Nieuwsbrief A CaRe 2013

Nieuwsbrief A‐CaRe 2013 Geachte Lezer,    Het  afgelopen  jaar  is  voorbij  gevlogen  en  ook  de  A‐CaRe  onderzoekers  hebben  niet  stil  gezeten.  In  deze  nieuwsbrief  vertellen we u graag over hoe het met de verschillende onderzoeksprojecten gaat. Veel leesplezier! 

  A‐CaRe 1. Klinisch Onderzoek   Dit subprogramma van A‐CaRe is op 1 mei 2009 gestart. Er worden vier trials uitgevoerd om de effectiviteit van beweeg‐  en trainingsprogramma’s op de vermoeidheid, het fysiek functioneren en de kwaliteit van leven te evalueren;   1) bij patiënten na de chemotherapie (REACT);   2) bij patiënten tijdens de chemotherapie (PACES);   3) bij patiënten na een stamceltransplantatie (EXIST);   4) bij kinderen met kanker (QLIM).   Daarnaast evalueert dit programma of de beweeg‐ en trainingsprogramma’s   kosteneffectief zijn. A‐CaRe 1 wordt gecoördineerd door Laurien Buffart (links),   Mai Chin A Paw (rechts) en Hans Brug (midden), allen verbonden aan EMGO+   Instituut van het VU Medisch Centrum.  

  A‐CaRe 2.   Dit  subprogramma  van  A‐CaRe  is  in  oktober  2010  gestart.  A‐CaRe  2  richt  zich  op  patiënt  empowerment  met  ondersteuning  door  ICT,  werkhervatting  om  de  positie  van  de  patiënt  te  versterken,  kankerrevalidatie  in  de  eigen  huiselijke  omgeving  en  implementatie  van  de  zorgprogramma´s  met  een  focus  op  fysieke  training.  Het  A‐CaRe  project  bestaat uit de volgende vijf onderdelen:  1) Patient Empowerment  2) Telemonitoring  3) Terugkeer naar Werk  4) Economische evaluatie  5) Implementatie onderzoek.  A‐CaRe  2  wordt  gecoördineerd  door  Wim  Groen  en  Wim  van  Harten,  beiden  verbonden  aan  het  Nederlands  Kanker  Instituut/Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis.  

Inhoudsopgave  ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™ ™  

REACT        PACES        EXIST        QLIM        Werkbezoek naar ECU    Patient empowerment    Telerevalidatie      Economische evaluatie    Terugkeer naar werk    Implementatie onderzoek   Recente Publicaties    Recente Presentaties    Save the Date     

                         

p. 2  p. 3  p. 4  p. 5  p. 6  p. 7  p. 8  p. 10  p. 11  p. 12  p. 13  p. 14  p. 15 

 

Het A‐CaRe programma wordt gefinancierd door  stichting Alpe d’HuZes (www.opgevenisgeenoptie.nl),  ondergebracht bij KWF Kankerbestrijding.

1

 

A‐CaRe 1. REACT De onderzoeker Mijn naam is Caroline Kampshoff, onderzoeker in opleiding op het VU medisch centrum   te Amsterdam en coördinerend onderzoeker van de REACT‐studie. Mijn achtergrond is de   bacheloropleiding fysiotherapie en de masteropleiding biomedische wetenschappen                  Voorafgaand aan mijn aanstelling bij de REACT‐studie heb ik 3 jaar werkervaring   opgedaan binnen twee wetenschappelijke studies op het gebied van de spoedeisende   zorg en de ziekte van Parkinson. Het doen van wetenschappelijk onderzoek binnen de   muren van een ziekenhuis vraagt om creativiteit, samenwerking en een kritische blik. Ik   leer elke dag. Deze zomer heb ik samen met mijn collega’s van A‐CaRe 13 keer de Alpe   d’Huez beklommen voor het goede doel. Dit was een fantastische ervaring.    Stand van zaken   De  REACT‐studie  toetst  de  (kosten)effectiviteit  van  trainen  na  chemotherapie  op  vermoeidheid  en  fysieke  fitheid. Evenzo bestuderen we de gewenste intensiteit van trainen na chemotherapie; laag‐tot‐matig intensief  of hoog intensief trainen. In maart 2011 is de REACT‐studie van start gegaan. Patiënten  met een tumor aan  borst,  dikke  darm,  eierstok,  baarmoederhals,  testis  of  maligne  lymfoom  en  behandeld  zijn  met  ((neo)adjuvante) chemotherapie, worden uitgenodigd voor deelname aan de studie.   De  oncologisch  verpleegkundigen  van  negen  ziekenhuizen  in  de  regio  Eindhoven,  Utrecht,  Amsterdam  en  Rotterdam hebben in totaal 720 patiënten uitgenodigd voor deelname. 281 patiënten hebben besloten deel te  nemen; dit is 39% van de potentiële populatie. De inclusie van deelnemers is deze zomer gestopt. We hebben  het beoogde aantal van 280 deelnemers behaald.     Deelnemende Fysiotherapiepraktijken/afdelingen:   B‐Fysic  Kastelenplein  (Eindhoven),  Fysio‐  en  Manuele  Therapie  Van  Hoof  (Westerhoven/Dommelen),  Fysiotherapie  Heikant  Veldhoven,  Revalidatiecentrum  Blixembosch  (Eindhoven),  St.  Anna  Zorggroep  afd.  Fysiotherapie  (Geldrop),  Elkerliek  ziekenhuis  afd.  Fysiotherapie  (Helmond),  Fysionova  (Oirschot/Liempde),  LifeStyle  health  &  prevention  Weert,  Praktijk  voor  fysiotherapie  en  trainingscentrum  Paul  van  der  Weerden  (Someren),  Fysiomotion  (Panningen),  Fysiotherapiepraktijk  Westsingel  (Horst),  Funqtio  (Steyl),  St.  Antonius  Ziekenhuis  afd.  Fysiotherapie  (Utrecht/Nieuwegein),  Fysiotherapeuten  Maatschap  Woerden,  Fysiotherapie  Woudrichem,  Fysiotherapie  van  der  Kley  en  Kuiper  (Krimpen  a/d  IJssel),  Fysio  Oosterpark  (Amsterdam),  Fysiowave (Zevenbergen), Physiomotion (Rotterdam), FysioMaatwerk Heeswijk. 

  Samenwerking met de Universiteit van Newcastle (Australië)  Jaarlijks reikt het EMGO+ onderzoeksinstituut van het VUmc tien travelgrants uit aan jonge onderzoekers. Een  travelgrant is een geldprijs waarmee de junior onderzoeker op bezoek kan gaan bij een onderzoeksinstituut in  het  buitenland.  Onlangs  heeft  het  onderzoeksteam  van  de  REACT‐studie  ook  deze  prijs  mogen  ontvangen.  Samen met onderzoekers van de Universiteit van Newcastle (Australië) gaan we in 6 weken tijd de resultaten  van de eerste meting bestuderen (de resultaten van de eerste vragenlijst en fysieke test kort na afloop van de  oncologische  behandelingen).  Het  onderzoeksteam  in  Newcastle  heeft  veel  ervaring  op  het  gebied  van  revalideren na kanker.     Contact  Caroline Kampshoff. [email protected] ‐ 020‐4445612.   Projectgroep: Dr. L. Buffart, dr. M. Chinapaw, dr. G. Schep, prof. dr. J. Brug, prof. dr. W.  van Mechelen VU medisch centrum, EMGO+ Instituut, Amsterdam. 

2

A‐CaRe 1: PACES Het project  In PACES evalueren we de (kosten)effectiviteit van beweging tijdens chemotherapie.  We  kijken  daarbij  primair  naar  de  conditie  en  vermoeidheid.  We  vergelijken  drie  studiegroepen  met  verschillende  beweegintensiteit; 1) Onco‐Move: een laag intensief bewegingsprogramma in de thuissituatie; 2) OnTrack: een intensief,  gestructureerd  bewegingsprogramma  onder  begeleiding  van  een  fysiotherapeut;  en  3)  een  gebruikelijke  zorg  controle  groep. 

  Stand van zaken   Van begin 2010 tot eind 2012 hebben er in het totaal 253 mensen met borst‐ of darmkanker deelgenomen aan PACES.    In  totaal  waren  230  deelnemers  gediagnosticeerd  met  borstkanker  en  23  darmkanker.  De  deelnemers zijn geworven in de twaalf onderstaande ziekenhuizen in de ‘IKA’ regio. Door de  loting verdeelden de deelnemers zich keurig over de drie studiegroepen. De mensen in Onco‐ Move groep kregen advies van hun eigen verpleegkundige. Terwijl de deelnemers aan OnTrack  trainden bij een fysiotherapie praktijk uit het OncoNet netwerk (www.onconet.nu ).    

    Inmiddels hebben alle deelnemers de trainingen en de meting direct na de chemotherapie afgerond. Tot nu toe zijn we  verheugd  met  de  lage  uitval  in  alle  groepen  voor  de  vervolgmetingen.  Vol  spanning  wachten  we  tot  de  allerlaatste  gegevens binnen zijn. De laatste zes maanden follow‐up metingen verwachten we eind 2013 in te plannen. Vol spanning,  want het jaar 2014 zal daardoor bol komen te staan van alle resultaten!    Zonder de tomeloze inzet van alle ziekenhuizen, fysiotherapie praktijken en vooral alle deelnemers stonden we nu met  lege handen. Bedankt aan iedereen die zich op wat voor manier dan ook heeft ingezet voor PACES!   

En passant  Ondertussen heeft A‐CaRe 1 zich afgelopen 6 juni goed in het zweet gewerkt op de Alpe d’Huez in Frankrijk. Niet alleen  de 13 beklimmingen op de doelbewuste dag maakten ons oneindig trots, maar ook het enorme bedrag dat we bij elkaar  kregen  via  al  onze  sponsors.  Dank  aan  mijn  A‐CaRe  maatjes,  alle  supports  met  de  (letterlijke)  duwtjes  in  de  rug  en  natuurlijk alle sponsors!        Contact          Hanna van Waart ‐ [email protected] ‐ 020‐5122474      Projectgroep:       Prof.dr. Neil K. Aaronson, Prof.dr. Wim H. van Harten, drs. Martijn M. Stuiver, dr. Gabe S. Sonke.       Antoni van Leeuwenhoek ‐ Netherlands Cancer Institute, Plesmanlaan 121, 1066 CX Amsterdam.          

3

A‐CaRe 1: EXIST Het project   EXIST  is  een  multicentrum,  prospectief,  enkelvoudig  geblindeerd  gerandomiseerd  onderzoek  naar  de  (kosten‐)  effectiviteit  van  een  geïndividualiseerd  hoog‐intensief  trainingsprogramma  bij  120  patiënten  met  multipel  myeloom  of  lymfoom die recentelijk zijn behandeld met hoge dosis chemotherapie en autologe stamceltransplantatie.    

Stand van zaken   Inmiddels loopt de studie al 2,5 jaar, maar binnen EXIST is er zeker dit afgelopen jaar behoorlijk wat gebeurd. Ten eerste  hebben  we  het  aantal  centra  verder  uitgebreid.  Naast  het  Academisch  Medisch  Centrum  Amsterdam,  het  Antoni  van  Leeuwenhoek Ziekenhuis (Amsterdam), het HagaZiekenhuis (Den Haag), het St. Antonius Ziekenhuis (Nieuwegein) en het  Universitair Medisch Centrum Utrecht, doen nu ook het VU medisch centrum (Amsterdam), Isala (Zwolle), het Erasmus  MC/Daniel den Hoedkliniek en het Leids Universitair Medisch Centrum mee aan de studie. Dit zorgt ervoor dat het aantal  nieuwe  patiënten  in  de  laatste  maanden  gestaag  toeneemt.    Op  dit  moment  zijn  er  81  patiënten  geïncludeerd  in  de  studie,  hebben  51  patiënten  de  tweede  meting  op  22  weken  achter  de  rug  en  hebben  18  patiënten  het  gehele  programma doorlopen. Als de instroom zo door blijft gaan, zal de studie waarschijnlijk in deze winter gesloten kunnen  worden. Een hele mooie ontwikkeling dus!    De tweede grote verandering is dat er, om de reistijd voor patiënten uit het Erasmus MC/Daniel den Hoedkliniek en de  bijbehorende regio te beperken, een nieuwe meetlocatie in Rotterdam is gezocht en gevonden. De sporttesten worden  voor patiënten uit dit ziekenhuis afgenomen bij het SMA Rotterdam onder begeleiding van sportarts Bas Bulder. De DEXA  scans worden uitgevoerd bij de afdeling Nucleaire Geneeskunde van het Erasmus MC.  

Systematische Review   Er  is  in  de  afgelopen  jaren  een  aantal  grote  studies  uitgevoerd  naar  het  effect  van  trainen  tijdens  en  na  een  stamceltransplantatie. We hebben de nieuwe literatuur systematisch op een rij gezet. Uit dit onderzoek kwam naar voren  dat over het algemeen trainen helpt om vermoeidheidskrachten te verminderen en de conditie en de kwaliteit van leven  te verbeteren, al was het effect van trainen op deze uitkomsten wat beperkt. Een zwak punt in de huidige studies is dat  vaak niet gerapporteerd is hoe goed het voorgeschreven protocol is gevolgd. We hebben daarom vaak niet echt inzicht in  de  daadwerkelijke  gegeven  trainingsprikkel.  Binnen  EXIST  vragen  we  de  fysiotherapeuten  om  een  zeer  uitgebreide  rapportage over de voortgang van de trainingen en hopen we ook hier meer inzicht in te krijgen.    

Alpe d’HuZes   Gehaald! Samen met collega’s Hilde, Caroline en Hanna heeft Saskia afgelopen juni deelgenomen aan de Alpe d’HuZes.  Het is een hele speciale dag geworden. In totaal heeft ze de berg vier keer kunnen beklimmen en als team zijn ze maar  liefst 13x naar boven gegaan. Dat was zeker een stuk moeilijker geweest zonder de hulp ons support team. Zo heeft Karen  geholpen  bij  de  fondsenwerving  en  heeft  Griet  het  team  voorzien  van  sportmedisch  advies,  de  maximaaltesten  afgenomen en in Frankrijk in bocht 5 de bevoorrading en de mentale support verzorgd!     Contact   Promovendus: Saskia Persoon: [email protected] ‐ 020‐5666915 (ma‐wo‐vr), 020‐4441709 (di‐do).   Projectgroep: dr. M.J. Kersten, dr. M.J.M. Chin A Paw, prof. dr. F. Nollet, prof. dr. J. Brug.          

 

4

A‐CaRe 1: QLIM Het project   QLIM  (Quality  of  Life  in  Motion)  bekijkt  de  effecten  van  een  12‐weken  durend  gecombineerd  bewegings‐  en  psychosociaal trainingsprogramma voor kinderen met kanker.    Stand van zaken   Het QLIM project heeft in juli 2013 de instroom van nieuwe deelnemers gestopt. In totaal doen 68 kinderen mee aan de  studie.  Zij  zijn  afkomstig  uit  vier  verschillende  kinderoncologische  centra  (VU  medisch  centrum,  Wilhelmina  Kinderziekenhuis/UMC  Utrecht,  Emma  Kinderziekenhuis/AMC  en  het  Sophia  kinderziekenhuis/Erasmus  medisch  centrum). Alle baseline metingen (metingen om de uitgangswaarden bij de deelnemers vast te stellen) hebben inmiddels  plaatsgevonden en slechts vijf kinderen hebben  de eerste follow‐up meting nog voor de boeg. Dat is de meting waarbij  we  allereerst  kunnen  kijken  naar  de  korte  termijn  effecten  van  het  studieprogramma  in  vergelijking  met  de  standaard  zorg. Naar verwachting zal in september 2014 de dataverzameling voor de studie worden afgerond.     De onderzoekers zijn reeds gestart met het uitvoeren van de eerste analyses.   Katja  Braam  heeft  in  het  afgelopen  jaar  een  Cochrane  review  (overzichtsartikel)  over  bewegingsinterventies  voor  kinderen  met  kanker  geschreven  en  een  tweede  artikel  over  de  verschillen  tussen  twee  fietstesten  ligt  klaar  om  gepubliceerd te worden. Zij zal zich nu bezig gaan houden met de analyse van de baselinegegevens: aan het begin van de  studie heeft er nog geen loting plaatsgevonden en is er dus ook nog geen aanvullende nieuwe zorg geboden. We kunnen  dan bekijken of een kind dat zich psychisch minder voelt zich lichamelijk ook minder goed is, en vice versa.  Daarnaast  gaat  zij  na  welke  effecten  van  de  training  bij  de  eerste  follow‐up  zichtbaar  zijn.  Zij  richt  zich  hierbij  met  name  op  het  fysieke  functioneren.  Bij  de  eerste  meting  na  het  trainingsprogramma  kunnen  we  kijken  of  kinderen  met  specifieke  trainingen anders herstellen dan de kinderen die deze ondersteuning niet hebben gehad.     Alice van Dijk‐ Lokkart bekijkt op dit moment de redenen waarom sommige kinderen afzien van deelname aan de studie  om een vergelijking te kunnen maken met de kinderen die wél besluiten deel te nemen aan de studie. Welke kinderen  zijn  meer  gemotiveerd  voor  deelname?  Zijn  dat  de  kinderen  met  een  slechtere  kwaliteit  van  leven,  met  een  sterkere  sporttraditie binnen hun gezin, of hebben gedragskenmerken van de kinderen invloed op de beslissing wel of niet deel te  nemen? Alice zal deze gegevens presenteren op het congres van de International Psycho‐Oncology Society (IPOS).      

Contact   Promovendi: Drs. Katja Braam en drs. Alice van Dijk. [email protected] ‐ 020‐4441587.   Projectgroep: Dr. Margreet Veening, dr. Eline van Dulmen‐den Broeder, prof. dr. Gert‐Jan J.L. Kaspers, dr. Tim Takken, dr.  Jaap Huisman. 

5

A‐CaRe 1: Werkbezoek naar ECU

 

Edith Cowan University (ECU)   De  Edith  Cowan  University  ligt  in  Joondalup,  een  plaatsje  ten  noorden  van  Perth  in  West  Australië.  Daar  werken  Rob  Newton en Daniel Galvão, twee bekende onderzoekers op het gebied van training bij patiënten met kanker, en dan met  name prostaatkanker. Onderzoeker Laurien Buffart is eind vorig jaar uitgenodigd om gezamenlijk onderzoek te doen en  heeft daar 10 weken gewerkt.  

  Onderzoek   Binnen  A‐CaRe  Klinisch  Onderzoek  evalueren  we  de  effectiviteit  van  beweeg‐  en  trainingsprogramma’s  op  fysiek  functioneren,  vermoeidheid  en  de  kwaliteit  van  leven  van  verschillende  groepen  patiënten  met  kanker.  Naast  dat  het  belangrijk is om te onderzoeken of training effectief is, is het ook belangrijk om inzicht te krijgen in hoe training precies  werkt. Meer kennis over werkingmechanismen van fysieke training bij patiënten met kanker geeft handvaten om training  effectiever te maken en beter toegepast op de individuele patiënt.    Rob Newton en Daniel Galvão hebben in een eerdere studie aangetoond dat een kracht en duurtrainingsprogramma in  staat  was  om  het  algemeen  en  fysiek  welbevinden  van  patiënten  die  behandeld  waren  voor  prostaatkanker  te  verbeteren. Tijdens het werkbezoek hebben zij meer inzicht willen krijgen in de mechanismen achter deze verbeteringen.  Zij  vonden  dat  een  verbetering  van  het  algemeen  welbevinden  als  gevolg  van  het  trainingsprogramma  voornamelijk  verklaard  kon  worden  door  verbeteringen  in  de  loopsnelheid  en  een  vermindering  van  vermoeidheid  (figuur  links).  Verbeteringen  in  fysiek  welbevinden  waren  tot  stand  gekomen  door  een  toegenomen  spierkracht  van  de  bovenste  extremiteit en een verbetering in de loopsnelheid (figuur rechts). Voor de klinische praktijk laat dit onderzoek zien dat  verschillende onderdelen van een programma belangrijk kunnen zijn voor verschillende behandeldoelen. Dus afhankelijk  van  een  behandeldoel  van  een  patiënt  zouden  in  de  toekomst  trainingsprogramma’s  meer  op  maat  kunnen  worden  aangeboden.      

          Vergelijkbare  statistische  analyses  kunnen  we  straks  ook  toepassen  bij  de  gegevens  die  we  verzamelen  binnen  de  vier  klinische  trials  van  A‐CaRe,  zodat  we  straks  niet  alleen  meer  kennis  hebben  over  de  effectiviteit  van  revalidatieprogramma’s  maar  ook  over  de  manier  waarop  oncologische  revalidatie  kan  leiden  tot  een  verbeterde  kwaliteit van leven van de patiënt.   

Contact   a‐[email protected]   

6

A‐CaRe 2: IT‐supported patient empowerment De onderzoekers  Wij  zijn  Wim  Groen  en  Wilma  Kuijpers,  respectievelijk  postdoc  en  promovendus  bij  het  Antoni  van  Leeuwenhoek  (AVL).  Wilma:  Ik  heb  Bewegingswetenschappen  gestudeerd  en  dit  aangevuld  met  een  master  Sociale  Psychologie.  Binnen  mijn  promotieonderzoek  kan  ik  de  kennis  die  ik  heb  opgedaan  tijdens  deze  opleidingen  goed  combineren.  Wim:  Na  mijn  opleiding bewegingswetenschappen heb ik promotieonderzoek gedaan in het   UMC  Utrecht  naar  het  fysiek  functioneren  van  kinderen  met  hemofilie.   Daarnaast  ben  ik  betrokken  geweest  bij  verschillende  studies  over  fysieke  activiteit en fitheid bij patiënten met hemofilie en andere chronische   aandoeningen. Ik hoop met mijn opgedane kennis bij te kunnen dragen aan de zorg voor oncologische patiënten.    

Het project   Het  doel  van  dit  project  is  het  ontwikkelen,  implementeren  en  evalueren  van  een  interactief  patiëntenportaal  voor  patiënten met borst‐ en longkanker. Dit portaal zal de volgende, op het survivorship care plan gebaseerde, onderdelen  bevatten: voorlichting, overzicht van afspraken, inzage in het medisch dossier, patient reported outcomes (PROs) en een  beweegmodule.  In  het  medisch  dossier  kan  de  patiënt  persoonlijke  informatie  vinden  over  diagnose,  onderzoeken  en  behandeling. De PROs zijn vragenlijsten over kwaliteit van leven die een patiënt invult voorafgaand aan een consult. De  resultaten  worden  teruggekoppeld  naar  zowel  patiënt  als  behandelaar,  zodat  beiden  inzicht  krijgen  in  hoe  het  met  de  patiënt  gaat.  In  het  consult  kan  dan  aandacht  besteed  worden  aan  de  klachten  van  de  patiënt.  De  beweegmodule  is  bedoeld  om  patiënten  te  ondersteunen  in  het  fysiek  actief  worden  of  blijven.  Steeds  meer  onderzoek  wijst  uit  dat  bewegen positieve effecten heeft op het psychosociale en fysieke vlak, zowel tijdens als na behandeling. Tenslotte zullen  aspecten  van  telerevalidatie  en  return‐to‐work,  projecten  die  hierna  beschreven  worden,  in  het  portaal  worden  opgenomen.    

Stand van zaken   Vanaf november 2010 hebben wij ons bezig gehouden met literatuuronderzoek, interviews, focusgroepen en gesprekken  met diverse IT‐partijen om een basis te creëren voor de ontwikkeling van het portaal. Op dit moment is de ontwikkeling  in volle gang. Op basis van prototypes (screenshots) hebben we feedback van patiënten gekregen over de lay‐out en de  diverse onderdelen van het portaal. Deze feedback wordt gebruikt om een werkend prototype te maken dat gebruikt zal  worden voor usability tests. Tijdens deze tests zullen patiënten een aantal opdrachten uitvoeren door gebruik te maken  van  het  portaal  (bijvoorbeeld  bepaalde  informatie  opzoeken  of  een  vragenlijst  invullen).  Op  deze  manier  kunnen  we  technische  aspecten  en  de  gebruiksvriendelijkheid  evalueren,  zodat  het  portaal  zo  goed  mogelijk  aansluit  bij  de  eindgebruikers. Vanaf december 2013 zullen de eerste patiënten in de evaluatiestudie instromen. Deze patiënten zullen  het portaal 4 maanden gebruiken. Centraal staat de vraag hoe de diverse onderdelen van het portaal worden ervaren als  zij gebruikt worden in de dagelijkse praktijk. Door middel van een voor‐ en nameting zullen we ook in kaart brengen wat  de mogelijke effecten zijn op patiënt empowerment, fysieke activiteit, arts‐patiënt communicatie en kwaliteit van leven.  Ook zullen wij de ervaringen van behandelaars onderzoeken. 

  Contact   Postdoc onderzoeker: dr. Wim Groen. [email protected] ‐ 020‐5127486.   Promovendus: drs. Wilma Kuijpers. [email protected] ‐ 020‐5127486.   Projectgroep: Prof. dr. Wim van Harten, Prof. dr. Neil Aaronson, Dr. Hester Oldenburg, Dr. Michel Wouters.   Antoni van Leeuwenhoek, Amsterdam. 

7

 

A‐CaRe 2: Telerevalidatie 1  

 

            De onderzoeker  Ik ben Thijs Tönis, promovendus bij Roessingh Research and Development (RRD) en Universiteit  Twente. Na mijn studie Elektrotechniek ben ik in 2005 begonnen als junior onderzoeker bij RRD,  waar ik betrokken ben geweest bij meerdere tele‐monitoring en treatment projecten. Sinds 2011  ben ik betrokken bij het telerevalidatie subprogramma van A‐CaRe2. Naast de meer technische  rol  die  ik  binnen  dit  project  heb,  voer  ik  ook  mijn  promotieonderzoek  uit  binnen  dit  project.  Hierbij richt ik mij op het onderzoeken van de mogelijkheid van het schatten van fysieke fitheid  tijdens het dagelijks leven. 

   

Het project   Het  deelproject  telerevalidatie  heeft  als  doel  de  (fysieke)  oncologische  revalidatie  in  de  thuissituatie mogelijk te maken. Hiertoe wordt door middel van ambulante meetinstrumenten  (sensoren,  dagboekjes  etc.)  de  gezondheidsstatus  en  uitvoer  van  de  behandeling  in  de  eigen  thuissituatie  gemonitord  en  wordt  door  middel  van  feedback  (geautomatiseerd  en/of  via  de  zorgprofessionals)  de  patiënt  gecoacht.  Het  onderzoek  zal  zich  richten  op  patiënten  die  als  curatieve behandeling voor hun kanker een long‐ of buikoperatie hebben ondergaan.     Een van de aspecten waarop de behandeling gestuurd kan worden is de fysieke fitheid. Fysieke   fitheid voor operatie is onder andere gerelateerd aan de kans op postoperatieve complicaties,   en is na de operatie een sterke voorspeller voor onder andere kwaliteit van leven en   vermoeidheid. Het is niet praktisch, te kostbaar en te intensief voor een patiënt om verandering   van fysieke fitheid tijdens een oefenprogramma meerdere keren d.m.v. een maximaal test te bepalen. Meer ideaal zou  het zijn als fysieke fitheid zonder de patiënt te veel te belasten, nauwkeurig buiten het laboratorium bepaald kan worden.  Een belangrijke vraag is hoe fysieke fitheid objectief gemeten kan worden in de thuissituatie. Ik zal d.m.v. experimenteel  onderzoek in zowel het laboratorium als de thuissituatie onderzoeken of fysieke fitheid door middel van de koppeling van  hartslag en activiteiten niveau nauwkeurig bepaald kan worden. 

  Stand van zaken   Voortbordurend  op  een  laboratorium  studie,  hebben  we  een  experiment  opgezet  waarbij  we  VO2max  schatten  op  basis  van  hartslag  en  activiteiten  data  gemeten  gedurende  6  dagen  tijdens  het  dagelijks  leven.  Om  het  concept  te  testen  richten  we  ons  onderzoek  in  eerste  instantie  op  gezonde  proefpersonen  tussen  de  40  en  70  jaar.  Gouden  standaard  tijdens  dit  experiment  is  een  maximaal  test  uitgevoerd  op  een  fietsergometer.  Op  dit  moment  zijn  26  van  de  55  proefpersonen geïncludeerd en hebben 12 proefpersonen het hele protocol doorlopen. We verwachten de tot eind 2013  te meten en begin 2014 de eerste resultaten te hebben.   

Contact   Promovendus: ir. Thijs Tönis, [email protected], 053‐4875750  Projectgroep: Prof. dr. Miriam Vollenbroek‐Hutten, Prof. dr. ir. Hermie Hermens.  Roessingh Research and Development, Telemedicine group, Enschede, the Netherlands  University of Twente, Faculty of Electrical Engineering, Mathematics and Computer Science, Telemedicine group,  Enschede, the Netherlands           

8

 

A‐CaRe 2: Telerevalidatie 2 De onderzoeker 

Ik  ben  Josien  Timmerman,  promovendus  bij  Roessingh  Research  and  Development  en  de  Universiteit Twente in Enschede. Van 2011 t/m 2016 ben ik, samen met Thijs Tönis, werkzaam  als  onderzoeker  binnen  het  deelproject  van  AcaRe2  ‘Telerevalidatie’.  Na  mijn  studie  ergotherapie heb ik eerst praktijkervaring opgedaan in de zorg als behandelaar en adviseur. Na  afronding  van  de  master  Bewegingswetenschappen,  ben  ik  in  2011  gestart  bij  RRD/UT.  De  opgedane  kennis  en  (praktijk)ervaring,  heb  ik  tot  nu  toe  goed  kunnen  gebruiken  binnen  het  project ‘Telerevalidatie’, waarin we ons (mede) richten op beweeggedrag, beweeginterventies  en vergroten van self‐management van cancer survivors. 

  Het project  Het  primaire  doel  van  het  project  is  het  implementeren  van  een  telerevalidatie  dienst  voor  cancer  survivors  die  een  curatieve long‐ of buikoperatie hebben ondergaan. Deze dienst maakt het mogelijk om  oncologische revalidatie aan te  bieden in de eigen thuissituatie van de patiënt. Hiertoe wordt door middel van ambulante meetinstrumenten (sensoren,  dagboekjes etc.) de gezondheidsstatus en uitvoer van de behandeling in de eigen thuissituatie gemonitored. Door middel  van feedback (geautomatiseerd en/of via de zorgprofessionals) wordt de patiënt gecoacht hoe hij zijn gezondheidsstatus  verder kan verbeteren. De verkregen informatie over de gezondheidsstatus en voortgang van de behandeling zal voor de   betrokken behandelaar(s) en patiënt via een webportaal inzichtelijk worden gemaakt.  De patiënt zal dit portaal tevens gebruiken om oefeningen die door zijn behandelaar  zijn  voorgeschreven,  te  bekijken  en  uit  te  voeren.  In  de  komende  jaren  zal  mijn  onderzoek  zich  richten  op  het  ontwikkelen  van  bovengenoemde  thuisrevalidatie  behandelmodules  in  nauwe  samenwerking  met  behandelaars  en  gebruikers,  de  evaluatie ervan en bijdragen aan de implementatie van de telerevalidatie dienst in de  dagelijkse zorg.       

Stand van zaken   De afgelopen twee jaar van het onderzoek waren vooral gericht op het in kaart brengen van de gezondheidsstatus van de  doelgroep  en  de  wensen  van  de  patiënten  en  behandelaars  ten  aanzien  van  oncologische  revalidatie  thuis.  Dit  heeft  geleid tot een pakket van eisen voor de revalidatie service, op basis waarvan de service op dit moment ontworpen wordt.  Het  komende  jaar  zullen  we  de  ontworpen  service  in  verschillende  experimenten  testen  op  gebruikersvriendelijkheid,  relevantie en haalbaarheid. De bevindingen van deze experimenten zullen gebruikt worden om de service steeds verder  te verbeteren en aan te laten sluiten bij de wensen en verwachtingen van de behandelaars en patiënten. 

  Contact  Josien  Timmerman,  promovendus;  prof  dr.  Miriam  Vollenbroek‐Hutten,  hoofdonderzoeker  en  promotor.  Roessingh  Research  and  Development,  cluster  Telemedicine,  Roessinghsbleekweg  33b,  7522  AH,  Enschede.  Universiteit  Twente,  Biomedical Signals and Systems, Enschede  Contact: [email protected]; 053 4875721      

9

A‐CaRe 2: A‐Work. Terugkeer naar Werk

 

De  onderzoeker   Ik ben Angela de Boer, projectleider van het A‐CaRe 2 sub‐project A‐WORK: Werkhervatting door Oncologische  Revalidatie bij Kanker. Tot 1 augustus 2013 was Iris Groeneveld post‐doc op dit project.                    

Het project  Het primaire doel van de A‐WORK studie is het evalueren van de haalbaarheid,   wenselijkheid, en het ervaren nut van begeleiding bij werkhervatting aan mensen met kanker   tijdens chemotherapie.  Secundaire doelen zijn het bepalen van (tijd tot) werkhervatting, veranderingen in fitheid,   vermoeidheid en kwaliteit van leven, en kosten. De A‐WORK interventie vindt plaats binnen het   Medisch Centrum Haaglanden in Den Haag en de Isala Klinieken in Zwolle, en bestaat uit twee   onderdelen:  1) Eén tot drie gesprekken met een bedrijfsartsconsulent over de gevolgen van kanker  voor  werk  en  de  mogelijkheden  voor  geleidelijke  werkhervatting.  De  bedrijfsartsconsulent  geeft  onafhankelijk  advies,  op  basis  van  o.a.  gegevens  over  de  fitheid van de patiënt.   2)  Een  matig  tot  hoog  intensief  trainingsprogramma  bestaande  uit  interval‐  en  krachttraining.  De  training  is  twee  keer  per  week  een  uur,  twaalf  weken  lang,  onder  begeleiding  van  een  ervaren  fysiotherapeut.  Voor  en  na  de  interventie  neemt  de  sportarts een maximaaltest af. Vragenlijsten worden afgenomen op baseline, en na 1,  4, 6, 12 en 18 maanden.  

  Stand van zaken   Op 1 september 2011 zijn we begonnen met de inclusie van patiënten. Met medewerking van enthousiaste oncologen,  oncologieverpleegkundigen,  sportartsen  en  fysiotherapeuten  ging  de  werving  en  interventie  meteen  van  start.  Bij  het  einde  van  de  inclusie  op  1  september  2013  waren  er  123  oncologische  patiënten  binnen  de  studie.  Er  zijn  nog  geen  resultaten omdat de follow‐up nog bijna 18 maanden gaat duren. Wel blijkt dat de meeste deelnemers in staat zijn de  training vol te houden, al dan niet op een wat lager pitje dan gepland. In persoonlijke interviews vertelden patiënten die  al  eerder  een  beweegprogramma  hebben  gevolgd  dat  bewegen  een  positief  effect  had  op  werkhervatting  en  productiviteit, onder andere doordat hun ervaren energieniveau toenam.   In 2014 zullen we starten met de implementatiestudie van A‐WORK,   in samenwerking met de overige vier projecten binnen A‐CaRe2, in   verschillende ziekenhuizen.  

  Contact Projectgroep: Dr. Angela de Boer, prof dr. Monique Frings‐Dresen.   Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid,   Meibergdreef 9, AMC, Amsterdam.  020‐566‐5323, [email protected]

10

A‐CaRe 2: Economische evaluatie   De  onderzoeker   Mijn  naam  is  Janne  Mewes  en  ik  ben  werkzaam  bij  de  vakgroep  Health  Technology  and  Services  Research  aan  de  Universiteit  Twente  in  Enschede.  Hier  voer  ik  sinds  2011  mijn  promotieonderzoek  uit  naar  de  kosteneffectiviteit  van  revalidatie  voor  kankerpatiënten.  Voordat  ik  aan  dit  onderzoek  begonnen  ben  heb  ik  gezondheidswetenschappen  in  Twente  gestudeerd  en  me  tijdens  mijn  master  in  economie  en  organisatie  en  beleid  van  de  gezondheidszorg  gespecialiseerd.  Het  doel  van  mij  onderzoek  is  de  kosteneffectiviteit  en  budget impact van oncologische revalidatie in kaart te brengen.        

Het project  Revalidatie  voor  kankerpatiënten  omvat  zorg  die  aan  de reeds  bestaande  zorg toegevoegd  wordt. Bijzonder  in  een  tijd  waar de kosten in de zorg snel stijgen is het belangrijk om te kijken in hoeverre de kosten die deze nieuwe zorg met zich  meebrengt in verhouding staan met de effectiviteit, en of het ook wel betaalbaar is. De laatste jaren is al veel onderzoek  gedaan naar de effectiviteit van oncologische revalidatie, maar goed onderzoek naar de kosteneffectiviteit ontbreekt. Ook  is  het  zo  dat  tot  nu  toe  interventies  zoals  ontwikkeld  binnen  A‐CaRe  nog  niet  altijd  door  de  zorgverzekering  vergoed  worden.  Wanneer  economische  evaluaties  over  oncologische  revalidatieinterventies  beschikbaar  zijn,  kan  de  beslissing  om  zorg  wel  of  niet  te  vergoeden  beter  genomen  worden.  In  dit  project  onderzoeken  we  daarom  zowel  de  kosteneffciviteit van oncologische revalidatie, als de invloed van kankerrevalidatie op het zorgbudget.     

Stand van zaken   Nadat  we  in  kaart  gebracht  hadden  wat  al  bekend  is  over  kosteneffectiviteit  van  oncologische  revalidatie  zijn  we  aan  de  slag  gegaan  met  het  onderzoeken  van  de  kosteneffectiviteit van cognitieve gedragstherapie voor vrouwen die door de behandeling  voor  kanker  vervroegd  menopausale  klachten  hebben  gekregen.  Hier  hebben  we  gevonden  dat  vooral  cognitieve  gedragstherapie  een  kosteneffectieve  behandeling  is  en  dat  de  kosten  die  gemaakt  worden  om  te  bereiken  dat  één  patiënt  significant  minder  klachten ervaart, relatief laag zijn.   Ook onderzoeken we op het moment de budget impact van de return‐to‐work interventie. We hebben gevonden dat de  kosten voor de interventie heel snel terug verdiend zouden worden als de interventie kan bereiken dat patiënten (eerder)  terugkeren  naar  werk,  of  in  staat  zijn  om  meer  uren  te  werken.  Toch  is  de  financiering  nog  problematisch.  Zorgverzekeringen  vergoeden  de  kosten  van  de  interventie  maar  gedeeltelijk  en  de  baten  komen  voornamelijk  bij  de  patiënt en de werkgever terecht. Daarom willen we nu in kaart brengen hoe de financiering in andere landen geregeld is  en of er andere mogelijkheden voor de financiering zijn die meer prikkels geven tot het vergoeden van de kosten.   Daarnaast  ontwikkelen  we  op  het  moment  een  nieuwe  benadering  om  revalidatieprogramma´s  die  uit  meerdere  interventies bestaan op kosteneffectiviteit te evalueren. De uitdaging hierbij is dat meestal  alleen bekend is hoe effectief  de aparte interventies zijn, maar niet wat de totale kosten en effecten zijn als ze als één geheel aangeboden worden.    

Contact  Promovendus:  drs. Janne Mewes – [email protected] – 053 489‐3905  Projectgroep:   dr. Lotte Steuten, prof. dr. Wim van Harten, prof. dr. Maarten IJzerman      Health Technology and Services Research, Universiteit Twente, Enschede 

  

11

A‐CaRe 2: Implementatie Onderzoek

 

De  onderzoeker  Graag wil ik mijzelf aan jullie voorstellen. Mijn naam is Charlotte IJsbrandy en ik ben  sinds 1 april dit jaar werkzaam als promovendus bij de afdeling IQ healthcare van het  Radboud Universitair Medisch Centrum. Ik ben afgestudeerd in de Geneeskunde en ga,  onder leiding van Rosella Hermens van de afdeling IQ healthcare, Nelleke Ottevanger  van  de  afdeling  Medische  Oncologie  en  Wim  van  Harten  van  het  NKI‐AVL,  de  in  het  “Alpe  d’HuZes  Cancer  Rehabilitation  Research  program”  (A‐CaRe)  ontwikkelde  programma’s voor patiënten met kanker implementeren en evalueren.

 

    Het project  Dit  project  richt  zich  op  de  implementatie  van  rehabilitatieprogramma’s  voor  patiënten  met  kanker  in  de  dagelijkse  praktijk.  In het eerste deel van het project zullen wij nagaan welke rehabilitatieprogramma’s voor patiënten met kanker effectief  zijn en welke geschikt zijn om te gebruiken in de dagelijkse praktijk.  Hierna onderzoeken we wat de knelpunten zijn om rehabilitatieprogramma's in de dagelijkse praktijk te implementeren.  Graag willen we hierbij duidelijk krijgen welke knelpunten professionals en patiënten ervaren bij het uitvoeren van deze  programma’s en wat hen kan helpen om deze knelpunten op te lossen.  Gebaseerd  op deze  kennis  ontwikkelen  we  tools  om de  implementatie van  de  rehabilitatieprogramma’s  te  verbeteren.  Daarnaast zijn de e‐tools, ontwikkeld in de andere deelprogramma's van A‐CaRe2, beschikbaar.  Vervolgens  zullen,  naar  behoefte  van  de  deelnemende  ziekenhuizen,  deze  tools  gebruikt  gaan  worden  om  de  rehabilitatieprogramma’s te implementeren in 10 zorginstellingen in Nederland. Na een jaar willen wij evalueren wat het  succes en de haalbaarheid is geweest van de implementatiestrategie.  

Stand van zaken   Op  dit  moment  zitten  wij  in  de  voorbereidende  fase  van  de  implementatie,  waaronder  het  werven  van  geschikte  zorginstellingen  valt.  Ook  zijn  we  bezig  om  inzicht  te  krijgen  in  de  knelpunten  van  de  implementatie  van  rehabilitatieprogramma’s in de dagelijkse praktijk. Dit doen we met literatuuronderzoek en binnenkort zullen we ook een  kwalitatief onderzoek starten. In het kwalitatief onderzoek zullen we professionals, patiënten en mensen werkzaam in de  organisatie van de zorg (o.a. managers) interviewen.  Verder evalueren wij nu de huidige kennis over geschikte strategieën voor implementatie van rehabilitatieprogramma’s.  In  2014  zal  gestart  worden  met  de  daadwerkelijke  implementatie  van  rehabilitatieprogramma’s  voor  patiënten  met  kanker in 10 Nederlandse ziekenhuizen. Halverwege 2016 verwachten we alle metingen afgerond te hebben en zullen de  resultaten gepresenteerd worden. 

  Contact  Promovendus: drs. C. (Charlotte) IJsbrandy: [email protected] ‐ 024‐36 66 271.   Begeleidingsgroep: dr. R.P.M.G. Hermens, dr. P.B. Ottevanger en prof. dr. W. H. van Harten.   Radboud Universitair Medisch Centrum, Afdeling IQ‐healthcare, Nijmegen   

12

Recente Publicaties   ™ Braam  KI,  van  der  Torre  P,  Takken  T,  Veening  MA,  van  Dulmen‐den  Broeder  E,  Kaspers  GJ.  Physical  exercise  interventions for children and young adults during and after treatment for childhood cancer. Cochrane Database  Syst Rev 2013;4: CD008796.    ™ Buffart  LM,  Galvão  DA,  Chinapaw  MJ,  Brug  J,  Taaffe  DR,  Spry  N,  Joseph  D,  Newton  RU.  Mediators  of  the  resistance and aerobic exercise intervention effect on physical and general health in men undergoing androgen  deprivation therapy for prostate cancer. Cancer 2013; in press.    ™ Buffart  LM,  Ros  WJG,  Chinapaw  MJM,  Brug  J,  Knol  DL,  Korstjens  I,  van  Weert  E,  Mesters  I,  van  den  Borne  B,  Hoekstra‐Weebers  JEHM,  May  AM.  Working  mechanisms  of  a  physical  exercise  program  for  improvement  in  cancer survivors’ quality of life. Psycho‐Oncology 2013; in press.    ™ Buffart LM, Galvão DA, Brug J, Chinapaw MJ, Newton RU. Evidence‐based physical activity guidelines for cancer  survivors:  current  guidelines,  knowledge  gaps  and  future  research  directions.  Cancer  Treat  Rev  2013  [Epub  ahead of print].    ™ Groeneveld  IF,  de  Boer  AG,  Frings‐Dresen  MH.  Physical  exercise  and  return  to  work:  cancer  survivors’  experiences. J Cancer Surviv. 2013; 7: 237‐246.  ™ Kuijpers  W,  Groen  WG,  Aaronson  NK,  van  Harten  WH.  A  systematic  review  of  web‐based  interventions  for  patient  empowerment  and physical  activity  in chronic diseases:  relevance for  cancer  survivors.  J  Med  Internet  Res 2013;15: e37.  ™ Mewes  JC,  Steuten  LM,  IJzerman  MJ,  van  Harten  WH.  Effectiveness  of  multidimensional  cancer  survivor  rehabilitation  and  cost‐effectiveness  of  cancer  rehabilitation  in  general:  a  systematic  review.  Oncologist  2012;  17: 1581‐1593.  ™ Persoon  S,  Kersten  MJ,  van  der  Weiden  K,  Buffart  LM,  Nollet  F,  Brug  J,  Chinapaw  MJM.  Effects  of  exercise  in  patients treated with stem cell transplantation for a haematological malignancy: A systematic review and meta‐ analysis. Cancer Treat Rev 2013; 39: 682‐690.                                

 

 

 

 

13

Recente Presentaties  

               

™ Januari  2013.  Timmerman  J.  Daily  physical  Activity  Patterns  in  Cancer  Survivors.  4th  Bio‐Medical  Engineering  Conference. January 24‐25. Egmond aan Zee (oral presentation).  ™ Januari  2013.  Tönis  TM,  van  Vollenbroek‐Hutten  MMR,  Hermens  HJ.  Combining  heart  rate  and  accelerometer  data to estimate physical fitness. 4th Bio‐Medical Engineering Conference. January 24‐25. Egmond aan Zee (oral  presentation).  ™ Maart 2013. Braam K.I, H.M. Meijer H.M., Veening M.A., van Dulmen‐ den Broeder E, G.J.L. Kaspers G.J.L., Takken  T.  Reasons  for  non‐participation  in  a  combined  physical  exercise  and  psychosocial  training  intervention  for  children with cancer. Amsterdam kindergeneeskunde symposium, March 28, Amsterdam, the Netherlands (oral  presentation).  ™ Mei  2013.  Mewes,  J.C.,  Steuten,  L.M.G.,  IJzerman,  M.J.,  Harten,  W.H.  van  (2013).  Evaluating  the  cost‐ effectiveness  of  multicomponent  rehabilitation  guidelines.  ISPOR  18th  International  Meeting,  May  18‐22,  New  Orleans, US (poster presentation).   ™ Mei  2013.  Mewes,  J.C.,  Steuten,  L.M.G.,  Duijts,  S.F.A.,  Oldenburg,  H.S.S.,  Beurden,  M.,  Stuiver,  M.M., Hunter,  M.S., Kieffer, J.M., Harten, W.H. van, Aaronson, N.K. (2013). Cost‐effectiveness of cognitive‐behavioral therapy  and physical exercise for alleviating treatment‐induced menopausal symptoms in breast cancer patients. ISPOR  18th International Meeting, May 18‐22, New Orleans, US (poster presentation).   ™ Mei  2013.  Buffart  LM.  Physical  Activity  for  Cancer  survivors.  State  of  the  Art  and  Future  Research  Directions.  Annual meeting of the International Society of Behavioural Nutrition and Physical Activity (ISNBPA). Ghent May  22‐25 2013, Belgium (invited keynote lecture).  ™ Mei  2013.  Kampshoff  CS.  Barriers  and  facilitators  of  physical  activity  and  exercise  adherence  among  cancer  survivors.  Annual  meeting  of  the  International  Society  of  Behavioural  Nutrition  and  Physical  Activity  (ISNBPA).  Ghent May 22‐25 2013, Belgium.  ™ Juli 2013. Mewes, J.C., Steuten, L.M.G., IJzerman, M.J., Aaronson, N.K., Duijts, S.F.A., Van Harten, W.H. (2013).  Evaluating the cost‐effectiveness of multicomponent rehabilitation guidelines. IHEA World Congress, July 7‐10,  Sydney, Australia.   ™ September 2013. Mewes, J., Groeneveld, I., De Boer, A., Frings‐Dresen, M., IJzerman, M., Steuten, L., Van Harten,  W.  (2013).  Budget  impact  analysis  of  a  return‐to‐work  intervention  for  cancer  patients.  European  Cancer  Congress, September 27 – October 1, Amsterdam, the Netherlands (poster presentation).   ™ September 2013. Kuijpers W; Groen WG; Wouters, MWJM; Oldenburg, HSA; Aaronson NK; van Harten, WH. An  interactive  portal  for  patient  empowerment  in  cancer  survivorship.  European  Cancer  Congres  (ECCO),  Amsterdam, the Netherlands (poster presentatie).  ™ Oktober 2013. Timmerman J. Towards Cancer Rehabilitation at Home. Design of a Telerehabilitation Service for  Lung Cancer Patients. World Conference on Lung Cancer. 26‐30 October, Sydney, Australia (oral presentation).  ™ Oktober  2013.  Timmerman  J.  ReaLcaRe:  Recovery  after  lung  resection.  Ungoing  longitudinal  cohort.  World  Conference on Lung Cancer. 26‐30 October, Sydney, Australia (poster presentation). 

 

 

 

14

SAVE THE DATE !    

A‐CaRe Symposium     

 

     

7 Juli 2014         

Programma onderdelen:  ™ Presentaties over de resultaten van A‐CaRe 1  ™ Presentaties over de vorderingen van A‐CaRe 2  ™ Interessante lezingen van internationale experts         

 

 

 

15