winkels van Van Hoorn was ge lege n aan de H en gel osew eg (de Lan ge Huus) . T egen w o ordig is daar de lijstenm ak erij van G o vaart s & H orn an geves tigd. H et lo on t de mo eit e eve n langs deze zaak te lop en en het bovenruitj e van het huidi ge
'l
I
i!., d,
lf &.~ ea.tt $ % .GIt3r1mt.r. .
Il. 2.
Vo//.:s]Jal'/.:
CII
station , ten Catc
3. rVccshllis {'I/ Badhui «, tcu Caic 1I
S/iCpSfCCIl
95/1 I
Wagdtrclwarutraat luuk Wagelerstraat, Ensdud«. UIIg. K . Tb . nn Hoorn.
4. f flagc!crdll'arssrraar , van Hoont
Uitg. K. Th . ...n.n Roorn .
r
r
5.
J-VaL~clcrs r ma r,
1'{1/1
?:Vagelerstraat. &nschedé.
Hoorn
Monurner
E1" 7. Brandiuonunicnt, IJ .d. Btoc]:
6. Cro nauscstraat, v .d. B rocl: 1'1/ Ad"!f5 95/ t 2
11
Sliepsteen
C/1
Ado!l:-
nummer 164 te bek ijken. wa nt daar is de herinnering aan deze Van Hoorn no g zic htbaar. Bijgaande pre ntbriefkaarten (qfb. .J en 5) ware n voor de heer Van H o orn maar een bijprodu ct . Hij was kruideni er in ko lo niale ware n , m aar had oo k ee n bro o dfabriek en was co mmi ssaris van De Volharding. M et d eze kaarte n heeft hij een prac htige heri nnering nagelaten aan een stukj e stad vlak
Rmóaamtraat, E nsehed«. Uitg ., G.-Baltom.. , Elllch.d• • .. ..~'1,'~ . '
8. R cnbaonstroat , Hak{'II/'/
Ktrkliof'(Nf{. lIiHr
(l~ Ih,kfHO". 1"~1I cuede
Sdmrink"ltltg lli tll . G. J . NQb.l. "naohede.
t Brand 1862
SCHEDE
ac hter de H c ugelosestraar. D e wege n zijn nog n iet ver ha rd , zand en blubber, (Je person en staan ec hter tro ts in (Je houdin g, wa nt ze kwa me n zelde n of no oit o p het portret . D e W agcIerd w arsstr aat is in 1909 ve rzo n de n door de heer e n m evr ou w Van H oorn zelf, n aar Gron inge n, de Wagclcrs traa t in 190R naar D rag tc njl) . Uit d eze buurt stamden de Va n H oo rn s van oorspro ng (D o n kcrbrc ck). 11
Sliepsteen 95/ 13
Van den Broek & Adolfs Marktstraat.
11.
13.
Alarktstraat,
R. (~tcrsbleek ,
Pil/I
ENSCHEDE .
der Steen
van der StCC/1
15. GlallcrlJl"l'g, I Veisc 95/ 1.J
/1
Sliepsteen
Toe n ik l'en aan tal j are n gelede n aan dl' heer Van den Bro ek vroeg of hij no g iets kon vertellen over dl' uitgift e van ansich tkaa rte n , zei hij: " O ch , dat was ma ar een bij produ ct , w e wa re n de foto grafen ter will e ." H ierm ee was de kous af. Toch w il ik d e befaam de Ensc hedese boekhandelaar prij zen vanwege dl' pracht ige plaatj es die hij o nz e stad heeft nagel aten . O p l'e n van de kaart en (q/IJ . 6) komt zij n zaak voo r, die j arenlang gevestigd w as naast het C h inees- Indische restaurant H on g Kon g , aan D l' Klom p (to en no g C ro na uscstraat) numm er 5 (staat d e baas zelf in de deuropcnin gî). Ook is er l'en aan tal fot okaart en do o r deze bo ekh an delaar ui tgegeven: oo k hiervan een exe m plaar (qlb.7), nam elij k het brandm onum en t. In 1898 begon deze zaak, in 1973 nam Elscv icr het bedrijf over. Van dl' Klo m p ve rh uisde m en to en naar dl' H aver straat en daar kwam en ige ja re n later ee n einde aan deze voor Ensc he de zo belang rij ke bo ekh and el. Eige nlijk zo u er aan de ze handelaar en zij n bed rij f ee ns een groot arti kel m o eten wo rde n gew ij d . ve rluc h t m et dl' ve le m o o ie afbeeld ingen van o nze stad die zij n nagelaten . H un reclam eslo gan wa s: Geen o rder te groo t, ge en o rder te klein ! Bakerna en G.J. Nijhof Bak ern a w as van oo rspro ng l'e n Gro ni ng er. In 1 8~n kwam hij o p 29 j arige leeftij d naar Ensc hede, wa ar hij
zich vestigde aan de H aaksbergerw eg. H ij w as winkelier en gaf ook prentbriefk aart en uit, vo o ral van dl' D eurningcr w cg en o mstreken (zie Sliepstee n 85). H ierbij n o g ee n tweetal: ee n van de R enbaanstraat (1!lb.8) en ee n van de Kerk h o fste eg. dl' tegenwoordige Dr Ben th emstraat (q/b.9). Alleb ei d e kaa rte n zijn verzonde n . Aardig is nog te vcrmelden dat o p de eers te kaart en kele nad er e gegev ens staan: ' In het voo rste hui s van het tw eede blok woon t d e fami lie Elfers en het 5-ja rig m eisje m et het sprin gto uw tje is o nze tante Mi cu ' . In deze lfde buurt gaf de heer G . J. Nijh o f ook pren tbri efk aarten uit, o nd er m eer van de V oortsw eg en de Schu rink w cg. Op zij n plaatj es (qllJ.l o) ko m en ste ev ast zij n eigen ki nderen voo r.
e r no g versc holen ac h te r ee n j u ist o pgetro k ke n ni eu w pand . H et bedrij f gaf o nde r ande re h et Grati s Ad ve rt enti ebl ad uit . d e voo rlo per va n het week bla d Huis aan Huis. O p een un iek e prentbri efkaart (z ie dl' (0/11'1) staan de bezorge rs va n di t wec kb lad. I-k t is zaterdagmiddag. het f:lbriekswerk zit erop. nu n o g het sch nab beltjc. . . Em rik &: Bin ger ui t H aarl em heeft deze prentbriefkaart o p d e m arkt ge b rac h t. Sle ch ts él' n perso on is mij b ek end. de o p ee n n a lin ker figuur. H ij h eet H. D u mkopf e n w as w ever b ij Van H eek. En d e m an in de deuro pening is n aar alle w aarschij n lijk he id d e h eer Penn ink .
12. HraildlllOlll llllCllt, I'all der SteCII
P. W eise
Haeksbergerweg.
ENSCHED E.
14. l-laaks/Jclgcrstraat, I Veise Opvallend is dat dez e twee kinde re n ook staa n a(!!;c bceld o p de ka art va n Bakern a. Z e staa n helcruaal re ch ts en hebben o p alle plaatj es d ezelfd e m o oi e kleren aan . H et soort p rentbri efkaarten va n wij kjes bu it en h et ce n tru m zijn voor vc rza melaars inte ressa nt e n hopelijk n iet allee n voo r h en . In 1<) 12 vc rtro k Bakerna w eer u it o nze stad, deze
ansic h te n va n de M arkt str aat u itgegeven , waarop di verse keren zij n pand e n d at va n Ter H o ffstcd d e zijn atgebcc ld. m aar ook va n ande re p laatse n in d e stad , zoa ls h et b rand mo n u me nt en R igtcrsbl cek (,?t1u .? CII I ] ) . Va n ee n drukproef lei d ik af dat hij va n e lke ansic ht 10 0 0 exemplaren in kle ur bestelde e n 10 0 0 in zwa rt/ w it . Komisch is h et d at o p
fraaie pla atj es ac h te rla te nd.
ee n erva n Van d er Stee n vraag t o f ee n de el va n d e Marktstra at weggewerkt kan w o rden , o m da t daar o p d at m o m ent bo u w stei gers staa n.
P . E . va n d er Steen Van der Stee n had zij n zaak ' De go ed ko pe Bazar' in d e M arkt straat ((ij1U I j . In h et ad resboek va n I <)2 I
A d olfs & P ermink
staat als zij n beroep ve rm eld : k o opm an . D aarnaast w as hij raad slid va n I <) I <) tot 1<)3 I voo r d e R o oms Kath oli ek e Staatspartij . H ij heeft
Sinds 18<) 7 was d eze d ru k ker ij gevestigd aa n de (Ko rte) H aaksberge rstraat. De drukkerij va n d eze firma, die er sinds I <) I Ó staat, ligt
D e heer W cisc w as van oo rsp ro ng ee n Duitser d ie in I <)0 I ee n fot o zaak be go n in G l.merb rug . Her gez in w as woo nac h tig in En sch ed e, w aar ze ook late r d e zaa k voo rtze tte n o p d e h o ek va n de N ijverhe idsstraat / H aak sbergerstra at (n u U it zendbureau Un iqu c), maa r in d e C lanerbrugsc tij d fie tste de heer W eise elke dag trou w naar zijn bro odwinn in g . vaa k vergezeld va n ee n va n zij n zo n en di e lat er de zaa k zo u o verne men . In d e w in k el va n W cise kwamen veel bocre nfa milies di e zic h in zo n d agse drac h t lie ten portretteren . Z e kwa men o o k vaak o p zo nd ag , na de m is bij v . Een fo to van zo 'n boeren vro u w M lu .j) is n o g vaagj es te zien in de eta lage . W eise gaf oo k bij gaande lit hokaart uit (q/b.Ij ), m e t daaro p d e hi gh lights va n o nze grc ns p laats. D e prent is ge no men doo r W eise, de kaa rt is uitgegeven d o or G. H . te r H aar , café ho ude r ter plaat se . J o Konin gs stu u rt deze fraaie prentbri efk aart aa n zijn zus di e waarsc h ijn lijk een di en stb etrekkin g had b ij e ne D oktor Frank te Z wolle . N o gmaals: er w ar e n in Ens ch ed e zc ór ve le m ak ers en uitge vers va n prentbriefk aarten , te ve el o m h ier o p te n o em en . Ee n zo volledig m o gel ijke o pso m m ing zal ik na geree d ko m e n d ep on eren bij het ar ch ief va n de St ich tin g Hi sto risch e Soc iëte it Ensc hed c- Lo n n c kc r.
[Alle illustraties /JU dit artikel r ijn a.tk(l ll1s t(~ uit de colleetic 1'
Sliepsteen 9 j / I j
