Nieuwsbrief nummer 61 januari 2011

Nieuwsbrief

nummer 61

januari 2011

Eindelijk is het dan zover! Na vele maanden voorbereiding lanceren we het volgende weekend het jaarthema voor 2011: ‘Stop de persen! De geschiedenis van de krant’. De medewerkers staan klaar om jullie rond te leiden doorheen dit boeiend thema. En natuurlijk is ook dit jaar de toegang nog steeds gratis. Wees welkom op een van onze openingsweekends!

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Jaarthema “Stop de persen! De geschiedenis van de krant”

Een niet onbelangrijk deel van het drukwerk dat dagelijks van de persen rolt zijn kranten. Maar hoe zijn deze eigenlijk ontstaan? Waarom moest men tot diep in de negentiende eeuw hierop belastingen betalen? En is het zo dat de opeenvolgende innovaties van de drukpers in de negentiende eeuw er voor zorgden dat de krant bereikbaar werd voor de gewone arbeider? Het jaarthema voor 2011 van de Historische Drukkerij Turnhout gaat De oudste krant uit de collectie, de Brusselse Courrier Veritable des Pays-Bas uit 1649. dieper in op deze vragen. Met als titel “Stop de persen ! De geschiedenis van de krant” vertelt deze tentoonstelling u hoe de krant in zijn vierhonderdjarig bestaan evolueerde van informatieblad voor de hoger ontwikkelde elite naar een volks, goedkoop massaproduct. Dat deze evolutie zich voornamelijk in de woelige negentiende eeuw afspeelde is geen toeval en wordt u duidelijk na een bezoek aan deze boeiende tentoonstelling.

De levensloop van een krant in woelige tijden. Hoe kan een krant in woelige tijden overleven? Door zich aan te passen aan de wetten van de machthebber. Als rode draad in de tentoonstelling volgen we deze Mechelse krant van drukkerij Van der Elst in de periode vanaf de Oostenrijkse bezetting, zo naar de Franse Overheersing, de Hollandse tijd om dan te komen tot de Onafhankelijkheid van België.

Stop de persen!

Het boekje bij de tentoonstelling

Bij de tentoonstelling is net als vorig jaar een rijk geïllustreerd boekje verschenen van 72 pagina’s dik. Al het materiaal in dit boekje (en trouwens ook de tentoonstelling) is afkomstig uit de collectie van de Historische Drukkerij. De tekst is op vraag van de Historische Drukkerij belangeloos geschreven door historicus Dick van Lente, docent aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Hij heeft zich sinds de jaren negentig onder meer verdiept in de geschiedenis van de visuele communicatie. Hierdoor was hij de geknipte persoon om de geschiedenis van het gedrukte nieuws bevattelijk en bondig te verwoorden. Een boeiend verhaal, rijk geïllustreerd, een hebbeding! Het boekje is verkrijgbaar tijdens de openingsweekends van de Historische Drukkerij voor 12 euro.

Gezocht: vrijwilligers

Waarom zijn er kranten? Een inleiding op de tentoonstelling door historicus Dick van Lente Waarom zijn er kranten? Omdat mensen nieuwsgierig zijn en omdat de drukpers is uitgevonden. We geven als inleiding op de tentoonstelling hier de geschiedenis van de nieuwsgierigheid weer, want die vormt het kader waarin we de opkomst en de ontwikkeling van de gedrukte krant het beste kunnen begrijpen. Volgens cultureel antropologen en historici is de honger naar nieuws iets van alle tijden en culturen. Het is een diep menselijke behoefte, die we allemaal kennen uit eigen ervaring. Als je een vriend aan de telefoon hebt of als je thuiskomt van een reis, is je eerste vraag: is er nog nieuws? Overal waar mensen zijn worden nieuwtjes uitgewisseld. Voor een deel is die universele nieuwshonger gemakkelijk te verklaren. Nieuws is informatie over wat zich buiten ons directe gezichtsveld afspeelt: het is een verlengstuk van onze zintuiglijke waarneming. Kennis van die wijdere omgeving geeft ons enige controle over die omgeving, en die hebben we nodig om ons te handhaven. Een nomadenstam die leeft van zijn schapen moet weten of er vijandige stammen in de buurt zijn en waar de beste weidegronden zijn; een beurshandelaar moet op de hoogte zijn van oogsten en oorlogen ver van zijn bed om te bepalen in welke ondernemingen hij zijn geld zal steken. De nomaden sturen verkenners vooruit, de beurshandelaar volgt de krant en het internet: elk gebruikt zijn eigen media om het broodnodige nieuws te verzamelen. Maar het verlangen naar nieuws wordt niet alleen gevoed door zulke praktische overwegingen: mensen hebben altijd al een drang gehad tot weten-om-het-wetenzelf – vaak met een voorkeur voor het ongewone, het griezelige en het onbegrijpelijke. En ze hebben de behoefte om nieuws met elkaar te delen, van domme roddel tot de laatste roman van een bekende schrijver. Uitwisseling van nieuws en nieuwtjes schept een plezierig gevoel van verbondenheid. Oude verhalen waarschuwen voor de honger naar kennis: denk maar aan het Bijbelverhaal over Eva en de Griekse mythe over de nieuwsgierige Pandora. Ook dat is niet moeilijk te begrijpen. ‘Kennis is macht’ schreef de Britse filosoof Francis Bacon al in de zeventiende eeuw. Autoriteiten houden die macht liever voor zichzelf, en één manier om dat te doen is mensen bang te maken voor hun aangeboren nieuwsgierigheid. Een andere manier is, uiteraard, de nieuwsmedia onder controle te houden met steekpenningen en censuur. De geschiedenis van de krant staat er vol van. Nieuwsgierigheid is dus van alle tijden en neemt in iedere beschaving de vorm aan van praktische informatie, intellectuele uitwisseling en sensationeel amusement. Dat neemt niet weg dat het vergaren en verspreiden van nieuws, en ook het blokkeren ervan door bezorgde gezagsdragers, in de loop der eeuwen ingrijpend is veranderd. In de tentoonstelling en het bijhorende boekje richten we ons op de opkomst en de ontwikkeling van één nieuwsmedium, de gedrukte krant, die vanaf ongeveer 1620 in Europa verscheen. Gezien vanuit de productietechniek zijn in die ontwikkeling drie fasen te onderscheiden. De

eerste periode loopt van de vroege zeventiende tot de late achttiende eeuw, toen kranten gedrukt werden met de klassieke Gutenberg-pers. De tweede periode is die van de snelpers, de rotatiepers en de zetmachine, apparaten die in de negentiende eeuw ontwikkeld werden voor de massaproductie van kranten. Tot ongeveer 1970 vormden zetmachines en rotatiepersen de belangrijkste outillage van de krantendrukkerijen. In de jaren 1960 begint de derde periode, met de komst van de offsetpers, het fotozetten en kort daarna de computer. Al deze technische ontwikkelingen hingen samen met complexe veranderingen in de maatschappij.

Volgend weekend, 22 en 23 januari, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout

De Historische Drukkerij blijft stevig verder werken aan de toekomst. Wij gaan voor groei, maar dat is enkel mogelijk met een uitgebreider vrijwilligersploeg. Enkel op deze manier kunnen plannen verder uitgewerkt, verstevigd en gerealiseerd worden.

Heb jij interesse in het grafische verleden? Ben je niet bang om bezoekers op een aangename manier deze boeiende geschiedenis te vertellen? Of wil je de werking van de Historische Drukkerij ondersteunen en bijvoorbeeld de balie bemannen (m/v) gedurende één dag of één weekend per maand? Dan ben jij diegene die wij graag in ons vrijwilligersteam opnemen. Interesse? Neem dan contact op met Herwig via volgend mailadres: [email protected]

Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011 22 en 23 januari 26 en 27 februari 26 en 27 maart 30 april / 1 mei (erfgoeddag) 28 en 29 mei 25 en 26 juni 30 en 31 juli 27 en 28 augustus 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

HISTORISCHE DRUKKERIJ TURNHOUT Steenweg op Mol 84 – 2300 Turnhout Telefoon: +32 (0) 14 42 00 34 e-mail: [email protected]

www.historischedrukkerij.be

Nieuwsbrief

nummer 62

februari 2011

Afgelopen maand ontvingen we van Unizo de pluim voor ‘evenement/organisatie. Naar aanleiding hiervan maak je in deze nieuwsbrief kennis met het team van de Historische Drukkerij. Op dit ogenblik werken we naarstig aan enkele projecten. Nu het huidige jaarthema volop loopt zijn we van start gegaan met de voorbereiding van het jaarthema voor 2012 – de mannekensbladen-.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Historische Drukkerij ontvangt Pluim van Unizo-Turnhout.

Unizo (de Unie voor zelfstandige Ondernemers) reikte naar jaarlijkse gewoonte drie pluimen uit aan ondernemers die zich het afgelopen jaar verdienstelijk hebben gemaakt. Deze pluimuitreiking vond plaats op hun nieuwjaarsreceptie. Dit viel daags voor het vorige openingsweekend, enkele dagen nadat de vorige nieuwsbrief de deur uitging. Naast muziekhandel Tom van Sas, die het afgelopen jaar 125 jaar bestond en de pluim kreeg van ‘winkel in het centrum’ en brouwerij Corsendonck, die met hun nieuwe bier ‘Tempelier’ de pluim voor KMO in de industrie kreeg viel ook de Historische Drukkerij in de prijzen. De pluim als ‘evenement / organisatie’ vanwege de uitbreiding van het museum met jaarthema’s werd overhandigd aan Herwig Kempenaers. Het team van vrijwilligers is uiteraard vereerd met deze opsteker en zien hun inspanningen gewaardeerd via deze bronzen pluim die nu de inkomhal siert. Wij allen danken Unizo voor deze blijk van waardering!

Herdruk Gazette van Antwerpen uit 1790 De Historische Drukkerij gonst momenteel van de bedrijvigheid. Naast het drukken en afwerken van een boekje naar aanleiding van Erfgoeddag op zondag 1 mei en de realisatie van een ‘feestkrant’ tegen half april (we vieren dan ons vijfjarig bestaan !!) stellen we alles in het werk om de bezoeker tegen het volgende openingsweekend - 26 en 27 februari - een exacte nadruk van een krant uit 1790 te presenteren. Met deze nadruk van de ‘Gazette van Antwerpen’ van 27 mei 1790 ondersteunen we nog eens extra ons jaarthema over de geschiedenis van de krant. Het drukken van deze krant zal worden gedemonstreerd op de oudste pers uit de collectie, namelijk de Stanhope-pers. Iedere bezoeker krijgt een gratis exemplaar mee naar huis. Meer over dit project verneemt u in volgende nieuwsbrief.

Herkenbaarheid

Geregeld krijgen we van bezoekers de opmerking dat de Historische Drukkerij moeilijk te vinden is en amper aangegeven staat. We zijn ons erg bewust van dit probleem en hebben alvast een eerste stap gezet naar een opvallender straatbeeld. Aan de zijgevel van de Historische Drukkerij hangt een reclamepaneel. Met de maatschappij die deze verhuurt zijn we tot een overeenkomst gekomen waarbij ze een extra bord van 2.40 meter hoogte hebben geplaatst met een opvallende verwijzing naar de Historische Drukkerij. Verkeer komende van de binnenstad kan er alvast niet meer naast kijken. In aanloop van ‘Turnhout cultuurstad 2012’ zou het mooi zijn mocht de stad ook een kleine inspanning doen en twee vlaggenmasten voor de deur laten plaatsen, zodat we ook voor het verkeer dat de stad komt binnenrijden opvallend aanwezig zijn.


Voorstelling van het Historische Drukkerij-team


De Historische Drukkerij is stilaan een begrip geworden, en al lang niet meer het werk van één persoon. Tijd dus om het zeskoppige team kort aan jullie voor te stellen. Van links naar rechts zie je : Luc Vanhoof, kersvers vrijwilliger met een diploma van streeksgids op zak. Met deze degelijke basis en een specifieke opleiding binnen de Historische Drukkerij draait hij eerstdaags volwaardig mee. Herwig Kempenaers, eigenaar van de Historische Drukkerij, startte een zeventiental jaar geleden een onschuldige hobby en verzamelde oude drukpersen en zetbokken waarmee hij zich kon uitleven. Vijf jaar geleden zette hij zijn deuren open voor bezoekers en gaf het de naam ‘Historische Drukkerij’. Sonja Bertels, de enige vrouw in het gezelschap. Zij ‘bemant’ de balie en ontvangt de bezoekers op zondagen. Paul Mertens, is net als Luc gediplomeerd streekgids. Nadat hij zijn eindexamen van streekgids in de Historische Drukkerij aflegde was de stap klein om hier als vrijwilliger aan de slag te gaan. Hij loodst bezoekers doorheen de drukkerijafdeling en weet hen tevens op een boeiende manier over de lopende tentoonstelling te vertellen. Jef Bax heeft een typografische achtergrond als onder meer handen Linotypezetter. Eind 2007 werkte hij als vrijwilliger mee aan het immense project dat de Historische Drukkerij toen op poten had gezet; een gratis dichtbundel op 23.000 exemplaren, één voor iedere Turnhoutenaar, Sindsdien laat Jef de bezoekers voornamelijk kennis maken met de afdeling zetterij. Jan van der Linden is van beroep leraar DTP aan de VDAB. Zijn interesse in het grafische verleden bracht hem naar de Historische Drukkerij. Jan geeft evenals Paul rondleidingen doorheen de drukkerij en de tentoonstelling. Daarnaast verzorgt Jan voor de meeste drukwerken die de Historische Drukkerij uitbrengt de opmaak.


Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011 26 en 27 februari 26 en 27 maart 30 april / 1 mei (erfgoeddag) 28 en 29 mei 25 en 26 juni 30 en 31 juli 27 en 28 augustus 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

Zin om deel uit te maken van dit team? We zijn nog steeds op zoek naar vrijwilligers, naast personen voor het rondleiden van bezoekers is er erge nood aan invulling van de open plaatsen aan de balie. Ben jij sociaal aangelegd en heb je organisatorisch inzicht? Dan is dit wellicht iets voor jou!

Volgend weekend, 26 en 27 februari, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 63

maart 2011

Deze nieuwsbrief staat bijna geheel in het teken van de nadruk van de “Gazette van Antwerpen” van 28 mei 1790 waarover we vorige maand al melding maakten. Nu deze krant en het boekje voor Erfgoeddag afgewerkt is werken we volop aan de krant voor ons vijf-jarig bestaan. Volgende nieuwsbrief krijgt u trouwens een foto-reportage over de vijfjarige werking van de Historische Drukkerij.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Herdruk “Gazette van Antwerpen” Vorige maand vertelden we jullie dat we tijdens het verschijnen van de nieuwsbrief nog volop bezig waren aan de realisatie van de exacte herdruk van de “Gazette van Antwerpen” van 28 mei 1790. We stelden alles in het werk om dit nog tegen het openingsweekend dat erop volgde afgewerkt te krijgen, wat ook lukte. Het bericht hierover in “De Zondag” bracht vele bezoekers naar de Historische Drukkerij die allen sterk geïnteresseerd waren en dan ook met een gratis exemplaar huiswaarts keerden. In deze nieuwsbrief vertellen we jullie iets meer over de achtergrond van deze krant.

Houten letters De Historische Drukkerij bezit een uitgebreide collectie houten letters. Jammer genoeg waren deze wegens plaatsgebrek opgeborgen in dozen. Dit zorgde ervoor dat we helemaal geen beeld hadden van wat er nu precies in de collectie aanwezig is.

De krant waarvan we een herdruk maakten geeft een verslag van het oprichten van een “Standaert der Vryheid’ op 14 mei 1790 in Tielen. De reden van deze feestelijkheden was de viering van de patriotten die op 24 oktober van het voorgaande jaar de Oostenrijkers verdreven hadden. Een beschrijving van deze “Slag van Tielen” wordt eveneens in deze krant verhaald.

Door de aanschaf van een oude, 114 laden tellende, ‘clichékast’ van Brepols, konden we eindelijk de houten letters een definitieve plaats in de collectie bieden.

Herdruk met drukvorm op de Stanhope-pers.

De tekst van de krant werd exact volgens het origineel herzet en gedrukt in een oplage van 1000 exemplaren. 550 afdrukken zijn bestemd voor de leden van de Geschiedkundige Kring “Taxandria” die deze als bijlage in het volgende nummer van “Taxandria-nieuws” zullen vinden. De overige exemplaren worden gratis aan de bezoekers van de Historische Drukkerij verdeeld.

De letters zitten ondertussen in de laden, een volgende stap is nadenken hoe we deze zullen inventariseren.


Tijdsbeeld van de krant… Tijdens het bewind van Jozef II (1780-1790), heeft de wrijving tussen het Oostenrijks absolutisme en het oude particularisme van onze steden en gewesten bloedige botsingen veroorzaakt. Als overtuigd aanhanger van de Verlichting trachtte hij een aantal hervormingen op te dringen, die hevige reacties uitlokten. Hij trof een aantal maatregelen teneinde de kerk aan de staat te onderwerpen, gaf ons een nieuwe bestuurlijke indeling en reorganiseerde de rechtsbedeling. Twee groepen met een geheel verschillend programma leidden het verzet tegen Jozef II. De kleinste, tevens meest actieve vleugel der zgn. Patriotten, had aan het hoofd de Brusselse advocaat Vonck, die wel met de meeste hervormingen akkoord ging, maar het absolutisme van de keizer wou fnuiken. De meerderheid, bestaande uit de zgn. Statisten, werd aangevoerd door Van der Noot en wenste de terugkeer naar de voormalige toestanden en het herstel van de macht der Staten. De patriotten onder de militaire leiding van Van der Meersch, behaalden met een in Breda verzameld leger, in 1789, een overwinning op de Oostenrijkers te Turnhout. Nauwelijks hadden de overwinnaars hun intrede gedaan in het bevrijde Brussel, of de meningsverschillen tussen Statisten en Vonckisten of progressisten, betreffende de inrichting van de nieuwe staat, kwamen scherp aan het licht. Op 11 januari 1790 werden de “Verenigde Belgische Staten” voor onafhankelijk verklaard, waarbij het programma van de conservatieve Van der Noot, bijgestaan door kanunnik Van Eupen, over de gehele lijn zegevierde. De strijd tussen Vonckisten en Statisten ondermijnde evenwel zeer snel de leefbaarheid van de jonge staat, die bovendien door onbekwamen werd bestuurd. De opvolger van Jozef II, keizer Leopold II, behaalde met zijn troepen een gemakkelijke zegepraal op de slecht georganiseerde Statisten. Nog voor het einde van 1790 waren de Zuidelijke Nederlanden onder de Oostenrijkse hoede weergekeerd. Enkele maanden na de beteugeling van de Brabantse Omwenteling herstelden de Oostenrijkse legers hier de oude orde. Slechts voor enkele maanden, want de legerscharen van de Franse Revolutie zullen zich weldra aan onze zuidelijke grenzen vertonen. Wij kwamen ingevolge de slag bij Jemappes (6 november 1792) in Franse handen. Uit: Beschavingsgeschiedenis van België, Prof. Dr. Theo Luykx, Heideland Hasselt, 1966



Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011

Onder : detail van de hoofding van de originele krant.

26 en 27 maart 30 april / 1 mei (erfgoeddag) 28 en 29 mei 25 en 26 juni 30 en 31 juli 27 en 28 augustus 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

Volgend weekend, 26 en 27 maart, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 64

april 2011

Vijf jaar Historische Drukkerij, dat moet gevierd worden! Zaterdag 16 april deden we dit dan ook met een feestelijke receptie met afgevaardigden van de Belgische en Nederlandse grafische musea en tal van andere genodigden. Ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan drukten we een krant met deze korte maar boeiende geschiedenis. Deze krant, gedrukt op de eigen persen is gratis te verkrijgen.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Feestelijke receptie, 5 jaar Historische Drukkerij Turnhout ! Vijf jaar Historische Drukkerij Turnhout. Ondanks de drukke bezigheden mocht dit niet ongemerkt voorbij gaan. Alle medewerkers en hun partners waren dan ook dagenlang in de weer om van deze receptie een feestelijk gebeuren te maken. De dag verliep dan ook vlekkeloos en werd een feest waarop met een warm gevoel teruggekeken kan worden. Zaterdag 16 april 2011, 16 uur. De eerste genodigden arriveren. Achter de schermen is het al de hele dag een drukte van jewelste. Hapjes en drankjes worden klaargemaakt om geserveerd te worden. 16.15 uur. Medewerker Jan leidt de receptie in en kondigt de eerste spreker aan: Marcel Hendrickx,

ereburgemeester van Turnhout.

Marcel merkt op dat hij meer dan twee jaar geleden uit het publieke leven stapte (met uitzondering van zijn voorzitterschap bij KV Turnhout) en dat met dit optreden sommigen misschien denken dat hij zijn comeback in de politiek voorbereidt. Een antwoord blijft hij hierop echter schuldig en vervolgd zijn toespraak waarin hij stelt dat mocht iemand anders de vraag zou gesteld hebben om een woordje te plaatsen hij vermoedelijk zou geweigerd hebben. Hij gaat zes jaar terug in de tijd en vertelt ons over iemand die hem tipte dat er een ‘zonderling’ ergens oude drukpersen aan het verzamelen was met de bedoeling een privémuseum op te richten. Die persoon wilde hij wel eens ontmoeten. Marcel vertelt over deze eerste ontmoeting en het vervolg ervan, over een hobby die een passie werd, om te eindigen in een obsessie waarbij het woord ‘amateur’ niet meer van toepassing is. De volgende spreker is Gerard Post van der Molen, margedrukker De Ammoniet. Op zijn initiatief ontstond in 1995 binnen de organisatie Drukwerk in de Marge de Werkgroep Techniek. In de catalogus bij de tentoonstelling over margedrukkers staat dat er bijna geen pers is in Nederland die de afgelopen jaren niet door Gerard en zijn werkgroep onder handen is genomen. Deze werkgroep pakte in 1997 ook de inventarisatie aan van wat er nog was aan grafisch materiaal. In zijn toespraak gaat Gerard dieper in op de vroeger gebezigde ondertitel van de Historische Drukkerij ‘meer dan zomaar een museum’. Hij prijst de originaliteit waarmee de drukkerij de betekenis én het

Frank-Ivo Van Damme geeft de Historische Drukkerij een prachtig verjaardagscadeau! Frank-Ivo Van Damme is wereldwijd bekend voor zijn grafische kunsten en bovenal voor zijn ex librissen in houten kopergravures waarvan hij er meer dan 900 realiseerde. Veel van deze gravures zijn erotisch getint en zéér in trek bij verzamelaars. Houtblok Voor de Historische Drukkerij sneed Frank-Ivo een uniek houtblok. De prent stelt de evolutie van de boekdrukkunst voor. Bij de schemering van een kaars schrijft een monnik met een ganzenveer aan een perkamenten rol. Als rond 1450 Gutenberg het drukken met losse letters uitvindt, ontwikkelt de boekdrukkunst zich heel vlug. We zien de houten pers achteraan opgesteld. Daarnaast staat Gutenberg een drukproef na te lezen. Het is de vrouw, symbool van de reproductie, die de zethaak vasthoudt. Ze zit voor de letterkast en het visorium. De aandachtige kijker herkent ook voorwerpen uit de negentiende eeuw. Het kleine kind houdt de toekomst in zijn hand.

Deze prent is gedrukt in een oplage van 100 exemplaren en verkrijgbaar in de Historische Drukkerij voor slechts 35 euro.

historisch belang van ons grafisch verleden aan het publiek weet kenbaar te maken. Gerard ziet de vermindering aan belang voor cultuur vanop het politieke en bestuurlijke niveau als een zeer ongewenste ontwikkeling. “Willen we ook in de toekomst cultureel kunnen blijven ademen, dan zijn we aangewezen op initiatieven als deze Historische Drukkerij. Gemeente en bevolking van Turnhout kunnen trots en blij zijn met het voorrecht van zo’n educatief en succesvol particulier voorbeeld in hun midden”, aldus Gerard. Hij wijst verder op het belang van de collectie die het particuliere belang overstijgt, waarbij serieus moet nagedacht worden over het behoud ervan in de toekomst. Vervolgens overhandigt Gerard een cadeau waarmee de educatieve taak van de Historische Drukkerij ondersteunt wordt. (in een van de volgende nieuwsbrieven komen we hier uitgebreid op terug) Derde en laatste spreker van de middag is Johan De Zoete, conservator van het Museum Enschedé, en oud voorzitter van AEPM, de Europese vereniging van grafische musea. De Association of European Printing Museums (die in 2003 werd opgericht) tracht de grafische musea in Europa te omkaderen en op die manier die vakkennis in stand te houden en ook te ontwikkelen. Johan gaat in zijn toespraak dieper in op de vooren nadelen van een éénmans’bedrijf’. Hij pleit er dan ook voor de Historische Drukkerij een stevigere basis te geven en werk te maken van een ruimer ‘bestuur’. De collectie is uitgegroeid tot een voor het grafische vak inmiddels belangrijke collectie, en dat schept verplichtingen, aldus Johan. “Zorg voor continuïteit en een rampenplan.” Hij pleit er verder voor dat de stad enige ondersteuning zou bieden om het bijvoorbeeld mogelijk te maken de inventarisatie te voltrekken of internationale bijeenkomsten van grafische musea bij te wonen. Tot slot overhandigt Johan nog een cadeau, een bijzonder boekje uit 1861, gedrukt bij Enschedé, gezet in een 2,5 punts-letter. je kan het je nauwelijks voorstellen, helemaal in lood gezet.

Na de toespraken overhandigde kunstenaar Frank-Ivo Van Damme de sprekers de eerste exemplaren van de houtgravure die hij als geschenk voor de Historische Drukkerij maakte. (zie pagina 1) Hierna startte een receptie die tot in de late uurtjes zou duren.

Erfgoeddag, 1 mei 2011 Ook dit jaar zal de Historische Drukkerij de deuren openzetten op Erfgoeddag. Voor deze gelegenheid drukten we 3000 boekjes waarvoor Pol Van Eyck het verhaal leverde. 1500 hiervan werden gratis verspreid via de Erfgoedcel, 1000 verdeelden we via de eigen kanalen. De overige 500 boekjes zijn gratis verkrijgbaar in de Historische Drukkerij zolang de voorraad strekt.

Op Erfgoeddag zelf zal Pol Van Eyck, die naast schrijver ook rasverteller is, in de tuin van de Historische Drukkerij verhalen vertellen die passen in het thema ‘Armoe troef’. Hij doet dit op drie tijdstippen van de dag: 11 uur, 14 uur en 16 uur.

Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011 30 april / 1 mei (erfgoeddag) 28 en 29 mei 25 en 26 juni 30 en 31 juli 27 en 28 augustus 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

De integrale tekst van de toespraken kan je hier terugvinden: http://www.historischedrukkerij.be/index_bestanden/beeldvanger.htm

Tot slot… Was deze feestelijke dag unaniem positief? Eén ding ontsierde jammer genoeg het geheel. Hoewel een uitnodiging verzonden werd naar burgemeester en schepenen van de stad Turnhout om samen met ons het vijfjarig bestaan te vieren kwam hierop geen reactie. Enige uitzondering hierop was de aanwezigheid van schepen Peter Segers.

Volgend weekend, 30 april en 1 mei, erfgoeddag, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 65

mei 2011

In deze nieuwsbrief geven we een beeld van de voorgeschiedenis van de Historische Drukkerij. Wat begon als een onschuldige hobby groeide langzaam uit naar een passie die al vijf jaar gedeeld word met enkele duizenden bezoekers. Deze worden door een team van enthousiaste vrijwilligers rondgeleid en krijgen door drukdemonstraties een beeld van de evolutie van de drukkerijen in de negentiende eeuw.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Vijf jaar Historische Drukkerij Turnhout, hoe het begon…

Dit was Erfgoeddag Zondag 1 mei 2011

1996. Twee arbeiderswoningen aan de Steenweg op Mol worden aangekocht. In de achterliggende schuur wordt de zandgrond vervangen door een betegelde vloer. Een vals plafond zorgt ervoor dat de ruimte geïsoleerd kan worden. Boekbinden, papierscheppen en ambachtelijk drukken gaan van start. Met twee trapdegelpersjes en enkele letterkasten werd op het eigenhandig geschept papier allerlei klein drukwerk verzorgd voor vrienden.

een ruime opkomst zorgde ervoor dat onze medewerkers de ganse dag druk in de weer waren met rondleidingen…

Pol Van Eyck, schrijver en meesterverteller wist de belangstellenden op drie tijdstippen van de dag telkens meer dan een uur te boeien met verhalen over armoede.

De ambachtelijke drukkerij kreeg de naam ’t Sjaffelhuys. (afgeleid van het dialectwoord taffelen of sjaffelen wat betekent langzaam met klein werk bezig zijn)

Maar het valse plafond werd al snel opslagruimte, het verder verzamelen van grafische materialen sloop langzaam binnen…

november 2001. Start van de verbouwingen. Het betonplaten hok op de binnenkoer werd afgebroken waarna de gehele binnenkoer overdekt werd en de woning zo aansluiting vond met de schuur. De verkregen ruimte werd voorzien van een nieuwe geïsoleerde binnenmuur. Het valse plafond werd een volwaardige verdieping.

Gezocht: vrijwilligers De Historische Drukkerij blijft stevig verder werken aan de toekomst. Wij gaan voor groei, maar dat is enkel mogelijk met een uitgebreider vrijwilligersploeg. Enkel op deze manier kunnen plannen verder uitgewerkt, verstevigd en gerealiseerd worden.


Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011 Tijdens de verbouwingen moesten de aanwezige machines voordurend verplaatst worden zodat de binnenmuren gebouwd konden worden, en later de eiken plankenvloer geplaatst. De verbouwingen verliepen in fases en waren afhankelijk van het beschikbare budget. In juli 2003 waren de verbouwingen afgerond en kregen de machines een grondige poetsbeurt. Aanvankelijk was het niet de bedoeling de ruimte open te stellen voor publiek en bleef het een hobbyruimte.

28 en 29 mei 25 en 26 juni 30 en 31 juli 27 en 28 augustus 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

Maar al snel werd duidelijk dat de boeiende hobby in deze prachtige omgeving moest gedeeld worden met andere geïnteresseerden. Tegen eind 2005 stond het dan ook vast : ’t Sjaffelhuys werd de Historische Drukkerij Turnhout en opende in maart 2006 de deuren voor publiek.

Volgend weekend, 28 en 29 mei, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 66

juni 2011

De zomervakantie staat voor de deur. Velen onder jullie pakken de koffers en trekken naar warme oorden. Bang dat je op een of ander strand heimwee krijgt naar de Historische Drukkerij?  Dan is er nog altijd de sociale media om op de hoogte te blijven van onze activiteiten, geen zorgen dus! Alvast een prettige vakantie gewenst!

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Historische Drukkerij Turnhout en sociale media. Al bij de start van de Historische Drukkerij zijn we terug te vinden op het internet door middel van een website. Deze site heeft sinds het plaatsen van de teller in april 2006 38.000 bezoekers gehad met meer dan 100.000 bezochte pagina’s. Dit komt neer op een gemiddelde van 20 bezoekers per dag, en bijna drie pagina’s per bezoeker. Gezien het specifieke onderwerp is dit behoorlijk. Naast de website versturen we iedere maand een digitale nieuwsbrief, en die bereikt momenteel meer dan 600 abonnees. Maar met een website en een nieuwsbrief alleen kan je in deze moderne tijden niet meer tevreden zijn. Andere kanalen geven weer extra mogelijkheden om de geïnteresseerden te bereiken én te betrekken bij de werking van de Historische Drukkerij.

Youtube Sinds enkele jaren is de Historische Drukkerij dan ook terug te vinden op Youtube. Fijn om te vermelden is wel dat we onlangs nog gecontacteerd werden vanuit Amerika met de vraag om deeltjes van een van onze filmpjes te mogen gebruiken voor een documentaire. De Youtube-pagina en de bijhorende filmpjes kan je terugvinden via deze link: http://www.youtube.com/user/Historischedrukkerij Facebook Een volgende stap was het populaire sociale netwerk Facebook. Hierop plaatsen we geregeld foto’s van lopende projecten en berichten we de ‘vrienden’ over de dingen waarmee we bezig zijn. Je kunt hier ook zelf reageren op foto’s en boodschappen achterlaten. Via dit medium heb je een nauw contact met de werking van de Historische Drukkerij. Nog niet aangemeld op de pagina van de Historische Drukkerij? Doe dit dan snel via deze link: http://nl-nl.facebook.com/people/Historische-Drukkerij-Turnhout/1773771741 Om de pagina te kunnen bekijken moet je wel aangemeld zijn bij Facebook. Je kan je gratis registreren en deel uitmaken van de grootste netwerkgroep ter wereld.

Twitter Op een seminarie in het drukkerijmuseum Meppel maakten we kennis met Twitter, weer een ander sociaal netwerk. Dus waarom ook hiervan geen account aanmaken? De eerste stappen zijn gezet, maar op het eerste zicht lijkt dit laatste medium iets te oppervlakkig. Toch maar even volhouden en kijken of het enige waarde heeft voor de werking van de Historische Drukkerij…

Tentoonstelling over Degouy in Sint-Niklaas.

Nelly

Nelly Degouy (1910 – 1979) is een van onze Vlaamse grafici die nu grotendeels is vergeten. Zij was actief op meerdere terreinen met ex libris en gelegenheidsgrafiek maar ook met boekillustraties en commerciële drukgrafiek. Haar werk kenmerkt zich door een grote technische vaardigheid, goed opgebouwde composities, esthetische kwaliteiten en waar mogelijk humor. Nelly Degouy was geen vernieuwer, maar toch heeft zij als veelzijdige kunstenares bewondering kunnen afdwingen in binnen- en buitenland. 100 jaar na haar geboorte is het dé gelegenheid om een groot publiek te laten genieten van haar kwaliteitsvol werk. Ere-conservator Tony Oost stelde met veel liefde voor het vak deze oeuvretentoonstelling samen. De Historische Drukkerij gaf enkele collectiestukken in bruikleen voor deze tentoonstelling. Vier originele houtblokken van haar hand, en zes originele tekeningen voor boekillustraties van uitgeverij Opdebeek.

De tentoonstelling loopt van zondag 26 juni tot zondag 11 december in het Stedelijk Museum Sint-Niklaas ‘SteM’, Zwijgershoek 14 te Sint-Niklaas. De toegang is gratis. Info: 03 760 37 50 [email protected]

Houtgravure van Nelly Degouy in ‘De drie zustersteden’, door C. Ledeganck, een uitgave van de Nederlandsche Boekhandel, 1941.


Houtblokken in vier kleuren Degenen die de nieuwsbrief al enige tijd volgen weten het al langer, één van de grootste interessegebieden van de Historische Drukkerij zijn de houtsneden en houtgravures. Deze interesse beperkte zich tot de eenvoudig uitgewerkte houtblokken. Enige tijd geleden wisten we de hand te leggen op onderstaande houtblokken voor een vierkleurenillustratie van circa 1880. Gefascineerd door dit onderwerp verdiepen we ons momenteel in dit boeiende facet van de hoogdruk kleurenillustratie in de negentiende eeuw.



Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011 Het aankopen van deze blokken roept heel wat vragen op. Waar komen deze vandaan? Wie was de drukker? Waarvoor heeft deze illustratie gediend, een boek of een prent? En kunnen we een originele negentiende eeuwse afdruk hiervan opsporen? Om een idee te krijgen waarnaar we op zoek moeten gaan besloten we een afdruk te maken van deze blokken. Geen eenvoudige opgave, want welk soort inkten werden hiervoor gebruikt? En welke kleuren? De blokken geven alvast een indicatie met de ingeslagen kleuren lake, green en sienna. Op het vierde blok komt geen kleurvermelding voor. We zijn er ons van bewust dat het resultaat van onze afdruk nog erg ver van het origineel zal liggen, maar hiermee kunnen we alvast op zoek. Aangezien de kleurvermelding in de Engelse taal is weergegeven ligt het voor de hand dat we onze zoektocht op Engeland moeten richten. Onze contactpersonen ter plaatse hebben de afbeelding en de weinige beschikbare informatie gekregen en gaan nu op zoek. Hopelijk met resultaat! We houden jullie op de hoogte.

Volgend weekend, 25 en 26 juni, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout

25 en 26 juni 30 en 31 juli 27 en 28 augustus 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang



Nieuwsbrief

nummer 67

augustus 2011

Er beweegt heel wat binnen de grafische musea. Terwijl het Nederlands Drukkerijmuseum in Etten-Leur volop werkt aan de aanpassing van hun collectie sloot het Grafisch museum in Zutphen definitief de deuren, wat erg jammer is… Wat er met deze collectie gaat gebeuren is momenteel nog wat onduidelijk, we verwachten hier eerstdaags vanuit hun bestuur bericht over. De Historische Drukkerij heeft dan weer enkele mooie nieuwe aanwinsten, bij één ervan staan we stil in deze nieuwsbrief.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Prachtige nieuwe aanwinst! De grafische industrie in Turnhout is wereldwijd gekend om de productie van de speelkaart. Een belangrijke getuige hiervan is het Nationaal museum van de Speelkaart. Hoewel niet het hoofdthema van de collectie, gaat ook de Historische Drukkerij niet voorbij aan deze belangwekkende tak van de drukkunst. De nieuwste aanwinsten (een koperen etsplaat van omstreeks 1815 met bijhorend drukvel met speelkaarten) belichten deze tot de verbeelding sprekende magische kaartjes… De Slag van Waterloo In 1814 was Napoleon Bonaparte na een reeks nederlagen naar het eiland Elba verbannen. Op 26 februari 1815 ontsnapt hij en keert terug naar Parijs waar hij zich op 20 maart weer in het keizerlijk paleis vestigt. Na de verbanning van Napoleon naar het eiland Elba hadden de geallieerden hun legers teruggetrokken naar de zuidelijke Nederlanden. Daar maakten Wellington, Blücher en de Prins van Oranje zich na Napoleon’s ontsnapping weer op voor een nieuwe confrontatie en rukten op richting Frankrijk. Napoleon wilde zijn vroegere keizerrijk echter heroveren, en wel zo snel mogelijk, eer de andere staten in Europa klaar waren om Frankrijk binnen te vallen en hem weer gevangen te nemen. Hij mobiliseerde in twee maanden tijd een leger van 200.000 manschappen en trok met 120.000 daarvan naar de Frans-Belgische grens. Op 14 juni stak hij die over. Met zijn opmars viel hij aan op het punt waarop het Pruisische en het Brits-Nederlandse leger onder de Hertog van Wellington aan elkaar grensden, traditioneel een zwak punt. Op 16 juni kwam het in Ligny tot een eerste treffen tussen het Franse leger van Napoleon en de troepen van de Europese coalitie die gevormd werden door Engeland, Nederland en Pruisen. De troepen van Napoleon hadden in eerste instantie de overhand. Maar Wellington, de bevelhebber van de geallieerde troepen, hergroepeerde zijn manschappen en installeerde zijn hoofdkwartier in Sint-Jansberg, vlakbij Waterloo. Op 18 juni formeerden de soldaten zich voor de slag. Aan het eind van de dag won de coalitie het pleit dankzij een ultieme aanval van de Pruisische troepen op de flank van het Franse leger. Napoleon en zijn troepen werden tot de terugtocht gedwongen. De verslagen keizer werd gevangen genomen en verbannen naar het eiland Sint-Helena. De Slag bij Waterloo markeerde het einde van een reeks oorlogen die was begonnen met de door de Fransen gewonnen Slag bij Valmy (1793). Frankrijk had hiermee als sterkste Europese mogendheid afgedaan.

Nederlands Drukkerijmuseum past collectie aan. Het Nederlands Drukkerijmuseum in Etten-Leur is druk bezig de opstelling van de vaste collectie aan te passen. Door een schenking van een deel van het museum Tetterode komen enkele belangrijke machines in de vaste expositie van het drukkerijmuseum. Het museum blijft gedurende deze wijzigingen gewoon open voor publiek.

Verzamelaar verkoopt collectie Engelse kranten…

Een collega-verzamelaar in Nederland wil zijn zeldzame en unieke collectie van 1136 Engelse (incl. Schotland, Ierland en Wales) originele couranten te koop aanbieden. Een volledige lijst van deze zeer oude producten van de pers door de eeuwen heen (vanaf 1629) is op serieus verzoek verkrijgbaar.

Speelkaarten Kort na de nederlaag van Napoleon speelden speelkaartfabrikanten in op de actualiteit en produceerden een vlaggenspel ‘Le jeu de drapeaux’. waarbij elke kleur een leger uit deze strijd vertegenwoordigde; op de schoppenkaarten staan de Ieren, Engelsen en Schotten, op de harten de Fransen, de Russen staan op de klaveren en de Duitsers op de ruiten.



Een ongesneden exemplaar van dit spel kon onlangs door de Historische Drukkerij aangekocht worden. Het spel is in verscheidene kleuren met de hand ingekleurd. Het meest bijzondere is echter dat, behalve dit drukvel, ook de originele etsplaat (diepdrukplaat waarmee de speelkaarten werden gedrukt) kon worden verworven. De etsplaat heeft een formaat van 54 x 42,5 cm en is (vermoedelijk in een latere periode) verchroomd.

Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011 27 en 28 augustus 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

Tijdens het nu volgende openingsweekend staat deze nieuwe aanwinst natuurlijk in de kijker, samen met nog enkele andere speelkaartgerelateerde collectiestukken.

Volgend weekend, 27 en 28 augustus, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nr. 68

september 2011

Een bijzondere aanwinst die perfect past in het jaarthema ‘De geschiedenis van de pers’ van de Historische Drukkerij vult deze nieuwsbrief, die voor de gelegenheid niet uit twee maar zelfs vier pagina’s bestaat. Het is dan ook een erg spannende nieuwsbrief die artikelen bevat van twee gastschrijvers, en niet van de minste! Stap mee terug in de woelige periode van de Brabantse Omwenteling…

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Nieuwe aanwinst: drie jaargangen ‘Gazette van Antwerpen’ De afgelopen tijd kon de Historische Drukkerij weer een bijzondere aankoop doen. Drie jaargangen van de Gazette van Antwerpen, in leder ingebonden halfband van de jaren 1789, 1790 en 1791 konden aan de collectie toegevoegd worden. Het bijzondere van deze kranten is het feit dat ze uitgegeven zijn ten tijde van de Brabantse Omwenteling en de woelige periode eromheen. We gingen op zoek naar personen die deze bijzondere aanwinst konden toelichten en kwamen uit bij Steven van Impe, (conservator Oude Drukken in de Hendrik Consciencebibliotheek van Antwerpen) en Bert Hendrickx, (voorzitter van Taxandria, de Geschied- en Oudheidkundige Kring van de Antwerpse Kempen).

Jaarthema

Het jaarthema van de Historische Drukkerij Turnhout is nog tot het einde van dit jaar ‘Stop de persen! De geschiedenis van de krant’. Nog slechts drie openingsweekends hebt u de gelegenheid deze tentoonstelling te bezoeken. De data van deze openingsweekends zijn:

24/25 september 22/23 oktober 26/27 november Een Turnhoutse redacteur voor de Antwerpse krant… Beide heren kwamen voor een bespreking naar de Historische Drukkerij afgezakt. Steven verbaasde ons bij het binnenkomen al direct met een mededeling: ‘Wisten jullie dat in die periode een Turnhoutenaar de redacteur van de Gazette van Antwerpen was?’ Nee, dat wisten we niet, maar we waren wél een en al oor. Steven, die een uitgebreide studie maakte over de volledige geschiedenis van de Gazette van Antwerpen, vertelde honderduit. Het artikel zal verschijnen in De Gulden Passer, maar hij was bereid voor onze nieuwsbriefabonnees een samenvatting te maken toegespitst op de periode van onze nieuwste aanwinst. Bert, die een ruime algemene geschiedkundige kennis heeft, vroegen we om een tijdsbeeld te schetsen en de krant hierin te plaatsen. Voor de meesten van ons is het immers van de schoolbanken geleden dat we nog met begrippen als Brabantse Omwenteling, Statisten en Vonckisten geconfronteerd waren. Het zou dus erg welkom zijn even kort een beeld te geven van deze rumoerige periode. Met de drie jaargangen onder de arm keerde hij huiswaarts en bracht ons enige tijd later een bondige maar duidelijke samenvatting die we samen met Steven’s artikel in deze (voor de gelegenheid 4 pagina’s tellende) nieuwsbrief aan u presenteren.

Iedere bezoeker wordt door onze vrijwilligers rondgeleid in dit boeiende verhaal en ontvangt tevens een herdruk van de Gazette van Antwerpen van 28 mei 1790. Hierin vindt u het artikel over de Slag in Tielen waarvan sprake in het artikel in deze nieuwsbrief. Het bezoek aan de Historische Drukkerij met rondleiding is gratis!

De Gazette van Antwerpen onder de Oostenrijkers en de Brabantse Omwenteling

door Steven van Impe

Toen de Brabantse Omwenteling uitbrak werd de Gazette van Antwerpen al bijna een halve eeuw uitgegeven door de familie Van Soest: eerst door Jean François (vanaf 1740), daarna door zijn zoon Hendrik Van Soest. Via hun voorgangers ging de krant terug op een nieuwsblad dat omstreeks 1635 voor het eerst gepubliceerd werd. Hoewel er enkele aanvaringen waren geweest met de censor had de krant over het algemeen geen problemen met het Oostenrijkse gezag. Dat was wellicht mee te danken aan de voorzichtige koers van redacteur Jacob Van der Sanden (1726-1799), een geboren Turnhoutenaar die zich in Antwerpen had gevestigd en daar ondermeer secretaris van de Academie werd. In die hoedanigheid ontmoette hij zelfs keizer Jozef II toen die pseudo-incognito door de Zuidelijke Nederlanden reisde. Voor Van der Sanden was de courantier een staatsambtenaar, die zich van alle kritiek op zijn oversten moest onthouden. Van der Sanden liet verschillende geschriften na, en in één daarvan heeft hij het uitvoerig over zijn taak als redacteur. We krijgen zo een glimp in de werking van een krant in het ancien régime. De Gazette van Antwerpen verscheen twee keer per week, en wel op dinsdag en vrijdag. De redacteur moest op maandag en donderdag een hele dag in de drukkerij aanwezig zijn, maar kon de andere dagen thuis werken. De drukker hield telkens één zetkast en één drukpers voorbehouden voor de krant. Er was één drukkersgezel, die zowel het zetten als het drukken voor zijn rekening nam, en op maandag en donderdag kwam er ook een drukkersjongen helpen om het papier te laden en de letters in te inkten. De krant telde in deze periode (circa 1772) niet minder dan 1300 abonnees, zowel binnen als (ver) buiten Antwerpen. Per aflevering betaalde men twee oorden, een jaarabonnement kostte 4 schellingen - in die prijs zat dan ook de thuisbezorging. De meeste inkomsten werden gegenereerd door advertenties, zodat de drukker jaarlijks een winst maakte van om en bij de 3300 gulden, een bedrag waarmee men al een mooi groot huis kon kopen. In de korte periode van de Verenigde Belgische Staten (1789-1790) nam de Gazette van Antwerpen plots een zeer staatsgezinde houding aan. Hadden Van Soest en Van der Sanden hun loyauteit ingeruild? Dat is onwaarschijnlijk. Feit is dat tijdens de eerste Oostenrijkse Restauratie (1790-1792) de krant gewoon bleef verschijnen, en opnieuw Oostenrijksgezind was. Dit was zeer tegen de zin van Cornelis Martinus Spanoghe, een uitgever die het omwille van zijn trouw aan de Oostenrijkers zwaar te verduren had gekregen: zijn winkel was door een woedende menigte kort en klein geslagen en zijn boekdrukkerij in brand gestoken. Spanoghe eiste dat hij, en niet de trouweloze Van Soest, voortaan het monopolie van de krant zou krijgen.

Oud-burgemeester Rumoldus Torfs werd op onderzoek uitgestuurd. In zijn rapport schreef hij dat Van Soest inderdaad berichten van Hendrik Van der Noot had gepubliceerd, maar dit enkel onder dwang en omdat hij vreesde hetzelfde lot als Spanoghe te moeten ondergaan. Van Soest kreeg dus vergiffenis, en mocht de krant verder uitgeven. Waarschijnlijk werd ook Van der Sanden terug redacteur (als hij al ooit de pen heeft neergelegd), en dat tot aan zijn dood in 1799. In die periode werden de Zuidelijke Nederlanden definitief onder de voet gelopen door de Franse revolutionairen. Het is niet duidelijk hoe Van der Sanden zich daarbij voelde. Vast staat wel dat hij, al dan niet vrijwillig, in 1795 nog deelnam aan een Frans revolutionair feest: tijdens een feestelijke processie door Antwerpen was hij één van de tien vieillards die hun dankbaarheid over de Vrijheid symbolisch uitdrukten. Na de dood van Van der Sanden bleef de Gazette van Antwerpen nog een tijdje bestaan, hoewel ze het erg moeilijk had zich aan te passen aan de nieuwe politieke omstandigheden. In 1801 stierf uitgever Hendrik Van Soest, zonder nageslacht. De Gazette werd nog een tijdje voortgezet door P.J. Franck, die meer dan 36 jaar in dienst was geweest van Van Soest. Maar aangezien er intussen ook andere kranten werden uitgegeven en het aantal abonnementen zienderogen slonk, zag Franck zich genoodzaakt de uitgave stop te zetten. Op 6 maart 1804 viel het doek over Antwerpens langstlopende krant; de nieuwe tijdsgeest, met steeds verdergaande persvrijheid en democratie, luidde echter een ware bloeitijd in voor de pers.

Turnhout een einde met de eerloze terugtrekking van

De Brabantse Omwenteling door Bert Hendrickx De begrippen patriotten, Oostenrijkse periode en Slag van Turnhout doen velen een belletje rinkelen.

Maar hoe zat nu weer de vork in de steel? Een korte schets… De Oostenrijkse Keizer Jozef II wou de ideeën van de Verlichting graag toepassen in zijn bestuur. Nadat hij incognito had rondgereisd in zijn Zuidelijke Nederlanden en de bestuurlijke en sociaaleconomische wanorde vaststelde, wilde hij dan ook deze gewesten snel én grondig moderniseren, centraliseren en uniformiseren. Zo kreeg hij de spotnaam keizer-koster vanwege zijn verregaande bemoeizucht en regeldrift ten opzichte van Kerk en clerus. Onnuttige kloosterorden werden afgeschaft; bisschoppen werden door hemzelf benoemd; bedevaarten werden verboden. Zelfs de opleiding van de geestelijken werd onder staatstoezicht, in een Algemeen Seminarie geplaatst. Ook de goedbedoelde, maar tactloos doorgevoerde bestuurlijke en gerechtelijke hervormingen vielen niet in goede aarde bij de bevolking. Er ontstond een breed gedragen verzetsbeweging. Zowel de conservatieven, zoals de geestelijken, ambachtslui en de Statisten, een groepering rond de Brusselse advocaat Hendrik van der Noot, als de progressieve, vrijheidslievende burgerij onder leiding van de advocaat Jan-Frans Vonck spanden samen tegen het ongelukkige beleid van Jozef II. Ook het volk werd rumoerig door de economische en agrarische malaise en de daarbij horende prijsstijgingen. In Hoogstraten werd op 24 oktober 1789 het Manifest van het Brabantse Volk afgekondigd, waardoor Jozef II niet langer als vorst van onze gewesten werd erkend. Generaal Jan Andries Vander Mersch werd door Vonck overtuigd om de leiding te nemen van een schaars bewapend patriottenleger. Vanuit Breda werd de aanval ingezet. Op 25 oktober trok het vrijwilligersleger van Vander Mersch, bestaande uit ca. 2000 soldaten onder enthousiast gejuich Turnhout binnen. De Brabantse leeuw werd op het stadhuis gehesen. De stad werd in gereedheid gebracht en voorzien van grachten en wegversperringen.

het keizerlijke leger. Deze overwinning kende een grote weerklank in de Oostenrijkse Nederlanden. Buiten verwachting behaalde het vrijwilligersleger nog enkele successen tegen de Oostenrijkers, zoals in Gent, Tienen, Diest en Brussel. Overal waar generaal Vander Mersch kwam, werd hij triomfantelijk ontvangen als de held van het vaderland. De Oostenrijkers verlieten het land. De Brabantse Omwenteling was geslaagd. Op 11 januari 1790 werden de 'Verenigde Nederlandse Staten' (Etats Belgiques Unis) uitgeroepen. De eensgezindheid binnen het nieuwe bestuur was van korte duur. Een strijd tussen de Vonckisten en de Statisten werd beslecht in het voordeel van de laatsten. De labiele politieke situatie en het uitblijven van de beloofde internationale hulp zorgden ervoor dat in december 1790 de troepen van de nieuwe keizer Leopold II zich snel meester konden maken van de Zuidelijke Nederlanden. De kortstondige onafhankelijkheid kwam ten einde. Wiens brood men eet, diens woord men spreekt is een uitdrukking die zeker van toepassing is op de Gazette van Antwerpen tijdens deze woelige periode. Het is opvallend, maar begrijpelijk dat de krant zich steeds plooide naar gelang de machthebber van het ogenblik. Staatsgetrouw publiceerde de redactie in 1789 alle verordeningen uit Wenen en bracht de lezer nauwgezet op de hoogte van de (wankele) gezondheid van Jozef II. Hoewel de titel Gazette van Antwerpen doet vermoeden dat het nieuws grotendeels regionaal georiënteerd is, moeten we vaststellen dat de meeste artikels handelden over buitenlandse aangelegenheden. Rome, Firenze, Livorno, (sint-) Petersburg, zelfs Philadelphia en vele andere plaatsen kregen voorrang op nieuws uit Brussel, Leuven, Antwerpen, of … de Antwerpse Kempen.

Op 27 oktober naderden ca. 3500 geoefende en goed bewapende Oostenrijkers onder leiding van generaal Schröder. Een aanzienlijk gedeelte van de patriotten verschanste zich achter de kerkhofmuur van de Sint-Pieterskerk. De eerste Oostenrijkse aanval vond plaats aan het begin van de Gasthuisstraat. Nadat ze het gasthuis binnenvielen en beroofden barstte de werkelijke strijd uit. De patriotten, actief geholpen door vele burgers, bekogelden de vijand, zodat ter hoogte van de Hofpoort de Oostenrijkers langs alle kanten werden aangevallen. Vier uur later kende de Slag van

Na de Brabantse Omwenteling in december 1789 verandert de ondertitel van de krant van Met

privilegie van zyne keyzerlyke en koninglykapostolyke majesteyt naar Met permissie van het Vereenigd comite der Nederlanden, geillustreerd met de Brabantse leeuw. Voor het eerst is er sprake van den Heere Vander Mersch, generael commandant

van het Patriotsche leger in de krant van 11 december 1789. Op 18 december bericht de krant: Dees stad [Brussel] komt eyndelyk het jok van de Keyzer af te schudden, en zig te verlossen van de Keyzerlyke Troupen, en van het Oostenryks Gouvernement. Van dan af worden meerdere verklaringen en officiële teksten der Belgische Provincien integraal

gepubliceerd. Van een Slag van Turnhout is in de krant nog geen sprake geweest… Het is pas in de Gazette van 23 april 1790 dat een herdenkingsviering van de slag wordt beschreven. Ondertussen heeft de krant als ondertitel gekregen: met permissie van de hoogmogende heeren staeten van Brabant. In de krant van 28 mei 1790 worden de Oostenrijkse wreedheden beschreven die op 24 oktober 1789 plaatsvonden in Tielen. Zijdelings wordt de slag van Turnhout aangehaald. Pas in de krant van 2 november 1790 krijgt de Turnhoutse overwinning een eerste, eigen artikel, om de Verjaering te vieren van de

Victorie, ten voorleden jaere op dezen dag [27 october] op de Oostenrykers zoo roemweerdiglyk behaeld te hebben…

De onenigheid binnen het nieuwe bestuur van de 'Verenigde Nederlandse Staten' en de terugkeer van de Oostenrijkers in de Zuidelijke Nederlanden komen in december 1790 duidelijk aan bod. Op vrijdag 3 december meldde de krant: De dry staeten van Brabant verklaeren tot onderigtinge

van het Publiek, dat zy met veel leetwesen vernomen hebben, dat de Stad van Namen onder de magt is van de oostenrykers… Een week later staat onder de hoofdtitel van de krant opnieuw: met permissie van zyne keyzerlyke en koninglyke majesteit en bericht de krant



braafjes opnieuw de verordeningen uit Wenen. ’t Kan verkeren…

Bezoek de tentoonstelling ! Openingsweekends 2011 24 en 25 september 22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

Literatuur: J.E. Jansen, De Brabantsche omwenteling (patriottentijd) Turnhout-Kempen, Turnhout, 1940. H. de Kok (red.), De kleine geschiedenis van de Kempen in 20 dagen. Dag 8, Zwolle, 2008. Gazette van Antwerpen, jaargangen 1789, 1790 en 1791.

Volgend openingsweekend, 24 en 25 september, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 69

oktober 2011

125 en 250, dat zijn de cijfers van de maand oktober. Het eerste is het aantal vel van een schoolboekje uit 1848 dat pas kon aangekocht worden, het tweede zijn het aantal leerlingen die dezer dagen een bezoek brengen aan de Historische Drukkerij. Lees er alles over in deze nieuwsbrief!

Een terugblik naar de negentiende eeuw… 125 planovellen uit 1848

Historische Drukkerij in 2012

Al van oudsher worden boeken gedrukt met meerdere pagina’s op één vel. Het formaat van deze vellen, en dus het aantal pagina’s dat tegelijkertijd kan afgedrukt worden, is afhankelijk van het drukformaat van de pers. Vouwt men deze vellen, dan verkrijgt men katernen. Verschillende katernen kunnen op deze manier gebonden worden tot een boek. Een drukker/uitgever drukte een oplage van een bepaald boek en werkte dikwijls slechts een gedeelte ervan af. Zodra de stock van gebonden exemplaren uitgeput raakte werd weer een volgende partij afgewerkt. Op deze manier werd niet onnodig veel tijd gestoken in het zeer arbeidsintensieve handmatig vouwen en binden van de boekjes.

Aanvankelijk was het de bedoeling om de bezoekmogelijkheid aan de Historische Drukkerij in het feestjaar 2012 uit te breiden naar iedere zondag. Om dit te kunnen verwezenlijken moest het team vrijwilligers uitgebreid worden. Dit blijkt helaas een opdracht waarin we niet geslaagd zijn. Om het huidige team vrijwilligers niet te overbelasten hebben we ervoor gekozen om in 2012 niet iedere zondag, maar tweewekelijks op zondag de deuren open te zetten. Nog tot eind dit jaar blijven de maandelijkse openingsweekends behouden. Vanaf januari 2012 vervallen de zaterdagen en komt hiervoor een extra zondag per maand in de plaats. De eerste openzondag start op 15 januari. De volledige kalender verschijnt in de volgende nieuwsbrief. Jaarthema

En zo kan het gebeuren dat in de stock van een oude drukkerij resten van zeer oude drukwerkjes bewaard werden. Eén zo’n stapeltje van 125 onafgewerkte planovellen kon onlangs aangekocht worden. Het boekje (De kleine leesgraag, een leer- en leesboek voor kinderen) werd in 1848 gedrukt bij Joh. Huisingh te Winschoten (Nederland) op handgeschept papier. De puncturen in het midden van het vel tonen aan dat het gedrukt werd op een handpers. Deze puncturen zorgden ervoor dat de recto en versozijde perfect in register gedrukt kon worden. Bij enkele vellen in de stapel ging het hierbij mis, het vel schoof van een punctuur waardoor de versozijde scheef op het blad gedrukt werd en het punctuur een extra ‘gaatje’ prikte.

Schoolboekjes konden vele jaren gebruikt worden. Zo vond ik enkele jaren geleden in een Mechelse drukkerij nog stapels schoolboekjes uit 1895! Op mijn vraag aan de toenmalige beheerder hoe het mogelijk is dat deze boekjes nog steeds in het magazijn lagen antwoordde hij me ‘we bleven deze boekjes aan de scholen verkopen tot eind jaren ’40. Toen kwam de nieuwe spelling en waren ze niet langer verkoopbaar. De boekjes waren ondertussen meer dan 50 jaar oud. En nog eens 50 jaar later lagen ze nog steeds in het magazijn, waarna ze verhuisden naar de Historische Drukkerij.

Het jaarthema voor 2012 kreeg als titel: ‘Grensland, Prentland.

Turnhoutse mannekensbladen’.

Rode draad in de tentoonstelling is de uitgever Glenisson & Van Genechten. We belichten hun relatie met de andere Turnhoutse uitgevers en leggen de link naar de Nederlandse prentendrukkers.

250 leerlingen bezoeken Historische Drukkerij


Niet zo ongewoon zal je zeggen, leerlingen die een bezoek brengen aan de Historische Drukkerij en hier kennis maken met de boeiende geschiedenis van het drukkerijwezen. Het is inderdaad zo dat we geregeld schoolklassen op bezoek krijgen, maar dit keer is het geen losstaand bezoek maar kadert het in een groots overkoepelend scholenproject. De vier Oud-Turnhoutse SCHOT-basisscholen hebben de gehele maand oktober een project waarbij het boek centraal staat. Samen willen ze 500.000 bladzijden lezen en voorlezen. De oudste kleuters en de kinderen van het 1ste tot en met het 4de leerjaar brengen een bezoekje aan de bib. De (bijna 250) kinderen van het 5de en 6de leerjaar brengen allen een bezoek aan de Historische Drukkerij.



De afgelopen en ook deze week is het dan ook een bedrijvigheid van jewelste. In groepjes van 13 tot 28 leerlingen komen ze per fiets naar de Historische Drukkerij. In een bezoek van één uur leren ze de intensiteit van het drukkersvak in de negentiende eeuw kennen. Hoogtepunt voor de leerlingen is het volledig zelfstandig drukken van een krant op de handaangedreven cilinderpers. Hierbij staan afwisselend telkens twee leerlingen aan de machine, waarbij de ene de vellen inlegt en de tweede de machine in werking houdt. Ondertussen volgen de andere leerlingen de werking van de machine. Dat het bezoek absoluut niet als saai ervaren werd lezen we tussen de vele reacties in ons gastenboek : ‘het was super tof! Joska’, ‘het was kei leuk, zeker de machines. Mathias’, ‘This is so cool :-p. Jennifer’, ‘Keitof!  Jill’, ‘awe some! Nore’, ‘het was heel leerzaam!’ Ruben’.

Bezoek de tentoonstelling ! Nog slechts 2 weekends te bezichtigen!

22 en 23 oktober 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

Volgend weekend, 22 en 23 oktober, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 70

november 2011

In deze nieuwsbrief nemen we een kijkje achter de schermen van de Historische Drukkerij. Aan de hand van een voorbeeld tonen we aan hoe de collectie aangroeit, waar deze zeldzame stukken vandaan komen. Want in bijna ieder gesprek komt toch telkens weer de vraag :

Een terugblik naar de negentiende eeuw… “Waar haal je dat nu weer vandaan?”

Feestende musea

“Waar haal je dat nu weer vandaan?” is een vraag die dikwijls gesteld wordt. Met de planovellen die in de vorige nieuwsbrief beschreven stonden was het niet anders. Het was toen echter nog net iets te snel om hierover al meer te vertellen, om de eenvoudige reden dat er op dezelfde locatie nóg een partij planovellen zat die ik graag in de collectie van de Historische Drukkerij zag terecht komen. Een partij die trouwens nog interessanter was dan de eerste, vanwege het feit dat deze vellen voor kinderboekjes versierd waren met houtsneden. Eén stapeltje was nog het meest bijzonder omdat deze houtsneden met de hand waren ingekleurd. Het zouden dus nog inspannende gesprekken worden om ook deze partij voor een schappelijke prijs aan te schaffen.

Het lijkt wel het jaar van de vieringen binnen de grafische musea; Op 16 april vierden wijzelf het 5jarige bestaan van de Historische Drukkerij.

Antiquariaat Loose, Den Haag De plaats waar deze planovellen zich bevonden was antiquariaat Loose in Den Haag. Bob Loose overleed eind vorig jaar, en was al meer dan veertig jaar actief als antiquaar. Hij nam de zaak over van zijn vader, die behalve volkskunst ook oude boeken en prenten verkocht. De winkel, gelegen in de Papestraat, een romantische winkelbuurt, is erg klein en helemaal volgestouwd. Bob was erg actief op allerhande antiquarenbeurzen over de hele wereld. Zijn vrouw Jessie hield zich voornamelijk bezig met de verkoop van spulletjes voor poppenhuisjes. Na het overlijden van Bob ziet Jessie zich genoodzaakt de zaak te sluiten. Ze is de zeventig gepasseerd en de zaak alleen runnen wordt zwaar. Vandaar dat ze besloten heeft op 31 december de deuren te sluiten. De laatste maanden is ze druk bezig met uitverkopen. Dit lijkt een eenvoudige zaak, tot je een keertje achter de winkel een kijkje mag nemen. Kamers en kamers, van beneden tot op de bovenste verdieping staan eivol met boekenrekken, het resultaat van meer dan zestig jaar inkopen. Hoewel ik al jaren met regelmaat dit antiquariaat bezocht ben ik nooit verder gekomen dan de stockageruimte die net achter de winkel lag. Enkele maanden geleden kreeg ik voor het eerst de gelegenheid het hele huis te doorsnuffelen, toen voornamelijk bedoeld als zoektocht naar mannekensbladen. Sprakeloos van de hoeveelheid materiaal keerde ik huiswaarts. Een goeie maand geleden bracht ik weer een bezoek. Jessie troonde mij mee naar nóg een kamertje dieper in het huis gelegen. Het huis had dus nog niet al zijn geheimen prijsgegeven, zo bleek. Bij het openen van een ladekast komen plots stapels planovellen te voorschijn. Deze planovellen op zich waren niet nieuw voor mij, hiervan zaten er enkele in de mappen die je als klant kon doornemen. Wel de hoeveelheid die hier stak deed me opschrikken. Het was een nooit geziene partij ongevouwen kinderboekjes uit de periode 1850, de vroegste bleken zelfs van 1826. Als goed handelaar wist niemand van deze enorme hoeveelheid af, slechts één of enkele exemplaren van iedere soort lagen in de verkoop. Telkens er eentje verkocht was werd er een

Daarna volgde het grafisch museum in Meppel dat op 20 mei de jubilariskroon mocht opzetten voor hun 25 jarig museum.

Op 21 oktober werd in Valkenswaard uitgebreid feestgevierd omdat het Nederlands Steendrukmuseum 10 jaar bestond. Hierbij kreeg Peter-Louis Vrijdag, oprichter van het museum, de cultuurpenning van de gemeente Valkenswaard. Op diezelfde jubileumviering werd, naast de modernste aanpassingen aan het museum, eveneens het prachtige, rijk geïllustreerde boek over het Nederlands Steendrukmuseum voorgesteld.

En ten slotte opende in het Persmuseum in Amsterdam op 17 november een speciale jubileumtentoonstelling “55 topstukken” naar aanleiding van hun 10-jarig bestaan. Een feestelijk jaar loopt ten einde…

volgende exemplaar uit stock genomen. De prijzen varieerden, de goedkoopste van de vier verschillende soorten, werd verkocht aan 30 euro per vel, de duurste ging voor 200 euro van de hand. Iedere verzamelaar van oude kinderboekjes zal in de loop der jaren hiervan wel een exemplaar gekocht hebben en trots dit uniek exemplaar aan de collectie toegevoegd. Sommige bewaararchieven omschrijven het ingekleurde exemplaar als ‘extreem zeldzaam kinderboekje’. Deze partij was afkomstig van een drukkerijzolder in Friesland. Precies wist Jessie het niet meer, maar ze moeten dit omstreeks 1966 hebben aangekocht.



Overname Bij de ‘ontdekking’ van deze schat leek het me, gezien de hoge stukprijs in de winkel, onmogelijk de ganse partij aan te schaffen. Toch zou het uniek zijn zo’n stapel gedrukte vellen uit die periode in de collectie van de Historische Drukkerij te hebben. Het budget liet me niet toe hard van stapel te lopen, dus vroeg ik bescheiden wat de kostprijs zou zijn als ik het goedkoopste stapeltje helemaal zou aankopen. We kwamen tot een akkoord en tevreden keerde ik huiswaarts, het resultaat las je in vorige nieuwsbrief. In de dagen daarna liet de ‘achtergebleven schat’ me niet los. Voorzichtig dromen, “zou het… stel dat… goh… “. Het was snel duidelijk, de lokroep was te groot. Toch maar weer naar Den Haag. Bij een kopje koffie en een koekje (ja, altijd erg vriendelijk ontvangen!) praatten we over de drukke periode die ze doormaakt. Het huis was verkocht en moet tegen de zomer van volgend jaar helemaal leeg zijn. Het leeghalen van al die kamers, grote hoeveelheden boeken naar verschillende veilingen brengen, het is een hels karwei. Uiteindelijk toch maar weer over die planovellen beginnen praten. We gaan naar die kamer, trekken de lade open en tellen de vellen. Alles samen een goeie 500 vel, waarvan 80 vel handgekleurde. Jessie zegt me de prijs, ik trek bleek weg… Nee, niet omwille van de hoogte van het bedrag, maar precies omdat ik nooit had durven dromen ze aan deze erg schappelijke prijs aan te kunnen schaffen. Toch maar even voorzichtig vragen of ze zich niet vergist heeft. Nee hoor, zegt ze me, ze komen goed terecht zo, ik weet dat je er niet mee gaat handelen. We pakken de stapel papier netjes in, en ik keer opgewonden huiswaarts. Alweer een unieke schat toegevoegd aan de toch al mooie collectie van de Historische Drukkerij…

Bezoek de tentoonstelling ! Laatste weekend !! 26 en 27 november Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang

Op Youtube kan je een filmpje terugvinden over het antiquariaat Loose: http://www.youtube.com/watch?v=nWXzSMtDm-8&feature=share

Volgend weekend, 26 en 27 november, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 71

januari 2012

Namens het team van vrijwilligers wens ik u en uw familie een goede gezondheid en veel geluk in 2012 ! Een nieuw jaar betekent ook een nieuw jaarthema. De nieuwsbrief geeft alvast een inleiding op deze tentoonstelling. Nieuw zijn tevens de gewijzigde openingsdagen. Voortaan kan je tweewekelijks een bezoek brengen, telkens op zondag.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Nieuw Jaarthema : Turnhoutse mannekensbladen !! In januari te bezichtigen op zondag 15 en 29 januari. Gratis toegang.

Overzicht 2011 2011 was een druk jaar voor de Historische Drukkerij. We ontvingen niet minder dan 1061 bezoekers waarvan 489 tijdens de openingsweekends en 572 met groepsbezoeken. Deze groepsbezoeken vonden plaats op 27 dagen. Hiermee zet de stijging van het aantal bezoekers zich gestaag door. Sinds de opening in 2006 weten elk jaar meer geïnteresseerden de weg naar de Historische Drukkerij te vinden.

Inleiding op de tentoonstelling:

Centsprenten: plaatjes voor iedereen. door Aernout G.J.M. Borms Omstreeks 1650 begonnen enkele Amsterdamse drukkers goedkope prenten met vooral profane voorstellingen in series op de markt te brengen. Deze prenten tonen meestal een aantal afbeeldingen met korte teksten eronder, gerangschikt in rijen en kolommen als bij een stripverhaal. Opmerkelijk is dat veel van deze prenten voor kinderen waren bestemd. Zulke goedkope prenten in houtsnede, ets of kopergravure werden ook in ons land uitgegeven. Zo bleef Antwerpen ook toen het na 1585 zijn betekenis als centrum voor de productie en verspreiding van kwaliteitsgrafiek zoals kunstprenten in Europa verloorhet internationale drukkerscentrum van vooral goedkope devotieprenten. Prenten van heiligen, gedrukt op perkament of papier, processie- en bedevaartsvaantjes en ander religieus getint drukwerk kwamen in hoge oplagen van de Antwerpse persen. Het was een productie die aan het eind van de zestiende eeuw door de contrareformatie op gang kwam en in de zeventiende en achttiende eeuw werden devotieprenten dan ook meestal op instigatie van kerkelijke overheden gedrukt en vaak kosteloos in grote aantallen onder de bevolking verspreid. Tot het eind van de achttiende eeuw waren goedkope prenten in ons land, net als in de andere Europese landen meestal religieus van aard.

Bijzonder om aan te stippen is wel dat al deze bezoekers een rondleiding genoten, niet één bezoeker verliet de Historische Drukkerij zonder een uitvoerige en deskundige uitleg, een service waar we erg trots op zijn en die we dan ook zullen blijven verder zetten. Of het nu gaat om een losse bezoeker of een groepje, ieder krijgt een even enthousiaste en uitgebreide rondleiding van het team vaste vrijwilligers. Deze erg gewaardeerde rondleidingen zijn enkel mogelijk door de inspanningen van het team dat zich belangeloos inzet. Door de meer professionele aanpak en de uitbouw van de jaartentoonstellingen stijgen de kosten ieder jaar, toch blijft de Historische Drukkerij tijdens de openingsdagen gratis te bezoeken, en ook daar zijn we trots op!

Het protestantisme in de Noordelijke Nederlanden belemmerde juist het drukken en verspreiden van prenten met heiligen en bevorderde daardoor het drukken van prenten met allerlei profane voorstellingen. Het ontbreken van een sterk wereldlijk of kerkelijk centraal gezag dat effectieve censuur kon uitoefenen, gaf drukkers daar grotere vrijheid dan in ons land en andere Europese landen. Het aantal drukkerijen in Amsterdam nam in de loop van de zeventiende eeuw flink toe. Hierdoor verhevigde de concurrentie en ontwikkelden drukkers nieuwe verkoopstrategieën en zochten ze niches in de markt – zoals prenten voor kinderen - om hun afzet te vergroten. Door de enorme productie van boeken en prenten van hoge kwaliteit, kwamen ook grote hoeveelheden papier van mindere kwaliteit beschikbaar, dat voor de met houtsneden bedrukte centsprenten goed genoeg was. Deze omstandigheden leidden tot de productie van reeksen uitermate gevarieerde, goedkope prenten gedrukt met houtsneden, prenten die we aanduiden met centsprenten of mannekensbladen. Richtten deze prenten zich tot kinderen of de jonge jeugd dan spreken we ook wel van kinderprenten. De markt voor centsprenten was lucratief en bijna onverzadigbaar en in de achttiende en negentiende eeuw produceerden dan ook tientallen drukkers deze prenten in hoge oplagen. Zij lieten de houtblokken waarmee de prenten werden gedrukt, vervaardigen door houtsnijders, meestal anonieme ambachtslieden die geschoold waren in het overbrengen van tekeningen in hout. De tekeningen die als voorbeeld dienden waren in het algemeen geen nieuwe inventies, veel voorstellingen werden overgenomen van andere prenten en boekillustraties. De vroege centsprenten waren in het algemeen goed van tekening, tekst en druk, maar vanwege de toenemende concurrentie probeerden drukkers de productiekosten zoveel mogelijk te verlagen. Vaak werden onervaren, goedkopere tekenaars en houtsnijders voor nieuwe centsprenten aan het werk gezet met als gevolg nogal primitieve en onbeholpen voorstellingen. Drukkers kochten gebruikte houtblokken op om centsprenten mee te drukken, ook van boekillustraties en ander drukmateriaal dat niet voor deze prenten gemaakt was. Bovendien kopieerden zij populaire en goed verkopende prenten van andere drukkers uit binnen- en buitenland - wat tot in de twintigste eeuw een veel voorkomende praktijk was. Na de Franse revolutie aan het einde van de achttiende eeuw kwam een stormachtige ontwikkeling in de productie van goedkope prenten op gang. De gilden met al hun beperkende wetten en voorschriften waren opgeheven en de greep van kerkelijke overheden, vooral van de RoomsKatholieke kerk, op de prentproductie verminderde. De censuur door de burgerlijke overheid was van tijd tot tijd nog ingrijpend, maar ontwikkelde zich in de loop van de negentiende eeuw steeds meer in liberale richting. In vrijwel alle Europese landen begonnen drukkers goedkope prenten over een bonte verscheidenheid van onderwerpen in series op de markt te brengen. Prenten die in de diverse landen bekend staan als imagerie populaire, catchpenny prints, (Volks)bilderbogen, stampe popolare (Italië), allelujas (Spanje), lubok (Rusland) en folkelige grafik (Scandinavië). In ons land staan ze bekend als mannekesblaren of mannekespapieren, zantjes-wale of walezantjes, volks- en kinderprenten of schoolprenten en Turnhout staat bekend als de plaats waar ze vandaan kwamen…

Zondag 15 en 29 januari, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout

Wijziging openingsdagen !! Voortaan is de Historische Drukkerij tweewekelijks op zondag te bezoeken. Streefdoel voor 2012 was de deuren van de Historische Drukkerij iedere zondag open te zetten. Voorwaarde hiervoor was wel dat we het team vrijwilligers konden uitbreiden met twee personen. Jammer genoeg slaagden we hier niet in en moeten we ons beperken tot tweewekelijkse open zondagen. Zaterdags is de Historische Drukkerij voortaan gesloten voor losse bezoekers, wel blijft de mogelijkheid bestaan om groepsbezoeken aan te vragen.

Bezoek de tentoonstelling ! Openingsdagen 2012

januari februari maart april mei juni juli 1 augustus september oktober november december

15 29 12 26 11 25 8 22 6 20 3 17 15 29 12 26 9 23 7 21 4 18 2

Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang



Nieuwsbrief

nummer 72

februari 2012

Het nieuwe seizoen is met een vliegende start begonnen. De twee eerste openingszondagen werden aangevuld met een extra openingsdag naar aanleiding van ‘Turnhout by Night’, en die trok erg veel bezoekers. En na jaren zoeken kon dan toch eindelijk dat ene bijzondere voorbeeld van vroeg veiligheidsdrukwerk aan de collectie worden toegevoegd… dit alles in deze nieuwsbrief voor februari.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Enkele jaren geleden bracht ik een eerste bezoek aan het museum Enschedé in Haarlem. Een bijzondere ervaring, mede dank zij de voortreffelijke rondleiding van conservator Johan de Zoete. Het museum omvat het archief van de Koninklijke Joh. Enschedé, al sinds 1703 drukker, uitgever en lettergieter. Joh. Enschedé produceerde een uitgebreid gamma drukwerk. Eén tak van het bedrijf richtte zich op het particuliere drukwerk, briefhoofden, menu’s, toegangskaarten, affiches, sigarendoosetiketten,… Sinds 1797 specialiseert het bedrijf zich tevens in veiligheidsdrukwerk. Na de oprichting van De Nederlandsche Bank drukten ze in 1814 de eerste en alle hierna komende Nederlandse bankbiljetten. Sinds 1866 drukken ze eveneens postzegels, niet enkel voor Nederland, ook buitenlandse postzegels (o.a. voor Groot-Brittannië) worden hier vanwege hun hoge kwaliteit en beveiliging gedrukt. Allerhande beveiligingen in het drukwerk werden in eigen bedrijf ontwikkeld, waarvan één me sinds dat bezoek aan het bedrijfsmuseum niet meer losliet. Een voorbeeld hiervan moest en zou deel uit gaan maken van de collectie van de Historische Drukkerij. De zoektocht hiernaar duurde enkele jaren, maar vandaag maakt dat bijzondere stukje drukwerk deel uit van de collectie.

Turnhout by Night Op zaterdag 28 januari jl. kwam een groot aantal wandelaars, afkomstig van wandelclubs over het ganse land, naar Turnhout afgezakt voor een wandeling langs vele bezienswaardigheden. Een wandeltocht van 10 km bracht hen ook tot aan de Historische Drukkerij, die hiervoor speciaal geopend was. De start van de wandeling was om 14 uur. Het parcours voorzag de mogelijkheid tot een gratis bezoek aan het Begijnhofmuseum, Het Nationaal museum van de Speelkaart en de Historische Drukkerij Turnhout. Aangezien we op het einde van de wandeling lagen bleef het de eerste uren erg rustig. Vanaf 16 uur begon de drukte dan toch toe te nemen en al snel moesten we onze rondleidingen inkorten zodat de doorstroming gegarandeerd bleef. Toch was het bij momenten over de koppen lopen en zagen wandelaars zich genoodzaakt hun tocht verder te zetten zonder een bezoek gebracht te hebben aan ons prachtige museum. Het was voorzien dat de musea toegankelijk bleven tot 21 uur, maar wat doe je als het nog steeds een drukte van jewelste is? De vrijwilligers bleven hun beste beentje voorzetten en lieten niet uitschijnen dat deze lange dag zijn tol begon te eisen. De kelen werden weer geschraapt en de blijvende toevloed van groepen perfect begeleid. Om stipt 23 uur ging dan de laatste groep de deur uit. Het aantal bezoekers werd geteld en eindigde op 357. Allen doken snel onder de wol voor een welverdiende nachtrust, om dan ’s anderendaags weer van de partij te zijn voor onze normale openingszondag. Prachtig toch, zo’n gedreven team vrijwilligers?!

Muziekrand als veiligheidsdrukwerk Waardepapieren vragen om moeilijk nagemaakt te kunnen worden. Wanneer Joh. Enschedé in 1797 start met de productie van veiligheidsdrukwerk vinden ze hiervoor een oplossing binnen het bedrijf. Voor hun eigen muziekdrukkerij hadden ze eerder al stempelsnijder Fleischman een nieuw muziekschrift laten ontwerpen. Hiervan zijn slechts twee boeken en enkele losse partituren gekend. Deze investering zou later echter niet vergeefs gebleken zijn, zei het dan dat de opbrengsten hiervan uit een wel erg onverwachte hoek zouden komen.

Muziekschrift zetten in losse tekens is al in de eerste jaren na de uitvinding van de boekdrukkunst uitgevonden. Ze was echter nog zeer primitief en het was enkel mogelijk éénstemmige muziek te zetten. Aangezien muziek zelf nog in een vroege ontwikkeling stond was deze vorm van zetten voorlopig toereikend. Pas bij de verdere ontwikkeling van het notenschrift, waaraan Johann Sebastian Bach een grote verdienste had, kon het toenmalige hoogdrukprincipe niet meer aan de behoefte voldoen. Midden de achttiende eeuw vond Gottfried Imanuel Breitkopf uit Leipzig de oplossing voor dit probleem. Met zijn uitvinding kon niet enkel één- of meerstemmige muziek gezet worden, maar tevens klavier- en orkestpartituren. Het zetten van muziek gebeurde nu niet meer noot per noot, maar deze werden samengesteld uit verschillende delen, waarbij soms wel zes onderdelen nodig waren voor het zetten van één noot. Halen we nu een klein stukje notenbalk uit elkaar zien we de samenstelling ervan. Afhankelijk van de ontwerper kon een muziek-zetkast tot bijna 400 verschillende tekens bevatten. Precies deze grote verscheidenheid aan onderdeeltjes en de moeilijkheid van het zetten bracht het bedrijf op het idee hun Fleischmanmuziekschrift in te zetten voor het beveiligen van waardepapieren. Met de onderdelen werden nieuwe ornamenten gecreëerd en samengesteld tot een sierrand die het vervalsen sterk bemoeilijkten. Het werd de start van een bloeiende bedrijfstak die tot op vandaag wereldwijd groot aanzien kent.

Boven : Detail van de muziekrand Onder : detail van de coupon-pagina, waarbij ook gebruik werd gemaakt van deze muziekonderdelen.

Zondag 12 en 26 februari, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout

Boekjes jaarthema verkrijgbaar via postzending

Voortaan zijn de boekjes horende bij het jaarthema ook verkrijgbaar via Antiqbook, of rechtstreeks per mail aan te vragen bij Antiquariaat Van de Wiele uit Brugge. Dit antiquariaat en veilinghuis ( www.marcvandewiele.com ) zorgt ervoor dat u de boekjes thuisgestuurd krijgt. mail : [email protected] Verkrijgbaar zijn nog volgende themaboekjes : 2010 : Brandbaar Beeld. 600 jaar houtsneden en houtgravures 2011 : Stop de persen! De geschiedenis van de krant. 2012 : Grensland, Prentland. Turnhoutse mannekensbladen. 72 pagina’s, oblong 12 euro per stuk (plus verzending)



15 29 12 26 11 25 8 22 6 20 3 17 15 29 12 26 9 23 7 21 4 18 2




Nieuwsbrief

nummer 73

maart 2012

We kunnen er niet omheen. Turnhout heeft dit jaar 800 jaar geleden de stadsrechten verkregen, én is voor 2012 de Cultuurstad van Vlaanderen. De feestelijke opening van dit gebeuren gaat door op 17 en 18 maart, waarvoor we in opdracht een feestkrant uitgeven. Ook deze maand konden we weer een mooi collectiestuk verwerven.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… TURNHOUT 2012, Cultuurstad van Vlaanderen In Turnhout vieren we dit jaar dubbel feest: 800 jaar stadsrechten en we dragen met trots de titel ‘Cultuurstad van Vlaanderen’. Tijdens de officiële opening van het festivaljaar ‘Turnhout 2012’, op 17 en 18 maart, krijgt de heringerichte Grote Markt een centrale plaats. De Turnhoutenaars krijgen het grootste en mooiste ‘Salon van de Kempen’. Het centrale thema van Turnhout 2012, ‘Randland – Hartland’, loopt als een rode draad doorheen het weekend. Dat er heel wat te beleven valt op het weekend van 17 en 18 maart kan je vernemen op de website van Turnhout 2012 :

www.turnhout2012.be

Historische Drukkerij werkt aan feestkrant Een maand geleden kregen we de vraag of we een krant willen drukken voor het openingsfeest van 17/18 maart. Na contact met collega/lettergieter Patrick Goossens legden we de deadline voor het binnenbrengen van de teksten op 14 februari. Zoals bij ieder groots

Verkoopscatalogus Drukkerij Cuperus, Bolsward. 2 juni 1927 Een precieze omschrijving van de inboedel van een drukkerij geeft een mooi beeld van de werking ervan. Complete inboedelbeschrijvingen zijn echter moeilijk te vinden. In de collectie waren er twee aanwezig, namelijk een taxatierapport uit 1931 van Handelsdrukkerij Geeris-Roxs te Helmond en een notariële akte voor wijziging van de statuten van drukkerij Van Doosselaere en zoon uit Gent, met bijgevoegd een inventaris van de drukkerij op 1 januari 1914. Afgelopen maand kon een derde inventaris aan de collectie toegevoegd worden, namelijk een verkoopscatalogus van de inboedel van ‘Boek-, Courant- en Handelsdrukkerij Cuperus te Bolsward’. De catalogus van deze publieke verkoop (die uitsluitend bestemd was voor leden van de Centrale Raad in het Grafische Bedrijf aangesloten vakbonden) omvat een uiterst uitgebreide omschrijving van machines, kantoorartikelen, lettersoorten, ornamenten… , waarbij in potlood de aankoper en verkoopprijs geschreven staat.

project kunnen we rekenen op de bereidheid van Patrick en zijn kompaan Gilbert Decorte voor het gieten van de tekstblokken op de Monotype gietmachine. Sneller dan voorzien werden deze gegoten teksten aangeleverd zodat we zonder al te grote tijdsdruk in de Historische Drukkerij konden starten met proeftrekken en correcties uitvoeren. Hierna kon de uitgebreide collectie letters worden doorgenomen en bepaald welke lettertypes we willen gebruiken voor de koppen van de artikels. De krant moet immers een negentiende eeuws karakter krijgen en het was gebruikelijk de krant te voorzien van zoveel mogelijk verschillende lettertypes. Vandaag de dag is dit tegen de regels van de typografie, maar zorg dat je in het weekend van 17/18 maart een krant te pakken krijgt en overtuig u van de charme van deze ratjetoe van lettertypes. Voor deze krant gebruiken we meer dan dertig verschillende types.

Boekjes jaarthema verkrijgbaar via postzending

Voortaan zijn de boekjes horende bij het jaarthema ook verkrijgbaar via Antiqbook, of rechtstreeks per mail aan te vragen bij Antiquariaat Van de Wiele uit Brugge. Dit antiquariaat en veilinghuis ( www.marcvandewiele.com ) zorgt ervoor dat u de boekjes thuisgestuurd krijgt. mail: [email protected] Verkrijgbaar zijn volgende themaboekjes: 2010: Brandbaar Beeld. 600 jaar houtsneden en houtgravures 2011: Stop de persen! De geschiedenis van de krant. 2012: Grensland, Prentland. Turnhoutse mannekensbladen. 72 pagina’s, oblong 12 euro per stuk (plus verzending)


Op het moment dat we deze nieuwsbrief versturen staan de drukvormen klaar om op de pers te gaan. Zoals bij iedere groot-formaat-opdracht zal de Marinoni-cilinderpers ‘Presse Universelle’ (bouwjaar 1880) ingezet worden om de 5000 exemplaren te drukken. Breng je aanstaande zondag een bezoek aan de Historische Drukkerij? Dan zal je als een der eersten een glimp kunnen opvangen van het resultaat van deze krant.

Extra openingsdagen

Ter gelegenheid van het openingsweekend van het festivaljaar ‘Turnhout 2012’ hebben we, naast de geplande openingsdagen, extra openingsdagen ingelast. Zondag 11 maart: 13 tot 17 uur


15 29 12 26 11 25 8 22 6 20 3 17 15 29 12 26 9 23 7 21 4 18 2


Zaterdag 17 maart: 13 tot 17 uur Zondag 18 maart: 11 tot 17 uur Zondag 25 maart: 13 tot 17 uur

Zondag 11 en 25 maart, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 74

april 2012

Deze maand blikken we nog heel even terug op de feestelijke opening van Turnhout 2012, maar bovenal kondigen we het feestjaar aan van de grootmeester van de hedendaagse Vlaamse houtsnede, Frank Ivo van Damme.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Frank Ivo Van Damme – Hommage aan een meester

Turnhout Times ‘Turnhout Times kondigt festiviteiten aan in stijl’, zo kopte Gazet van Antwerpen. ‘Historische krant voor Turnhout 2012’ lazen we in Het Nieuwsblad, en het Laatste Nieuws sprak over ‘5000

unieke exemplaren van de Turnhout Times’.

Deze krantenartikels kondigden de krant aan die we drukten naar aanleiding van het feestelijke openingsweekend van ‘Turnhout 2012’ op 17 en 18 maart. Met veel enthousiasme werden de kranten gratis verdeeld door twee krantenjongens. Onderstaande foto geeft een sfeerbeeld van hun aanwezigheid op de Zaterdagse markt.

In het Kunstcentrum Hof De Bist te Ekeren wordt een documentaire tentoonstelling georganiseerd over leven en werk van Frank Ivo van Damme die tachtig wordt. In 2009 verscheen te Shangai in de Foreign Famous Artist Series van de Fu Xian Zhai Exlibris Organisation een catalogue raisonné (206 p.) van zijn œuvre als wereldvermaarde graveur van ex-librissen. Master van het Plantin-Genootschap, gewezen directeur van de Academie van Merksem, F. I. van Damme geniet ook naam en faam als portraitist. De huldetentoonstelling zal ook thans minder bekende aspecten van Frank Ivo van Damme aanschouwelijk belichten. 'Un homme se donne ou se refuse, il ne se prête pas', zo luidt de spreuk van een van zijn eerste exlibrissen (1954). Dat tekent hem ten voeten uit.

foto : Ludo Koyen

Hommage Frank Ivo van Damme 80 jaar, Kunstcentrum Hof De Bist,

Drukkerijkat

Houtblokverhalen, Hulde aan een grootmeester van de hedendaagse Vlaamse houtsnede.

Een kat in de drukkerij was vroeger heel gewoon. Ze zorgden er voor dat de muizen uit de magazijnen en drukkerijruimtes wegbleven. Nog tot ver in de twintigste eeuw was dit een gebruikelijke vorm van ongediertebestrijding. Toch gaf het soms aanleiding tot ongenoegen bij de werknemers. Zo lezen we in een verslag van het

Veltwijcklaan 252, 2180 Ekeren. De tentoonstelling is vrij toegankelijk van 21 april tot 20 mei, tijdens de openingsuren van het kunstcentrum elke woensdag en vrijdag van 14 tot 16 uur, zaterdag van 14 tot 17 uur en zondag van 10 tot 12 en van 14 tot 17 uur.

Ter gelegenheid van de 80ste verjaardag van kunstenaar Frank Ivo van Damme werd ook een boek uitgegeven door meesterdrukker Francis Dirix. In het boek vind je een selectie van 50 ex-librissen waarbij de eigenaars van deze houtblokken een begeleidend persoonlijk commentaar leverden Allen koesteren en delen ze de liefde voor de graveerkunst van hun kunstenaar Frank Ivo van Damme. De tekst werd gedrukt in offset, de houtgravures werden kunstig van de originele blokken (in bruikleen gegeven door de eigenaars) gedrukt door meesterdrukker Francis Dirix in zijn D Black Box atelier met een Original Heidelberger degelpers. ‘Houtblokverhalen’ is een boek uitgegeven door Francis Dirix (D BlackBox) als collector’s edition in een oplage van 300 exemplaren. Houtgravure Historische Drukkerij Ter gelegenheid van het vijf-jarige bestaan van de Historische Drukkerij schonk Frank Ivo van Damme een prachtige houtgravure. Het eerste exemplaar van deze prent werd tijdens de receptie overhandigd aan de ere-burgemeester van Turnhout Marcel Hendrickx. Deze unieke, door de kunstenaar gesigneerde prent, geeft de evolutie van de drukkerij weer doorheen de eeuwen en is nog steeds verkrijgbaar tijdens de openingsdagen.

Comité veiligheid en gezondheid

bij drukkerij Proost te Turnhout : “19.01.1962. Vanwege de drukkerij wordt nogmaals teruggekomen op de kattenbak. Het reinigen van dit voorwerp maakt deel uit van de wekelijkse schoonmaak. De persoon die dit laatste belast, dient dus ook de veelbesproken bak van vers zand te voorzien”…

Maar als dan blijkt dat onze eigen drukkerijkat onbewust is van de gevolgen wanneer ze in een mop verse inkt gaat zitten geeft het bovenstaand plaatje…


april mei juni juli 1 augustus september oktober november december

8 22 6 20 3 17 15 29 12 26 9 23 7 21 4 18 2


Zondag 8 en 22 april, is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 75 april 2012 Erfgoeddag In het kader van Erfgoeddag, dat dit jaar in het teken van ‘Helden’ staat, belicht de Historische Drukkerij een wel erg bijzondere held, namelijk Jan de Wasser. Hij is het schoolvoorbeeld van de pantoffelheld die de strijd om de broek verloor en al het huishoudelijke werk moest verrichten…

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Zondag 22 april, Erfgoeddag Aanstaande zondag zet de Historische Drukkerij de deuren weer open voor de jaarlijkse Erfgoeddag. Van 10 tot 18 uur kan u bij ons terecht voor een boeiende rondleiding doorheen de negentiende eeuwse drukkerij en de tentoonstelling rond het jaarthema ‘Turnhoutse mannekensbladen’. Binnen het kader van Erfgoeddag, dat dit jaar in het teken van ‘Helden’ staat, geven we bijzondere aandacht aan Jan de Wasser, de pantoffelheld die vele generaties vermaakte via de mannekensbladen die gelezen werden door jong en oud.

Herdruk van Jan de Wasser Ook voor deze Erfgoeddag zorgen we weer voor iets bijzonders. De bezoekers van de Historische Drukkerij zullen allen een herdruk ontvangen van de Jan de Wasser-uitgave die Antoine van Genechten omstreeks 1860 uitbracht. De prent werd gedrukt op de persen van de Historische Drukkerij.

Jan de Wasser, pantoffelheld Machtstrijd binnen het huwelijk is van alle tijden. Lang voor het feminisme er een strijdpunt van maakte, eisten vrouwen gelijke rechten binnen het huwelijk en soms meer dan dat. Prenten laten zien dat het er in de strijd om de broek of de heerschappij in huis niet zachtzinnig aan toe ging. Een gelijkwaardig partnerschap was ook meestal niet het resultaat van die strijd. Had de vrouw eenmaal de broek veroverd, dan werd de man de pantoffelheld. Jan de Wasser is daarvan het schoolvoorbeeld. Een populair onderwerp uit de letterkunde van de zeventiende eeuw was Jan de Wasser. Meer dan veertig prenten brachten het verhaal van de strijd om de broek tussen Jan en zijn Griet en was hiermee de meest geliefde prent in de Nederlanden gedurende meer dan drie eeuwen. Jan doet al de huishoudelijke taken en bakert zelfs het kind. Al de Belgische uitgevers hadden minstens één prent in hun fonds van deze Jan de Wasser. Enkele opmerkelijke verschijnselen doen zich hier voor. In het oorspronkelijke Nederlandse verhaal varen Jan en Griet naar Volewijk, een moerassig gebied bij Amsterdam waar misdadigers werden verhangen aan de galg. De overlevering zegt dat ouders hier ’s nachts de baby’s, die bij trossen aan de kinderboom hingen, gingen ophalen. Galgen en kinderboom zijn dan ook duidelijk te ontdekken op deze afbeelding. Omdat het verhaal van de kinderboom in België niet gekend was, werd het onderschrift bij de prent van Antoine van Genechten aangepast en neemt Griet Jan mee voor een boottochtje. Toch zien we op de afbeelding zelf nog het galgenveld en de kinderboom, de blokken die Van Genechten gebruikte waren immers afkomstig van Thompson, de

detail van de oorspronkelijke prent.

Rotterdamse prentdrukker. De Turnhoutse prentdrukkers die kopieën maakten van het verhaal pasten behalve de tekst ook de afbeelding aan en lieten de galgen en boom verdwijnen.

Nederlandse uitgave van Lutkie en Cranenburg

Uitgave van Antoine van Genechten

Het verhaal van Jan de Wasser werd door al de Turnhoutse uitgevers eveneens in aapvorm uitgegeven. In de negentiende eeuw was het gebruikelijk om als satire de dieren de rol van mensen te laten vertolken. Opmerkelijk is hierbij dat Brepols in de versie met houtsneden de priester weergeeft als aap, maar deze in de latere lithografische versie een mensengelaat krijgt.

Uitgave van Brepols in houtsnede

Lithografische uitgave van Brepols

Van Genechten toont verder nog een gehurkt kind, en het onderschrift laat er geen twijfel over bestaan: ‘Jan die zit hier op zyn hakken, en hy laet zyn kindje kakken’. In de versie van Beersmans (net als Brepols) mag de lezer zelf raden wat het kind doet. Brepols vervangt in zijn latere lithografische versie dan weer het kakkende kind door een afbeelding met een spelend kind.


april mei juni juli 1 augustus september oktober november december

8 22 6 20 3 17 15 29 12 26 9 23 7 21 4 18 2


Uitgave van Antoine van Genechten

Uitgave van Beersmans

Zondag 22 april is de Historische Drukkerij open tussen 10 en 18 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 76

mei 2012

In deze nieuwsbrief leest u alles over de bijzondere aanwinst van een monstermap uit het vierde kwart van de negentiende eeuw. Verder geven we u meer achtergrond over de spannende weken die achter ons liggen…

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Monstermap “Van Munster en zoon”

Zijdelings… De afgelopen weken waren erg spannend voor de Historische Drukkerij. Na zes jaar publiekswerking werd deze in zijn bestaan bedreigd. Ondertussen is duidelijk dat alles blijft zoals het was, toch geven we hier even een toelichting van de gebeurtenissen.

Enige tijd geleden konden we de hand leggen op een prachtige monstermap, afkomstig van drukkerij Van Munster en zoon uit Amsterdam. Een map met 35 bladen met daarin 328 efemere drukwerkjes uit de periode 1882-1889. Efemeer, of alledaags, drukwerk is tamelijk zeldzaam. Bepaalde aspecten hiervan zijn wel veelvuldig bewaard, denk maar aan geboortekaartjes. Ook zijn er vele verzamelaars van bvb obligaties en aandelen, maar wie bewaarde toegangsbewijzen voor een feest, de aankondiging van een concert of kinderfeest, of zelfs het kaartje dat als betalingsbewijs diende voor een rit op de stoomtram? Deze drukwerkjes, die een mooi tijdsbeeld geven, zijn omwille van hun alledaagsheid niet of nauwelijks bewaard. Vandaar dat het historisch belang van zo een map vol met dit soort drukwerkjes niet te onderschatten is. De drukkerij gebruikte dit soort mappen om de klanten hun mogelijkheden te tonen. Gekleefd op zware kartonnen bladen en gesorteerd per onderwerp blader je door een stukje geschiedenis over het toenmalig erg actieve cultureleen bedrijfsleven.

De Historische Drukkerij begon als een onschuldige hobby van initiatiefnemer Herwig Kempenaers, en groeide uit tot een vaste waarde binnen de stad Turnhout en in de grafische museumwereld. De werking van dit privé-initiatief is, vanwege het papierwerk, nog steeds niet omgezet in een vzw. De kosten van de werking blijven voor het grootste gedeelte gedragen door de initiatiefnemer. Een verandering op persoonlijk vlak, zo blijkt nu, kan hierdoor verstrekkende gevolgen hebben. Hij werd, na 28 jaar dienst bij drukkerij Proost, ontslagen en kwam hierdoor in de werkloosheid terecht. Twee problemen steken hierbij de kop op. Financieel: de werking én het realiseren van projecten worden grotendeels gefinancierd door deze privépersoon, en het is maar de vraag of dit houdbaar is met de werklozensteun. De basiswerking (openstellen voor publiek) komt hiermee niet in het gedrang maar de ‘gratislees verder rechtse kolom pag. 2

Drukkerij Van Munster, korte geschiedenis. Hendrik van Munster werd op 2 september 1776 in het boekdrukkersgilde van Amsterdam opgenomen en diens zoon Hendrik van Munster junior op 13 juni 1808. De firma was aanvankelijk gevestigd „op de Achterburgwal bij de Gasthuismoolensteeg". Na 1810 wordt de naam gewijzigd in “H. van Munster en Zoon”, met als adres Warmoesgracht 7, en rond 1835 wordt het “De Erven H. van Munster & Zoon”, gevestigd op hetzelfde adres. Van Munster is te typeren als een drukker en uitgever die zijn bekendheid in de eerste decennia van zijn bestaan te danken heeft aan educatieve boekuitgaven en dan vooral boekuitgaven voor de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen. Later zou deze drukkerij ook nog centsprenten uitgeven. Het efemeer drukwerk kan gezien worden als een aanvulling op deze activiteiten, die eerder een lokaal karakter hebben. Het bedrijf verhuisde naar de Heerengracht in Amsterdam, J.L.A. Schut kwam in dienst van zijn oom en nadat deze overleed nam hij de zaak over. De firma raakte erg bekend door het drukken van aanplakbiljetten en programma’s voor de Stadsschouwburg. Zowel Van Munster als Schut hadden eerder een relatie van vrienddrukker-adviseur met de schouwburg- en Parkdirecteuren. De goede relatie uit zich ook in de monstermap door de grote hoeveelheid drukwerk dat hiervan aanwezig is. De drukkerij zet vandaag de dag nog steeds de activiteiten verder onder de naam ‘Van Munster’s Drukkerijen N.V.’.

projecten zullen op korte termijn sterk verminderd dienen te worden. Er zal erg creatief moeten omgesprongen worden met de financiële zijde van ieder project. Juridisch: Het verder zetten van de Historische Drukkerij tijdens de periode van werkloosheid mocht geen financiële gevolgen hebben voor de eigenaar. Na het opmaken van een dossier over de werking van dit museum bleek duidelijk dat het geen commercieel karakter heeft. Hierbij gaf de RVA toestemming om de openingsdagen van de Historische Drukkerij verder te zetten zonder vermindering van werkloosheidsuitkering. En nu? Hieruit blijkt duidelijk dat er verder nagedacht moet worden over het opstarten van een vzw. Begeleiding in het uitzetten van dit juridisch kader is welkom!


mei juni juli 1 augustus september oktober november december

20 3 17 15 29 12 26 9 23 7 21 4 18 2


Met dank aan Nico Boerma en J.G.L. Thijssen voor de info met betrekking tot de drukkerij Van Munster.

Zondag 20 mei en 3 juni is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 77

juni 2012

In deze nieuwsbrief gaan we even dieper in op het nadrukken van Franse en Nederlandse boeken door Belgische uitgevers. Mogen we jullie nog attent maken op de lopende tentoonstelling rond de Turnhoutse mannekensbladen. De vrijwilligers leiden jullie tijdens de tweewekelijkse openzondagen hierin graag rond!

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Nederlandse nadrukken in België, 1830-1855

Kerkboeken Splichal

Het nadrukken van literaire werken werd in de Noordelijke Nederlanden al sinds de 17de eeuw ongestraft uitgevoerd. In de tijd van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1813 – 1830) werd deze praktijk, voornamelijk voor Franse publicaties, door Koning Willem I aangemoedigd en ondersteund. Na de Onafhankelijkheid van België werd dit (met als hoogtepunt in de jaren 1830 – 1845) een bloeiende economie waarbij niet alleen Franse maar ook Nederlandse boeken goedkoop werden gedrukt en op de markt gebracht.

Enkele jaren geleden, bij de sluiting van drukkerij Splichal, kwamen we in het bezit van enkele dozen koperen clichés, Vele van deze clichés waren bestemd voor de goudopdruk van de kaften van agenda’s, maar ook een ruime hoeveelheid hiervan waren in de jaren 1920 – 1960 gebruikt voor kerkboeken. Toen de directeur Pol Verwaest ons ook nog een oud modellenboek hiervan bezorgde gaf dit een mooi beeld van de rijke productie van misboeken waarvoor Splichal zovele jaren bekend stond. De dozen bleven echter lange tijd onaangeroerd, maar afgelopen week werden de clichés voor kerkboeken dan eindelijk uitgesorteerd en aan de hand van het modellenboek terug bij elkaar gebracht. Op deze manier konden we 127 sets terug samenstellen, waarvan er precies 100 compleet bleken te zijn.

Bij de bezetting van de Nederlanden door Frankrijk in 1793 werd het nadrukken van Franse werken verboden. Al snel na het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden hervatte men echter deze bloeiende activiteit, en met name in België konden Franse werken, zonder deze eerst te moeten vertalen, goedkoop op de markt gebracht worden. De prijs van een Belgische nadruk ten opzichte van een oorspronkelijke Parijse druk lag in het begin op de helft, later zou dit door de eigen binnenlandse concurrentie nog gevoelig verlagen. De oorzaak van deze lage prijs lag voornamelijk in het feit dat de nadrukken verschenen op goedkoper papier, en daar waar het gebruikelijke Parijse formaat 8vo was, werd in België gedrukt op 12mo en 16mo, en hanteerde men een kleiner lettertype. Waardevolle werken van schrijvers als Chateaubriand, Chénier maar ook klassieken als Voltaire en Rousseau werden door een sterk uitgebreid verkoopsnetwerk over heel Europa verspreid. (in bvb 1841 werden zelfs meer dan 3000 titels nagedrukt!)

Kerkboeken; een bijna vergeten product van de Turnhoutse grafische nijverheid…

Detail van het modellenboek van Splichal.

Nederlandse nadrukken…

Overzicht digitale kranten

Al wie in België intellectueel of sociaal erkend wenste te zijn, richtte zich op het Franstalige toneel, de Franstalige pers en het hele Franstalige sociale en culturele leven. Voor een doorbraak van de Vlaamse literatuur was weinig hoop. Een Vlaams schrijver diende erg kapitaalkrachtig te zijn, wilde hij zijn werk gepubliceerd krijgen. Hij moest driekwart van de aanmaakkost op zich te nemen, of de afname van een groot aantal van de boeken garanderen. Het was voor de Vlaamse drukkerswereld dan ook veel goedkoper om Nederlandstalige boeken uit Nederland te gaan nadrukken. In tegenstelling tot de Franse uitgaven was dit echter niet zo’n winstgevende bezigheid. De afzetmarkt was kleiner, en de oorspronkelijke Nederlandse uitgaven waren op zich al erg goedkoop geproduceerd. De lagere prijs van de Belgische nadrukken lag hem hierin dat er geen honorarium aan de schrijvers werd betaald, de lonen in België lager lagen dan in Nederland, en het risico dat bij een eerste uitgave genomen werd hier niet van tel was.

Wie op zoek is naar nieuws uit een ver of minder ver verleden kan op diverse portalen in binnen- en buitenland snuisteren door gedigitaliseerde kranten. De Vlaamse Erfgoedbibliotheek heeft de diverse projecten netjes opgelijst in een handig overzicht.

Slechts een veertigtal werken werden nagedrukt, drie woordenboeken, enkele edities van Van Alphen voor schoolgebruik, en voor het gecultiveerde publiek voornamelijk poëzie, waaronder deze van Tollens, Beets en Helmers. De Antwerpse drukker J.P. Van Dieren was hierin koploper. Hoewel deze uitgaven voornamelijk voor de eigen, Vlaamse, markt bestemd waren, werden deze ook illegaal naar Nederland vervoert. Bij het onderscheppen hiervan werden de betrokken personen voor de rechtbank gesleept en dienden grote sommen schadevergoeding te betalen.


juni juli 1 augustus september oktober november december

Ondertussen was Frankrijk begonnen met een diplomatiek offensief tot het afsluiten van akkoorden met Europese staten, om op die manier de uitvoer van Belgische nadrukken naar al deze landen systematisch te verhinderen, waar ze dan ook in slaagden. Uiteindelijk zou België met Frankrijk in 1852 een overeenkomst maken en in 1858 met Nederland. De Belgische nadruk kende hiermee een einde.

Zondag 17 juni, 1 en 15 juli is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout

17 15 29 12 26 9 23 7 21 4 18 2




Nieuwsbrief

nummer 78

augustus 2012

De aanwinst van 3 luciferetiketten van Glénisson waren de aanleiding voor een eerste onderzoek naar een zo goed als onbekend stukje Turnhoutse geschiedenis. De druk op de grafische nijverheid zoals we die vandaag kennen is niet nieuw, zo bewijst de drukkersbiecht uit 1906.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Gustave Glénisson, van drukkersbaas naar luciferfabrikant J.E. Glénisson werd geboren in Keeken, Duitsland, in 1808. Zijn vader was gehuwd met de zuster van de vrouw van P.J. Brepols. Glénisson ging studeren in St. Omer (Frankrijk) en kwam daarna naar Turnhout om er als bediende te werken in de fabriek van zijn oom. In 1830 werd hij bevorderd tot eerste kantoorbediende. Toen in 1833 Brepols een associatie aanging met zijn schoonzoon J.J. Dierckx zag Glénisson zijn kansen om mee aan de top van het bedrijf te komen verdwijnen en begon samen met Van Genechten een eigen fabriek in de Hofstraat (nu R. Sniedersstraat). Ze specialiseerden zich in dezelfde producten als Brepols: kerkboeken, sierpapier, speelkaarten, kinderen lithografische prenten. In 1837 verhuisden ze naar de Warandestraat. In 1855 werd het bedrijf Glénisson & Van Genechten ontbonden. Beide heren gingen hun eigen weg en richtten elk een eigen bedrijf op. Van Genechten richtte een nieuw gebouw op aan de Merodelei en Glénisson bleef in de fabriek aan de Warandestraat waar hij samen met zijn zonen Gustave en Eduard onder de naam ‘Glénisson en zonen’ de concurrentie met Van Genechten en Brepols aan zou gaan. Tot zover is deze geschiedenis algemeen bekend.

Luciferproductie Op 4 oktober 1874 wordt Jacques-Edouard Glénisson aandeelhouder van de Kuregemse lucifersfabriek ‘Janssen, Mariotte & Cie’, gespecialiseerd in het vervaardigen van waslucifers. Bij de wijziging van de statuten op 17 oktober liet Luciferetiket van Glénisson. De gebruikte taal op het Jacques-Edouard zich veretiket staat symbool voor de hoge Zweedse kwalitegenwoordigen door zijn teit die geëvenaard werd. zoon Gustave. Vermoedelijk was dit een eerste kennismaking met deze bedrijfstak. Het zou dan ook niet lang duren voordat Glénisson In Turnhout de productie van lucifers zou opstarten. De fabricage van lucifers vond vermoedelijk plaats in de werkplaatsen van de drukkerij aan de Warandestraat. In de bijlage van het tweedelige boek ‘Geschiedenis van Corsendonck’ door Ign. Welvaarts (Glénisson kocht in 1869 de priorij met 386 ha grond en maakte dit tot zijn buitenverblijf) vinden we hiervoor bevestiging en lezen we volgende regels: …dat de kunstartikelen der nijverheidsfabriek Glénisson en Zonen

zich eenen weg gebaand hebben naar alle werelddeelen. Bij ons bezoek van die uitgestrekte werkplaatsen zagen wij daar in 1880 eene volledige boekdrukkerij, steendrukkerij, vervaardiging en bereiding van marmer-, bord-, wit en gekleurde papieren, bereiding van vergiftlooze lucifers en phosfors, speelkaarten in alle soorten enz. Op 21 juli 1880 volgde ook nog een deponering van merknaam in Nederland. Gustave moet gezien de financieel aantrekkelijke lucifersbranche door zijn vader aangezet zijn

Eene drukkersbiecht Vr.A.Vr.A.Vr.A.Vr.A.Vr.-

A.Vr.A.Vr.-

A.Vr.A.-

Vr.-

Welke ziekte heeft de druknijverheid? Den lagen prijs. Wie maakt dien prijs? De drukker. Wat kan de drukkerij genezen?

Betere prijzen. Wie zou betere prijzen moeten maken? De drukker. Waarom vraagt de drukker geene betere prijzen voor zijne werken? Omdat hij er benauwd van is. Wat maakt hem benauwd? De vrees van het werk niet te krijgen. Ja, maar het werk moet toch gedrukt worden, en indien deze, om reden van zijnen hoogen prijs, het niet mag afwerken, wie zal het dan drukken? Een andere drukker. Waarom vraagt dezen laatste ook geen betere prijs? Omdat hij benauwd is dat de andere drukkers hunne prijzen niet zullen verhoogen. Maar wat is daar dan de oorzaak van; zijn de drukkers dan benauwd van elkander? lees verder op volgende pagina

een eigen fabriek te beginnen. Hij nam hiervoor initiatief op 21 juli 1883 door een aanvraag in te dienen bij de gouverneur van Antwerpen voor de oprichting van een lucifersfabriek en een atelier van allerlei soorten houtbewerking. De fabriek moest verschijnen op een perceel gelegen aan het kanaal en de rijksweg van Turnhout naar Hoogstraten. Het heeft er alle schijn van dat in dit nieuw te bouwen fabriek aan deze Rijksweg niet de lucifersfabriek is gekomen maar dat broer Eduard hierin later de drukkersactiviteiten heeft verder gezet. Nieuwe locatie: Herentals Op 12 december 1883 doet Gustave bij de Gouverneur alweer een aanvraag, nu om een fabriek op te richten in Herentals. De locatie hiervoor was de Peerdboschstraat en de vaart van de Schelde naar de Maas. Reeds op 29 december werd hiervoor toestemming verkregen. Een beschrijving van de inrichting van deze lucifersfabriek vinden we terug in het weekblad ‘De Kempenaer’ van 22 juli 1893 (Stadsarchief Turnhout). De leden van de Katholieke Kring Amicitia brachten in dit weekblad verslag uit van hun reisje naar Herentals waar ze tevens een bezoek brachten aan de fabriek van Gustave Glénisson:

…menigeen heeft reeds herhaaldelijk de wensch uitgedrukt om nu toch eens een bezoek aan de fabriek te brengen. Eindelijk zou ons dat worden toegestaan. Maar wat heerscht er een leven en beweging! Daar worden kolossale boomen met groote cirkelzagen in planken herschapen, om onder gindsche machien als een regen van luciferstekjes neer te vallen. Hier wordt het hout machinaal geschilfderd en gevormd voor de lucifersdoosjes, daar worden de etiquetten gesteendrukt, elders worden de lucifers gedoopt, nadat in andere vertrekken de grondstof daartoe is bereid. Bij winteravond is de fabriek electrisch verlicht. Nu wandelen we door de onmetelijke droogkamers; dààr worden, met eene onbeschrijflijke vlugheid de lucifersdoosjes gemaakt, alhoewel dat alles ook heel goed machinaal kan gebeuren, want hier hebben wij een gansche rei machienen, welke ieder 25.000 doosjes daags leveren kunnen. Gindsch komen wij aan de zalen waar de doosjes met lucifers worden gevuld. Vlugger hebben wij nooit zien werken en de lezer die zich een gedacht wil geven van hetgeen wij hebben gezien, beproeve het eens om 3000 lucifersdoosjes op een dag te vullen! In heel die nijverheid bewonderen wij het initiatief, de ondernemingsgeest, het nijveraarstalent van onzen achtbaren vriend, die heel zijne nijverheid uit den grond opbouwde, nadat hij te Turnhout in een andere nijverheidstak, in speelkaarten, gekleurde papieren enz., zijn meesterschap sedert lang had getoond. … Na het overlijden van vader Jacques-Edouard Glénisson in 1890 stapte Gustave volledig uit het drukkersbedrijf dat verder gezet werd door zijn broer Eduard. Deze zou echter op 31 december 1899 de drukactiviteiten stopzetten en de stock en alaam verkopen aan Van Genechten. Gustave richtte zich volledig op de luciferfabricage. Hoe het verder ging met de lucifersfabriek is onduidelijk. Verder onderzoek naar de activiteiten van Gustave Glénisson zijn nodig om hierin duidelijk te brengen. Dit artikel wil slechts een aansporing zijn om deze leemte in de geschiedenis door verder onderzoek aan te vullen.

Zondag 12 en 26 augustus is de Historische Drukkerij open tussen 13 en 17 uur. Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout

A.-

Vr.-

A.-

Ja dat is ‘t; zij vergaderen en schijnen zeer vriendelijk jegens elkander, maar van zoohaast er zich eenen gelegenheid aanbiedt, loopen zij achter elkanders klanten en bieden zich aan met de laagste prijzen. Zullen de drukkers ooit verstand krijgen en dezen toestand van zaken doen veranderen? Misschien wel, als zij moede zullen zijn van zonder winst te werken of van geld te verliezen.

Uit : De druknijverheid. Tolk van den Bond der Drukkersbazen van Brugge. Jaargang 1, nr. 3 -- maart 1906

Bezoek de tentoonstelling ! Openingsdagen 2012 augustus september oktober november december

12 26 9 23 7 21 4 18 2




Nieuwsbrief nummer 79

september 2012

Erg zeldzaam zijn ze, doodskaartjes uit het begin van de 19de eeuw. De vondst en aanschaf van 320 van deze kleine drukwerkjes (allen uit Groot-Antwerpen) is dus voldoende reden om hieraan een nieuwsbrief te wijden.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… De verwerving van 320 doodskaarten en 180 huwelijksaankondigingen uit de periode 1804 – 1825 geeft aanleiding tot onderstaand artikel van de hand van Steven van Impe, licentiaat in de geschiedenis, master in de informatie- en bibliotheekwetenschap en wetenschappelijk medewerker aan de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience (Antwerpen).

Doodskaarten In het midden van de achttiende eeuw ontstond in onze gebieden de gewoonte om het overlijden van een naaste te communiceren door middel van zogenaamde doodskaarten. Het was vooral een stedelijk fenomeen: in kleinere dorpsgemeenschappen was iedereen op de hoogte van het sterfgeval, ondermeer door het luiden van de doodsklok. De oudste bewaarde doodskaarten stammen uit de adel en hoge burgerij, en van kloosterorden. In de collectie van de Historische Drukkerij bevindt zich bijvoorbeeld een doodskaart, op papier en vierkantig van vorm, van de zwartzuster Helena Brems, gestorven in Leuven in 1775.

Het is erg moeilijk om het belang van dit soort efemeer drukwerk in te schatten. In de eerste plaats is er enorm veel materiaal gewoon niet bewaard; wat er dan bewaard is, zit verscholen in verschillende archieffondsen, bij verzamelaars of in de collecties van heemkundige kringen. Bovendien vermelden de doodskaarten zelden een drukkersnaam. Via archiefonderzoek kunnen we toch wat meer te weten komen. Zo bewaart het Antwerpse Felixarchief een kasboek van Petrus Joannes Parys. Die had van 1759 tot 1784 een boekhandel en drukkerij genaamd ‘De Gulden Tralie’ aan de Antwerpse Melkmarkt. Parys blijkt naast boeken vooral veel papier (schrijfpapier, sierpapier, meubelpapier, karton, ...) verkocht te hebben. Een andere belangrijke bron van inkomsten was het drukwerk briefpapier, op bestelling: naamkaartjes, aankondigingen, affiches en dus ook doodsaankondigingen. Vooral de religieuze instellingen waren wat dat betreft goede klanten. Zo drukte Parys tussen mei 1781 en juli 1783 niet minder dan acht doodsbrieven voor de paters Dominicanen, telkens voor een bedrag van 2 gulden en 2 stuivers. Eén keer wordt vermeldt dat het om een oplage van 350 doodskaarten gaat. De Antwerpse Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience (EHC) bezit drie doodskaarten van het einde van de achttiende eeuw, eveneens van religieuze instellingen. Die hadden het in die

periode erg moeilijk: door de opeenvolgende hervormingen van Jozef II en de Franse revolutie hadden ze een groot deel van hun rijkdom moeten afstaan. Dat blijkt ook uit de doodskaarten. De drie exemplaren in de EHC zijn immers niet op naam van de overledene gedrukt, maar als blanco formulieren die met de hand werden ingevuld. Zo konden de kosten gedrukt worden. Misschien is het drukken van doodskaarten op de achterkant van speelkaarten, een eigenaardigheid die eveneens in de laatste decennia van de achttiende eeuw voorkomt, eveneens een manier om kosten te besparen. In de collectie van de Historische Drukkerij bevinden zich vier dergelijke doodskaarten, twee gedrukt door de Turnhoutse drukker Corbeels, één door de Brusselaar Vleminckx, en één anoniem maar vermoedelijk gedrukt in Bergen. Het verschijnsel was dus wijd verspreid.

De vroegste doodskaarten waren soms nogal barok van opmaak, en gebruikten veel typografische ornamenten met funeraire symbolen: doodskoppen met een kruis van knekels, neerwaarts gerichte toortsen, een zandloper met vleugels ('de tijd vliegt'), zelfs gekruiste spades komen frequent voor. Rond 1800 werden doodskaarten soberder en kwam de eenvoudige rouwrand op. Die soberheid was echter van korte duur. Vanaf 1840 gingen de kaarten meer en meer gebruik maken van de lithografie, en ontstond de typische romantische doodskaart met - vaak melodramatische - illustraties. Met de chromolithografie, en ondermeer met gouddruk, werden de doodskaarten volop geïntegreerd in de neogotische kunst. Er werd geëxperimenteerd met drukken in negatief, in witte of zilverkleurige inkt op zwart karton. In Gent werden enkele eigenaardige doodsbrieven met zoekplaten aangetroffen: in een treurwilg zijn vijf profielen te vinden. Vanaf ongeveer 1860 kwam naast de doodskaart de nog steeds bekende doodsbrief op, die uiteindelijk de doodskaart zou verdringen als belangrijkste mededeling van het overlijden. Naast het doodsbericht ontwikkelden zich ook andere manieren om het overlijden te communiceren: aanzeggers moesten verwanten het slechte nieuws brengen, het sterfhuis werd met rouwlinten uitgedost. Vanaf 1800 ontstond ook het doodsbericht in kranten. In Brabant (Leuven, Mechelen en Brussel) werd in dezelfde periode ook het doodsprentje gebruikt om het overlijden aan te kondigen en mensen uit te nodigen op de begrafenis.

Verborgen architectuurschat In het kader van Turnhout Cultuurstad van Vlaanderen 2012 loopt dit najaar in Turnhout een retrospectieve tentoonstelling over Jozef Schellekens, voormalig provinciaal architect van Antwerpen en ontwerper van onder meer het openluchttheater van het Rivierenhof in Deurne en het strandcomplex aan het Zilvermeer in Mol. De tentoonstelling, die plaatsvindt in de beschermde woning van Jozef Schellekens, gelegen aan de Steenweg op Mol 66, brengt het leven en werk van de architect in kaart. Luc Vanhout van het architectenbureau Architects in Motion is de bezieler van het project. Bezoek is mogelijk iedere woensdag en zondag van 13 tot 18 uur. www.jozefschellekens.be

Jaarthema ‘Turnhoutse mannekensbladen’ Bezoek de tentoonstelling ! Openingsdagen 2012 september oktober november december

7 4 2

23 21 18


Het is misschien een beetje macaber, maar ook overlijdensberichten bieden een boeiende blik op het verleden! Steven Van Impe

Zondag 23 september (radio 2-feestdag) open van 10 tot 17 uur Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout




oktober 2012

‘Zeer grote collectie drukblokjes binnen’. Met dit korte sms’je van een antiquaar begon de onderhandeling over een indrukwekkende collectie van 1533 (!) houtgravures uit de tweede helft van de negentiende eeuw.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Indrukwekkende collectie houtgravures in de collectie De kans dat de inhoud van deze aanbieding effectief om houtgravures zou gaan leek in eerste instantie erg klein. Het zou niet de eerste keer zijn dat dergelijke aanbiedingen uiteindelijk om zinkclichés gingen, genageld op een houten voet. De verbazing was des te groter toen ik bij aankomst in het antiquariaat de stapel houten kistjes bekeek met daarin, naar een eerste schatting, een duizendtal houtgravures van iets wat munten of penningen moesten zijn. Na een moeizame onderhandeling werden de kistjes ingeladen en dit was meteen de start van een zoektocht naar de oorsprong van deze indrukwekkende collectie. De antiquaar die deze collectie aangeboden had was erg vaag naar de oorsprong van dit geheel. Ook hem was niet duidelijk wat er nu precies op deze blokjes afgebeeld stond. Een zoektocht op het internet gaf hierover echter al snel duidelijkheid. Deze blokjes waren geen munten maar afbeeldingen van gildepenningen. Een collectie van dergelijke grootte, die duidelijk één geheel vormt, moest toebehoren aan een omvangrijk boekwerk. Al in de eerste dagen na de aankoop was ook het betreffende boek bij een bevriend antiquaar gevonden en aangekocht. Het gaat hier om hét standaardwerk over deze materie, het driedelige werk van Louis Minard-Van Hoorebeke ‘Description de méreaux et jetons de présence, etc. des gildes et corps de métiers, eglises, etc.’ dat gepubliceerd werd tussen 1877 en 1879 in een oplage van 500 exemplaren. In het eerste deel ervan worden de gilden en neringen van Gent besproken, deel twee gaat over de Noord-Nederlandsche gildepenningen en het derde deel de Brabantse en Vlaamse gildepenningen. Een omvangrijk werk, rijk geïllustreerd met bijna 2000 houtgravures dat vandaag de dag nog steeds geldt als één van de standaardwerken rond dit thema. Nadat de inventarisatie van deze collectie houtblokken afgerond was bleek dat de eerste schatting van 1000 blokjes ver beneden de werkelijkheid lag. Niet minder dan 1533 houtblokjes, ruim driekwart inhoud van dit van de boekwerk, bleek bewaard te zijn en maakt nu deel uit van de collectie van de Historische Drukkerij. Links: afbeelding van een houtblok

Ziet deez’ fraaije Turnhoutse prent… De Historische Drukkerij heeft in het feestjaar 2012 als jaarthema de Turnhoutse mannekensbladen gekozen. Nog slechts 5 openingszondagen blijven over om deze boeiende tentoonstelling, met rondleiding, gratis te bezoeken. Voor de komende openingsdagen zie hiervoor onderaan pagina 2 van deze nieuwsbrief. De Heemkundige Kring ‘Het Bezemklokje’ schenkt nu ook aandacht aan deze prenten en bouwde een eigen tentoonstelling uit onder de titel ‘Ziet deez’ fraaije

Turnhoutse prent, volksgeloof en vermaak voor een cent’. Deze

tentoonstelling loopt van 13 oktober tot en met 4 november in de Theobalduskapel, Koningin Elisabethlei 2, Turnhout. De openingstijden voor deze tentoonstelling zijn: Di-woe-do-vrij: 14.00 – 17.00 u. Za-zon: 11.00 – 17.00 u. De toegangsprijs bedraagt 1 euro. Bij de tentoonstelling hoort tevens een boeiende, rijk geïllustreerde catalogus. Leden van de Heemkundige Kring betalen hiervoor 14 euro, niet-leden 20 euro.

Louis Minard, architect en veelverzamelaar Louis Minard (1801 – 1875) was een Gents architect en drukte zijn stempel op het Gentse stadsbeeld van de 19de eeuw. Vandaag de dag is hij bij het grote publiek voornamelijk gekend vanwege de Minardschouwburg die hij in 1847 ontwierp en die meteen ook zijn naam kreeg. Hij was ook een fervent verzamelaar van kunst en oudheden en richtte hiermee zijn eigen museum op. Na zijn overlijden werd deze collectie echter openbaar geveild, waarbij slechts een deel door het Gentse stadsbestuur kon worden aangekocht. Delen van de collectie kwamen terecht in het Bijlokemuseum en het Louvre in Parijs. Eigen beheer Louis Minard bezat een groot aantal gildepenningen en armloodjes en had de bedoeling hierover een zo volledig mogelijk werk uit te geven. Talloze reizen maakte hij om van de ontbrekende penningen in zijn collectie tekeningen te verkrijgen. Voor de totstandkoming van dit werk investeerde hij 40.000 franken (!). De tekeningen werden op hout gezet door P. Allaert, een Gents tekenaar. E. Vermorcken (professor van graveerkunst ter Koninklijke Academie van schilderkunst in Antwerpen) zorgde voor het graveren van deze enorme hoeveelheid blokken. Nadat Minard de proefdrukken van deze blokken nog nagekeken had overleed hij aan een slepende ziekte op 5 augustus 1875. De weduwe van Minard nam hierna de taak op zich om de publicatie van dit werk te garanderen en verzamelde enkele mensen rond haar waardoor het werk uiteindelijk vanaf 1877 in drie opeenvolgende jaren kon verschijnen en gedrukt werd op de persen van Van Doosselaere te Gent.

Titelpagina deel 3

Detail vroedschapspenning Haarlem

Jaarthema ‘Turnhoutse mannekensbladen’ Bezoek de tentoonstelling ! Openingsdagen 2012

oktober november december

4 2

21 18

Telkens open van 13 tot 17 uur. Vrije toegang Deelpagina uit het omvangrijke werk

Archiefmateriaal van Louis Minard wordt bewaard in de Universiteitsbibliotheek in Gent. Verder onderzoek levert mogelijks meer informatie over de totstandkoming van dit bijzondere werk.

Zondag 21 oktober en 4 november open van 10 tot 17 uur Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout



Nieuwsbrief

nummer 81

november 2012

100 jaar geleden ontwierp Sjoerd de Roos de al snel erg populaire ‘Hollandse Mediaeval’. In deze nieuwsbrief geven we het woord aan Peter van Lancker, grafisch ontwerper, die ons meer vertelt over het ontstaan van deze letter.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… 100 jaar Hollandse Mediaeval Een graag gebruikte letter in de collectie van de Historische Drukkerij is de “Hollandse Mediæval” van Sjoerd Hendrik de Roos. Hij ontwierp deze letter in 1912, precies 100 jaar geleden. Een perfecte gelegenheid om deze letter eens nader te bekijken. Aan het woord is grafisch ontwerper, Peter van Lancker. Inspiratie voor De Roos voor zijn ”Hollandse Mediæval” was een heel laat prerafaëlisme, nog altijd onder invloed van William Morris (1834-1896), maar gematigder: “In zijn zoeken naar schoonheid reikte hij te ver, reikte hij over de praktijk” (Sjoerd Hendrik de Roos, Ter inleiding van een nieuwe boekletter, De Boekzaal, 1912), en een late jugendstil (slaoliestijl in het Nederlands, Kitsch in het Duits). Een aantal kenmerken van de “Hollandse Mediæval” zijn uitgesproken archaïsch: een schreef bovenaan de A, dubbele schreven bovenaan de N en M, schuine e-balk, dunne schuine in de z. Een paar kenmerken verwijzen naar de textura die in Nederland tot in de 19de eeuw gebruikt werd: een U met een recht rechterbeen en een g met één oog. Ook de W en de w zijn nog dubbele W’s en v’s. De verhoudingen zijn niet klassiek: de a en de e lijken daar iets te breed voor, maar dat stoort mij niet, en het hielp minder goede drukkers tegen het dichtlopen. De punten zijn gotische ruiten, die ook een beetje aan Johnston doen denken. Zoals tot bij het begin van de 20ste eeuw gebruikelijk was, zijn de kapitalen naar onze normen iets te zwaar in verhouding tot de onderkast. Een beetje vreemd misschien heeft de “Hollandse Mediæval” geen mediævalcijfers. Een andere inspiratiebron voor De Roos waren de andere nieuwe letters uit zijn tijd. De Roos was goed bekend met vooral Duitse nieuwe letters, maar toch heb ik de indruk dat vooral de “Cheltenham” (Bertram Grosvenor Goodhue, architect, USA 1896) (De Standaard, 2006) indruk op hem maakte: omwille van zijn eclectisme – ook niet vreemd aan het prerafaëlisme – maar vooral omwille van zijn “leesbaarheid”. Toen al gingen mensen er van uit dat naast de letter apart vooral het woordbeeld duidelijk herkenbaar moest zijn, en meenden mensen dat stokken daarbij veel belangrijker waren dan staarten. Om toch “zuinig” te blijven, kon je de staartjes meer inkorten dan de stokken.

Onder: pagina uit de letterproef van Lettergieterij Amsterdam

Laatste dag Tentoonstelling ‘Grensland, Prentland’ Het Turnhoutse evenementenjaar dat in het teken stond van ‘Turnhout cultuurstad van Vlaanderen 2012’ loopt op zijn einde. Ook voor de Historische Drukkerij is er nog slechts één openingsdag waarbij je een bezoek kan brengen aan het jaarthema ‘Grensland, Prentland. Turnhoutse mannekensbladen’. Degenen die nog geen bezoek brachten aan deze tentoonstelling hebben op zondag 18 november en 2 december nog de mogelijkheid om een gratis bezoek, met rondleiding, te brengen.

Gratis bezoek rondleiding

met

De gidsen vertellen u aan de hand van 50 originele mannekensbladen het ontstaan van de Turnhoutse druknijverheid, de geschiedenis van het mannekensblad tot aan de komst van het stripverhaal en de productiewijze van deze éénbladsdrukken. In de permanente opstelling van de Historische Drukkerij krijgt u tevens demonstraties van het drukken van deze tot de verbeelding sprekende prenten. Alle elementen zijn dus aanwezig om u een boeiende namiddag te bezorgen.

De belangrijkste “inspiratiebron” is natuurlijk de toepassing waarvoor de letter voorzien was. Sjoerd Hendrik de Roos wou een boekletter maken, te gebruiken met weinig “tussenwit” (kleine spaties), kleine interlinie, in een zetspiegel met sterk progressieve marges, weinig versiering behalve de letter zelf, zwartwit houtsneden heel sterk aangeraden als illustratietechniek, bij voorkeur gedrukt “op eigen persen” en “op nobel handpapier”. Lettergieterij Amsterdam en Plantin sa waren blijkbaar wat ruimdenkender: ook in België overspoelde de “Hollandse Mediæval” zowat alle letterkasten. Tenslotte zijn er een aantal belangrijke technologische beperkingen: zoals u weet, was negatieve letterspatiëring sterk af te raden, omdat die “kern” er kon afbreken, was kerning zoals wij dat kennen niet mogelijk, was het aantal ligaturen beperkt, en werd voor de Linotype de italic even breed (te breed) gemaakt als de romein. Daarnaast bestond er zoiets als de “Normallinie”: een per corps gestandaardiseerde basislijn voor alle lettertypes, die het mogelijk maakte alle lettertypes en zelfs corpsgroottes met elkaar te combineren, perfect voor schreeflozen en schwabachers. Ik was ook bijna vergeten dat tot voor enkel decennia een letterontwerper enkel de werktekeningen maakte, en dan koos uit een aantal varianten: de “Hollandse Mediæval” is gesneden door “Stempelschneiderei Wagner & Schmidt” te Leipzig. Hieronder vindt u een deel van de bijsluiter uit 1912. Het illustreert het begin van de Nederlandse School in letterontwerp. De argumentatie is grappig herkenbaar:

Meermalen is door allen, wien de ontwikkeling en bloei der Nederlandsche boekdrukkunst ter harte gaat, de wensch uitgesproken een eigen letter te bezitten, ontworpen door een Nederlander, in aanvulling aan de beweging, die de overige nijvere kunsten, nu een goede tiental jaren geleden, uit den dommel der karakterlooze stijl-imitatie heeft geschud. Dit verlangen is ons vaak ter oore gekomen en het is niet onze onwil om deze beweging te steunen, dat wij eerst heden in deze voorloopige proef, met een dergelijke letter ontworpen door onze medewerker S. H. de Roos voor den dag komen. Wat sedert de laatste jaren u voor nieuws brachten bewijst zulks voldoende. Hoezeer ook doorgedrongen van ’t rechtmatige verlangen naar een letter die èn Hollandsch, èn modern, bovenal gemakkelijk leesbaar zoude zijn, achten wij, en onze medewerker niet minder, dat overijling onze bedoeling al zeer slecht zou dienen. Want dit stond wel voorop, dat niet slechts iets anders, maar vooral iets beters dan de nu bestaande typen gewenscht werd, vrij van het onzen volksaard tegenstaande buitenissige, dat de in zoo groot aantal en verscheidenheid in den handel gebrachte lettersoorten der laatste jaren het stempel van oorspronkelijkheid moest verschaffen en tevens de bestaansmogelijkheid tegenover elkander reden trachtte te geven. In overeenstemming met de eischen die onze tijd met ontwikkelder kunstverlangens stelt aan gebruik en schoonheid, trachtte onze medewerker dus een betere

Zondag 2 december open van 13 tot 17 uur Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout

letter te ontwerpen. De leesbaarheid mocht niet geschaad door een mooien vorm, de mooie vorm van het enkele type mocht niet verkregen ten koste van den totaalindruk eener bladzijde. Deze moet een rustige en welgevulde verdeeling van zwart op wit geven, zooals dat, reeds bij de oudste drukkers, voor het kenmerk der voortreffelijkheid van een schrift heeft gegolden. Bij het vaststellen van de vorm der letterteekens, ging de ontwerper er niet van uit, met behulp eener constructie dien te bepalen. Het lijnenschema dat bij grootere letterteekeningen en monumentale inscriptiën welhaast onvermijdelijk is voor de zuivere bepaling der verhoudingen, staat een vrijere vormgeving in den weg. Schrijvende zijn de lettervormen ontstaan en aldus zullen ze tot een voor onzen tijd geëigenden vorm gebracht moeten worden, en dan zal niet de enkele, maar de in onderling verband geschreven letter tot grondslag hebben te dienen. Tevens zijn zodoende beter de optisch storende tekortkomingen, ontstaan door het naast elkaar plaatsen van slechts ten deele den rechthoekigen vorm vullende letters, als A, L, V, W en anderen, tot een minimum terug te brengen. Het wit tusschen de letters toch draagt in niet geringe mate bij tot het rustig, gelijkmatig aspect van geschreven of gedrukt schrift, en het helpt om de letter op zich zelf fraai te doen uitkomen. Door dit schrijvend vaststellen van de vorm, werd ook de onderkastletter meer in overeenstemming gebracht met het monumentale karakter de Romeinsche kapitalen eigen. Een sierlijker vorm der schraveeringen was daarvan het gevolg, welke slechts in de daardoor verlevendigde groote corpsen naar vooren treedt, zodat de duidelijkheid der kleine corpsen niet ten nadeele wordt beinvloed. In hoeverre onze letter aan alle meermalen geuite eischen voldoet, is uit deze voorlopige proef van de dessendiaan slechts gedeeltelijk op te maken. Toch vleien wij ons, dat de ontwerper, die reeds eenige jaren de ontwikkeling der lettersoorten, hunne bruikbaarheid en deugden en gebreken heeft getoetst aan zijne moderne inzichten, geslaagd is de moeilijkheden tot oplossing te brengen. In de eerste plaats meenden wij de boekdrukkers, onze afnemers, en vervolgens de uitgevers, wien tezamen de ontwikkelijng onzer boeknijverheid tot een hooger peil in hoofdzaak is overgelaten, reeds nu met de als Hollandse Mediaeval gedoopte romein-letter bekend te moeten maken. Maar ook het boekenlezend en minnend publiek, en vooral hen wier streven erop gericht is de kunst meer en beter plaats te gunnen in het dagelijksch leven, dezen allen wordt een aandachtige beschouwing onzer nieuwe letter aanbevolen. LETTERGIETERIJ“AMSTERDAM” V. H. N. TETTERODE, AMSTERDAM-ROTTERDAM Peter van Lancker



Nieuwsbrief

nummer 82 7 januari 2013 Koppermaandag Het voltallige vrijwilligersteam van de Historische Drukkerij Turnhout wenst u het allerbeste voor 2013 !

Een terugblik naar de negentiende eeuw… KOPPERMAANDAG Naar voorbeeld van een aloude traditie drukte de Historische Drukkerij ter gelegenheid van Koppermaandag een Koppermaandagprent. Deze prent, opgebouwd uit loden letters en ornamenten, werd gedrukt in een bijzondere oplage van 50 exemplaren op origineel handgeschept papier van omstreeks 1810. Directies van de drukkerijen uit Turnhout en omgeving én grafische musea in België en Nederland kregen per post een exemplaar toegestuurd om deze feestdag, die aanleunt bij het algemeen meer bekende ‘Verloren Maandag’, onder de aandacht te brengen. Eeuwenlang al is de eerste maandag na Driekoningen een bijzondere dag. Deze dag, die we vandaag beter kennen als ‘Verloren Maandag’, was Koppermaandag, een feestdag voor het gewone volk. Er zijn verschillende beschrijvingen van deze feestelijkheden gekend, welke allen een andere invulling kennen en gepaard gingen met plaatselijke gebruiken. Vanaf omstreeks 1700 zou Koppermaandag meer en meer met het drukkersvak geassocieerd worden. Uit het archief van het beroemde Antwerpse drukkersgeslacht Plantin blijkt dat Koppermaandag in de zestiende eeuw reeds tot de jaarlijkse feestdagen van de drukkersgezellen hoorde. In verscheidene bewaard gebleven reglementen waarmee bij Plantin de verhouding tussen patroon en gezel werd vastgelegd wordt precies beschreven hoeveel fooi de baas te betalen had bij deze gelegenheid. Koppermaandagprent Een vast onderdeel van de Koppermaandagviering was de door de boekdrukkersgezellen

Koppermaandagprent van de ‘knechts der boekdrukkerij wed. A. Bakker en zoon’ uit 1824

speciaal voor deze gelegenheid vervaardigde prent. Het doel van deze prent was natuurlijk het verkrijgen van drinkgeld. Hierin waren ze niet uniek, vele andere beroepen hadden een soortgelijke ‘nieuwjaarswens’. Askarlieden, torenwachters, lantaarnopstekers,… ieder zag bij deze gelegenheid de kans schoon om door middel van het overhandigen van een prent een fooi uit te lokken. De boekdrukkers bezorgden een eigenhandig gedrukte prent aan hun patroon en andere ‘begunstigers’, zijnde boekhandelaren, uitgevers en dergelijke. Met het binnen-

gehaalde geld werd er uitgebreid gegeten en gedronken. Daar waar de Koppermaandag in de achttiende eeuw als roemruchte zuipfestijnen bekend stond ging het er in de negentiende eeuw beschaafder aan toe. Dit had voornamelijk te maken met de komst van typografische verenigingen die deze dag een fatsoenlijker karakter gaven. Wat eerst een strikt voor de drukkersgezellen bestemd feest was, werd een gereguleerd feest voor de gehele grafische bedrijfstak, werknemers én werkgevers.

Kijken we naar de achttiende eeuwse Koppermaandagprenten, bevatten deze slechts tekst met hooguit een sierinitiaal. In de negentiende eeuw werden deze prenten staaltjes van zetkunst waarbij overvloedig gebruik werd gemaakt van allerlei ornamenten en lijnen. De zetters toonden hun vaktechnisch kunnen door met deze ornamenten uitgebreide sierlijsten op te bouwen of nog ingewikkelder voorstellingen zoals gebouwen. In de tweede helft van de negentiende eeuw veranderde de Koppermaandagprent van karakter en kreeg een meer praktische instelling. De jaarlijks door de gezellen vervaardigde prent wijzigde stilaan in een door de drukkerij uitgegeven wandkalender die daarmee als bedrijfsreclame in menige uitgeverij en boekhandel de wand zal hebben gesierd. Tegen het einde van de negentiende eeuw was het kopperfeest een verdwenen traditie. Bron – Koppermaandagprenten, door J. De Zoete en M. Versteeg.

Links : De Koppermaandagprent uitgegeven door de Historische Drukkerij in een oplage van 50 exemplaren, gedrukt op handgeschept papier van omstreeks 1800 – 1810.

Jaarthema De letterzetter als grafisch ontwerper

Bezoek de tentoonstelling !

Zondag 13 en 27 januari is de Historische Drukkerij open van 13 tot 17 uur Steenweg op Mol 84, 2300 Turnhout




januari 2013

In deze nieuwsbrief blikken we terug op de uitreiking van de tweejaarlijkse cultuurprijs van de Stad Turnhout. Behalve zondag 27 januari zijn we eveneens op zaterdag 26 januari open van 14 tot 22 uur tijdens de wandeling ‘Turnhout by night’.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Historische Drukkerij krijgt Turnhoutse Cultuurprijs 2012 Tijdens de opening van het nieuwe jaarthema ‘De letterzetter als grafisch ontwerper’ op 7 januari kreeg de Historische Drukkerij Turnhout uit handen van voorzitter Chris Van Wijnsberghe de tweejaarlijkse Cultuurprijs van de Turnhoutse Cultuurraad overhandigd. Voormalig schepen van Cultuur Eric Vos prees in zijn toespraak de Historische Drukkerij voor de actieve rol die deze speelt in het culturele leven van Turnhout. Dit doet ze door middel van verscheidene drukwerken in grote oplages te produceren op de negentiende eeuwse machines en vervolgens gratis te verspreiden onder de bevolking. Een huzarenstukje was het toen de Historische Drukkerij in 2008 een dichtbundel op 23.000 exemplaren drukte en deze vervolgens gratis liet bezorgen in ieder Turnhoutse brievenbus. Ook bij vele andere gelegenheden kwamen er ambachtelijke drukwerken van de persen gerold, zoals bij de jaarlijkse Erfgoeddag waar eerder al een vriendenboekje, een sprookje en een korte roman van de Turnhoutse schrijver Pol Van Eyck gratis op vele duizenden exemplaren werd verspreid. Voormalig schepen van Cultuur In 2010 bracht de Historische Drukkerij Eric Vos de grote Turnhoutse papierstaking van 1910 onder de aandacht door onder meer de publicatie van de roman ‘Het verdriet van Turnhout’ van Robert Baeken. Ook bij de opening van het Turnhoutse Cultuurjaar 2012 was de Historische Drukkerij van de partij en drukte voor de gelegenheid het programma van deze opening in de vorm van een krant. Deze werd vanuit de Dienst Toerisme verspreid op de wekelijkse zaterdagmarkt, de rommelmarkt en in de winkelstraat met heuse krantenjongens in vol ornaat! Eric Vos besloot zijn toespraak door het voordragen van een gedicht over de Historische Drukkerij dat gepubliceerd werd in de dichtbundel ‘Dichter bij Turnhout’ en gaf hierna het woord aan de voorzitter van de Turnhoutse Cultuurraad, Chris Van Wijnsberghe. Voorzitter Chris Van Wijnsberghe: Om de 2 jaar, in de even jaren, kent de Cultuurraad een prijs toe aan een persoon of vereniging die zich, op

Turnhout by night

Foto : Rudy Verbruggen

Liefhebber van een stevige winterwandeling bij avond? Dan is ‘Turnhout by night’ iets voor u! Op zaterdag 26 januari 2013 kunt u deelnemen aan de 5e editie van deze avondwandeling. De mooie en aangename route leidt u langs de leukste en prachtigste plekjes van Turnhout. In samenwerking met ‘Philips Lighting’ zijn er die avond beelden en monumenten die subtiel in de kijker gezet worden dankzij enkele lichtaccenten. Enkele visuele troeven tijdens de wandeling zijn de Nieuwe Kaai, Begijnhof en Begijnhofkerk, Middelareskerk, Nationaal museum van de Speelkaart, Grote Markt, Tweetorentjesplein, Heilig Hartkerk, Watertoren en de Jacobsmarkt. Op vertoon van uw inschrijvingskaart kan u gratis volgende musea bezoeken: Speelkaartenmuseum, Begijnhofmuseum, Historische Drukkerij en huis Schellekens. Praktische info zie volgende pagina

vrijwillige basis, verdienstelijk heeft ingezet op vormings-artistiek of sociaal-cultureel vlak. Deze inzet moet het Turnhoutse culturele leven ten goede komen en de werking van een vereniging overstijgen. De jury die de prijs toekende, bestond uit 3 leden van de Cultuurraad, 2 externen die door de Cultuurraad werden aangeduid, de schepen van Cultuur Eric Vos, en de cultuurbeleidscoördinator Nico Verhoeven, beiden met raadgevende stem. De prijs van de Cultuurraad is door de jury unaniem toegekend aan de Historische Drukkerij. De Historische Drukkerij werd voorgedragen door "Collectief Dichterbij", een dichterscollectief, lid van het Forum Cultuur. De jury waardeerde zeer sterk de dynamiek van de Historische Drukkerij, die op een heel eigen wijze het verhaal brengt van de evoluties in het drukkersvak vnl. onder invloed van de Industriële Revolutie in de 19de eeuw. Uit waardering voor het artistieke werk en de inzet van Herwig wil de Cultuurraad graag de Cultuurprijs 2012, ter waarde van 750 euro, toekennen aan de Historische Drukkerij en dit onder de vorm van een officiële oorkonde.” Hierna volgde de officiële overhandiging van de oorkonde aan Herwig Kempenaers, drijvende kracht achter de Historische Drukkerij. In zijn dankwoord benadrukte hij dat de werking en het gratis toegankelijk houden van het museum enkel mogelijk is door de inzet van het vrijwilligersteam die vele vrije uren onbezoldigd ten dienste van de bezoekers staan.

Wat nog meer? De route brengt u langs vele mooie gebouwen en kunstwerken. Na de wandeling bent u welkom in het Atheneum Boomgaard voor een natje en een droogje. Turnhout By Night 2013, praktisch Start wandeling: - School Atheneum Boomgaard Boomgaardstraat 56 - Kleuterschool Sint-Victor Kerkplein 35 Ruime parkeergelegenheid aan het Boomgaardplein. Start en inschrijvingen : Van 14 tot 20 uur. Musea: Laatste toegang om 21 uur. Sluiting om 22 uur. Aankomst : Ten laatste om 23 uur Afstanden wandeling : 7 en 12 km Inschrijving : Zonder sticker : € 1 Met sticker : € 1,25 Met gids(begeleide wandeling) € 2 Inlichtingen wandeling : 0494 30 69 62 Website AWSV Turnhout

http://users.pandora.be/awsv.turnhout

Jaarthema

De letterzetter als grafisch ontwerper Tot slot Eveneens aanwezig was de kersverse schepen van Cultuur Willy Van Geirt. ‘Ik heb zelf nog aan de letterkast gestaan’, zo zei hij. ‘Als 14-jarige begon ik te werken in een kleine drukkerij hier in Turnhout als letterzetter. Daarna heb ik nog enkele jaren als hulp bij drukkerij Van Genechten gewerkt, toen zaten ze nog op de Merodelei’. Met deze link naar zijn eigen verleden hopen we natuurlijk dat de Historische Drukkerij aan het begin van zijn legislatuur een blijvende indruk nagelaten heeft…





februari 2013

Deze maand staan we even stil bij het jaarthema voor 2013, vertellen we over de opnames voor de generiek van het RTVprogramma Bladwijzer en blikken we terug op de succesvolle opendeurdag in het kader van ‘Turnhout by night’…

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Generiek Bladwijzer RTV De letterzetter als grafisch ontwerper.

Gutenberg vond het principe van drukken met losse letters uit met slechts één doel: het drukken van boeken. Maar al snel werden drukpersen ook ingezet voor andere doeleinden, namelijk voor het overbrengen van informatie en aankondigingen van allerlei soort. De groeiende industrie en handel in de negentiende eeuw zorgden voor een enorme expansie van dit soort drukwerk… Drukkers specialiseerden zich en produceerden briefhoofden, handelskaarten en vele andere vormen van alledaags drukwerk. Daar waar in eerste instantie de inhoud primeerde, groeide gaandeweg het belang van het uiterlijk van dit soort “efemeer” drukwerk. Letterzetters groeiden uit tot ware kunstenaars, maar toch werd hun creativiteit nog steeds niet financieel erkend, het hoorde eenvoudigweg bij de taak van letterzetter. Het is pas in het begin van de twintigste eeuw dat grafische vormgeving een volwaardig vak werd. Het jaarthema 2013 van de Historische Drukkerij richt zich op dit -vaak- prachtig vormgegeven alledaagse drukwerk uit de prehistorie van het grafische ontwerpen, waarbij de focus wordt gelegd op het efemere werk van de drukkers zelf, die hiermee hun vakbekwaamheid toonden.

Het is begin december 2012. De productieafdeling van de regionale televisiezender RTV contacteert ons met de vraag of we willen meewerken aan de nieuwe generiek voor hun boekenprogramma ‘Bladwijzer’. Het concept : het woord en de titel van het programma 'Bladwijzer' worden gevormd door oude metalen letters die via een oude drukpers op papier worden gedrukt... Al enkele dagen later zitten we rond de tafel om te bespreken wat hun idee is rond het eindresultaat. Wijzelf geven de mogelijkheden en beperkingen van de hoogdruktechniek aan, en al snel besluiten we om een bepaald idee uit te werken en binnen enkele dagen een foto van een gedrukte proef door te sturen. Dat het niet eenvoudig is om je in te leven in de wereld van het bewegende beeld bleek uit de reactie die ons (blij dat we waren met het resultaat) terug met twee voeten op de grond bracht : ‘te kaal, te weinig beeldvullend’. Daarna volgde de vraag of we het andere idee van een krantenpagina met daar tussenin de titel en ondertitels van het programma verwerkt wilden uitproberen. Dit gaf ons voldoende ideeën om verder te bouwen aan een drukvorm waarvan de RTV-productie hopelijk wel enthousiast is.

Vervolg op volgende pagina

Turnhout by night, een terugblik

De reactie die volgde nadat ze de nieuwe afbeelding ontvingen was dit keer wel erg bemoedigend : ‘waaw, ziet er fantastisch uit, echt waar!!’. Een hele opluchting. Opdracht geslaagd.

Op zaterdag 26 januari was de Historische Drukkerij één van de locaties waar de deelnemers van de jaarlijkse wandeling ‘Turnhout by night’ een bezoek konden brengen. Door de voorspelde kans op ijzel waren er minder inschrijvingen van wandelverenigingen die de trip naar de verre Noorderkempen waagden dan de voorgaande jaren. Toch was het voor de Historische Drukkerij een waar succes. Door het omkeren van de route lagen we dit jaar aan het begin van de wandeling wat vele wandelaars aanspoorde een bezoek te brengen aan ons museum. Niet minder dan 361 bezoekers mochten we ontvangen tussen 14 en 22 uur, wat bijwijlen voor een overrompeling zorgde en veel creativiteit van onze museumgidsen vroeg. Ook de eikenhouten vloer kreeg het hard te verduren door de binnengebrachte sneeuw, maar dat kon de pret niet drukken. Na een dweilbeurt en een verkwikkende nachtrust stond alles weer klaar om op zondag de deuren te openen voor onze normale tweewekelijkse opening. Volgend jaar zijn we gegarandeerd weer van de partij voor een volgende editie van ‘Turnhout by night’!

Zondag 24 februari en 10 maart is de Historische Drukkerij te bezoeken tussen 13 en 17 uur.

Een datum voor de opnames werd vastgelegd op 17 december, en zou een vijf-tal uurtjes in beslag nemen. Kisten met materiaal werden aangesleept, zelfs een rookkanon kwam er aan te pas. De opnames zelf verliepen erg vlot en binnen de vooropgestelde tijd was dan ook alles weer ingepakt en vertrokken Jochen en zijn cameraman richting nieuwe opdracht, de opnames van de Kerstspecial van RTV. Voor ons zat het werk er op, maar in de montagestudio van RTV moesten de ruwe beelden nog gemonteerd worden tot een vlot en flitsend geheel, met als resultaat een begin- en eindgeneriek die sinds begin februari wekelijks op dinsdag te zien is op de regionale zender. Benieuwd naar het eindresultaat? Hier kan je alvast de begingeneriek bekijken : http://youtu.be/NhwoBJH4zec




maart 2013

In de nieuwsbrief van deze maand belichten we een wel erg bijzonder collectiestuk dat op dit ogenblik deel uitmaakt van het jaarthema en te bewonderen is tijdens onze opendeurdagen: de “Printers’ International Specimen Exchange”.

Een terugblik naar de negentiende eeuw… In de loop van de negentiende eeuw kende de drukkerijsector een enorme groei. Onder meer de combinatie van industrialisering, nieuwe types drukpersen en alfabetisering van de bevolking lagen hierbij ten grondslag. Technische drukkershandboeken in het eerste kwart van de negentiende eeuw beschreven de laatste ontwikkelingen maar waren al snel niet meer up-to-date. Om aan deze nood te voldoen verschenen vanaf omstreeks midden negentiende eeuw grafische tijdschriften die deze ontwikkelingen wél op de voet konden volgen. Met de komst van de trapdegelpers, uitermate geschikt om het gelegenheids- en handelsdrukwerk te produceren, schoten de kleine drukkerijen als paddestoelen uit de grond. De enorme toevloed van nieuwe lettertypes bracht veel mogelijkheden qua uiterlijk van het drukwerk, maar slechts weinig drukkers wisten hier goed mee om te gaan. De nood tot standaardisatie en regels omtrent ‘goede smaak’ van drukwerk drong zich op… Schoonheid van drukwerk werd dan ook al snel een aandachtspunt in de grafische tijdschriften. Hoe de grote hoeveelheid aan lettertypes en siermateriaal te gebruiken was het onderwerp van zware discussies en ingezonden drukwerk werd uitgebreid besproken. Zelfs wedstrijden werden gehouden waarbij de lezer een vooraf vastgelegde tekst moesten vormgeven en insturen. De laureaten bij deze wedstrijd zagen hun ontwerp als bijlagen verschijnen in een van de volgende edities van het tijdschrift.

Printers’ International Specimen exchange Engeland, september 1879. Thomas Hailing schrijft een brief aan Andrew Tuer, uitgever van de ‘Paper & Printing Trades Journal’. In deze brief doet hij een voorstel aan zijn collega-drukkers die interesse hebben in het verbeteren van het uitzicht en de kwaliteit van hun drukwerk. ‘Ik denk dat minstens honderd drukkers gevonden kunnen worden die verlangen naar het uitwisselen van hun werk aan elkaar’ zo

schrijft hij. In het editoriaal stelt Tuer dat indien er honderd drukkers bereid gevonden worden op Hailing’s voorstel in te gaan, de uitgeverij hierin zal tegemoet komen en de praktische uitwerking hiervan op zich zal nemen.

Het idee was eenvoudig én briljant. Het ontstond op een moment van industriële vooruitgang gecombineerd met de nood aan technische instructies en het zoeken naar nieuwe artistieke stijlen. Door uitwisseling van artistiek en technisch hoogstaand drukwerk kon het werk van elkaar beoordeeld en bestudeerd worden waardoor de kwaliteit van de eigen drukkerij eveneens verbeterde. De respons op deze oproep oversteeg de honderd vooropgezette inschrijvingen, het werden er 178. In 1880 verscheen dan ook het eerste volume van deze “Printers’ International Specimen Exchange”. Het reglement om aan dit project mee te werken was eenvoudig. De prijs tot deelname was 1 Shilling per jaar. Deelnemers stuurden tweehonderd identieke afdrukken van hun allerbeste werk in formaat demi-4to aan de uitgever, deze verzamelde het geheel en maakte hiervan pakketten zodat iedere deelnemer 200

verschillende drukwerken ontving. De uitgever was tevens gemachtigd om drukwerk van een te lage kwaliteit te weigeren, en tegen een meerprijs kon het geheel in boekvorm ingebonden worden.

De interesse was groot, ook op internationaal vlak. Wat het eerste jaar begon als een aangelegenheid tussen Engelse en Amerikaanse drukkers groeide al snel uit tot een uitwisseling van artistiek en technisch hoogstaand drukwerk van deelnemers over de hele wereld. De uitgave kende zijn hoogtepunt in 1890 met 406 deelnemers. In de loop van de zestien jaar dat deze uitgave jaarlijks herhaald werd namen drukkers van 28 verschillende landen deel, waaronder België en Nederland, maar ook landen als Argentinië, China, Noorwegen, Rusland, Zuid-Afrika, Duitsland, Polen,…

Het succes volgend van de Printers’ Exchange werden ook in andere landen gelijkaardige projecten opgezet. In Frankrijk bracht Berthier & Durey uit Parijs tussen 1883 en 1888 ‘Travaux Typographiques en noir et en couleurs’ uit. Hier werkten enkel binnenlandse drukkers aan mee. De Duitse boekdrukkersvereniging bracht tussen 1889 en 1899 jaarlijks een

‘Internationaler Graphischer Muster-Austausch Des

Deutschen

Buchdrucker-Vereins’ uit, met deelnemende drukkers uit Groot-Brittannië, Nederland, België, Zwitserland, Columbia, Brazilië, Turkije,… Ook in Amerika en Japan liepen er in diezelfde periode soortgelijke projecten.

Exemplaren van deze uitwisselingsboeken zijn erg zeldzaam. Enerzijds is dit te verklaren door de kleine oplage die wereldwijd verspreid werd, maar ook het feit dat vele exemplaren nooit ingebonden of uit elkaar gehaald werden en de drukwerkjes binnen de verzamelaarswereld en antiquaren in losse vellen apart verkocht worden. Het exemplaar van de Printers’ International Specimen Exchange in de collectie van de Historische Drukkerij is het volume van 1892 (oplage 375 expl.), De Internationaler Graphischer Muster-Austausch van 1897. Beide exemplaren zijn in erg goede staat. Eind 2012 verscheen er een boek over de Engelse reeks met als titel “The Rise and Fall of the Printers’ International Specimen Exchange”. Op de bijhorende website ( http://pr-int-sp-ex.com/ ) staat een oplijsting van de volumes die zich wereldwijd in bibliotheken bevinden. Slechts 11 volumes zijn terug te vinden in Europese bibliotheken in Nederland en Duitsland. Enkel de British Library (UK) en de North Baker Library (USA) hebben de complete reeks in de collectie.

Zondag 24 maart en 7 april is de Historische Drukkerij open en gratis te bezoeken van 13 tot 17 uur. Steenweg op Mol 84, HISTORISCHE DRUKKERIJ TURNHOUT Steenweg op Mol 84 – 2300 Turnhout 2300 Turnhout Telefoon: +32 (0) 14 42 00 34 e-mail: [email protected]



april 2013

De afgelopen maanden werd hard gewerkt aan de inventarisatie, digitalisatie en registratie van de papieren collectie. In deze nieuwsbrief verneem je meer hierover. Aanstaande zondag is het Erfgoeddag, kom gerust eens langs!

Een terugblik naar de negentiende eeuw… Steun van Erfgoedcel Noorderkempen bij inventarisatie collectie Historische Drukkerij De Historische Drukkerij, aan de Steenweg op Mol in Turnhout, verzamelde in haar bijna 20 jarig bestaan een indrukwekkende collectie. Naast drukmachines en materialen beschikt het museum ook over een uitgebreid papieren documentatie. Het afgelopen half jaar hielp Erfgoedcel Noorderkempen de Historische Drukkerij met het inventariseren en zuurvrij verpakken van deze waardevolle stukken. Op Erfgoeddag, zondag 21 april, tonen we het resultaat van die noeste arbeid. De Historische Drukkerij, aan de Steenweg op Mol in Turnhout, verzamelde in haar bijna 20-jarig bestaan een indrukwekkende collectie. Niet veel mensen weten echter dat naast de voor iedere bezoeker toegankelijke collectie machines en materialen de vereniging ook nog over een uitgebreide papieren collectie Vrijwilliger aan het werk. beschikt. Bezieler en Beschermende verpakking voor collectie houtblokken eigenaar Herwig Kempenaers was in stilte al die tijd bezig met verzamelen en bracht zo een indrukwekkende collectie vakboeken, tijdschriften en allerhande documenten bijeen. Het overzicht bewaren van iets wat klein begint, maar dan langzaam uitgroeit tot een behoorlijke vakbibliotheek werd ondertussen onmogelijk, en er was dan ook

Erfgoeddag, 21 april 2013 “Stop de Tijd” Een hele dag lang kun je in heel Vlaanderen en Brussel terecht voor een fantastisch en veelzijdig erfgoedaanbod. Je gastheren zijn onder andere musea, archieven, erfgoedbibliotheken, heemkundige kringen, kerkfabrieken, socioculturele verenigingen, restauratoren, klokkenmakers en tal van andere deelnemers. Met de hand op het hart: zij zullen hun uiterste best doen om je een dag lang - tussen 10 en 18 uur - in de watten te leggen. Een aantal organisaties laten hun activiteit ook langer duren. Uiteraard hopen ze op je terugkeer nà Erfgoeddag. Als dat geen fijne garantie is voor een vijfsterrendag! Bovendien zijn alle activiteiten gratis. Erfgoed een saaie boel? Erfgoeddag breekt een lans voor gezinnen. Vergeet al die vooroordelen en trek er met het gezin op uit. Heel wat organisaties doen op Erfgoeddag een extra inspanning om het jou - en de andere leden van je gezin, groot en klein naar de zin te maken. In het programma wijst Vlieg je de weg naar kindvriendelijke activiteiten. Maak alvast je borst nat voor wandelingen, geleide bezoeken, concerten, spelletjes, vertelmomenten en nog veel meer. www.erfgoeddag.be

dringend nood aan een degelijke inventarisatie van deze collectie. Eind vorig jaar kwam de Erfgoedcel Noorderkempen met de oplossing. Begin november brachten Erfgoeddcel medewerker Cor Vanistendael en de verantwoordelijke voor Behoud en Beheer van TRAM 41, Karlien De Voecht, een eerste kennismakingsbezoek aan deze papieren collectie. De pijnpunten en noden van de collectie werden opgelijst en een plan van aanpak opgemaakt. In een eerste fase werd afgesproken de collectie op te delen in deelcollecties via het COMETA model waardoor we een overzicht van de hoeveelheid en de benodigde materialen kregen. De Erfgoedcel zorgde vervolgens voor de aanschaf van de zuurvrije dozen en mappen. Door de documenten zuurvrij te verpakken wordt de levensduur van deze waardevolle collectie aanzienlijk verlengd. Een vrijwilligersteam werd samengebracht vanuit de Erfgoedcel. en Ze kregen een opleiding voor inventarisatie en registratie, waarna ze werden ingezet in de kleinere musea en heemkringen om te helpen bij de registratie van de collecties.

Deelcollectie en aantal Pentekeningen Uitgeverij Opdebeek (1692 stuks) Postkaarten met binnenzichten van drukkerij (614 stuks) Briefhoofden drukkerijen en machinefabrikanten voor 1900 (540 stuks) Briefhoofden drukkerijen en machinefabrikanten 1900 1930 (360 stuks) Liedbladen periode 1750 1920 (175 stuks) Kranten periode 1649 – 1900 (ong. 1400 stuks) Turnhoutse mannekensbladen (886 stuks) Foto's (144 stuks) Overlijdensberichten periode 1806 - 1828 (313 stuks) Huwelijksaankondigingen periode 1795 – 1831 (177 stuks) Matrijzenkartons (830 stuks) Houtblokken

Vrijwilliger aan het werk. Beschrijven en inventariseren van de papieren collectie

In de Historische Drukkerij gingen de werkzaamheden begin december van start. In enkele maanden tijd werden door de vrijwilligers gedurende enkele halve dagen per week meer dan 7000 documenten gedigitaliseerd, geregistreerd, beschreven en zuurvrij verpakt. Daarnaast kreeg ook de collectie houtblokken (2750 stuks) een degelijke beschermende verpakking (platte dozen waarbij in museum art foam de vorm van de drukblokken werd uitgesneden). De beschrijving van deze collectie zal in een latere fase gebeuren. Dank zij de ruime steun van Erfgoedcel Noorderkempen werd het mogelijk om gedurende vier maanden van intensieve arbeid meer dan de helft van de losse documenten te registreren en te digitaliseren. Wat rest zal in een volgende fase worden aangepakt, evenals de registratie van de collectie vakboeken en tijdschriften. Op Erfgoeddag, aanstaande zondag 21 april, tonen we de bezoekers het resultaat van deze noeste arbeid. Open van 10 tot 18 uur.

(2750 stuks)

Jaarthema

De letterzetter als grafisch ontwerper




Nieuwsbrief nummer 61 januari 2011

Recommend Documents