Nieuwsbrief
SDL
Interactieve werkvormen in de klaspraktijk Onderzoeksresultaten en tips voor de praktijk
Lia Blaton, medewerker
Onderzoek naar onderwijspraktijk In het kader van de opdracht van het Steunpunt Gelijke Onderwijskansen werd een onderzoek opgezet met als focus werkzame ingrediënten binnen krachtige GOK-leeromgevingen. In dit onderzoek stonden lagere scholen met een groot aantal GOK-leerlingen centraal. In het onderzoeksluik diversiteit 1 , waaruit hier één aspect besproken wordt, werd o.a. nagegaan hoe het dagelijks leren in de klas vorm gegeven wordt.
Interactieve werkvormen Uit heel wat onderzoek blijkt dat interactieve werkvormen het leren van leerlingen versterken. Interactieve werkvormen zijn werkvormen waarbij leerlingen ruimte krijgen voor eigen initiatief, samen met andere leerlingen tot interactie komen over verschillende onderwerpen, zelf actief aan de slag gaan en kennis construeren. De leerkracht neemt hierbij een begeleidende rol op. In de lerarenopleiding en in nascholingen wordt het accent vaak gelegd op het werken met activerende werkvormen die een krachtige leeromgeving kunnen creëren. In dit artikel bespreken we de onderzoeksresultaten over hoe het werken met interactieve werkvormen vorm krijgt in de praktijk. 1
Blaton, L. (2010). Eindrapport. Omgaan met diversiteit in onderwijs. Fundamenteel diepteonderzoek naar krachtige leeromgevingen in drie GOK-scholen. Steunpunt Gelijke Onderwijskansen/Steunpunt Diversiteit & Leren, Universiteit Gent.
1
Nieuwsbrief
SDL
Onderwijsactiviteiten onder de loep In drie scholen werd gedurende één schooljaar in het vierde en het zesde leerjaar één volle week geobserveerd in het eerste en het tweede semester. Tijdens de observaties werd telkens het vak, onderwerp, onderwijsactiviteiten en benutte tijd (in aantal minuten) genoteerd. We onderscheidden volgende vormen van klasactiviteit: -
Instructie: de leerkracht geeft instructie over de opdracht en legt uit wat de leerlingen moeten doen. Test: de leerlingen maken een toets Ex cathedra: de leerkracht doceert Partnerwerk: de leerlingen werken in duo’s Individueel werk: de leerlingen werken individueel aan een taak of een opdracht Groepswerk: de leerlingen werken in groep Onderwijsleergesprek: de leerkracht voert een onderwijsleergesprek en stelt vragen aan de leerlingen Klassikale verbetering: de antwoorden op vragen worden klassikaal overlopen
Daarnaast werden ook schooldocumenten van de school geanalyseerd (schoolwerkplan) en werden leerkrachten en directie geïnterviewd over hun visie op het creëren van een krachtige leeromgeving.
Enkele onderzoeksresultaten over interactieve werkvormen op school en in de klas -
Schoolbeleid met betrekking tot onderwijsactiviteiten
We analyseerden de schooldocumenten (schoolwerkplan en pedagogisch project) van de drie scholen. Volgens deze documenten hebben de drie scholen een constructivistische visie op leren: leren is meer dan kennisoverdracht, leerlingen moeten zelf ontdekken en ervaringen opdoen. In de schooldocumenten wordt ook ingegaan op hoe een krachtige leeromgeving geconstrueerd kan worden. In de schooldocumenten wordt aandacht besteed aan groepswerk: er wordt uitgelegd waarom groepswerk belangrijk is (in het kader van de constructivistische visie op onderwijs) en met welke lesmaterialen gewerkt wordt. In de documenten van school twee vonden we een uitgebreid overzicht terug van het werken met CLIM (Coöperatief Leren In Multiculturele groepen) in de verschillende graden. School drie benadrukt daarnaast het werken met projectwerk en school één vermeld een creatieve atelierwerking. -
Interviews met leerkrachten en vragenlijsten
In de interviews met leerkrachten werd gepeild naar de wijze waarop leerkrachten hun leeromgeving vorm geven. De verschillende leerkrachten vermeldden hoekenwerk, contractwerk, groepswerk en CLIM.
2
Nieuwsbrief
SDL
In een vragenlijst werd aan de leerkrachten gevraagd het aandeel werkvormen dat ze hanteerden per vak aan te geven (klassikale instructie, groepswerk, partnerwerk en individueel werk en andere). Uit de rapportering bleek dat leerkrachten tijdens lessen Nederlands een variatie aan werkvormen gebruiken, in wiskunde wordt voornamelijk individueel gewerkt en tijdens wereldoriëntatie stellen we vast dat meer groepswerk gerapporteerd wordt door de verschillende leerkrachten. Opvallend is dat het aandeel groepswerk dat in school twee gerapporteerd wordt heel hoog is: gedurende 90% van de leertijd wordt volgens de leerkrachten in groepen gewerkt. In school één wordt ongeveer 30% groepswerk gerapporteerd en in school drie 70%. -
Observaties
In onderstaande tabel (tabel 1) vindt u het overzicht van de geobserveerde onderwijsactiviteiten per vak. De gegevens van de verschillende observaties (klassen en weken) zijn samengevoegd. Voor elk vak wordt aangegeven wat het aandeel is van de verschillende types onderwijsactiviteiten. Tabel 1: Overzicht onderwijsactiviteiten per vak (percentage van onderwijstijd) 100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00%
Wiskunde
Nederlands
instructie
test
ex cathedra
partnerwerk
individueel werk
groepswerk
onderwijsleergesprek
instructie
test
ex cathedra
partnerwerk
individueel werk
groepswerk
onderwijsleergesprek
instructie
test
ex cathedra
partnerwerk
individueel werk
groepswerk
onderwijsleergesprek
0,00%
Wereldoriëntatie
Hoe de tabel interpreteren?: In lessen wiskunde werd vastgesteld dat tijdens 52% van de lestijd (gemiddelde voor de verschillende scholen en klassen over een periode van twee weken) de leerlingen individueel aan het werk gezet werden, daarnaast werd ongeveer 18% van de lestijd wiskunde ingevuld met het voeren van een onderwijsleergesprek.
3
Nieuwsbrief
SDL
De onderwijsactiviteiten die uitgevoerd worden zijn sterk verbonden met het vak. In het vak wereldoriëntatie wordt vaak gewerkt met groepswerk, tijdens lessen Nederlands worden verschillende werkvormen gehanteerd en tijdens wiskunde werken leerlingen vaak individueel aan opdrachten. Deze bevindingen werden ook reeds vastgesteld in ander onderzoek. Een verklaring hiervoor vinden we ten dele in de handleidingen die gehanteerd worden: lessen wiskunde zijn vaak opgebouwd als klassikale instructie gevolgd door individueel werk en in lesmethoden taal worden vaak verschillende werkvormen afgewisseld en methodes voor wereldoriëntatie bevatten meer activiteiten waarbij in groep gewerkt wordt. Maar, we observeerden niet alleen verschillen in gehanteerde onderwijsactiviteiten per vak. We stelden ook vast dat er grote verschillen zijn tussen scholen. Ter illustratie vindt u in volgende tabel (tabel 2) de onderwijsactiviteiten voor wereldoriëntatie: Tabel 2: Onderwijsactiviteiten wereldoriëntatie (observatie)
100,00% 90,00% 80,00% 70,00% 60,00% 50,00% 40,00%
School 1 School 2
30,00%
School 3 20,00% 10,00%
instructie
test
ex cathedra
partnerwerk
individueel werk
groepswerk
onderwijsleergesprek
0,00%
Wereldoriëntatie
4
Nieuwsbrief
SDL
Het valt onmiddellijk op dat in school twee veel vaker groepswerk ingezet wordt dan in school een en school drie. In school twee wordt er tijdens de geobserveerde lessen wereldoriëntatie tijdens 80% van de lestijd in groepen gewerkt. In de andere scholen schommelt het aandeel groepswerk rond de 20% van de lestijd wereldoriëntatie. Deze scholen (school 1 en school 3) hanteren tijdens wereldoriëntatie veel meer het onderwijsleergesprek. Daarmee hebben we uiteraard nog niets gezegd over de kwaliteit van het groepswerk en de andere onderwijsactiviteiten. Daar gaan we in een volgende nieuwsbrief dieper op in.
Conclusies Uit dit onderzoekdeel naar onderwijsactiviteiten, blijkt dat in schooldocumenten en interviews, scholen en leerkrachten rapporteren dat een krachtige leeromgeving belangrijk is en dat er aandacht is voor werkvormen die leerlingen activeren en laten interageren. Wanneer we kijken naar de onderwijspraktijk stellen we vast dat er toch verschillen zijn tussen gerapporteerd en geobserveerd gedrag. Dit is niet vreemd: het is namelijk niet eenvoudig om als leerkracht aan te geven ‘hoeveel tijd’ je gemiddeld besteed aan een aantal werkvormen. Maar anderzijds zou het ook kunnen dat leerkrachten hun eigen onderwijspraktijk toch anders inschatten dan wat er in de dagelijkse werkelijkheid gebeurt. Tot slot stellen we vast dat er grote verschillen zijn tussen scholen. Eén school (school 2) springt er enorm uit op het vlak van het werken met groepswerk. De leerkrachten van die school rapporteren niet alleen meer groepswerk, maar in de praktijk werd ook in de verschillende vakken meer groepswerk geobserveerd. Wanneer we kijken naar het schoolbeleid van deze school, stellen we vast dat interactief werken en groepswerk sterker is uitgewerkt in de beleidsteksten en meer gedragen is door het team dan in de andere scholen: er is een duidelijk beleid over het werken met CLIM in de verschillende graden en worden leerkrachten begeleid bij het implementeren van deze werkvorm. Zo worden er nascholingen georganiseerd, zitten leerkrachten op geregelde tijdstippen samen om lessen te herwerken naar groepswerk, en worden leerkrachten ook begeleid bij het uitvoeren van groepswerk in de praktijk (door middel van observaties en feedback).
5
Nieuwsbrief
SDL
Tips voor de onderwijspraktijk Uit dit deel van het onderzoek naar werkzame ingrediënten binnen krachtige GOK-leeromgevingen (met als focus diversiteit) blijkt dat een goed en gedragen schoolbeleid met betrekking tot het gebruiken van interactieve werkvormen in de praktijk het verschil kan maken: -
Werk op schoolniveau een beleid uit om te werken met interactieve werkvormen (zoals groepswerk). Dit beleid moet verder gaan dan een “papieren beleid”. Zorg er daarom voor dat er in het beleid aandacht is voor: o Begeleiding van leerkrachten (in de klas) bij de implementatie van het gebruiken van interactieve werkvormen in de praktijk. Bouw het werken van interactieve werkvormen gradueel op (zowel voor leerlingen als voor leerkrachten). o Zet samenwerkingsverbanden tussen leerkrachten op met betrekking tot uitwerken van materialen en uittesten van materialen. o Selectie van onderwijsleermiddelen (welke methodes worden aangekocht, welke werkvormen komen in methodes aan bod etc.) o Uitwisseling tussen leerkrachten over ervaringen in de praktijk o Nascholing/vorming van leerkrachten: zorg dat het nascholingsbeleid afgestemd is op noden die leerkrachten in de praktijk ervaren.
Meer informatie? Het Steunpunt Diversiteit & Leren geeft vormingen over interactieve werkvormen en coöperatief leren. Meer informatie vindt u op de website: http://www.diversiteitenleren.be/main.asp?lan=1&typ=8 ). We ontwikkelden ook materialen om interactief aan de slag te gaan: http://www.diversiteitenleren.be/main.asp?lan=1&typ=9
6
