Nieuwsbrief Nr. 12
15 maart 2013
Beste vrienden van Papiergeschiedenis Nederland, Themadag 2013 Zoals reeds eerder aangekondigd zal de Themadag dit jaar plaatsvinden op donderdag 16 mei. Het Thema is Papier en Mensen. Het ochtendprogramma wordt gehouden in het Zaans molenmuseum in Koog aan de Zaan. ’s Middags gaan we naar de papiermolen De Schoolmeester in Westzaan. Het museum is gelegen aan de Museumlaan en is goed per openbaar vervoer te bereiken. Het ligt op korte afstand van het station Koog-Zaandijk. Omdat we de afstand van het museum naar de molen moeten afleggen, ca. 3 km, is te hopen dat er ook een aantal mensen per auto komen. Zij kunnen het beste parkeren op het parkeerterrein achter het station aan de Wezelstraat.
De papiermachine in De Schoolmeester
Met het thema “Papier en Mensen” wordt het programma als volgt: 10.00 uur ontvangst in het museum 10.30 uur opening, mededelingen en introductie-ronde van de deelnemers 11.00 uur “Van schepper tot operator” door Jan Hein Banier 11.30 uur “Arbeidsvoorwaarden in historisch perspectief” door Wiel Brand, voormalig vakbondsbestuurder 12.00 uur “Een grondlegger van de papiergeschiedenis: Henk Voorn” door Henk Porck 12.30 uur lunch in het museum 13.00 uur korte rondleiding door het museum 14.00 uur bezoek aan De Schoolmeester met rondleiding en uitleg door Arie Butterman 16.00 uur afsluiting met een drankje. Er is reeds een aantal aanmeldingen. Als je ook wilt komen adviseren wij om je snel op te geven. Het aantal plaatsen beperkt is. Ter bestrijding van de kosten zijn wij ook dit jaar weer genoodzaakt om een deelnemersbijdrage te vragen van € 10 per persoon. Opgeven kan per mail,
[email protected]. De bijdrage van € 10,00 wordt u verzocht, gelijk met de inschrijving, over te maken op bankrekening 3510722, t.n.v. Papiergeschiedenis Nederland te Naarden.
Even voorstellen: Ellen van der Grijn en Adriaan Kardinaal Dit keer stellen twee papierliefhebbers zich voor onder het motto: “EEN UITNODIGING VAN ELLEN EN ADRIAAN” Omdat de papierkenners een dagje naar de Zaan komen, willen wij hen uitnodigen voor een wandeling door dit papiermakersland; voor twee zelfs. Het mooie is dat niemand er voor op hoeft te staan. Op onze website hebben wij een 'open molendag 1800' georganiseerd, een virtuele rondleiding door de Zaanse papiermolens zoals zij reilden en zeilden in de 18de en vroege 19de eeuw. Een molenaar van de firma Honig Breet zal u persoonlijk alles uitleggen. (http://www.onderzoeksbureaudefacto.nl/site/rondleidingen.php)
Bovenlicht van de woning van papierfabrikanten Aris van der Ley en Jan Honig Cornelisz
'Open Molendag 1800'
Ondernemers en arbeiders in de papiermakerij vormden een groot deel van de bevolking in de dorpen Koog aan de Zaan, Zaandijk en Wormerveer. De invloed van de papiermakers aan de Zaan strekte veel verder dan het economisch leven alleen. Wie daarvan een eerste indruk wil krijgen kan op een tweede wandeling meegaan, waar wij u iets van hun culturele sporen in het Zaanse land laten zien. (http://www.onderzoeksbureaudefacto.nl/site/onderzoek.php en http://www.regiocanons.nl/noordholland/zaanstreek/zaans-bord)
Maar wie zijn wij eigenlijk? Nu, Ellen heeft antropologie gestudeerd aan de Universiteit van Utrecht tijdens de roerige jaren 70. Daarna is zij ondergedoken op het Limburgse land bij het restauratieatelier Schrijen terwijl zij tegelijkertijd een opleiding tot handboekbinder volgde. Vandaar heeft Ellen zich verder op het terrein van boek en papier gewaagd als werkneemster van de Koninklijke Bibliotheek, waar zij onder meer een collectie ex-libris conserveerde en vervolgens via een opleiding papierconservering aan het Gemeentearchief in Amsterdam. Op het Amsterdamse Gemeentearchief kruiste haar pad zich met dat van Adriaan. Adriaan is een Amsterdamse historicus opgeleid aan het Historisch Seminarium van de Universiteit van Amsterdam. Tevens is hij verzamelaar van boeken en papier. Ook hij heeft een boekbindopleiding achter de rug, gevolgd door een opleiding tot behoudsmedewerker. En toen waren daar het Gemeentearchief en de ontmoeting met Ellen. Vanaf dat moment zijn wij samen opgetrokken. Beiden zijn wij als behoudsmedewerker verbonden geweest aan het Amsterdamse Scheepvaartmuseum. Dat museum bezit een zeer uitgebreide verzameling technische tekeningen met een grote verscheidenheid aan papier en een even grote verscheidenheid aan allerlei vormen van verval. Veel achteruitgang is te 'danken' aan de voorgeschiedenis van gebruik en productie. Sommige objecten vertoonden nog het vuil, de vetvlekken en de oliesporen die zij op de scheepswerf hadden opgelopen (en die bij de geschiedenis van het document horen en dus bewaard moeten blijven). Voor zover het papierverval een natuurlijk afbraakproces is, speelt de productiemethode van het papier een belangrijke rol: wat er ooit in is gestopt, bepaalt mede hoe het materiaal veroudert.
De vraag wat de oorzaak van de conditie van de tekeningen was (en daarmee wat de beste conserveringsmethode zou zijn) alsmede de behoefte om ook intellectueel bezig te zijn, brachten ons ertoe om onderzoek doen, eerst naar de gebruiksgeschiedenis van de tekeningen wat echter al snel leidde tot de geschiedenis van het papiermaken. Een belangrijke stimulans was de ontdekking van het werk van de Leidse hoogleraar Adriaan van der Boon Mesch, die, in het midden van de 19de eeuw, als eerste een grootschalig onderzoek naar papierkwaliteit heeft gedaan. Het bleek ons, mede op basis van wat wij van Van der Boon Mesch leerden, dat papierverval misschien niet altijd een geleidelijk afbraakproces was maar dat sommig papier al vrij spoedig na de productie in de toestand kwam waarin wij het nu aantreffen. Sindsdien hebben wij verschillende publicaties op onze naam staan bij het Instituut Collectie Nederland en in de Jaarboeken van de Internationale Papierhistorische Vereniging, waarbij de onderwerpen varieerden van negentiende eeuws papieronderzoek, de papierfabricage in het algemeen en die in Nederland, op de Veluwe en aan de Zaan in het bijzonder. Twee artikelen in het tijdschrift Zaansch Erfgoed waarin globaal de papierfabricage en de overgang van ambachtelijke naar machinale productie aan de Zaan wordt verhaald, staan op onze website. Ook op de website van de Zaanse Canon is een stukje van ons over de Zaanse papiergeschiedenis te lezen. Litho op verkleurd 19de Veel van bovenvermeld onderzoek hebben wij gedaan samen eeuws machinaal papier met Henk Porck, conservation scientist en conservator van de papierhistorische collectie van de Koninklijke Bibliotheek die ook bij de tweede lijn van ons onderzoek betrokken was: het bepalen van de authenticiteit van documenten en kunst op papier, waarbij onder meer werk toegeschreven aan Renoir en Toorop op de analytische snijtafel hebben gelegen. Ons laatste wapenfeit is het controversiële Oera Linda Boek. Het Oera Linda Boek is een zeer merkwaardig handschrift dat in 1867 opdook. Een gedeelte van de inhoud zou, als het handschrift echt was geweest, tot de oudste teksten uit de wereldliteratuur behoren. De inhoud en de taal van het handschrift zijn in de loop der tijd grondig onderzocht maar het materiaal niet. Een van de opvallende resultaten van ons onderzoek is dat de inkt van het oeroude handschrift (in 1256 zou het voor het laatst zijn overgeschreven) nog maar nauwelijks droog geweest kan zijn toen het in de openbaarheid kwam. De gebruikte papiersoort kwam namelijk pas in 1866 commercieel op de markt. In de nabije toekomst willen wij een nieuw hoofdstuk toevoegen aan onze activiteiten: van de virtuele wereld, zoals hierboven geïntroduceerd, wagen wij de stap naar de echte werkelijkheid van zon en regen door het organiseren van wandelingen in het Zaanse Papiermakersland. U bent daarvoor allen van harte Het Oera Linda Handschift uitgenodigd.
Papier uit het archief In de Collectie Papiergeschiedenis van CODA te Apeldoorn bevindt zich, in de deelcollectie van Papierfabriek Van Delden uit Vaassen, een ietwat verbleekte, maar niettemin mooie blauwdruk van een zogenaamde ‘langzeef-kartonmachine’. Deze stamt ongeveer uit 1925. De tekening en naar we mogen aannemen ook uiteindelijk de machine, is gemaakt door de Apeldoornsche Machinefabriek v/h Loog Landaal. De langzeef, of rondlopende zeef maakte iets mogelijk waarvan de klassieke papierschepper enkel kon dromen: het maken van papier sans fin; ‘eindeloze’ papiervellen. De Apeldoornsche Machinefabriek Landaal was een van de vele machinebedrijven die in het laatste kwart van de negentiende eeuw in Nederland opkwamen. De oprichter Loog Landaal was smid, net als zijn vader, grootvader en overgrootvader. Hij ging mee in de industrialisatie en bouwde de smidse uit tot een omvangrijke fabriek, onder andere door de machines die hij maakte voor de papierindustrie. De papiermakers die zich in diezelfde economisch roerige periode gedwongen zagen hun bedrijf om te bouwen tot wasserij, konden eveneens bij Landaal terecht. Het bedrijf lag feitelijk buiten de dorpskern van Apeldoorn, in buurtschap Eendracht, maar juist daar bevond zich ook het zwaartepunt van de Apeldoornse wasserij- en papierindustrie. Van Gelder Zonen, in die jaren de grootste fabriek van Apeldoorn en wijde omtrek, en de machinefabriek lagen niet meer dan een steenworp bij elkaar vandaan. Loog Landaal’s zonen Baldus en Eduard breidden het familiebedrijf vanaf 1898 uit met een ijzergieterij en fabriceerden voortaan ook gasmotoren, ijs- en koelmachines en melkdrooginstallaties. De hier afgebeelde kartonmachine is een mooi voorbeeld van het vakmanschap van de Apeldoornsche Machinefabriek v/h Loog Landaal, zoals het bedrijf inmiddels was gaan heten.
CODA Paper Art 06.07 t/m 06.10 2013 CODA Museum presenteert in de zomer van 2013 een fantastische tentoonstelling met internationale allure die papier en karton als materialen centraal stelt. Kunstenaars uit verschillende landen zullen hun werk tijdens CODA Paper Art tonen aan een groot, internationaal publiek. Hierbij zijn ook werken van papierkunstenaar Lu Zhengshong. Om alvast een indruk van zijn werk te krijgen verwijzen wij naar: http://vimeo.com/54967505\
Werk van Lu Zhengshong
Financiële commissie Tijdens de Themadag vorig jaar verzocht Bram Bouwens donateurs van Papiergeschiedenis Nederland plaats te nemen in de commissie ter controle van de kas. De heren Maas van den Top en Joop Filippo, beiden bestuurslid van Papiergeschiedenis Renkum – Heelsum, hebben deze taak op zich genomen.
Wanneer u vragen of opmerkingen heeft kunt u ons bereiken via e-mailadres:
[email protected], of via de Koninklijke VNP in Hoofddorp.
Met vriendelijke groeten Jan Hein Bannier Secretaris Papiergeschiedenis Nederland
Stichting Papiergeschiedenis Nederland Secretariaat: Rembrandtlaan 49, 1412 JN Naarden Bankrekening: 3510722
