NLA wil kwaliteit bij communicatie over led

LED MAGAZINE NR. 3 - JUNI 2014

NLA wil kwaliteit bij communicatie over led

Lightronics voorziet transformatie van fabrikant naar lichtservicebedrijf

‘Europese productie led-verlichting is volstrekt logisch’

‘Bits over power gaat een grote vlucht nemen’

ZONNEPANELEN omvormers led straatverlichting LUMEN SNELLAADPAAL WATERSTOF SLIMME METER SMART

GRIDS

REVOLUTIE OPMARS GROEN STEKKER ELEKTRISCHE AUTO INTELLIGENT LICHT

DRIVER

TKI SWITCH2SMARTGRIDS KENT ELF PROJECTEN SUBSIDIE TOE

BENELUX

VAKTIJDSCHRIFT

MARKT VAN ELEKTRISCHE STADSDISTRIBUTIE BEGINT DEFINITIEF LOS TE KOMEN

MAART

2014

WATERSTOFNET VIERT JUBILEUM MET START WATERSTOFSTATION OP AUTOMOTIVECAMPUSNL

VDL STAPT MET VIJFTIEN BUSSEN IN PILOTPROJECT VIBE-BUS

ENELUX JUNI 2014 VAKTIJDSCHRIFT B

INNOVATIEPROJECT EUROLIION NADERT DOEL VAN NIEUWE EUROPESE BATTERIJCEL

CADEAL ET HORERVICE BN’ERS NA DOST APSE OVER

‘EXPORTPRODUCT OP SNIJVLAK SMART GRIDS EN E-RIJDEN’ ‘GEBREK FINANCIËLE MIDDELEN VOOR WATERSTOFMOTOR STAAT DOORBRAAK IN DE WEG’ HIGH TECH CAMPUS EINDHOVEN INTEGREERT ENERGIE EN MOBILITEIT IN SMART GRID

SPIN-OFF NL|MOBILITY NEEMT PROMOTIETAAK VAN VERENIGING DOET OVER

tegen led-verlichting

ONAAL OR NATILAADINFRA M LICHT VO GROENKENNISCENTRU

BLIEKE OET PUREGELEN DEAL M A GREEN LAADINFR

Zeeman zegt ja Distributiecentra Albert Heijn voorzien van led-verlichting Veko Lightsystems

De Verboden Stad neemt revolutionair led-systeem in gebruik

‘Opleidingsmarkt net als panelen booming business’

VDL Flow: nieuwe speler pakt rol als systeemintegrator

AERspire lanceert concept voor BIPV-energiedak

Heliox presenteert eerste Nederlandse micro-inverter 18-06-13 00:21

Solar magazine nr 13.indd

1

DSM: ‘In toekomst meer “Nederlands” in pv-producten’

Special vakbeurs InterSOLUTION vanaf pagina 23

Special vakbeurs Solar Event 2013 vanaf pagina 19

04-09-13 19:15


1

ZEN Duurzaam haalt fabriek terug naar Nederland

‘In 2014 toe naar Zonnekeur voor 50 tot 75 bedrijven’ Special vakbeurs Solar Solutions vanaf pagina 25 03-12-13 06:25


1

Holland Solar wil voor hele keten representatief zijn

START VEHICLE FOR

05-04-14 20:37

Solar Magazine Maart

2014 Nummer 16.indd

1

1

29-03-14 16:43

E-Mobility 14 1-2014.indd

1

Machinebouwer Levitech ontwikkelt een nieuwe led-productiemachine

VERENIGING ELEKTRISCH VAREN

CONSORTIUM ONTWIKKE

25-11-13 23:19

e-mobility dec 2013.indd

‘ELEKTRISCH VAREN SNEL ’ STE OPLOSSING DE GOEDKOOPNEDERLAND POSITIEF OVER MARKTGROEI

N CONDUCTIEF LADE HELIOX LANCEERT HE BUSSEN LT NIEUW SYSTEEM VOOR ELEKTRISC

L KRIJGEN E-POO(VIB-E) CAMPUSSENINNOVATIO N BRABANT ELECTRIC

‘Nooit intentie geweest laagste prijs te zoeken’

2014

TOP COOL MAAKT SPOTKOELING ELEKTRISCHE AUTO’S MOGELIJK

Nordeon rukt op met Europese producten

LEDDriven: ‘Functionaliteit van licht door led verder dan lumen’

‘Ontwerpvrijheid voor lichtreclame dankzij led’

FHI LED Cluster: ‘Wij stimuleren de BV Nederland’

21-05-14 14:36

E-Mobility 15 2-2014.indd

1

w w w. e g m e d i a . n l

LED MAGAZINE NR. 3 - JUNI

NEDERLAND VERWELKOMT DRIE MERKEN ELEKTRISCHE MOTOREN

UITROL WATERSTOFINFRA MOET IN 2014-2015 OP STOOM KOMEN

2014

INHOUD

QWIC LANCEERT NIEUWE LIJN ELEKTRISCHE FIETSEN

HOLLAND E-MOBILITY HOUSE IN TREK OP EVS TE BARCELONA

2013

INHOUD

PROOV GAAT IN UTRECHT DRIE INDUCTIEVE BUSSEN INZETTEN

LED MAGAZINE NR. 2 - MAART

DECEMBER 2013 VAKTIJDSCH RIFT BENELUX

INHOUD

LED MAGAZINE NR. 1 - DECEMBER

Maart 2014 Jaargang 5, nummer 1

December 2013 Jaargang 4, nummer 4

September 2013 Jaargang 4, nummer 3

Juni 2013 Jaargang 4, nummer 2

DALI INDUSTRIEHAL OUTPUT INSTALLATEURS LICHTPLAN COLLECTOREN ZONNEWARMTE NLA wil kwaliteit bij communicatie over led


‘Europese productie led-verlichting is volstrekt logisch’

‘Bits over power gaat een grote vlucht nemen’

Voorwoord Powered by Good!

VAKBEURS VOOR INNOVATIEVE VERLICHTING

Hoop, groei, kwaliteit en vooruitgang! Hoop. Er gloort hoop voor de Nederlandse installateur. Ondanks het ‘crisis’-woord nog vaak gebezigd wordt, is de toekomst van het installatiebedrijf weer rooskleurig. Met zonneenergie en led-verlichting liggen er voor de installateur van de toekomst volop kansen. Groei. De binnenlandse markt voor led-verlichting groeit momenteel hand over hand. Aandachtspunt voor de installateur is weliswaar het communiceren met en overtuigen van de klant om over te stappen naar led-verlichting. Of zoals Frank van der Vloed (voorzitter Nederlandse Licht Associatie, NLA) het in deze editie duidt: de installateur dient zich te differentiëren door niet op prijs maar op kwaliteit te sturen via bijvoorbeeld lichtplannen.

Februari 2015

sales - leads - kennis & training - netwerken

LED Expo Benelux biedt een professioneel podium voor leveranciers, importeurs, groothandels en fabrikanten van innovatieve verlichting. Het expositieprogramma bestaat uit LED lampen, armaturen, componenten, complete LED verlichtingsoplossingen, ontwerp en consultancy. De focus van de beurs ligt op eindproducten. LED Expo Benelux richt zich uitsluitend op professionele bezoekers uit het bedrijfsleven, overheid, semi-overheid, architecten, corporaties, vve’s, verenigingen en instellingen. De eerste editie was uiterst succesvol en trok 3036 professionele bezoekers.

Interesse in deelname? Neem contact op via 072-572 97 94 of via [email protected]

Kwaliteit. Het is een onderwerp dat in elke snelgroeiende sector leidt tot strubbelingen. Ondanks dat het aantal cowboys volgens gerenommeerde marktpartijen afneemt, blijft het kwaliteitsvraagstuk permanent om aandacht vragen. Het gaat immers ook om kwaliteit van installeren. Vooruitgang. Het streven naar kwaliteit bij de installatie van led-verlichting wordt met de groeiende markt alleen maar belangrijker. Het doet mij dan ook deugd om u te berichten dat wij samen met Good! – onder meer organisator van LED Expo – de eerste editie van het Nationaal LED Trendrapport gaan vervaardigen. Het rapport is een marktonderzoek waar enkele honderden led professionals aan meewerken. Het bevat gegevens, interpretaties en aanbevelingen op de onderwerpsvelden technologie, markt en kwaliteit. Het is ons streven met het rapport bij te dragen aan de vooruitgang van de sector, waarbij kwaliteit een van de voornaamste pijlers zal zijn. Tenslotte daag ik u langs deze weg uit om ons in de komende periode over innovatieve ontwikkelingen binnen uw eigen bedrijf te informeren! E-mail ons via [email protected]! Edwin van Gastel Hoofdredacteur en uitgever van LED Magazine

19

12

32 36

Inhoud

Frank van der Vloed, voorzitter NLA ‘Mogelijkheden led beter communiceren’

10

‘Gesture controlled lighting is ons breekijzer’

16

Admesy borgt wereldwijd productiekwaliteit led’s

20

Uitgelicht – Led-projecten in beeld

22

Led jargon uitgelegd

25

‘Honderd procent CO2-neutrale lichtmast, armatuur en dynamische lichtbron is de ambitie’

26

Colum R. Heijnen – Het led-kwaliteitsdilemma

29

Bart Spaapen: ‘Europese productie led-verlichting is volstrekt logisch’

30

Kees van de Lagemaat: ‘Bits over power gaat een grote vlucht nemen’

32


35

Walmart kondigt transitie aan naar led-verlichting

37

Terugblik Light+Building 2014: Nederlandse deelnemers blij met herhaalde groei

39

Column P. Visser – Oled: jaar van de waarheid?

40

Led’s connect

41 LED MAGAZINE JUNI • 5

Meest geklikt in onze nieuwsbrief

Huur & Energie Consult lanceert samen met veertien corporaties ‘flat op led’

CityTec: ‘Stadskanaal eerste gemeente met gelijkspanningsnet’

1 Sharp lanceert 46 led-producten voor de Benelux Sharp Europe betreedt per direct de markt voor led-verlichting in de Benelux. Sharp lanceert 46 led-producten in vijf productreeksen voor winkelpanden en industriële ruimtes. De YUJI en HAYU voor winkels, de TADA en KATO voor industriële ruimtes en de YUNA, die geschikt is voor beide sectoren. De armaturen beschikken over de Zenigata (COB) multichip-led van Sharp, waardoor verlichtingsontwerpers, architecten en elektriciens volgens het bedrijf optimaal gebruik kunnen maken van de voordelen van led.

Huur & Energie Consult heeft het nieuwe initiatief ‘Flat op led’ gelanceerd. Het beoogt de aanpak met woningcorporaties van het vraagstuk rond zuinigere verlichting in flats. Veertien woningcorporaties gaan nu samen de mogelijkheden onderzoeken, om tot een versnelde uitrol te komen. De kosten voor gangverlichting in de corporatiesector worden geschat op twintig miljoen euro per jaar. Veertien corporaties, verhuurders van totaal 340.000 appartementen, willen op grotere schaal gebruik gaan maken van zuinigere verlichting. Projectleider Maarten Corpeleijn van Huur & Energie Consult is in de corporatiewereld bekend van het project Zonnig Huren. Daarmee kreeg hij een groot aantal woningcorporaties voor het eerst aan zonnepanelen.

De gemeente Stadskanaal en CityTec hebben een contract ondertekend voor het vervangen van de bestaande openbare verlichting in het centrum van Musselkanaal (gemeente Stadskanaal) door duurzame led-verlichting die wordt gevoed door een bijna twee kilometer lang gelijkspanningsnet. Stadskanaal is hiermee de eerste gemeente in Nederland met een gelijkspanningsnet.

2 USP Marketing Consultancy: ‘Opdrachtgevers moeten nog vaak overtuigd worden van led’ Bij opdrachtgevers is over het algemeen nog weinig kennis aanwezig over led. Dit staat de toepassing ervan in veel projecten in de weg. Dit blijkt uit onderzoek onder E-installateurs dat USP Marketing Consultancy heeft uitgevoerd. In tweederde van de verlichtingsprojecten wordt door de E-installateur nog geen led toegepast (vijfenzestig procent). De hoge aanschafkosten (tweeënzeventig procent) en de opdrachtgever die er nog niet om vraagt (vijfendertig procent) worden door de E-installateur het vaakst genoemd als reden hiervoor. 3 Antwerpen gaat Grote Markt van led-verlichting voorzien Led-verlichting op de Grote Markt moet ervoor gaan zorgen dat de stad Antwerpen aantrekkelijk blijft en dat iedereen zich, ook ‘s nachts, veilig voelt. ‘Het Lichtplan Antwerpen wil de nachtelijke kwaliteit van de stad verbeteren. Bovendien voorziet het in energiebewuste en duurzame verlichting om een unieke beleving van het Antwerpse straatbeeld tot stand te brengen’, aldus een woordvoerder van de stad.

LUXeXceL bouwt 3D-printfabriek voor Zeeuwse productie led-lenzen

Philips gaat 380.000 led’s leveren voor Allianz Arena van Bayern München

Via de knop ‘Aanmelden nieuwsbrief’ in de linkerkolom op www.ledmagazine.nl kunt u zich inschrijven als ontvanger van onze wekelijkse digitale nieuwsbrief.

6 • LED MAGAZINE JUNI

Lopik brengt op een aantal kruispunten in haar gemeente ledverlichting aan. Een groot gedeelte van de N210 in Lopik is toe aan nieuwe verlichting, waardoor de gemeente besloten heeft op diverse kruispunten led-verlichting te plaatsen.

Teylingen is gestart met het aanbrengen van led-verlichting in haar gemeente. Tot 2016 wordt de helft van alle straatlantaarns voorzien van een led-variant. Heijmans is het bedrijf dat verantwoordelijk is voor de uitvoering. Over twintig jaar moet er in alle deelgemeenten van Teylingen nog enkel led-verlichting zijn. Met het plaatsen van zes zonnestraatlichtmasten doet de gemeente Hardenberg ervaring op met innovatieve toepassingen van zonne-

energie. Hiermee geeft de gemeente uitvoering aan het programma Duurzaam Hardenberg en het beleidsplan openbare verlichting.

Venlo krijgt 425.000 euro Europese subsidie voor led-verlichting

De Allianz Arena, de thuisbasis van de Duitse voetbalkampioen FC Bayern München, wordt het eerste stadion in Duitsland en het grootste in Europa dat is uitgerust met dynamische, bewegende lichtshows die mogelijk zijn gemaakt door energiezuinige ‘connected’ led-buitenverlichting van Philips. De installatie maakt deel uit van een strategisch partnerschap van de club en Philips. Onderdeel van de overeenkomst is dat Philips ook sponsor en de officiële verlichtingspartner wordt van FC Bayern München. De gevel van de Allianz Arena wordt omsloten door de grootste membraanomhulling ter wereld, met een hoogte van vijfendertig meter en een oppervlak van ongeveer 29.000 vierkante meter. In de toekomst zullen 380.000 led’s in achtduizend Philips ColorGraze armaturen het stadion in staat stellen meer dan alleen statische beelden te presenteren.

In de komende maanden laat Hellendoorn bij zevenhonderd lantaarnpalen in het buitengebied led-verlichting aanbrengen. Via een Europese aanbesteding is aan Ziut (plaatsen en aansluiten masten en armaturen), Sapa Pole Products (leveren van aluminium lichtmasten) en Lightwell (leveren van de armaturen en led-lampen) de opdracht gegund.

Epe is een aanbesteding gestart voor de openbare verlichting. Het gaat om het vervangen van lichtmasten en verlichtingsarmaturen. De verlichting moet tussen 17 juni 2014 en 30 november 2017 volledig vervangen worden. De verwachting is dat er gekozen wordt voor led-verlichting.

LUXeXceL Group investeert in een nieuwe 3D-printfabriek voor de productie van grotere volumes functionele lenzen en optieken voor de led-industrie. De nieuwe 3D-printfabriek met een oppervlakte van duizend vierkante meter komt in Zeeland te staan langs de A58 en slechts een paar kilometer van het hoofdkantoor van LUXeXceL. De eerste digitale productielijn zal naar verwachting in de tweede helft van 2014 bedrijfsklaar zijn.

4 Vierhonderdste Philips led-licentie uitgegeven Philips heeft zijn vierhonderdste licentie uitgegeven voor gebruik van led-technologie. LED Magazine berichtte in haar maart 2014-editie middels een interview met de directie van Philips IP al over het in zicht zijn van de mijlpaal. Het bedrijf laat nu weten dat de vierhonderdste licentie is uitgegeven aan het Duitse bedrijf Dotlux. Philips verdient aan het uitgeven van licenties aan andere bedrijven, die de kennis mogen gebruiken om eigen led-verlichting te maken. Door patenten te delen stimuleert Philips naar eigen zeggen ook de groei van de wereldwijde markt voor led-verlichting. 5 Rotterdam Centraal eerste station met led-‘ontmoetingswolk’ Een knipperende wolk van led-verlichting. Rotterdam Centraal is het eerste station dat er een heeft in haar centrale hal. Het verlichtingselement zal op de grotere NS-stations een nieuw meetingpoint gaan vormen. Het station, dat half maart officieel geopend werd, heeft het eerste vernieuwde meetingpoint dat straks ook op Amsterdam Centraal, Arnhem, Breda, Den Haag en Utrecht Centraal geplaatst wordt. Een gemakkelijk en herkenbaar afspreekpunt, dat is wat ProRail wil creëren.

Hardenberg heeft zes nieuwe led-lichtmasten op zonne-energie

Wethouder van der Geest van Nunspeet heeft het startschot gegeven voor het vervangen van honderdtwintig conventionele armaturen. Ziut BV plaatst energiezuinige en onderhoudsvriendelijke led-armaturen.

Het European Energy Efficiency Fund (EEEF) stelt een subsidie van vierhonderdvijfentwintigduizend euro beschikbaar aan de gemeente Venlo. Dit vanwege de CO2-reductie die de gemeente behaalt door het plaatsen van led-verlichting. De gemeente Venlo is de eerste Nederlandse ontvanger van de technische ondersteuning uit dit Europees subsidiefonds.

Eindhoven start aanbesteding slimme openbare verlichting De gemeente Eindhoven is op zoek naar een partner die de komende jaren de stad als proeftuin wil inzetten voor de ontwikkeling van slimme lichttoepassingen in de openbare ruimte. Daarvoor start de gemeente een Europese aanbesteding in de vorm van een concurrentiegerichte dialoog. Het streven is om de winnende marktpartij in 2015 te laten starten met de proeftuinaanpak.

Texel is voornemens om alle openbare verlichting te gaan vervangen. Daarbij moet op ‘een duurzame en energiebesparende wijze’ en het ‘licht-op-maatprincipe’ gehanteerd worden. Alle conventionele lampen in Maassluis worden vervangen door led-verlichting. Uit kostenoverweging worden de bestaande armaturen pas vervangen door led-verlichting zodra deze zijn afgeschreven. Dit komt gemiddeld neer op een vervanging van circa tweehonderd armaturen per jaar. Gouda is gestart met het vervangen van de openbare straatverlichting. Het is de bedoeling dat de komende jaren zoveel mogelijk lantaarnpalen in de stad worden voorzien van led-lampen. De kostenbesparende led-verlichting kan volgens Gouda niet overal in de stad worden toegepast. Vlagtwedde is van start gegaan met de voorbereidingen voor het verduurzamen van de openbare verlichting. De tweede fase van het project wordt uitgevoerd in de zomer van 2014. In totaal worden 527 verouderde tl-armaturen met daarin 1.054 tl-lampen vervangen door 527 energiezuinige led-armaturen. Wethouder Bak van Haarlemmermeer heeft het startsein gegeven voor de vervanging van 2.940 oude verlichtingsarmaturen. Alle nieuwe armaturen zijn voorzien van led-verlichting en worden tot eind juni geïnstalleerd door Heijmans Techniek. Haarlem start dit jaar met het vervangen van de oude verlichtingsarmaturen door led-verlichting. Zo’n 9.600 armaturen zijn afgeschreven. Deze verouderde armaturen brengen veel storingen met zich mee. Het streven is om in 2014 tussen de zes- en achthonderd armaturen te vervangen in de gebieden waar de meeste storingen plaatsvinden en de armaturen het oudst zijn.

Oled-samenwerking Japan Display, Sony en Panasonic Japan Display gaat samenwerken met Sony en Panasonic op het gebied van oled’s. Japan Display is werelds grootste speler voor lcd-schermen van smart phones en tablets en heeft plannen om oled-schermen te gaan produceren in samenwerking met de twee bedrijven.

Vierhonderd genodigden bij opening bedrijfsgebouw ETAP

Wereldwijde led-markt gebouwen groeit naar 10,3 miljard dollar

LED MAGAZINE

NR. 0 - SEPTEM BER 2013

Aan het einde van het kalenderjaar heeft de wereldwijde markt voor led-verlichting in gebouwen een omvang van 10,3 miljard dollar. In 2018 zal dit 23 miljard dollar zijn. Dit voorspelt Memoori Research. Het concern schat dat de omvang eind 2013 8,1 miljard dollar was.

Led en de eer die het toekomt

India gaat driehonderdduizend lantaarns van led voorzien Kolkata Municipal Corporation (KMC) staat op het punt een negenjarig contract te tekenen met Energy Efficiency Services Ltd (EESL) om driehonderdduizend straatlantaarns van ledlichtbronnen te gaan voorzien. Het contract zal direct na de verkiezingen ondertekend worden.

Eindhoven Airpo rt opmaat Lumos a voor markt van openbare verlic hting

‘Led-markt wordt groter dan die van zonnepane len’

Als Partner betaalt u 5.070 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x hele pagina advertentie (waarde 6.760 euro) • 2 x full size banner in nieuwsbrief (waarde 480 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • 1 x online LED Industry Register (waarde 249 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine Als Ambassadeur betaalt u 3.040 euro ex. btw en ontvangt u: • 4 x halve pagina advertentie (waarde 3.800 euro) • 2 x half size banner in nieuwsbrief (waarde 220 euro) • 4 x per jaar vermelding in LED Industry Register in LED Magazine (waarde 500 euro) • plaatsing logo in colofon LED Magazine

www.ledmagazine.nl

van de omzet) in productontwikkeling, met een sterke focus op led. Het ambitieuze bouwproject startte in 2012. De showroom en labo’s werden volledig vernieuwd. Een nieuwe middenvleugel van duizend vierkante meter biedt onderdak aan demoruimtes, opleidingslokalen, vergaderzalen en een ruime personeelsrefter. De investering bedroeg ruim 4,3 miljoen euro.

Slaperigheid, concentratieproblemen en een verminderde alertheid bij vliegend personeel zijn belangrijke risico factoren voor de veiligheid binnen de luchtvaart. Veel ongelukken en bijnaongelukken worden veroorzaakt door vermoeidheid van piloten die vaak lange dagen maken en gebukt gaan onder een chronisch slaapgebrek. Lichttherapie met blauwachtig licht blijkt de alertheid significant te kunnen verbeteren. Onderzoekers van de Universiteit van Western Michigan (USA) en onderzoeksbureau FluxPlus uit Tilburg hebben dit vastgesteld in een gezamenlijk onderzoek bij vliegend personeel van NOVAIR uit Zweden.

Attiva levert Disano terreinverlichting voor Chemelot Geleen

Led-campagne IKEA brengt

‘Openbare verlic hting mag niet het kin dje van de rekening wo rden’

Partner of ambassadeur worden?

Na twee jaar zijn de renovatie en uitbreiding van de ETAP-bedrijfsgebouwen afgerond. Afgelopen maand werden de gebouwen feestelijk geopend in aanwezigheid van Vlaams ministerpresident Kris Peeters. Hij benadrukte het belang van innovatieve bedrijven voor de Vlaamse industrie. De voorbije drie jaar investeerde ETAP jaarlijks ruim 4,5 miljoen euro (negen procent

Led-lichttherapie helpt alertheid van piloten te verbeteren

7,7 miljoen euro op voor vluchtelingen

Stockholm Concert Hall gerenoveerd met led-verlichting Global Design Solutions (GDS) heeft de fameuze Stockholm Concert Hall (Konserthuset) voorzien van haar GDS ArcSystem met led-verlichting, gebaseerd op solid-state lighting (SSL). Het gaat niet alleen om de centrale concertzaal, maar ook om diverse andere faciliteiten. De concerthal stamt uit 1926 en is de thuishaven van onder meer het Royal Philharmonic Orchestra en de Nobelprijs-ceremonie. De Main Hall beschikt nu over tweeëndertig ArcSystem armaturen boven de zitplaatsen van het publiek.

Toshiba zoekt productiepartners van armaturen voor EU Het Japanse technologieconcern Toshiba is op zoek naar productiepartners van verlichtingsarmaturen voor de Europese markt. Het Japanse bedrijf wil op dat terrein de concurrentie aangaan met marktleider Philips en het Duitse Osram. Dat zegt Francois Seguineau, hoofd van de Europese verlichtingspoot van Toshiba.

Detroit en Philadelphia gaan straten van led-verlichting voorzien De twee Amerikaanse steden Detroit en Philadelphia gaan de straatverlichting upgraden naar led-verlichting. In Detroit zou slechts de helft van de ongeveer 880.000 straatlantaarns volgens een bericht van persbureau AP functioneel zijn. Er zal daarom ook een groot aantal lichtpunten verdwijnen. Het volledige opwaarderingsproject zal tegen 2015 afgerond zijn.

De jaarlijkse ‘Beter licht, beter leven’ campagne van IKEA heeft wereldwijd 7,7 miljoen euro opgebracht voor betere levensomstandigheden in vluchtelingenkampen. Gedurende acht weken hebben alle IKEA winkels wereldwijd voor elke verkochte LEDARE led-lamp één euro gedoneerd aan de VN Vluchtelingenorganisatie UNHCR.

Bedrijventerrein De Liede krijgt gelijkspanningsnet en led-licht Afvalzorg en CityTec hebben een contract ondertekend voor het vervangen van de bestaande openbare verlichting op bedrijventerrein De Liede door led-verlichting die gevoed wordt door gelijkspanning. De provincie ondersteunt het innovatieve project middels subsidie. Het is het eerste moderne gelijkspanningsnet in Nederland dat op een bedrijventerrein geïnstalleerd zal worden. Bert van Dijk, rentmeester die namens Afvalzorg bedrijventerrein De Liede beheert: ‘De led-lampen zullen 71 procent minder energie verbruiken waardoor de CO2-uitstoot met 11.559 kilogram per jaar omlaag zal gaan. De ingebruikname van het duurzame verlichtingsnet vindt in oktober 2014 plaats.’

Attiva Lichtprojecten heeft op de Chemelot Campus haar terreinverlichting Disano aangebracht. Chemelot is de naam van een groot industriecomplex voor de chemische industrie rondom het kruispunt van de rijkswegen A2 en A76 tussen Stein en Geleen. Grote gebruikers van Chemelot Industrial Park zijn DSM en SABIC Europe. Langs het spoor staan zes vakwerkmasten van elk vijfendertig meter hoog met ieder tien tot twaalf armaturen. Attiva heeft gekozen voor het leveren van haar merk Disano.

Philips doet led-overname in

Saudi-Arabië

Philips neemt voor 235 miljoen dollar (169 miljoen euro) een meerderheidsbelang in het Saudische verlichtingsbedrijf General Lighting Company (GLC). Dat maakte het technologiebedrijf deze week bekend. GLC heeft volgens Philips een leidende marktpositie in Saudi-Arabië, de grootste economie van het Midden-Oosten. Philips krijgt een belang van 51 procent in GLC, dat wordt samengevoegd met de al bestaande verlichtingsactiviteiten in Saudi-Arabië. Het gecombineerde bedrijf zal circa dertienhonderd werknemers tellen.

LED MAGAZINE JUNI • 7

Ecobility Benelux heeft de autonome lichtmast Greenlight Solution, oftewel de Touché van Priess, als eyecatcher voor het nieuwe pand aan de Industrieweg in Waalwijk geplaatst. Bovendien heeft het bedrijf als distributeur de mast aangeboden in diverse duurzame projecten in zowel Nederland als de Cariben. De Openbare BasisSchool (OBS) Wemeldinge is overgestapt op led-verlichting. LUXimprove heeft aan de school haar Optiled-verlichting geleverd. Dit in samenwerking met installatiebedrijf Wisse. De verlichting van de Utrechtse Domtoren heeft de Lighting Design Award gewonnen. De lichtkunstenaars Mark Major en Keith Bradshaw van bureau Speirs + Major uit Londen wonnen met ‘In Lumine Tuo’ in de categorie International Project Exteriors. In Schiedam, Vlaardingen en Maassluis zijn vijfentwintig basisscholen geselecteerd om deel te nemen aan project ‘LED’s use the SUN’. Op elk van deze scholen wordt in twee verschillende bovenbouwklassen een gastles gegeven over led-verlichting en een gastles over zonne-energie (pv). Het Havenbedrijf Antwerpen heeft van het Vlaams Instituut voor de Logistiek een ‘Lean and Green’-award ontvangen. Volgens het instituut ontvangt het havenbedrijf dit mede vanwege de CO2-besparing die gerealiseerd is door het plaatsen van dertienhonderd led-armaturen. Philips en Barcelona hebben een samenwerkingsovereenkomst ondertekend op het gebied van smart cities. Onderdeel van de samenwerking is het uitrusten van driehonderd straten met led-verlichting. Barcelona wil door de samenwerking haar positie als ‘European Capital of Innovation’ op het gebied van gezondheid, licht en energie-efficiency versterken. Dok Vast heeft in Tilburg een nieuw distributiecentrum gerealiseerd waar led-verlichting en zonnepanelen zijn geplaatst. Het nieuwe gebouw heeft het hoogste duurzaamheidscertificaat gekregen dat tot op heden uitgedeeld is in Nederland. Het complex kreeg een BREEAM-score van 91,17 procent, wat een ‘Outstanding’ certificaat oplevert.


Nederland gooit hoe dan ook hoge ogen bij het WK Voetbal Philips heeft in negen van de twaalf voetbalstadions led-verlichting aangebracht. Het gaat bij vijf van de stadions niet alleen om de algemene verlichting, maar ook om de veldverlichting.

klanten te voorzien van een compleet productengamma, knowhow en ‘op maat’-toepassingen. Als partner van GHM Eclatec B.V. zal DE NOOD Group het volledige openbare verlichtingspakket van Eclatec SAS aan haar portfolio toevoegen.

Importeur Dutch LED Projects introduceert led-tl-verlichting met een vervangbare driver. Volgens het bedrijf gaat de verlichting daardoor veel langer mee. Volgens het bedrijf gaan drivers vooral in warme omgevingen gebukt onder de temperaturen. Op het moment dat de driver daardoor stukgaat zullen led-lampen volgens het bedrijf sneller verouderen.

De Norton Ledization-lijn is verder uitgebreid met drie typen opbouwarmaturen: CRB LED, SQC LED en SQV LED. De plafond- en wandarmaturen kennen vele toepassingsmogelijkheden zoals in zorginstellingen, trappenhuizen, galerijen, gangen en entrees.

Jacs. Koopman introduceert de Camita lichttechniek in een micro-uitvoering: de Mini-Banana armaturen. Deze kunnen niet alleen als downlight, maar ook als spot toegepast worden.

Minder dan de helft van de warenhuizen neemt oude lampen aan voor recycling bij aankoop van een nieuwe lamp. Dit terwijl winkels hiertoe wettelijk verplicht zijn. Zo blijkt uit onderzoek door de Consumentenbond in opdracht van Stichting LightRec.

LICHT FLITSEN! Leds4you heeft het nieuwe riviercruiseschip de MS Amareina uitgerust met ledverlichting. Leds4you is sinds 2009 actief binnen de maritieme sector om (passagiers)schepen te voorzien van energiezuinige en duurzame led-verlichting. Philips en Aruba hebben een innovatiememorandum ondertekend, een strategische samenwerkingsovereenkomst die Aruba zal helpen bij het realiseren van de doelstelling om in 2020 voor honderd procent gebruik te maken van duurzame energie en led-verlichting. Het Vlaamse Solvay stort zich volledig op oled-technologie met de overname van Plextronics, een spin-off van de Carnegie Mellon University in het Amerikaanse Pittsburgh. De Belgische chemiereus heeft daar 32,6 miljoen dollar voor over. GHM Eclatec B.V. en DE NOOD Group hebben een partnerovereenkomst ondertekend. De bedrijven slaan de handen ineen om nieuwe alsook bestaande

’s borrel Het led netwerk leeft! Er gaat geen maand voorbij of beslissers uit het bedrijfsleven, onderwijs, bestuur, politiek en intermediaire organisaties ontmoeten elkaar tijdens congressen, borrels, lezingen, workshops of andere bijeenkomsten. In de rubriek LED’s borrel doet LED Magazine verslag in woord en beeld... Tweede editie Week van de Openbare Ruimte succesvol In de maand april vond de tweede editie van de Week van de Openbare Ruimte plaats, waarbij in samenwerking met het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting één dag in het teken van openbare verlichting stond. Met name het opdoen van nieuwe ideeën en het leggen van contacten op hoog niveau werden genoemd als redenen om volgend jaar weer deel te nemen. Nieuw waren de debatsessies. De discussies waren georkestreerd rondom gerealiseerde participatieprojecten en vergaande burgerinitiatieven. In 2015 zal opnieuw in april een Week van de Openbare Ruimte georganiseerd worden.

Havé-Digitap gaat de led-(nood) verlichtingsproducten van het Belgische CE+T Technics distribueren. CE+T Technics is een spin-off van de Universiteit van Luik en ontwerpt en implementeert elektronische oplossingen voor led-(nood)verlichting en deurtelefoniesystemen. De nieuwe Ikea-vestiging in Zwolle wil de meest duurzame, grootschalige winkel van Nederland worden. Led-verlichting, zonnepanelen, warmteterugwinning, warmte- en koudeopslag en windmolens moeten hieraan bijdragen. De komst van IKEA gaat gepaard met een investering van vijftig miljoen euro. De Notre Dame heeft vierhonderd ledspots van Philips laten aanbrengen. ‘Tijdens het ontwerpen van de verlichting ontdekten we talloze ornamenten en beeldjes die niemand ooit heeft kunnen zien omdat er geen spotje op gericht stond’, aldus de bedenker van het lichtplan, Armand Zadikian. NORLED heeft de Nova geïntroduceerd. Dit design pendelarmatuur is geschikt als verlichting boven een balie. Dankzij de strakke vormgeving past de Nova volgens het bedrijf in een eigentijdse omgeving. De Nova is toepasbaar als individueel pendelarmatuur maar is ook koppelbaar om toe te passen als lichtlijn in winkels en kantoren.

Vakbeurzen VSK en Elektrotechniek blijven zelfstandig

Euroshop breekt alle records De Euroshop in Düsseldorf heeft alle records verbroken. De beurs voor de retailmarkt – waar (led-)verlichting een prominente rol heeft 109.000 bezoekers uit honderdtien verschillende landen getrokken. 2.226 exposanten uit zevenenvijftig landen gaven acte de présence. De Euroshop is traditiegetrouw georganiseerd via vier segmenten, waar licht er één van is. Een van de Nederlandse aanwezigen was Philips. Het bedrijf won de AIT Innovation Award 2014 in de wacht gesleept met haar FlexFusion product. Het is een van de vele verlichtingsinnovaties die Philips introduceerde op de vakbeurs EuroShop te Dusseldorf. Een andere innovatie die Philips toonde was een nieuwe indoor GPS-oplossing die klanten via hun smartphone wijst op de meest efficiënte route naar producten op hun boodschappenlijst. De rol van led-verlichting? Philips gebruikt deze voor de navigatie. Een armatuur in het plafond wordt gekoppeld aan speciale software die de led-lamp een unieke lichtpuls laat uitzenden. De camera van een smartphone herkent de signalen en kan de klant als het ware van lamp naar lamp door de winkel begeleiden. Eventueel kan de klant ook nog worden gewezen op interessante aanbiedingen. Het routesysteem bevindt zich nog in de testfase. Op zijn vroegst zal het systeem volgend jaar worden uitgerold. De volgende editie van Euroshop vindt plaats van 24 tot en met 26 februari 2015.

Waar er sprake was van een mogelijk samengaan van de twee grootste installatievakbeurzen van Nederland - de VSK voor W-installateurs en Elektrotechniek voor de Einstallateur - is dit vooralsnog niet het geval. De teruglopende bezoekersaantallen zijn volgens de organisatie geen aanleiding om de beurzen bij elkaar te zetten. De volgende editie van Elektrotechniek vindt plaats in oktober 2015. De volgende editie van de VSK vindt in februari 2016 plaats en de huidige indeling in productgroepen gaat op de schop. Voortaan kunnen exposanten kiezen uit de drie thema’s woningbouw, utiliteit en industrie. Exposanten zijn wel nog altijd vrij om hun plek in één van de hallen te kiezen.


Frank van der Vloed, voorzitter Nederlandse Licht Associatie:

‘Mogelijkheden van led-verlichting beter voor het voetlicht brengen’ Logischerwijs is ook voor de NLA ledverlichting een belangrijk onderwerp. ‘Rond 2007 is led-verlichting op de radar van de NLA gekomen’, memoreert Van der Vloed. ‘De eerste leden kwamen toen met vragen op de proppen. De introductie van een nieuwe technologie en het gegeven dat de oude technologie in zijn geheel vervangen gaat worden brengt nogal wat met zich mee. Alle bedrijven zijn inmiddels wel geïnformeerd over de haken en ogen aan deze transformatie. De grote vraag is hoe de klant het ziet. Op het gebied van een gloeilampen, halogeenlampen, spaarlampen en gasontladingslampen is er een standaard, bij led-technologie is dat niet zo.’

Lumen De NLA is in dit kader volgens Van der Vloed van zeer grote toegevoegde waarde omdat zij er mede voor zorgt dat alle leden eenzelfde standaard ten aanzien van led-verlichting in de markt zetten. ‘Dat is de enige manier waardoor de klant begrijpt waar wij het over hebben en hoe de klant een beslissing kan nemen om al dan niet over te gaan op led-verlichting.’ Een praktisch voorbeeld is volgens Van der Vloed het praten in wattages. ‘Door de gloeilamp denkt men bij verlichting altijd in wattages, bijvoorbeeld in veertig, vijfenzeventig of honderd watt. Een gloeilamp van veertig watt komt nu overeen met een led-lamp van zeven watt. Maar morgen is dat misschien wel zes watt en overmorgen vijf of vier watt. Is wattage dan nog wel de referentie? Moet je daaraan vasthouden of richting de klant gaan praten over lumen? Daarnaast had elke gloeilamp en halogeenlamp dezelfde kleur. Dat was inherent aan de technologie. Met led kun je kleuren maken. Dat zijn allemaal onderwerpen waarover je de klant kunt 12 • LED MAGAZINE JUNI

De Nederlandse Licht Associatie (NLA) is een van de belangrijkste stakeholders in het Nederlandse verlichtingslandschap. In een derde artikel in een reeks van vier– eerder schreef de redactie al over het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV) en het FHI LED Cluster – spreekt LED Magazine met Frank van der Vloed, voorzitter van de NLA en general manager voor de Benelux bij Philips Lighting.

confronteren of over informeren. Want als je verwarring veroorzaakt bestaat het risico dat de technologie niet doorbreekt. Er is wat dat betreft voor de NLA en haar leden nog een hele weg te gaan om de consument op te voeden en voor het schap in de supermarkt of bouwmarkt doelbewust te laten kiezen.’

Ledengroei Van der Vloed is inmiddels al weer zeven jaar voorzitter van de NLA. In die periode is het ledenaantal volgens de voorman gestabiliseerd. ‘De NLA heeft geen expliciete doelstelling wat het aantal leden betreft. Wij willen wel een goede representatieve vertegenwoordiging van de sector zijn. Met de opkomst van een aantal nieuwe led-bedrijven kan dat inderdaad een ledengroei betekenen. De doelstelling is echter meer kwaliteit. Je wilt een spreekbuis zijn namens de hele industrie. Wij staan niet alleen voor standaardisatie, maar ook voor communicatie naar externen; naar bijvoorbeeld de overheid en consumentenorganisaties. In deze transformatie is het belangrijk om de bijbehorende uitdagingen gezamenlijk op te pakken. Ook als groot bedrijf kun je dit niet alleen. Je merkt dat zelfs de overheid zoekende is. Niet alleen voor verlichting in haar eigen kantoren, maar ook bij een zaak als voorlichting richting het midden- en kleinbedrijf.’ En communicatie is volgens Van der Vloed essentieel. ‘Als sector en NLA moet je blijven uitstralen dat je met dit nieuw type verlichting enorm veel energie kunt besparen. In Nederland wordt hard gewerkt aan alternatieve energieopwekking via zonnepanelen en windmolens, maar misschien kun je die energietransitie wel goedkoper realiseren door minder energie te verbruiken. Want wat verdient zich

nu sneller terug dan energiezuinige verlichting? Vanuit je portemonnee is het veel interessanter om te kiezen voor energiezuinige verlichting.’

Onduidelijkheid Volgens Van der Vloed heeft ledverlichting in de professionele markt inmiddels ruim veertig procent marktaandeel. ‘Dat percentage van de verlichtingsarmaturen is momenteel uitgerust met led’s. Kijk je naar lichtbronnen die zowel een (semi-) professionele als consumentenoriëntatie hebben, dan zie je dat led twintig procent van de omzet van de lichtmarkt voor haar rekening neemt. Die percentages gaan in rap tempo omhoog. Onder meer door de opkomst van led-tl zal het de komende jaren heel snel gaan. Industriële bedrijfscomplexen en kantoren zullen daarbij in het professionele segment de dans leiden.’ Dat de consumentenmarkt qua marktaandeel achterblijft, heeft volgens Van der Vloed twee redenen. ‘Onduidelijkheid over wat de nieuwe technologie is en de hogere aanschafprijs zijn daar debet aan. Je ziet nog steeds consumenten die denken dat je een led-lamp niet kunt dimmen of de kleur van het licht koud vinden. De consument wil gewoon die 2.700 Kelvin, waarbij professionele toepassingen 3.000 Kelvin volledig geaccepteerd zijn. Een dimbare led-lamp van 2.700 Kelvin wordt voor consumenten de standaard, met de gloeilamp en halogeenlamp als referentie.’

Kleurechtheid ‘Kleuren zien zoals ze zijn – kleurechtheid – is echter net zo belangrijk als de lichtkleur zelf’, vervolgt Van der Vloed. ‘Rood moet echt rood, groen echt groen en blauw echt blauw zijn.

>>> LED MAGAZINE JUNI • 13

>>> Pas dan heb je het over kwalitatief goede verlichting. Het kan niet zo zijn dat je in de winkel denkt een bruine broek te hebben gekocht die later groen blijkt te zijn. Wij staan er als sector voor dat mensen kunnen vertrouwen op kleuren. Dat vertrouwen in oude verlichting moeten wij continueren naar het vertrouwen in nieuwe verlichting. Aanvullend praten wij door de opkomst van led ook over elektronica. Led is een digitale lichtbron waardoor veel meer dingen mogelijk worden. Ik denk daarbij aan het op afstand besturen van verlichting en het van kleur laten veranderen van licht. Zaken die bij 14 • LED MAGAZINE JUNI

m

llo Schoo

m

confor

de ei

461B lance RC PowerBa

2400

0 mm l 2: Voorste fond 600x60 pla Systeem nce RC461B ala 2400 PowerB

1800

3600 7200

3600 7200

00 mm l 1: Voorste fond 1200x6 pla Systeem nce RC461B ala 2400 PowerB

461B lance RC PowerBa

een gloeilamp niet mogelijk waren. Afhankelijk van de sfeer die je in een bepaalde omgeving wilt creëren kun je de led-verlichting sturen. In het voorjaar wil een winkel een heel andere kleurtemperatuur uitstralen dan in het najaar. Een kleding- of andere collectie vraagt daar om.’ De NLA wil volgens Van der Vloed uitdragen dat de mogelijkheden van led-verlichting veel verder gaan dan duurzaamheid en besparing. ‘Hogere winkelverkopen, betere leerprestaties, een verbeterde gezondheid en meer veiligheid. Het kan allemaal met led. Wij willen samen met onze partners in de keten die mogelijkheden beter voor het voetlicht brengen. Zodat de leveranciers, installateurs en klanten beter met licht omgaan. In mijn visie zou elke installateur voor een eindgebruiker een lichtplan moeten maken om verlichting daadwerkelijk tot zijn recht te laten komen. De installateur is te vaak bezig met binnen het budget te blijven om zo een opdracht binnen te halen. Hij kan zichzelf echter beter

1800

1800

3600 7200

2400

3600 7200

De Nederlandse Licht Associatie (NLA) is de branchevereniging voor producenten en leveranciers van verlichtingsarmaturen, lichtbronnen en voorschakelapparatuur. De NLA telt zo’n dertig leden en behartigt de economische, technische en juridische belangen van haar leden. Verder deelt zij kennis over de markt, de branche en trends in de technologie met de leden en andere geïnteresseerden. Het is daarmee het aanspreekpunt voor alle vraagstukken aangaande (technische) ontwikkelingen, trends, regelgeving, normalisatie, keurmerk en certificering.

00 ,20x3, lan 7,20x7 aturen lokaal 12464-1:2011 rd Lichtp D arm school Standaa kaal met LE Standaard lichtseplnanvan de NEN-EN

1800

De NLA in het kort

7200

7200

differentiëren als hij laat zien wat je allemaal met licht kunt. Als je kennis van verlichting hebt dan weet je dat je moet praten over de houdbaarheid, reflectiefactoren, kleurtemperatuur en meer van dat soort elementen. Dan weet je wat een klant vraagt en dat het effect van verlichting relevant is voor de uitstraling van de winkel en dat je met verlichting ook in kunt spelen op leerprestaties in een school.’ 7200

: % / 20% ningen 0,50 m 70% / 50 bereke r) ndzone en licht wanden/vloe 0,75 m imte m.u.v. ra d/ gspunt ru Uitgan ctoren (plafon Gehele efa Reflecti hoogte ≤ 19 js) lak nderwi Werkv d 0,80* (Basiso bie Taakge ≥ 300 lux UGR ≥ 0,60 te (Em) factor Behoud rlichtingssterk d (Emin/Egem) ud enbeho ve bie t 83% lum Taakge Praktijk uur me tigheid levensd op een Gelijkma aseerd *

factor geb Behoud

En wanneer kijkt Van der Vloed over een paar jaar tevreden terug op de prestaties van de NLA? ‘De voorzitter is tevreden als de leden tevreden zijn en absoluut niets anders. Wat betekent dat? Ik denk dat de leden tevreden zijn als wij over vijf jaar de gehele transformatie waar de lichtindustrie zich in bevindt goed zijn doorgekomen. Dat wij in staat zijn geweest om Nederland zonder al te veel oponthoud over te laten schakelen op de nieuwe duurzame en hoge kwaliteit lichttechnologie en daarmee het leven van mensen hebben kunnen verbeteren.’

7200

Mijn verwachting is gelukkig grotendeels uitgekomen. Toen ik in 2007 het initiatief nam als Minister van Milieu om de gloeilamp uit te faseren, had ik daarover een duidelijk idee. De gloeilamp had zijn beste tijd gehad, was erg energie-inefficiënt en produceerde voornamelijk warmte in plaats van licht. Er waren veel energiezuinigere lampen op de markt, maar de verkoop daarvan stagneerde. Het was een kip-en-eiprobleem. De gloeilamp was in aanschaf zo goedkoop en geliefd bij burgers en professionele afnemers, dat deze de markt bleef domineren. Investeringen in technologische verbetering van energieefficiënte lampen bleven beperkt. Om uit deze patstelling te komen, was de enige oplossing het forceren van een technologische doorbraak. Ik zag led als de lamp voor de toekomst en de spaarlamp van belang in de overgangsfase. Wanneer duidelijk zou zijn voor de lichtproducenten dat deze strategie breed in Europa zou worden ingevoerd, verwachtte ik een enorme doorbraak in de ontwikkeling van de led-technologie. De lichtbranche deelde deze visie en was bereid gezamenlijk met mij op te trekken. Zij zorgde in Europa voor overeenstemming onder marktpartijen en ik overtuigde mijn collega-milieuministers in de Milieuraad van de Europese Unie van de noodzaak om de gloeilamp uit te faseren. In Nederland stelde ik een Taskforce in met vertegenwoordigers uit de detailhandel, lichtbranche, consumenten en overheid om de invoering van het voorgestelde beleid te begeleiden. Het afschaffen van het geliefde peertje riep natuurlijk ook weerstand op. Dat besefte ik me als Milieuminister heel

goed. Mijn hoop was dat rond 2015 het alternatief voor de gloeilamp kwalitatief zo goed, energie-efficiënt en dus goedkoper zou zijn in gebruik, dat de kritiek sterk zou zijn afgenomen. Deze verwachting lijkt te worden bewaarheid. Het tempo waarin de led-technologie zich ontwikkelt, is spectaculair. Naarmate de afzetmarkt groeit, vermeerdert de opbrengst en daalt de prijs. De led zal het dan geleidelijk van de spaarlampen gaan overnemen. Zolang dit nog niet het geval is, blijft de spaarlamp een goed alternatief. Alleen bevat ze wel kwik en moet daarom apart worden ingezameld en gerecycled.

COLUMN

De toekomst van de lichtbranche

Over Jacqueline Cramer Jacqueline Cramer is professor bij het Utrecht Sustainability Institute. Als minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer maakte ze namens de Partij van de Arbeid drie jaar deel uit van het kabinet-Balkenende IV.

In principe gaat led heel lang mee. Vervanging van lampen is nauwelijks meer nodig. Waaraan verdienen lichtfabrikanten dan, wordt mij vaak gevraagd. Dat is het interessante van deze tijd, is mijn antwoord. Fabrikanten zoeken naar nieuwe business modellen om hun toekomst veilig te stellen. In plaats van led-lampen te verkopen, verschuift de markt geleidelijk naar het leasen ervan. Je koopt geen lamp meer maar een hoeveelheid uren licht. Ook zie je lichtfabrikanten hun strategie verbreden naar het ontwikkelen van integrale oplossingen. Daarmee worden ze bijvoorbeeld medeaanbieder van de inrichting van een geheel kantoor of huis. Wat dit betreft is led niet alleen technologisch en ecologisch, maar ook economisch gezien revolutionair. Het luidt een nieuw tijdperk in waarin niet zozeer de verkoop van producten, maar het aanbieden van diensten centraal komt te staan. Als deze ontwikkeling gepaard gaat met een zorgvuldig omgaan met grondstoffen en energie, dan kan dit substantieel bijdragen aan duurzaamheid. Deze column verscheen eerder op de blog ‘duurzaam verlicht’ LED MAGAZINE JUNI • 15

‘Gesture controlled lighting breekijzer om bij de grote lichtbedrijven der aarde binnen te komen’ Wij moeten terug naar het jaar 2003. Vanaf een zolderkamer werkten Pepijn Herman en Frank Boon met hun elektrotechnisch ingenieursbureau Metatronics aan een meetsysteem om waterkwaliteit te meten in semiprofessionele installaties. Toen na een lange periode van productontwikkeling de twee ondernemers beseften de markt van afnemers niet goed genoeg in beeld te hebben, ging het roer radicaal om. ‘Marketing bleek niet ons ding’, memoreert Herman. ‘Wij besloten ons daarom toe gaan leggen op het ontwikkelen van elektronica in opdracht van derden. En anno 2014 zijn wij klaar om een vooraanstaande positie in de wereld van led-verlichting te verwerven, onder meer via gebaargestuurde verlichting.’ Zo’n vijf jaar geleden deed Metatronics haar intrede in de lichtmarkt. Veel Eindhovense designers kwamen met hun ideeën over trendy verlichting bij Metatronics terecht. ‘Wij hebben onder meer lampen van internationale faam gerealiseerd voor Sander Mulder en Jos Kranen. Zij waren hun tijd ver vooruit’, licht Herman toe.

Gebaarinteractie De afzet van Metatronics blijft echter niet beperkt tot de lichtmarkt. Zo wordt ook aan gaming devices, interactief speelgoed en power managementsystemen voor bijvoorbeeld elektrische fietsen gewerkt. De basis? Herman: ‘Het maken van slimme elektronische producten via user centered 16 • LED MAGAZINE JUNI

design. De gebruiker staat centraal. In die niche zijn wij de grootste.’ En met led is een voor Metatronics snelgroeiende markt genoemd. Led behoort tot de zes kerntechnologieën die Metatronics in huis heeft. Naast led zijn dit energy, smart solutions, sensoren, user interface, connectiviteit en lumotion (gebaarinteractie). Herman: ‘Geïnspireerd door het Amerikaanse bedrijf IDO hanteren wij de designfilosofie dat je bij productontwerp multidisciplinair werkt, vanuit elk aspect naar het doel van het product kijkt en naar wat de eindgebruiker doet. Op die manier stellen wij de technologie maximaal ten diensten van de eindgebruiker.’

GaMechanger De producten waar Metatronics aan werkt doen volgens Herman dan ook meer dan je in eerste instantie zou verwachten. ‘Het is niet langer genoeg als een (led-)lamp enkel licht geeft. Een lamp is door de opkomst van led eveneens een interactief apparaat dat zich aan de gebruiker dient aan te passen in plaats van andersom. Een van de technologieën die wij hebben ontwikkeld en gepatenteerd is het bedienen van een lamp met gebaren. De sector worstelt nog met de toegevoegde waarde van slimheid van verlichting, bediening met gebaren is natuurlijk een tastbaar voorbeeld.’ Volgens Herman is het verder wachten op het eerste bedrijf dat een

‘wifi connected’ retrofit led-lamp introduceert. ‘Als de grote jongens daadwerkelijk met een connected device komen is de toegevoegde waarde gevonden. Want de toegevoegde waarde zit niet in de lamp zelf, maar aan de achterkant. Led is geaccepteerd in de markt als de lichtbron van de komende jaren. Nu moet echter de gamechanger die led toegevoegde waarde laat bieden komen. Wij gaan toe naar een wereld van connected lampen die via een platform kunnen communiceren met andere systemen. Denk aan alarm- of detectiesystemen om licht te dimmen en te koppelen. Philips is daar best ver mee, maar er is nog geen open standaard.’

Connected device Bovendien is er volgens Herman voor de gevestigde orde in de lichtindustrie het risico dat een halfgeleiderbedrijf als Samsung in de markt van connected lampen stapt. ‘Dan hebben de traditionele spelers een probleem, want een bedrijf als Samsung kan ontzettend veel waarde toevoegen op het gebied van connectivity en services. Anderzijds hebben de grote lichtbedrijven de distributiekanalen voor verlichting in handen. Voor een bedrijf als Philips is het daarom zaak de standaard te zetten en deze door de markt te laten accepteren.’ Om het gevaar van nieuwe toetreders als Samsung uit te bannen ziet Herman ook een rol voor Metatronics weggelegd. ‘Een bedrijf als Osram is sterk in het maken van lampen maar mist de competentie om connected devices te maken. Wij kunnen voor

hen touch, interface en wireless technologie op één hoop vegen en koppelen. Een complex systeem als smart lighting vergt een system integrator zoals Metatronics. Bovendien zijn wij als geen ander in staat om in een snel tempo voor hoge productievolumes te ontwikkelen.’ Want waar binnen de Nederlandse maakindustrie het credo de laatste jaren ‘high mix, low volume’ is, ziet Herman dit juist anders. ‘Voor machinebouwers is een dergelijk motto inderdaad van toepassing, maar voor de consumentenmarkt niet. Daar staat usability en daarmee de kunst van het weglaten voorop. Veel grote bedrijven duwen een technologie in de markt en stoppen er veel te veel zaken in waardoor een te complex product ontstaat.’

Licht als service De lichtbedrijven moeten zich in de visie van Herman dan ook omtoveren van lichtnaar serviceorganisatie. ‘Licht als service is een wereldwijde trend. Een klant betaalt straks niet meer voor een duur led-lampje maar voor een gezond leven, betere nachtrust, efficiënt werken, enzovoorts. Aan een consument is dat misschien in eerste aanzet lastig te verkopen, maar als je een bedrijf kunt laten zien dat zijn werknemers vijf procent efficiënter werken door een bepaalde lichtbron heb je een business case.’ Herman verwacht binnen twee tot drie jaar de eerste grote platforms die dit aanbieden. ‘Het zal geen vijf jaar meer duren. Degene die er vijf jaar over doet gaat het niet redden. Vergelijk het maar met de markt van de mobiele telefonie. Nokia

miste een afslag op de snelweg en haar marktaandeel werd verpulverd.’

Concurrentievoordeel De Metatronics-oprichter is overtuigd dat zijn bedrijf een rol kan spelen in dit wereldwijde geweld. ‘Wij zijn met een aantal bedrijven in gesprek om onze technologie beschikbaar te stellen waardoor zij concurrentievoordeel kunnen behalen. In plaats van zelf het wiel opnieuw uit te willen vinden, kunnen wij hun product versneld maken. Een van de breekijzers die wij qua technologie in huis hebben is het gepatenteerde gesture controlled lighting, de gebaargestuurde verlichting. Wij willen deze kennis en kunde voor de grote lichtbedrijven gaan inzetten. Het helpt ons bedrijf op de kaart te zetten. Tegelijkertijd besef ik als geen ander dat het intellectueel eigendom altijd maar beperkt houdbaar is. Wij hebben twee tot drie jaar de tijd om bij de grote lichtbedrijven der aarde binnen te komen. Vervolgens zijn wij in staat voor deze bedrijven de gehele systeemintegratie van het led-product en zelfs de productie te verzorgen.’ Deze ambitieuze plannen van Herman moeten tot een forse groei van het bedrijf leiden. ‘Het aantal werknemers zal in de komende jaren met dertig tot veertig procent toenemen. De omzet moet zelfs verviervoudigen. Van een urenfabriek worden wij daarbij steeds meer een productenfabriek. Waar onze omzet nu nog voor tachtig procent uit dienstverlening en twintig procent uit productie komt, is het ons doel dat in de komende jaren om te draaien.’ LED MAGAZINE JUNI • 17

Meetapparatuur van Admesy borgt wereldwijd productiekwaliteit led’s ‘Er is geen enkel ander bedrijf ter wereld dat met één instrument één tot twintig seconden durende meting kan doen van spectrale data en flikkering van licht. Om alle eigenschappen te definiëren en zeker te weten dat verlichting met een dimmer niet flikkert, moest je vroeger drie tot vier verschillende metingen doen. Door de Cronus kan het met één apparaat.’ Aan het woord is Steven Goetstouwers van Admesy. Alweer bijna twee jaar geleden trad Goetstouwers toe als partner en chief executive officer bij Admesy. Goetstouwers kwam van de Limburgse ontwikkelingsmaatschappij LIOF. Daar was hij investment manager en kende Admesy ook in die hoedanigheid. LIOF heeft via haar investeringsmaatschappij al geruime tijd een aandelenbelang in het Ittervoortse bedrijf. Goetstouwers: ‘De oprichters van Admesy – Marcel Janssen en Ruud Bouten – zijn echte techneuten. Vanuit hun zolderkamer zijn zij technologiegedreven de markt opgegaan. Toen ik mijn entree maakte stond er een bedrijf dat beschikte over fantastische producten, die bovendien afgenomen werden door grote spelers.’

Focus Onder die grote spelers is onder meer Samsung. Admesy ontwikkelt en vervaardigt hoogtechnologische meetapparatuur op het gebied van kleuren lichtmeting voor gebruik in productieprocessen. De voornaamste afzetmarkten zijn de display- en ledindustrie. ‘Onze oprichters kennen een geschiedenis in de display-industrie’, duidt Goetstouwers. ‘Zoals gezegd ben ik twee jaar geleden aan boord gekomen. De onderneming hikte toen tegen een groeispurt aan. In de afgelopen twee jaar is er vol gas gegeven. Alle bedrijfsprocessen zijn vergaand geprofessionaliseerd om op te kunnen schalen. Van kwaliteitsmanagement tot productie, planning, inkoop en R&D. Bovendien is focus aangebracht. Waar vroeger vooral vanuit de technologie

ontwikkeld werd, zijn nu zakelijke keuzemomenten ingebouwd.’ De hoofdmoot van Admesy’s klanten bevindt zich in Azië. ‘Dit komt voort uit het feit dat wij ons in den beginne vooral toelegden op de display-industrie die zich nagenoeg volledig in Azië bevindt. Sinds anderhalf jaar zetten wij echter meer en meer producten af die op de markt van led’s en solid state lighting (ssl) gericht zijn. Het is de verwachting dat deze veel vaker in Europa aftrek zullen vinden.’ Met spectometrie voor original equipment manufacturers is een derde markt genoemd waar Goetstouwers toekomst in ziet. ‘Je kunt daarbij onder meer denken aan led-sorteerapparaten. Iemand anders bouwt dan die machine en wij kunnen de meetcomponenten leveren.’

Productieomgeving Het succes van het recept van Admesy schuilt volgens Goetstouwers in de productie-oriëntatie van de producten. ‘Wij ontwikkelen onze meters om in een productieomgeving optimaal te functioneren. Veel concullega’s doen dit voor laboratoria waar volledig andere eisen gesteld worden. In een productieomgeving moet je colori- of spectrometer klein, robuust en extreem snel zijn. Bovendien moet hij nauwelijks onderhoud vergen. Er mogen wat dat betreft niet of nauwelijks opties aan zitten zodat het correct functioneren gegarandeerd is. Alle knopjes van onze meters zitten daarom in de software en niet op het apparaat.’

>>>

De colorimeter versus de spectrometer Een colorimeter is een apparaat dat wordt gebruikt om de absorptie van licht van een bepaalde oplossing te meten. De lichtabsorptie is dan te meten bij verschillende golflengtes – oftewel kleuren – van licht. Een spectrometer is een optisch instrument dat wordt gebruikt om eigenschappen van licht te meten in een specifiek gebied van het elektromagnetisch spectrum. De veranderlijke grootheid die meestal gemeten wordt is de lichtintensiteit, maar het kan bijvoorbeeld ook de polarisatie zijn.


Tier-one, tier-two and tier-three suppliers in the open high-tech supply chain in the Netherlands have joined forces to create Brainport Industries. Brainport Industries designs, develops and manufactures leading, advanced, precise and intelligent high-tech equipment.

YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

>>>

www.brainportindustries.com YOUR HIGH TECH OPEN SUPPLY CHAIN

Admesy maakt voor display- en ledmarkt ook verschillende varianten, want ze vragen volgens Goetstouwers om wezenlijk andere producten. ‘Bij displays gaat het vooral om colorimetrievraagstukken zoals het afregelen van het witpunt en is een colorimeter toereikend. In de ledmarkt wil men bijvoorbeeld ook de hoeveelheid lumen weten. Daar is ook een spectrometer vereist. Bovendien geldt voor de submarkt van ssl dat je ook flikkergedrag wilt meten. Het onregelmatig flikkeren van verlichting wil je immers voorkomen. Honderd procent inspectie van het productieresultaat is daarom noodzaak. Specifiek voor de leden ssl-markt hebben wij daarom de Cronus ontwikkeld; een gecombineerde colori- en spectrometer. Hiermee kunnen bedrijven overigens alle standaard lichtanalyses uitvoeren. Dus niet alleen het flikkergedrag bepalen, maar bijvoorbeeld ook de golflengte vaststellen waarbij de led zijn hoogste lichtsterkte geeft, de zogenaamde peak wave length.’

Daar heeft het bedrijf een topdriepositie. ‘Wereldwijd zijn er zo’n tien spelers actief. Konica Minolta is van oudsher de nummer één, maar wij trappen hen nu al vrij hard tegen de schenen. Dat komt hoofdzakelijk door prijs-kwaliteitverhouding. Wij zoeken doelbewust het terrein op van de gemiddeld geprijsde apparaten. Deze zijn nog net betaalbaar om in productielijnen te steken. Vervolgens proberen we een apparaat te bouwen dat nét onder de technische specificaties komt van de meest hoogwaardige apparaten die weer zeer kostbaar zijn.’ Het is vooral de Cronus waarmee Admesy in de visie van Goetstouwers het spreekwoordelijke goud in handen heeft. ‘Er is geen enkel ander bedrijf ter wereld dat met één instrument een tot twintig seconden durende meting kan doen van spectrale data en flikkering van licht. Om alle eigenschappen te definiëren en zeker te weten dat verlichting met een dimmer niet flikkert, moest je vroeger drie tot vier verschillende metingen doen. Door de Cronus kan het met één apparaat.’

Marktpositie

Wereldwijde dekking

Goetstouwers hoopt in de led-markt in de komende jaren eenzelfde marktpositie op te bouwen als in de displayindustrie.

Overigens is ook de Cronus geschikt voor toepassing in een productielijn. ‘Ik voorzie in de led-industrie een ontwikkeling die in

de displaymarkt al enkele jaren geleden heeft plaatsgevonden. Daar testte men vroeger aan het einde van de productielijn steekproefsgewijs het resultaat. Vandaag de dag test men het op tien verschillende punten in het productieproces. Dat gebeurt voor ieder product en zodoende voor honderd procent. Het is zeer goed denkbaar dat er bij de productie van led’s meerdere tests komen. Bijvoorbeeld na de productie van de led, na het aanbrengen van het fosfor, na het insteken van de driver en tenslotte een totale producttest. Daar ligt de toekomst.’ In diezelfde toekomst, bij zijn vijfjarig Admesy-jubileum, hoopt Goetstouwers een bedrijf te hebben waarbinnen de leden ssl-markt voor eenzelfde omzet zorgt als de display-industrie. ‘Wereldwijd hebben wij dan niet één, maar vier verkoop- en servicekantoren en is het team in Ittervoort uitgebreid van tien naar vijfentwintig medewerkers. De kantoren staan dan in Europa, Amerika en Azië en zorgen voor een wereldwijde dekking. Wij willen te zijner tijd in het rijtje van de grote namen genoemd worden. De grootste uitdaging? Blijven vernieuwen. Ook de led-markt zal bijvoorbeeld inline testen als standaard krijgen, maar daarna wil men die tests weer sneller, preciezer en accurater…’ LED MAGAZINE JUNI • 21

GELICHT

UIT

In de rubriek UITGELICHT toont LED Magazine ieder kwartaal in woord en beeld bijzondere projecten waarin led-verlichting is toegepast. De projecten zijn stuk voor stuk uniek. Soms vanwege de omvang, een andere keer door nieuwe technologie.

Led-schermen en -displays Spuimarkt (Den Haag) Aan de Grote Marktstraat in Den Haag investeerden de gemeente en vastgoedeigenaren Syntrus Achmea/Rabobank Pensioenfonds in de afgelopen periode tweehonderd miljoen euro om het gebied rond het winkelcentrum Spuimarkt nieuw elan te geven. GLAIFA Lichtreclame werd geselecteerd om een groot aantal led-displays en -schermen te leveren. ‘Deze order vloeit voort uit de overname van het Vlaamse ViaVision die wij afgelopen jaar hebben afgerond’,

vertelt Pieter Meijers, directeur van GLAIFA Lichtreclame. ‘Wij zijn sinds 1945 actief in de wereld van neon lichtreclame. Nu led de boventoon voert in lichtreclame is het een combinatie van oud vakmanschap en nieuwe technologie.’ Dat led-schermen en -displays een verschil kunnen maken, wordt volgens Meijers in Den Haag duidelijk. ‘Wij krijgen nu al terugkoppelingen van de lokale ondernemers dat de extra attentiewaarde leidt tot meer bezoekers. Het biedt ondernemers de kans om bezoekers

digitale informatie aan te bieden, bijvoorbeeld over specifieke aanbiedingen en lokaal nieuws. Overigens zijn er niet alleen zeven grote led-schermen geplaatst – van het type P5 en P6 en beschermd met een coating tegen corrosie van de zilte zeelucht – maar worden de roltrappen ook met led aangestraald via wallwashers.’ En de toekomst? Meijers: ‘Er is spin-off in zicht. Het vastgoedbedrijf bekijkt nu ook de mogelijkheden voor twee andere winkelcentra.’

Led en het wereldrecord radio maken van Giel Beelen (Hilversum) Het was een bijzondere prestatie die radio-dj Giel Beelen leverde. Hij verbrak het wereldrecord radio maken en zette dit op 198 uur. Een prestatie die met begeleiding van consultancybedrijf voor verlichting FluxPlus en een lichtinstallatie van Light Technology Nederland tot stand kwam. Via dynamische ledverlichting kon het slaap-waakritme van Beelen aangepast worden. Om de dj wakker te houden werd via de led-verlichting het daglicht nagebootst. Als een rustmoment of slaapperiode naderde, werd de led-verlichting steeds verder gedimd en van kleur veranderd. Door het licht te dimmen vlak voor het rustmoment gaat de productie van melatonine in het lichaam omhoog, waardoor de radiomaker slaperiger werd. In alle andere momenten onderdrukte het felle en blauwe licht de aanmaak van melatonine. Via deze lichttherapie kon optimaal gebruik gemaakt worden van de rustmomenten en kon Beelen fit blijven gedurende zijn uitzending.



De nieuwste producten en systemen Inspirerende workshops en lezingen Deskundig advies op maat

MEER INFO?

www.solarevent.nl #solarevent

JARGON

LED

Mensen die in de verlichting werken praten geen abracadabra! Dit is wat ze bedoelen...

LICHT VERVUILING

De verhoogde helderheid van de nachtelijke omgeving door overmatig gebruik van kunstlicht. Lichthinder is de overlast die mensen en dieren hiervan ondervinden.

De verhouding tussen de scotopische luminantie S en de fotopische luminantie P voor het betreffende kleurenspectrum. Lichtberekeningen worden gedaan op basis van de dag-ooggevoeligheidscurve, oftewel bij een scotopische (S) lichtomstandigheid. Bij duister is er fotopische (P) lichtomstandigheid. Hoe hoger de S/P-ratio, hoe beter een lamp inzetbaar is voor verlichting op lage omgevingsverlichtingsniveaus.

De verlichtingssterkte van een bepaalde oppervlakte komt overeen met de lichtstroom (het aantal lumen) dat erop invalt per vierkante meter en dit alles op één meter afstand van de lichtbron. Horizontale verlichtingssterkte duidt het licht op een tafel of vloer, verticale verlichtingssterkte duidt het licht tegen een deur of een muur.

METER

Instrument om rechtstreeks verlichtingssterkte te meten, bestaande uit een meetkop en een uitleestoestel.

Dynamische verlichting

S/P-RATIO

VERLICHTINGSSTERKTE

LUX

Het ritme van dag en nacht, de seizoenen en het weer scheppen voortdurend veranderende lichtscenario’s in de loop van de dag. Dynamische verlichting is een geavanceerde oplossing die de gunstige effecten van daglicht naar binnen brengt. Het levert een stimulerend ‘natuurlijk’ licht dat het gevoel van welzijn verhoogt.

SCOTOPISCH

ZICHT Het kijken bij weinig licht. De oogpupil is wijd en de maximale lichtgevoeligheid van het netvlies ligt bij een golflengte van 505 nanometer. Kleuren worden nauwelijks waargenomen.

RGB Het RGB-kleursysteem is een kleurcodering, een manier om een kleur uit te drukken met behulp van een combinatie van de drie primaire kleuren Rood-Groen-Blauw. Bij led’s wordt de term gebruikt om kleurenmixen met licht aan te duiden. Led’s hebben de mogelijkheid om met RGB miljoenen verschillende kleuren te creëren.


Arne Mans, beheerder openbare verlichting gemeente Tilburg:

‘Honderd procent CO2-neutrale lichtmast, armatuur en lichtbron is de ambitie’ ‘Als gemeente Tilburg hebben wij de plicht richting onze burgers om te zorgen dat de verlichting in de stad duurzaamheid, veiligheid en een bepaald comfort biedt. Wij zoeken daarom voortdurend naar de beste technologische oplossing om de straten en stad te verlichten en de juiste sfeer te krijgen tegen de beste kostprijs. Momenteel is led-verlichting de standaard. Twintig procent van de armaturen bestaat nu uit led.’ Aan het woord is Arne Mans, beheerder openbare verlichting bij de gemeente Tilburg.

Arne Mans was voor zijn aanstelling bij de gemeente Tilburg in 2009 werkzaam bij een grote aannemer uit Nederland. Hier werkte mee aan de aanleg en verbreding van diverse grote Rijkswegen waaronder de A2, A7 en A15. ‘In die hoedanigheid kwam ik al veelvuldig in aanraking met openbare verlichting’, memoreert Mans. ‘Led deed toen net zijn intrede, vooral vanwege de lange levensduur, maar de techniek had zich nog niet bewezen. De opdrachtgever was destijds nog niet klaar voor deze ontwikkeling en “koos” vrijwel altijd voor SON-T-verlichting of voor de CPO-verlichting.’ Toen er enkele jaren geleden een positie als beheerder voor openbare verlichting en verkeersregelinstallaties (VRI’s) vrijkwam bij de gemeente Tilburg, reageerde Mans daarop. ‘Mede in de wetenschap dat Tilburg op het gebied van openbare verlichting en verkeersregelinstallaties een vooruitstrevende stad is.’

Groots Zo gezegd zo gedaan. Inmiddels is Mans alweer vijf jaar werkzaam in de voormalige textielstad. ‘Bij mijn entree werden er links en rechts pilots met led uitgevoerd en moest de technologie zich nog bewijzen. Vanaf dag één is daarbij opgetrokken met twee lichtfabrikanten, te weten Philips en Schréder. Wij hebben gezegd er vol voor te gaan en het groots aan te pakken. Het gevolg? Led is anno 2014 in Tilburg de standaard en de verlichting wordt dynamisch.’ Een van de grootste orders tot nu toe, is nog altijd die van het eerste uur. In 2009 werden 2.400 led-armaturen aangeschaft bij Philips. Mans: ‘Het bezorgde ons een topvijfpositie in de lijst met meest actieve gemeenten in led-verlichting. Op dit moment is twintig procent van onze 44.000 lichtpunten – met één of meerdere armaturen – voorzien van een led-lichtbron. Het gaat om circa 8.500 led-armaturen.’ 26 • LED MAGAZINE JUNI

Wijkregisseurs Volgens Mans voert Tilburg samen met Schréder en Philips voortdurend een zoektocht uit naar het meest efficiënte lichtbeeld dat op straat gerealiseerd kan worden. ‘Het is niet zo eenvoudig dat je een lichtbron weg kunt nemen en een nieuwe kunt terugzetten. Je moet naar een systeem kijken wat de verlichting dynamisch en stuurbaar maakt. Mede daarom plaatsen wij bij de nieuwe armaturen outdoor controllers. Dit om meer grip te krijgen op onderhoud, energieverbruik, comfort en sociale veiligheid. Zo kunnen wij real time de verlichting aanpassen aan de situatie ter plaatse. In de toekomst willen wij ook proeven starten om onder andere de VRI’s te koppelen aan de openbare verlichting. Op deze manier kun je zoveel mogelijk informatie koppelen, want waarom zou je een doorgaande weg verlichten als er geen verkeer rijdt?’ In samenspel met de Tilburgse wijkregisseurs wordt volgens Mans bekeken waar het mogelijk is de verlichting te dimmen. ‘Je hebt in een stad altijd gebieden waar het veiliger en onveiliger is, evenals urgentiegebieden. Op die plekken wil je de verlichting vanaf twaalf uur misschien wel niet verder dan vijfenzestig procent dimmen – of niet dimmen – terwijl dat in andere wijken wel kan. Dat moet je proefondervindelijk vaststellen en in samenspraak met de bewoners – dat zijn nog steeds je klanten – regelen.’

Versnelling Wanneer precies alle conventionele verlichting door led vervangen zal zijn, vindt Mans moeilijk te voorspellen. ‘Er staat geen hard jaartal op. Afhankelijk van het type lichtbron vervangen wij circa vijftienhonderd tot tweeduizend lichtmasten per jaar. Soms kunnen wij daarbij een versnelling toepassen. Zo hebben we alle SOX-lampen met een versnelling uitgefaseerd. Daarvoor is een speciaal model ontwikkeld dat ter goed-

keuring voorgelegd is aan de gemeenteraad. Daarbij is aangetoond dat het laten hangen van de SOX-verlichting op termijn meer geld kost dan het preventief vervangen. Afgelopen jaar zijn daardoor 2.200 extra led-armaturen geplaatst. Al met al verwacht ik dat het nog wel tien tot vijftien jaar zal duren alvorens er enkel led-verlichting in Tilburg staat.’ ‘En misschien staat er ooit wel een concurrent op van led’, vervolgt Mans. ‘Dat is heel moeilijk om te voorspellen, omdat je niet alle technologieën op de voet kunt volgen. Ten tijde van de gloeilamp en de tl wisten wij ook niet wat voor ontwikkeling ons stond te wachten. Misschien staan er bij technisch hoogstaande firma’s nu ook wel nieuwe technologieën op stapel. Als gemeente Tilburg hebben wij de plicht richting onze burgers om te zorgen dat de verlichting in de stad duurzaamheid, veiligheid en een bepaald comfort biedt. Wij kijken daartoe voortdurend wat de beste technologische oplossing is om de straten en stad te verlichten en de juiste sfeer te krijgen tegen de beste kostprijs. Onder duurzaam verstaan wij een combinatie welke een positieve invloed heeft op de volgende pijlers: people en planet, maar ook op profit. Als een van die pijlers negatief uitvalt dan wordt het een moeilijk verhaal om overeind te houden.’

Pilots Een van de proefprojecten die Tilburg binnen haar gemeentegrenzen heeft uitgevoerd vond in Berkel-Enschot plaats. ‘Wij hebben daar “licht op aanvraag” gehad, destijds een Europese primeur. Samen met Philips hebben wij eind 2010 - begin 2011 deze pilot georganiseerd en straatverlichting die reageert op beweging getest. LumiMotion – de verlichting van Philips – brandt automatisch feller zodra mensen voorbij fietsen of lopen en dimt als niemand zich in de buurt bevindt. Dat is het principe in een notendop. Uit de bewonersenquête bleek

dat de burgers met “licht op aanvraag” net zo tevreden waren als burgers met conventionele verlichting. Dit terwijl het voor ons een enorme energie- en milieubesparing oplevert.’ Verder is Tilburg ook betrokken bij het InterGemeentelijk-overleg Openbare Verlichting (IGOV). ‘Het delen van informatie is van grote waarde, onder meer over de relatie met netbeheerders en nieuwe ontwikkelingen in de markt. Dit zijn veelal heel grote en machtige bedrijven of organen. Het is prettig om als gemeente te overleggen en standpunten in te nemen om gezamenlijk de juiste weg te bewandelen. Ik vind het belangrijk dat er verlichting geplaatst wordt waarbij het budget voor het overgrote deel op straat gezet wordt en juist niet onder de grond verdwijnt. Uiteraard wel zonder dat daarbij aan de veiligheid van de complete installatie in de buitenruimte wordt getornd. Overigens heeft de komst van led-verlichting in dat kader veel vooruitgang gebracht. Als het verlichtingsniveau in het verleden te laag was, moest je de verlichting opwaarderen of verplaatsen en de netbeheerder de infrastructuur aan laten passen. Met led-verlichting is dat meestal niet nodig en kun je het verlichtingsniveau met de nieuwe led-armaturen aanpassen.’ Niet alleen samenwerking met andere gemeenten is volgens Mans van toegevoegde waarde, maar ook het optrekken met bedrijven biedt meerwaarde. Zo is samen met het in de regio gevestigde Sapa een cradle-to-cradle cyclus gerealiseerd. ‘De lichtmasten worden CO2-neutraal geproduceerd en gerecycled. De oude lichtmasten zijn geen afval maar dienen als grondstof voor de nieuwe. In de toekomst hopen wij ook een volledig CO2-neutraal lichtpunt te kunnen plaatsen. De mast is het al, het armatuur grotendeels ook en nu is de ambitie het totale product CO2-neutraal te maken.’ LED MAGAZINE JUNI • 27

Het led-kwaliteitsdilemma

VOOR DE BRABANTSE ECONOMIE

Vol overgave en keihard werken voor de Brabantse economie van vandaag en morgen is al meer dan 30 jaar onze uitdaging. We zijn de spin in het web die partijen bij elkaar brengt, coalities smeedt, initiatieven van de grond tilt en projecten regisseert. Dat doen we als toegewijde promotor en acquisiteur die buitenlandse bedrijven weet binnen te halen. Als inventieve financial engineer die investeert in bedrijven of hen de weg wijst in het netwerk van kapitaalverstrekkers. Als creatieve business developer die innovaties met nieuwe marktkansen stimuleert en doet slagen. En als erkende ontwikkelaar van werklocaties die daarmee zorgt voor een kwalitatief hoogwaardig vestigingsklimaat. We geven alles wat we in huis hebben om top prestaties te leveren die de Brabantse topclusters versterken. Zodat Brabant internationaal kan concurreren en met haar kennisintensieve economie duurzame oplossingen biedt voor maatschappelijke vraagstukken.

Afgelopen februari organiseerden wij de eerste led vakbeurs van de Benelux in de Jaarbeurs Utrecht, LED Expo. De reacties van zowel bezoekers als exposanten waren bijzonder positief en de verwachtingen voor de komende jaren zijn hoog. Ruim dertig van de exposanten schreef zich direct in voor de komende editie in februari 2015. De led-markt groeit en dat merken we. Toch zitten we met een grote uitdaging voor de komende edities. Een uitdaging waar ook onze bezoekers mee worstelen, hoe selecteer je kwaliteitsproducten en -bedrijven waar niet aan getwijfeld hoeft te worden? Democratisering De verlichtingsmarkt is een oude en grote markt die de afgelopen honderd jaar door enkele giganten gedomineerd werd. De led-markt biedt ineens honderden, zo niet duizenden nieuwe merken aan. Naamsbekendheid of een gebrek daaraan zegt niets over de kwaliteit van de producten of diensten. We worden sinds enkele jaren overspoeld door een led-markt democratiseringsgolf. Iedereen met een ontwerp of een plan kan ledproducent of importeur worden. Het is voor niemand mogelijk eenvoudig aan te wijzen welke merken en producten van onberispelijke kwaliteit zijn en welke slecht of twijfelachtig zijn. Als het voor ons als duurzaam kenniscentrum dat onder andere LED Expo organiseert al moeilijk is, hoe moet een architect, ambtenaar, facility manager, installateur of inkoper bij ziekenhuizen en scholen dan

een weloverwogen keuze maken uit het enorme aanbod? Keurmerken Het is voor de persoon die een besluit moet nemen over het al dan niet aanschaffen van led-verlichting niet makkelijk. De grote diversiteit aan aanbieders en de snelle vernieuwing en verandering van het productassortiment geeft weinig houvast. Het aanbod van lampen en armaturen wisselt, vaak zelfs per bedrijf, sneller dan dat een keurmerk of certificering afgegeven kan worden. Nederland kent diverse instanties die lampen testen, toch ontbreekt een eenduidig keurmerk. Keurmerken als dat van Dekra en OliNo hebben inmiddels een status en belangrijke rol in de sector, maar zijn vaak te complex, prijzig, de looptijd voor het afgeven van een keurmerk duurt te lang of er ontbreekt een enorme slag in de communicatie richting de eindklant. Ook voor financieringsconstructies is het belangrijk dat er een keurmerk komt waar we als sector op kunnen vertrouwen. Een norm voor producten en wellicht zelfs voor bedrijven.

COLUMN

POWER EN PASSIE

Over Rolf Heynen Rolf Heynen is politicoloog, ingenieur, columnist en spreker. Heynen is partner bij duurzaam communicatiebureau Good!. Vakbeurzen LED Expo, Solar Solutions, het Solar Trendrapport 2014 en het aankomende Nationale LED Trendrapport 2015 zijn enkele projecten van Good!.

Sector professionaliseer Als deze laatste stap gezet wordt door de sector als geheel, staat niets de uitrol van led-verlichting meer in de weg. Dan is een scenario waarbij tachtig procent van alle verlichting in 2020 led-verlichting is, zoals voorspeld door McKinsey, haalbaar. Wij willen daar als LED Expo niet alleen een rol in spelen als ‘clubhuis’ van de led-verlichtingsbranche, maar geven daar ook een aanzet toe door naar de kwaliteitsborging van onze deelnemers te vragen op ons inschrijfformulier.

UITDAGEN EN VERSNELLEN www.bom.nl


Bart Spaapen: ‘Europese productie led-verlichting is volstrekt logisch’ Spaapen Handelsmaatschappij behoort in de Nederlandse verlichtingsklas tot de groepsoudsten. Het bedrijf is sinds de jaren zestig actief en kent onder meer een roemrijke geschiedenis in de wereld van tl. In de afgelopen vijf jaar heeft het bedrijf massaal ingezet op de ontwikkeling van led-verlichting en met succes volgens directeur Bart Spaapen. ‘Led maakt tl op lange termijn overbodig. De opkomst van deze technologie is onomkeerbaar. Onze led-omzet groeit momenteel met tientallen procenten per jaar.’

wij door de jaren heen gespecialiseerd geraakt in maatwerk’, duidt Spaapen. ‘Wij zijn in staat geweest van het bulkproduct een product te maken dat aansluit bij de behoefte van de individuele klant. Onze Norton tl-armaturen waren daarbij in de afgelopen tientallen jaren het paradepaard. Anno 2014 verkopen wij zowel conventionele en hoogfrequente fluorescentie-armaturen als led-armaturen. Wij proberen daarbij opnieuw voor de troepen uit te lopen door met onze eigen Norton Ledization led-verlichting een forse stap te zetten richting geïntegreerde gebouwautomatisering.’

Vertrouwd jasje

Bart Spaapen behoort tot de tweede generatie aan het roer van het familiebedrijf Spaapen. Zijn ouders startten de handelsmaatschappij in 1964 en vandaag de dag heeft de ondernemer samen met zijn zus de touwtjes in handen. Aansluiting zoeken bij toonaangevende leveranciers is daarbij nog altijd het motto. ‘Waar wij vroeger verlichting vanaf pallets verkochten, zijn 30 • LED MAGAZINE JUNI

De eerste stappen in de wereld van ledverlichting werden volgens Spaapen in 2009 gezet. Op basis van een klantvraag werd het bedrijf geënthousiasmeerd. ‘Er werd ons gevraagd om voor de twee merken die wij destijds voerden – Norton en Economy armaturen – led-producten te introduceren. Wij werden in staat geacht led-verlichting te maken met dezelfde kwaliteit die wij bij tl-verlichting hanteerden. Er was in die periode namelijk een stortvloed aan nieuwe merken, maar de bij ons afnemende groothandels waren op zoek naar led-producten van een gerenommeerd merk als Spaapen. Wij zijn vervolgens aan de slag gegaan met als basisgedachte “value for money”. Led moet verkoopbaar zijn. Het moet aan de eindgebruiker uit te leggen zijn dat hij een goede investering doet.’ De eerste producten die Spaapen onder haar nieuwe merk NORLED introduceerde waren led-spots van één en drie watt. ‘Al snel volgde ook een led-alternatief als het spreekwoordelijke warme broodje van de bakker, het SPA-portiekarmatuur. Dit T5-armatuur dat wij al sinds 1984 in

ons productportfolio hebben. Dat was ook de opmaat voor de introductie van de Norton Ledization-lijn, nu bijna twee jaar geleden. Dat is een productenlijn met led-armaturen in een vertrouwd jasje. Het zijn Norton armaturen die beschikken over volledig geïntegreerde led-verlichting. Bovendien is tet een gepatenteerd product.’

Prijsgeven Als handelmaatschappij voert Spaapen drie merken: Norton (waaronder de productlijn Norton Ledization), NORLED en Economy armaturen. Spaapen levert haar producten daarbij uitsluitend via de groothandel. ‘Ik geloof nog steeds in dit model omdat het elke partij beter in staat stelt de verschillende kernactiviteiten uit te oefenen. Nagenoeg alle elektrotechnische en verlichting-groothandels bieden onze producten aan. Meer en meer worden wij ook benaderd door gespecialiseerde led-grossiers die vanwege de kwaliteitseisen bij ons komen. Deze nieuwe toetreders vormen voor ons bedrijf een extra markt, want ook de traditionele groothandel anticipeert snel op de vraag naar led-verlichting. Wij bieden hen ook de handvatten om in plaats van een T8, T5 of PL armatuur een led-armatuur in de markt te zetten door een lagere total cost of ownership en betere lichtkwaliteit.’ ‘Wij zijn duidelijk een partij die de markt wil bepalen’, vervolgt Spaapen. ‘Sinds jaar en dag proberen wij ons te onderscheiden door de juiste prijs-kwaliteitverhouding. Met de technologieën die wij in huis hebben, kunnen wij ons inziens altijd een concurrerend aanbod doen. Wij denken daarbij niet in percentages marktaandeel. Dat is geen race voor ons. Ons doel is continuïteit. Wij willen onze topdriepositie in ieder geval

niet prijsgeven. Of Philips een uitdager is? Wij willen onze positie ten opzichte van Philips niet veranderen.’

Overtuiging Spaapen heeft voor Nederlands design en Europese productie gekozen. De meeste armaturen komen van oudsher uit Duitsland maar de Ledization-lijn is met een Franse partner opgezet. Volgens de directeur is het bedrijf ook nooit in de verleiding geweest om deze armaturen in het Verre Oosten te gaan produceren. ‘Ik ben niet tegen productie in Azië, want het is absoluut niet zo dat alles afkomstig uit die regio rommel is. Maar wil je de kwaliteit die de markt vraagt in China of Taiwan laten produceren, dan is dat ontzettend lastig. Dat geeft mij de stellige overtuiging dat je net zo goed in Europa kunt produceren. Want het Verre Oosten heeft nu eenmaal het nadeel dat er kostprijs gedreven gewerkt wordt en dat gaat regelmatig ten koste van de kwaliteit. Sinds jaar en dag doen wij zaken met de grote fabrikanten van Europa. Taalbarrières zijn niet aanwezig , de lijnen zijn kort en door verregaande automatisering liggen de productiekosten op een acceptabel niveau. Europese productie is dan volstrekt logisch. Het nadeel van de led-markt is dat er ontzettend veel tijdelijke oplossingen geboden worden. Daarbij is er een duidelijke relatie tussen de prijs en de kwaliteit. Wij hebben heel duidelijk voor de kwaliteits-as gekozen. Gelukkig vindt er onder de cowboys al een shake-out plaats, alhoewel ik ze nog regelmatig tegenkom.’

Active trimming

dige productontwikkeling. ‘Het printed circuit board (pcb) is bijvoorbeeld ons eigen ontwerp. Met led’s die geleverd worden door twee wereldwijd leidende producenten brengen wij op het pcb kleine weerstandjes aan waarna active trimming plaatsvindt. Dit betekent dat op alle plaatsen de lichtintensiteit en het stroomniveau gemeten worden. Wij passen het stroomniveau vervolgens aan naar de laagste waarde die gemeten wordt. Dit active trimming bezorgt elke led precies dezelfde levensduur en minimaliseert het verval in kleur en licht. Het is de succesfactor van ons product en niet voor niets gepatenteerd. Een ander belangrijk facet is onze keuze voor montage van led op staal met behulp van een aluminium podium en warmtegeleidende tape. Hierdoor wordt de kritische warmtegrens van de led’s nooit overschreden. Een andere vernuftige vinding is onze diffuser – de lichtverdeler – van het acryl PMMA. Hierdoor komt het rendement op drieënnegentig procent uit.’ En de toekomst? Spaapen besluit: ‘Led gaat een oplossing bieden waardoor tl op lange termijn overbodig wordt. Anderzijds zijn wij niet het bedrijf dat led koste wat kost in de markt duwt om tl naar de achtergrond te drukken. Als onze klanten tl willen omdat het een economisch rendabel product is in verband met de branduren en het beschikbare budget, dan leveren wij nog in lengte van jaren tl-verlichting. De opkomst van led is echter onomkeerbaar. Vorig jaar steeg onze led-omzet met veertig procent en in de eerste vier maanden van 2014 is er al een groei van vijfendertig procent geweest.’

Een van de sterke troeven die zijn bedrijf naast Europese productie volgens Spaapen in handen heeft, is de zelfstanLED MAGAZINE JUNI • 31

Kees van de Lagemaat over dali en led-verlichting:

‘Bits over power gaat een grote vlucht nemen’ Van de Lagemaat is zoals het in de volksmond genoemd wordt een ‘oude rot in het vak’. Bijna veertig jaar geleden maakte hij zijn entree bij het Haarlemse toneel. De eerste twintig jaar van zijn carrière in het lichtvak werkte Van de Lagemaat voor vrijwel alle grote Nederlandse toneelgezelschappen waaronder Toneelgroep Amsterdam, de Blauwe Maandag Compagnie en het Nationale Toneel. ‘Maar ik heb ook veel opera’s gedaan’, memoreert Van de Lagemaat. ‘Sinds 1987 ben ik actief als zelfstandig lichtontwerper. Zo’n vijftien jaar geleden heb ik mij toegelegd op de wereld van architectuur en sindsdien heb ik veel Amsterdamse projecten en musea gedaan.’

een systeemontwerp gemaakt. Daarbij werd duidelijk dat led-verlichting voor negentig procent van de locaties in het museum de oplossing was. Wij wisten vanaf het moment van intekenen, dat de kleurweergave nog niet boven de tachtig zat en de kleurtemperatuur nog in het stadium van koelwit. De prognoses waren echter dusdanig dat we erop vertrouwden dat vanaf het moment van ontwerp in 2007 tot implementatie in 2011 de prestaties ver genoeg verbeterd zouden worden. Wij hebben de gok genomen en het is goed uitgepakt. Mede doordat wij in samenwerking met Zumtobel het ledarmatuur hebben ontwikkeld.’


Dmx versus dali

De met led aangelichte Blauwbrug

verouderd. Ik ben ervan overtuigd dat er netwerksystemen gaan verschijnen die vele malen sneller zullen zijn en die data op een goede manier kunnen verhuizen. Bits over power - data over de voedingskabel gaat een grote vlucht nemen.’

272 bruggen

‘Bits over power - data over de voedingskabel - gaat in de komende jaren een grote vlucht nemen. De huidige standaard dali is zo traag dat ik het daar waar mogelijk ontwijk. Zo is in het Scheepvaartmuseum voor honderd procent gebruikgemaakt van dmx. Daar waren 43.000 communicatiekanalen. Een aantal dat dali niet aankan. En eerlijkheidshalve is dmx ook al weer verouderd. Ik ben ervan overtuigd dat er netwerksystemen gaan verschijnen die vele malen sneller zullen zijn en data op een goede manier kunnen verhuizen.’ Aan het woord is lichtontwerper Kees van de Lagemaat.

Grachtengordel Een van de grote werken van de Haarlemse lichtontwerper is de ontwikkeling en het opstellen van een visie om de historische grachtengordel met bijbehorende bruggen van Nederlands hoofdstad van nieuw licht te gaan voorzien. ‘Met de uitrol is Amsterdam nu drukdoende’, duidt Van de Lagemaat. De Visie dateert uit 2005. Tegelijkertijd is het een traject van de lange adem. Door wisselingen van de wacht binnen de politiek en het overtuigen van welstandscommissies is dit een project dat decennia in beslag neemt.’ En led-verlichting in de carrière van Van de Lagemaat? Dat kwam zo’n tien jaar geleden voor de lichtontwerper voor het eerst voorbij. ‘In die tijd noemden wij het het zielloze licht. Ik was er destijds vanwege de matige prestaties een zeer grote tegenstander van. Het was laag van frequentie en kende een slechte kleurweergave.’ De ommekeer voor Van de Lagemaat kwam toen hij de opdracht kreeg om bij de renovatie van het Scheepvaartmuseum de verlichting dusdanig te ontwerpen dat alle kunstwerken getoond konden worden. ‘De klimatologische omstandigheden die beïnvloed worden door licht moesten daartoe verbeterd worden. Samen met Nico van der Klugt heb ik daarvoor

Proefbouw met led Brug 59 Brouwersgracht

Vandaag de dag kan led-verlichting volgens Van de Lagemaat niet meer weggedacht worden uit het speelveld. ‘Het heeft dat mogelijk gemaakt wat wij in het theater altijd al wensten: de mogelijkheid tot honderd procent manipulatie van licht. Omdat led puur elektronica is, is het zeer goed te controleren. Het heeft heel lang geduurd voordat de kwaliteit boven de efficiënte uitstak, maar nu zijn er bijvoorbeeld systemen van Xicato die geweldig goed van kwaliteit zijn. Met de opkomst van intelligente led-modules zal dat alleen maar beter worden. Want op het gebied van controle en efficiency hebben we de laatste twee jaar al enorme sprongen voorwaarts gezien en er is nog veel meer mogelijk. Nu de kwaliteit onder

controle is, is er immers meer aandacht voor andere zaken. Waar wij ons nu op een niveau van honderd lumen per watt bevinden, ben ik ervan overtuigd dat dit binnen twee jaar tweehonderd lumen per watt zal zijn. Dat zijn waardes waar ik nu mee reken voor een opdracht bij Naturalis. Ik schrijf verlichting voor die in 2016 gebruikt gaat worden omdat het gerenoveerde Naturalis in 2017 opengaat.’ Volgens Van de Lagemaat is het niet meer dan logisch dat hij en zijn vakgenoten dergelijke inschattingen maken. ‘Wij zitten dichtbij op het vuur en zijn een van de weinigen die de voortgang der technologie goed in de gaten kunnen houden. De noodzaak van het gebruik van een lichtontwerper wordt hiermee steeds duidelijker aangetoond. Wij moeten niet alleen een verhaal vertellen met licht, maar ook over kennis van lichttechnologie beschikken. Ik maak nu met de opkomst van led de derde overgang qua lichttechnologie mee, dat is mijn vak.’ Een van de technologische progressies die de lichtontwerper in de komende jaren nog hoopt te verwelkomen is een verbetering van dali. ‘Dali is niet het meest geschikt voor toepassing in de architectuur. Sterker nog, het is zo traag dat als ik het kan ontwijken, ik dat doe. Zo is in het Scheepvaartmuseum voor honderd procent gebruikgemaakt van dmx. Daar waren 43.000 communicatiekanalen. Een aantal dat dali niet aankan. En eerlijkheidshalve is dmx ook alweer

Terug naar Amsterdam. Bij het uitlichten van de Amsterdamse bruggen wordt volgens Van de Lagemaat enkel led toegepast. ‘Dat is een inhoudelijke keuze. Het gaat niet om de technologie, maar om het beter tot zijn recht laten komen van de driedimensionaliteit van de bruggen. Om het oneerbiedig te zeggen is het op veel plaatsen momenteel een façade van kerstboomverlichting. Dat is ontstaan vanuit een feestelijk evenement waarvoor men wat gloeilampen ertegenaan heeft gezet die tot in lengte van jaren zijn blijven staan. In de visie die wij op papier hebben gezet tonen wij dat het om heel andere dingen gaat. Want wat is eigen aan een brug? Er stroomt water onderdoor en het is een onderdoorgang voor de scheepvaart. Het is een verbinding van oever naar oever voor het landverkeer . De locatie waar een brug zich bevindt is een belangrijk beeldend en bindend onderdeel voor de architectuur van een stad. Het aantal historische Amsterdamse bruggen - 272 in totaal - toont dat ook aan.’ Bij het verlichten van bruggen zijn er volgens Van de Lagemaat dan ook drie dimensies. Allereerst is er licht onder de brug, vervolgens het ‘aanstrijken’ van de façade van de brug zonder dat je de lichtbron ziet. ‘En tenslotte is er keylight. Dat is een term uit het theater waarmee bedoeld wordt het toevoegen van dramatologie aan de brug, wat het een eigen identiteit geeft in de architecturale ruimte, want dat is licht ontwerpen. De verlichting van al deze bruggen binnen bijvoorbeeld tien jaar vervangen is te kostbaar. Ook Amsterdam heeft het niet in een verborgen laatje liggen.’ Van de Lagemaat besluit: ‘Een belangrijke boodschap om uit te dragen is het behoud van diversiteit. Ik ben geen voorstander van het weggooien van andere lichttechnologieën door de toenemende dominantie van led. Alle lichtbronnen moeten naast elkaar kunnen bestaan omdat ze zo specifiek zijn in hun karakter. Je wilt ze eigenlijk als ontwerper ook allemaal gebruiken om je creativiteit niet te beperken.’ LED MAGAZINE JUNI • 33

Lightronics voorziet transformatie van fabrikant naar lichtservicebedrijf Jos Spapens viert in november zijn twintigjarig jubileum bij Lightronics. Sinds 2008 is Spapens daarbij samen met collega-directeur Frans Haafkens voor twintig procent aandeelhouder. De overige tachtig procent van de aandelen is in handen van het investeringsvehikel De Hoge Dennen. ‘Destijds hebben wij de productie afgestoten en voeren wij enkel de eindassemblage van onze producten uit. De onderdelen worden geproduceerd door toeleveranciers op basis van onze vereisten en met matrijzen waar wij eigenaar van zijn. Het grote voordeel is dat al onze medewerkers altijd aan het werk zijn, ook als er een dip in de productie zit. Mede daardoor hebben wij de afgelopen jaren minder van een crisis gemerkt.’

Spapens vooral de straatverlichting die in trek is. ‘En ook de nichemarkt van extreem slagvaste verlichting loopt in bijna alle landen goed.’

‘Over vijf jaar zijn wij geen lichtfabrikant meer, maar een lichtservicebedrijf. Wij zullen niet langer enkel een armatuur, maar een service aanbieden. Deze zal naast het leveren van een armatuur bestaan uit het zorgen dat het licht blijft branden. Te zijner tijd hebben wij bovendien in alle landen van NoordwestEuropa een stevige voet aan de grond gekregen.’ Aan het woord is Jos Spapens, managing director van Lightronics uit Waalwijk.

Levensduur

Water Toch heeft de crisis volgens Spapens wel degelijk veranderingen met zich meegebracht. ‘De crisis dwingt je na te denken over innovatie. In ons geval heeft dit ertoe geleid dat wij in nieuwe markten actief zijn geworden om een stevigere voet aan de grond te krijgen in Noordwest-Europa. Allereerst hebben wij een nevenvestiging in Duitsland geopend, Lightronics GmbH. Bovendien hebben wij partners gevonden die onze producten voor het voetlicht brengen in Noorwegen, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk, Luxemburg en België. Het zijn klanten die wij exclusief gemaakt hebben en die nu onze producten distribueren.’ En wat betreft Spapens ligt er nog meer uitbreiding in het verschiet. ‘Ik heb de wens om in meer Scandinavische landen actief te worden, het Duitstalige deel van Noord-Italië te bedienen en tenslotte het water over te steken naar het Verenigd Koninkrijk. De potentie is er.’ In het buitenland is het volgens 34 • LED MAGAZINE JUNI

GEO in Kerkrade, wand en plafondverlichting

Overigens voert led-verlichting volgens Spapens in de meeste marktsegmenten waarin het bedrijf actief is (red. zie kader) de boventoon. ‘Onze eerste stappen in de wereld van led vonden plaats in 2009. In dat jaar hebben wij in nauwe samenwerking met Philips een onderzoek uitgevoerd naar een led-alternatief voor de PLL-lamp. Het resultaat was de Fortimo LLM, een ledproduct met een beetje van Philips en een beetje van Lightronics. De eerste gemeenten die dit product adopteerden waren de echte koplopers. Met ons bedrijf hadden wij het grote voordeel dat deze led-lampen zeer snel geplaatst konden worden in onze installed base. Jaren geleden voorzagen wij onze armaturen al van het Unicliqsysteem waardoor de wissel naar led gemakkelijk gerealiseerd kan worden. Overigens naderen wij het punt dat de ledverlichting in de openbare ruimte een langere levensduur heeft dan de gewenste levensduur van het armatuur. In de openbare ruimte brandt de verlichting zo’n 4.100 uur per jaar. Wij stellen dat onze led’s honderdduizend branduren kunnen draaien. De levensduur is daarmee vijfentwintig jaar.’ In de markt van straat- en terreinverlichting bestaat zestig procent van Lightronics’ omzet inmiddels uit led. Spapens: ‘Toch komen wij nog gemeenten tegen die willen wachten met investeren in led omdat zij verwachten dat de technologie zich zal verbeteren. Je respecteert dat standpunt van de klant, maar probeert ze wel voor te rekenen dat

led-verlichting rendeert. Vergelijk het bovendien maar eens met een computer: die is de dag nadat je hem koopt verouderd, maar daarom stel je de aanschaf toch niet uit?’

Topdriepositie Ondanks dat een klein aantal gemeenten twijfelt om over te schakelen op ledverlichting, is de opkomst in de visie van Spapens een onomkeerbaar proces. ‘In de wereld van straatverlichting zal alles led worden. De rijkswegen buiten beschouwing latend, is deze markt op te delen in twee segmenten: paaltop- en kofferarmaturen. In de paaltoparmaturen – tot een hoogte van vier meter – bevinden wij ons in de top drie. Wij volgen de marktleider – Philips Indal – op korte afstand.

>>>

Lightronics in het kort De geschiedenis van Lightronics begint in 1946. Onder de naam Hogro werden tal van producten vervaardigd. In de jaren zeventig startte het Waalwijkse bedrijf met de productie van straatverlichting, maar werden bijvoorbeeld ook de rode PTT-brievenbussen gemaakt. In de jaren tachtig werd het lichtportfolio vergaand uitgebreid. Na het opkopen van diverse concullega’s werd in 2001 besloten één merknaam te introduceren: Lightronics. Vandaag de dag is het bedrijf actief in de volgende marktsegmenten: straat- en terreinverlichting, wanden plafondverlichting, extreem slagvaste verlichting en decoratieve led-lijnverlichting.


Van ﬁetspad en parkeerplaats tot woonwijk; licht naar behoefte met de BRISA en BRISA Plus (straatverlichting)

LEDline verlichting op viaducten van N201 (decoratieve led-lijnverlichting)

Extreem slagvaste VENTEGO lijnverlichting in een ﬁetstunnel bij Vianen


In het koffersegment zijn wij een nieuwkomer, maar wel één die ontzettend hard groeit. Dit is de markt van masten met een lengte tussen de zes en vijftien meter. Waar wij hier aanvankelijk enkel de Mistral aanboden, hebben wij het productgamma recent uitgebreid met de Brisa, de Brisa Plus en Siroc. Dat zet ons beter op de kaart omdat wij nu een totaalpakket kunnen leveren.’ Ook in het segment van wanden plafondverlichting neemt led-verlichting voor Lightronics het merendeel van de omzet voor haar rekening. ‘Dat ligt tussen de vijftig en zestig procent’, schat Spapens. ‘Qua omzetgrootte wisselt dit marktsegment stuivertje met straatverlichting. Momenteel is er echter weinig nieuwbouw in de woningmarkt en geen huizen is geen verlichting. Dat led hier sterk opkomt is hier te danken

aan het Retrofit/Unicliqsysteem. Al onze standaardarmaturen kunnen wij één-opéén van led voorzien. Daarbij gebruiken wij medium power led’s omdat dit gunstig is voor onze warmtehuishouding. Dit heeft uitgebreide research bewezen omdat het immers niet eenvoudig is om een “goede” led-oplossing in een polycarbonaatbehuizing te plaatsen. Op de totale markt van wanden plafondverlichting hebben wij een marktaandeel van enkele tientallen procenten. Wij bevinden ons daarmee zeer waarschijnlijk in de top drie. Tegelijkertijd zien wij hier een trend van ongekend veel nieuwkomers op de markt.’

Sturen Een markt waar led nog niet de boventoon voert is die van extreem slagvaste verlichting. ‘Dergelijke verlichting wordt gebruikt in lage korte tunnels voor langzaamverkeer zoals bijvoorbeeld fietsers, in gevangenissen maar ook op scholen. Het is extreem vandalismebestendig. Doordat tlverlichting zeer efficiënt is, krijgt led nog relatief moeilijk voet aan de grond. Anderzijds is dit een markt waar de intelligentie die led kan toevoegen aan verlichting – voor bijvoorbeeld camera’s – van grote toegevoegde waarde kan zijn. Het ligt mijns inziens daardoor in de lijn der verwachting dat led hier gaat doorbreken.’ Want de belangrijkste ontwikkeling die Spapens in de nabije toekomst ziet, is het toevoegen van intelligentie. Nu led volledig geaccepteerd is zal een volgende stap het sturen van licht zijn. ‘Dan krijg je licht daar waar nodig. Ook communicatie met camera’s of meldinstallaties behoort tot de mogelijkheden. Veel van onze R&D-inspanningen vinden momenteel op dit domein plaats.’

Walmart kondigt transitie aan: led-verlichting in winkels

INTERNATIONAAL

>>>

In de rubriek Internationaal analyseert LED Magazine ieder kwartaal een ‘nieuwtje’ uit het buitenland. Ditmaal laat de redactie haar licht schijnen over de aankondiging van de Amerikaanse supermarktketen Walmart om wereldwijd over te stappen op led-verlichting, te beginnen met tweehonderd winkels. Met 8.500 winkels in vijftien landen onder vijfenvijftig verschillende merknamen is Walmart werelds grootste detailhandelsconcern.

Walmart heeft het doel om wereldwijd de hoeveelheid elektriciteit die zij verbruikt per vierkante meter winkeloppervlak met twintig procent te verlagen. Een van de middelen die zij inzet is de implementatie van led-verlichting. GE Lighting is geselecteerd om een variëteit aan solid state lighting (SSL) producten te installeren.

straatverlichting geïnstalleerd. De eerste kleinschalige supermarkt die door GE Lighting volledig van led voorzien werd stond in Wichita in de Amerikaanse staat Kansas. Afgelopen oktober werd Walmart’s eerste ‘supercenter’ volledig van led-verlichting voorzien in South Euclid in de Amerikaanse staat Ohio.

Bewegwijzering

Integraal onderdeel

GE Lighting en Walmart hebben een lange geschiedenis in led-projecten. In 2003 startte Walmart met het gebruik van led’s voor de bewegwijzering in haar winkels. Twee jaar later wist het bedrijf haar diepvrieskasten uit te rusten met led’s waardoor daar zeventig procent energiebesparing behaald wordt. Sinds 2008 wordt ook buiten de winkels op parkeerplaatsen meer en meer led-

De ervaringen in deze pilot zorgden voor de beslissing om nu tweehonderd winkels aan te pakken. Alleen in 2014 al zullen 141 filialen van led voorzien worden. Het gaat om nieuwe winkels in het Verenigd Koninkrijk (tien stuks), de Verenigde Staten (dertig stuks), Mexico (zevendertig stuks) en Centraal-Amerika (tien stuks). In China gaat het om vierentwintig nieuwe winkels en zestien

retro-fitprojecten. In Brazilië wordt tenslotte in dertig winkels de conventionele verlichting vervangen. De energiebesparing loopt op tot veertig procent. Walmart en GE Lighting hebben berekend dat in de komende tien jaar enkel al in de Verenigde Staten 620 miljoen kilowattuur aan elektriciteit bespaard zal worden. ‘Led is een integraal onderdeel geworden van ons energie-efficiencymodel voor onze winkels’, aldus Doug McMillon, president en chief executive officer van Walmart. ‘Het speelt een centrale rol in onze duurzaamheidsdoelen. Met de Lumination IS-armatuurseries van GE Lighting – die het bedrijf in januari introduceerde – hebben wij een product gevonden dat aan onze eisen voldoet voor plafondverlichting. Het is een eerste stap naar een wereldwijde transitie.’

LED MAGAZINE DECEMBER • 37

Terugblik Light+Building 2014:

Nederlandse bedrijven blij met aanhoudende groei bezoekers

Frankfurt was eind maart en begin april het toneel van Light+Building 2014. De gehele internationale verlichtingsindustrie gaf acte de présence, waaronder maar liefst zesenvijftig Nederlandse bedrijven. Bovendien gaven nog zo’n vijfentwintig Nederlandse bedrijven met hun Duitse vestiging acte de présence. Vanuit België toonden tweeënveertig bedrijven hun innovaties. Een verslag van de redactie.

Na afloop van de vakbeurs voor gebouwen lichttechniek mocht de beursorganisatie tevreden terugkijken. Alle records zijn gebroken. Het aantal bezoekers is opnieuw gestegen en wel met zeven procent tot ruim 211.500 bezoekers. Circa één op de twee bezoekers kwam uit het buitenland. Thuisland Duitsland leverde drieënvijftig procent van de bezoekers, waarna Italië, Nederland, Frankrijk, China en Oostenrijk volgden. 2.428 bedrijven exposeerden met hun producten en diensten. De organisatie onthulde na afloop ook de datum van de volgende editie van Light+Bulding in Frankfurt: 13 tot en met 18 maart 2016.

Licht op afstand Logischerwijs was Philips een van de prominente Nederlandse bedrijven die 38 • LED MAGAZINE JUNI

in overvloed aanwezig waren. Philips presenteerde onder meer een nieuwe lijn connected stadsverlichtingssystemen. Door de combinatie van led-verlichting en intelligente regelsystemen kan volgens de Eindhovense lichtfabrikant tot wel tachtig procent bespaard worden. Philips CityTouch is een volledig webbased systeem waarmee licht op afstand kan worden geregeld. Steden kunnen het CityTouch-systeem snel invoeren door de slimme led-buitenarmaturen, die aangesloten kunnen worden op het centrale managementsysteem. Hierdoor zijn ze niet meer gedwongen lokale radiofrequentienetwerken in te zetten. Een andere belangrijke innovatie die de Eindhovense lichtfabrikant toonde is de OneSpace, een lichtgevend paneel dat

een compleet plafond kan bedekken met een gelijkmatig wit licht. OneSpace vervult de dubbelrol van plafond én lichtbron, waardoor geen extra plafond nodig is. De combinatie van led-licht en textiel zorgt volgens het bedrijf voor een serene sfeer en is geluidsabsorberend, terwijl de bron van het licht volledig verborgen blijft. Het plafond straalt een wit licht uit dat het gevoel van natuurlijk daglicht oproept. Het kan gedimd worden én gebruikt als veiligheidsverlichting.

Openbare ruimte Een van Philips geduchte concurrenten in de Benelux – Schréder – was met haar Duitse en Belgische divisie aanwezig. De lichtgigant presenteerde twaalf gloednieuwe armaturen, geïllustreerd in een

Light+Building in beeld

stand met led-verlichting, controlesystemen en straatmeubilair. Ook Lightronics presenteerde een aantal noviteiten, zoals het voor de openbare ruimte bedoelde kofferarmatuur Brisa Plus en het extreem slagvaste verlichtingsproduct Plutego. In een typisch Hollands decor met de geur van warme stroopwafels werden beide armaturen gepresenteerd. ‘Een ander bijzonder punt dat op extra aandacht mocht rekenen was de Intelligent Lightcontrol Device (ILD)’, duidt Jos Spapens, managing director van het Waalwijkse bedrijf. ‘De ILD stelt – zowel in ons segment straat- en terreinverlichting als in wanden plafondverlichtinggebruikers – in staat via software licht naar behoefte te creëren.’ ‘Première’ was het centrale thema op stand van het Nederlandse Nordeon. Première omdat het Nordeon’s eerste internationale publieke optreden was. Om dit op te luisteren werden onder meer twee nieuwe producenten gelanceerd: het led-lichtlijnsysteem Baldur en de ledhighbay Thor. Daarnaast maakt Nordeon van de gelegenheid gebruik om het eveneens onderdeel van de groep zijnde Hess en Vulkan te presenteren. Ook deze bedrijven toonden een aantal innovaties. Prominentste Belgische deelnemer was ETAP. Het bedrijf liet naast nieuwe ledmodules, softlights en diffusoren een wereldprimeur zien op het gebied van noodverlichting met oled. De K4 maakt gebruik van een led-variant op basis van organische materialen. De materialen zijn gelijkmatig over de volledige oppervlakte van de signalisatieplaat verdeeld. Het pictogram wordt daarmee niet langer verlicht door een aparte lichtbron, maar is zélf de lichtbron. LED MAGAZINE JUNI • 39

COLUMN

Oled: het jaar van de waarheid?

’s connect 17 tot en met 19 juni 2014 LED Lighting Taiwan

Over Peter Visser Peter Visser is Programmamanager High Tech bij BOM Business Development. Deze werkmaatschappij van provinciale ontwikkelingsmaatschappij in Noord-Brabant opereert op het snijvlak van overheid, onderwijs en ondernemers en vervult de rol van initiator en regisseur op het gebied van kennisintensieve projecten en activiteiten.

Alle onderdelen van de verlichtingsketen die men maar kan bedenken, van simpel lampje en kroonluchter tot domotica-schakelmateriaal, waren recent vertegenwoordigd tijdens de vakbeurs Light+Building. Ik heb tijdens mijn bezoek in het bijzonder aandacht geschonken aan oled-verlichting. Oled is de organische variant van de led. Oled’s verschillen van led’s doordat het homogene lichtvlakken zijn en geen puntbronnen. Oled-verlichting is zo’n vijftien jaar in ontwikkeling en komt nu langzamerhand naar de markt. De periode 2014-2015 wordt door veel experts gezien als het jaar van de waarheid voor oled-verlichting: gaan ze zowel qua performance vooruit alsook in prijs zover omlaag dat we van een echte oledverlichtingsmarkt kunnen gaan spreken? Ik was benieuwd wat ik dit jaar aantrof. Allereerst de wapenfeiten. Op de vorige editie van de Light+Building waren er zesentwintig ‘design-ins’ te zien bij de diverse verlichtingsmerken. Dat waren er dit jaar beduidend minder. Ik heb er zo’n vijftien gezien en bekeken. Al waren er vast meer die niet in de beurscatalogus stonden en daardoor in het lichtgeweld niet snel te vinden waren. Wel waren de oled’s voor het eerst op de borden van de beurs vermeld. Alle fabrikanten van oled-panelen waren vertegenwoordigd. Philips Lumiblade toonde vhaar nieuwe FL300-panelen, die een upgrade zijn qua lichtopbrengst tot driehonderd lumen per paneel van 124 bij 124 millimeter. Daarmee kan je eindelijk van een echte lamp spreken. Osram toonde een grote luminaire met ORBEOS oled’s van vijftig lumen per watt, een duidelijke verbetering. In hoeverre dit een prototype was of productiemodule was niet duidelijk. Opvallend was dat de producent Black Body uit Frankrijk, vorige keer met een grote eigen stand, zich dit jaar liet vertegenwoordigen door Bushfeld. Het project I.Rain is een indrukwekkend


geheel van 540 oled’s. Ook vanuit Azië waren er weer vele oled innovaties te zien. Toshiba toonde een demo-opstelling met transparante oled’s, waarvan achtennegentig procent van het licht naar de voorkant en slechts twee procent naar de achterkant doorschijnt. Dat grote oled’s mogelijk zijn, liet LG Chem zien met een demo van een oled van tweeëndertig bij tweeëndertig centimeter. Dit is tot dusver de grootste die ik ooit gezien heb. Een volgende logische stap zou de gebouweenheidsmaat van zestig bij zestig centimeter zijn. Daarnaast waren zowel LG Chem alsook Verbatim en Konica Minolta aanwezig met aanzienlijke hoeveelheden flexible oled’s op zowel glas- als op kunststofsubstraten. De mooiste en meest indrukwekkende oled-stand was dit jaar van het Zwitserse Ribag. Zij hadden bijna de gehele stand uitgevoerd en verlicht met een simpele rechthoekig armatuur. Dan pas zie je werkelijk het lichteffect van oled’s. De conclusie? Hoewel het armaturenaanbod wat minder was dan erwacht, zijn er drie goede ontwikkelingen zichtbaar: • de prijs van oled panelen is verder omlaag gegaan. Enkele aanwezigen spraken onofficieel zelfs over tachtig euro per paneel (twaalf bij twaalf centimeter), waarmee er weer factor vier vanaf is gegaan • de efficiency en brightness van de panelen is fors gestegen. Het gemiddelde van commercieel verkrijgbare panelen lag nu boven de vijftig lumen per watt. Daarmee kan oled daadwerkelijk concurreren met led, omdat oled’s geen verdere optieken nodig hebben. • de voorbeelden van gekromde of gebogen oled’s in applicaties lijken door te zetten. Dat zijn unieke features van oled’s, waarvoor de meeste lichtontwerpers pas echt gaan vallen.

De toegevoegde waarde van de Taiwanese led-industrie zal volgens binnenlandse experts in de komende jaren groeien naar een omvang van vijf miljard Amerikaanse dollar. Voor de driedaagse internationale vakbeurs Taiwan LED Lighting zullen (inter)nationale exposanten uit de gehele keten – van materiaal tot productieapparatuur, led-chips en -modules tot ledverlichtingsproducten – zich presenteren. www.optotaiwan.com/ledlighting LED Lighting Taiwan

en de Photonics Industry & Technology Development Association zich inhoudelijk aan het evenement verbonden. www.ledexpo.com

27 juni 2014 Symposium Licht op Natuur Dit minisymposium over effecten van kunstlicht op natuur wordt georganiseerd door De Vlinderstichting. Ruimtevaarder André Kuipers verzorgt de opening. Na André Kuipers geven onderzoekers van Philips en Wageningen Universiteit lezingen over Licht op Natuur onderzoek. www.vlinderstichting.nl/content.php?id=565

een initiatief van de Duitse, Oostenrijkse, Zwitserse en Nederlandse lichttechnische genootschappen – wordt dit jaar voor de eenentwintigste keer gehouden. Tijdens het evenement komen tal van onderwerpen op het gebied van licht en verlichting aan de orde, zowel bezien en belicht vanuit de praktijk als vanuit de wetenschap. Het is het platform voor wetenschap en praktijk, voor ontwerp en advies, voor aanschaf en onderhoud, voor fabrikanten van lichtbronnen, armaturen en toebehoren. Kortom voor eenieder die met licht en verlichting te maken heeft. licht2014.nl/nederlandse-pagina/

3 tot en met 6 juli 2014 Shanghai Int’l Lighting Expo 2014

22 tot en met 27 juni 2014 Science and Technology of Lighting De veertiende editie van het symposium LS14 brengt wetenschappers, ingenieurs en andere professionals bijeen die zich bezighouden met zowel fundamentele als toegepaste aspecten van verlichting. De nadruk ligt op de presentatie van de nieuwste ontwikkelingen in lichtbronnen op het gebied van wetenschap en technologie. www.ls14-symposium.org

24 tot en met 27 juni 2014 LED Expo Korea Driehonderdvijftig bedrijven zullen acte de présence geven tijdens de internationale vakbeurs LED Expo Korea. De gehele led-keten zal vertegenwoordigd zijn. Naast Koreaanse stakeholders hebben ook de Japan LED Association, de China Association of Lighting Industry

Met zeshonderd exposanten en meer dan vijftigduizend bezoekers behoort de Shanghai Int’l Lighting Expo 2014 tot een van de grootste lichtbeurzen ter wereld. De beurs ontwikkelt zich meer en meer tot internationaal handelsplatform. Voor de Chinese lichtindustrie van groot belang daar het exportaandeel meer en meer toeneemt. www.alllightingexpo.com

16 tot en met 18 september 2014 OLEDs World Summit Smithers Apex’s OLEDs World Summit 2014 zal een aantal van de meest veelbelovende oled-technologieën die momenteel in ontwikkeling zijn belichten en stilstaan bij het vaststellen van de weg naar commercialisatie. In samenwerking met de OLED Association is Smithers Apex erin geslaagd de belangrijkste spelers naar San Francisco te halen. www.oledsworldsummit.com

21 tot en met 24 september 2014 Licht 2014 De NSVV is eind september organisator en gastheer van het tweejaarlijkse lichtcongres LICHT 2014. Het congres –

7 tot en met 9 oktober 2014 Energie 2014 De vakbeurs Energie in de Brabanthallen in Den Bosch biedt professionals in de bouw en de industrie alle oplossingen om optimaal energie te besparen en hernieuwbare energie in te zetten. Energie toont de nieuwste producten en systemen, up-to-date informatie en deskundig advies. Biomassa, decentrale opslag, duurzame bronnen, pompen, passieve producten, smart grids, slimme meters en led-verlichting. Alles is aanwezig, in de vorm van concrete producten, maar ook in de vorm van een uitgebreid kennisprogramma vol sprekers. Het Solar Event, dat gelijktijdig met Energie 2014 plaatsvindt, toont bovendien alles van opwekking en opslag tot financiering en specifieke toepassingen. www.energievakbeurs.nl


N

Jaargang 2 - nr. 2 juni ’14 LED Magazine is het leidinggevende Nederlandstalige multimediale platform voor eenieder die professioneel betrokken is bij (led-)verlichting in Vlaanderen en Nederland. LED Magazine kent een online nieuwsportal, e-mailnieuwsbrief en vakblad. Het vakblad verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.

Uitgever & Hoofdredacteur N.V. BOM

NSVV

Ontwikkelingsmaatschappij van de provincie Noord-Brabant Goirleseweg 15, 5026 PB Tilburg T. + 31 88 83 111 20 I. www.bom.nl

Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde Postbus 539, 6710 BM EDE T. +31 218 69 53 94 I. www.nsvv.nl

* KLEI

COLOFON

De vakbeurs die installatie, industrie en energie met elkaar verbindt

Hardenberg

Eindredactie

9, 10 en 11 december 2014

Els Stultiens (EG Media)

Vormgeving Bette van Loenen (EG Media) Thijmen van Loenen (FloenID)

Openingstijden: 14.00-22.00 uur

Fotografie Vincent Knoops

Output

Coverfoto

Nederlandse brancheorganisatie voor Industriële Elektronica Postbus 366, 3830 AK Leusden T. + 31 33 465 75 07 I. www.fhi.nl

Distributeur van professionele audio, video en lichtapparatuur Postbus 2414, 5202 CK Den Bosch T. +31 73 639 26 00 I. www.outputnl.com

Vincent Knoops

Abonnementen & Advertenties [email protected]

Redactionele klankbordgroep M. Weeda (BOM) H. Wijsman (FHI) A. Klink (IGOV) R.J. Vos (NSVV)

IGOV Innovatieplatform

USIEF

PLEIN

Edwin van Gastel (EG Media) (E). [email protected]

FHI LED Cluster

INCL

*

Door uw bedrijf en bedrijfsactiviteiten op te laten nemen in het LED Industry Register wordt u voor slechts 500 euro per jaar ieder kwartaal onder de aandacht gebracht bij duizenden licht professionals, van fabrikanten, tot installateurs, overheidsfunctionarissen, commerciële eindgebruikers, lichtontwerpers, onderzoekers en investeerders. Vul het ‘LED Industry Register’ formulier digitaal in via www.ledmagazine.nl/industrieregister

ANSPO RT

LED Industry Register

TR

BEURS BEZOEKEN?

Gratis entreebewijs via www.evenementenhal.nl/elektro-hb

6140002586

Innovatieplatform voor de Openbare Verlichting E. [email protected] I. www.igov.nl/innovatieplatform

© EG Media 2014 - Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventueel voorkomende onjuistheden. 42 • LED MAGAZINE JUNI

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

@Elektro_EH

www.evenementenhal.nl

Ons evenement.

UW MOMENT.

NLA wil kwaliteit bij communicatie over led

Recommend Documents