DOSSIER nieuwe solidariteit
Denk niet aan een olifant! Maar al te vaak nemen wij de frames – met bijbehorende waardesystemen – over van onze opponenten. Als we het gesprek over de kunsten werkelijk willen toespitsen op de waarden die ons aan het hart gaan, moeten we onze eigen frames opwerpen, laten Anne Breure en Emke Idema zien.
Door Anne Breure en emke Idema Waarde collega, We schrijven u omdat we het willen hebben over de taal die wij gebruiken. Wij, mensen werkzaam in de podiumkunsten (van wie u er waarschijnlijk ook een bent) en eigenlijk nog breder, wij burgers van Nederland en Europa. Hier, in Theatermaker, willen we spreken over het taalgebruik in het theaterveld. We vragen ons af in welke mate wij (de mensen in de podiumkunsten) ons bewust zijn van de taal die we gebruiken als we praten over het belang van ons werk. In hoeverre weten we onze eigen toon te zetten als we spreken met collega’s, vrienden, beleidsmakers of politici? In hoeverre nemen we de woorden over van een discours dat elders is bepaald en in hoeverre versterken we zo het systeem dat dat discours vertegenwoordigt? Wij geloven dat woorden niet alleen iets beschrijven maar ook iets produceren. Dat taal iets doet. Dat de woorden die we gebruiken bepaalde ideeën belichamen en dat het gebruik van die woorden deze ideeën verder brengt. Zo zou ons taalgebruik ook een van de toegankelijkste manieren kunnen zijn om verzet te bieden tegen waar we het niet mee eens zijn. We schrijven u omdat
Amerikaanse cognitief taalwetenschapper. Hij beschrijft frames als mentale structuren, die worden opgeroepen door taal en bepalen hoe wij de wereld zien. Frames zijn waardesystemen waarop we baseren wat we goed of slecht vinden. Ze geven vorm aan de doelen die we onszelf stellen, de plannen die we maken en wat we zien als een goede of een slechte uitkomst van onze daden. Ze zijn eveneens leidend voor hoe we beleid maken en hoe we onze instituten opzetten. Als Lakoff praat over framing of reframing (eerder ‘herframen’, proactief, dan ‘tegenframen’, reactief) dan heeft hij het over het door taal activeren van waardesystemen die passen bij wat de spreker belangrijk vindt. Het boekje van Lakoff wordt gezien als een basiswerk als het over framing gaat en kan ons instrumenten geven in het debat over kunst.
we geloven in de potentie van taal tot verzet en verandering. We zijn niet de enigen; de roep om een bewustzijn over de taal die we spreken is er een die we de laatste tijd op steeds meer plekken horen. Op het vijftigjarig jubileum van de faculteit Theaterwetenschappen van de UvA sprak Annemie Vanackere, intendant van het Hebbel-am-Ufer Theater in Berlijn, erover. Het onderwerp werd door verschillende mensen geagendeerd op de bijeenkomsten van De Agenda, het platform voor gesprek over de toekomst van de podiumkunsten. En in Nieuwe Grond, het randprogramma van het Nederlands Theater Festival in september, riep dramaturg Tobias Kokkelmans tijdens een betoog over de aristocratisering van het theaterveld op om ‘tegen te framen, keihard tegen te framen’, ofwel verzet te bieden door ons taalgebruik. Maar wat is tegen-framen precies en hoe doe je het?
Denk niet aan een olifant! ‘Waar denk je vervolgens aan?’ zegt Lakoff, ‘precies, aan een olifant.’ Lakoff legt uit hoe de frames in ons hoofd worden geactiveerd door taal. Elk woord roept informatie op, in beeld of in een ander soort kennis. Hij geeft het simpele voorbeeld van de olifant. Het woord ‘olifant’ activeert in je hersenen het concept van een olifant; je ziet een vaag beeld in je hoofd of je denkt aan een verzameling kenmerken (bijvoorbeeld ‘groot, grijs, slurf’). Vaak worden er ook gerelateerde concepten geactiveerd (bijvoorbeeld ‘Afrika’, ‘ivoor’ of ‘Côte d’Or’). Als je wilt voorkomen dat je gesprekspartner aan een olifant denkt, werkt het niet om te zeggen: ‘Denk niet aan een olifant!’ Met de ontkenning van een zin worden dezelfde concepten geactiveerd. Je moet het hebben over waar jij het ook daadwerkelijk over wilt hebben. Het basisprincipe van framing is: ‘Gebruik nooit de taal van de ander.’
Olifant
De taal van de ander
Don’t think of an elephant! is de titel van een boekje uit 2004 met als ondertitel ‘know your values and frame the debate, the essential guide for progressives’, geschreven door George Lakoff, een
Een nabijer voorbeeld dat om reframing vroeg was het idee van kunst als ‘linkse hobby’, de term die in 2010 werd gemunt door Geert Wilders. We herkennen dat deze woorden een frame
43
theatermaker 1/2015
dossier nieuwe solidariteit
en de bijbehorende waardesystemen te identificeren. Bij ‘linkse hobby’ ging dat vrij eenvoudig, maar als we wat verder kijken blijkt het lang niet altijd zo simpel te zijn. Een voorbeeld is de Nationale Cultuurindex, een instrument ‘om de staat van cultuur te meten’. In december 2013 werd deze ‘AEX Index voor de Cultuur’ door De Boekmanstichting (‘het studiecentrum voor kunst, cultuur en beleid’) op de Amsterdamse Theaterschool gepresenteerd met een Powerpoint-presentatie vol lijndiagrammen die concurrentiekracht, consumptie en geldstromen in kaart brachten. De studenten in het publiek leken in eerste instantie wat weerstand te voelen tijdens de presentatie, ‘maar,’ zo sloot de student-presentatrice uiteindelijk af, ‘het is vast heel fijn dat we dit hebben, wij zijn gewoon niet zo goed met cijfers.’ De Nationale Cultuurindex werd zo door velen, van Kunsten ’92 tot aan de studenten in de hal van de Theaterschool, vrijwel kritiekloos omarmd. Inclusief alle frames die hij met zich meebracht met woorden als ‘AEX-index’, ‘consumptie’ en ‘concurrentiekracht’ en de implicaties die deze frames hebben voor dat wat wij als succesvol zien.
Sociale verandering
anne breure foto friso keuris
oproepen waarmee we het niet eens zijn; het staat voor een waardesysteem dat niet het onze is. Er worden twee frames opgeroepen die op een slimme manier in elkaar grijpen: een frame dat gaat over het verschil tussen links en rechts en een frame dat gaat over het verschil tussen hobby en werk. Het verschil tussen ‘hobby’ en ‘werk’ is dat werk de samenleving dient en een hobby een vrijetijdsbesteding is die ter ontspanning wordt beoefend. Door het woord ‘hobby’ te combineren met het woord ‘links’ wordt gesuggereerd dat linkse partijen geld over de balk smijten door het te besteden aan een nutteloos tijdverdrijf, terwijl rechtse partijen zich
44
met het ‘echte werk’ bezighouden. Wat je nu volgens Lakoff absoluut niet moet doen is de term overnemen en benadrukken dat kunst geen linkse hobby is. Ook de ontkenning van de term activeert het frame van kunst als linkse hobby. Met andere woorden: wij hebben zojuist – in tegenstelling tot wat we zouden willen – dit frame en dit waardesysteem (opnieuw) bij u geactiveerd. In plaats daarvan, zegt Lakoff, zouden we moeten spreken vanuit onze eigen positieve waarden, zodat we de frames activeren waarin we zelf geloven. De eerste stap in het reframe-proces is om het frame van de ander te herkennen
Wanneer we de stelling ‘het draagvlak voor theater neemt af’ willen weerleggen, kunnen we dit onderbouwen door te zeggen dat dat niet het geval is, door bijvoorbeeld naar de Cultuurindex en de daarin genoteerde publieksaantallen te wijzen. ‘Het draagvlak neemt toe’ is dan ons tegenframe. Volgens Lakoff is dat een klassieke fout. We blijven zo namelijk het waardesysteem dat ‘draagvlak’ met zich meebrengt (het afmeten van succes aan publieksaantallen bijvoorbeeld) bevestigen. Het is het discours waarop het beleid is gebaseerd waartegen we drie jaar geleden protesteerden. Is het mogelijk dat we deze waarden niet goed meer herkennen als de waarden waartegen we ons wilden verzetten? Natuurlijk willen we onjuistheden meteen corrigeren, en dat werkt ook wel op de korte termijn, maar als we echt
theatermaker 1/2015
dossier nieuwe solidariteit
‘Kunst is niet het enige veld dat zich in deze tijd door het neoliberale discours lijkt te laten kapen’
emke idema foto saris & den engelsman
verandering willen en duurzaam de ruimte die kunst inneemt willen verdedigen, dan moeten we dat doen vanuit onze eigen waarden. Als je daadwerkelijk wilt reframen, zul je de successen moeten benoemen die gedefinieerd zijn volgens jouw waardesysteem. Op die manier activeer je dat frame ook bij de ander. Volgens Lakoff is reframing sociale verandering. Kunst is niet het enige veld dat zich in deze tijd door het neoliberale discours lijkt te laten kapen; in de zorg, de academische wereld, het onderwijs gebeurt het net zo goed. De basiswaarde van kunst, wat ons betreft, is dat kunst nu juist de ruimte biedt om andere waarden voor te stellen. Om vanuit een ander waardesysteem dan het dominante te kijken naar de wereld om ons heen. Kunst ‘reframet’ onze blik, soms vanuit de fantasie, soms vanuit abstractie, soms vanuit alle concreetheid. Kunst
kan ruimte bieden voor de ontmoeting met wat je niet kent, ruimte om burger te zijn in plaats van consument, ruimte om te luisteren, ruimte om het niet te weten, ruimte voor experiment, ruimte voor kwetsbaarheid, voor mysterie, ruimte om de tijd te nemen, ruimte voor schoonheid, ruimte om na te denken en te reflecteren, ruimte voor zingeving. Ruimte voor een orde die anders is dan de heersende – en precies die waarde maakt dat kunst van existentieel belang is voor een samenleving, of sterker, voor een democratie. Omdat democratie alleen daar wezenlijk bestaat waar verschillende waardesystemen worden voorgesteld.
we blijven creëren door middel van taal. Als wij haar in de theatersector helder weten uit te drukken, kunnen wij en ook anderen haar beter zien. En pas als we die andere realiteit zien kunnen we voor het belang ervan opkomen, en kunnen we ook naar andere waarden handelen.
Hoe meer deze ruimte onder druk komt te staan, hoe belangrijker het is deze waarde te blijven benoemen. Er bestaat een realiteit buiten de concepten ‘productafname’, ‘draagvlak’, ‘publieksaantallen’ en ‘winst’. Die realiteit moeten
Anne Breure studeerde af aan de Theaterschool in Amsterdam en behaalde vervolgens haar MA Art and Politics aan de Goldsmiths University of London. Sinds november 2014 is ze artistiek directeur van Het Veem Theater.
Met collegiale groet, Anne Breure en Emke Idema Emke Idema is theatermaker. Ze volgde de performance-opleiding in Maastricht, studeerde een jaar geleden af van DasArts en heeft een MA in de Nederlandse taal- en letterkunde.
45
