2012
Niets mis met afhankelijk zijn Gedrag verandert niet louter door financiële prikkels Cultuurverandering is een uitdaging
I N H OUD
Colofon ZELF is een eenmalig magazine van de Landelijke Cliëntenraad (LCR). De inhoud is bedoeld om discussies aan te zwengelen
4
Alles tegen
12
Waardering
19
over wat 'zelf doen' eigenlijk
Allemaal afhankelijk
betekent: nu en in de toekomst.
Mensen zijn sociale wezens. Ze
Sjoukje Tel is 'zelfdoener' (mét de
Hoe zorg je ervoor dat 'moeilijke'
hebben elkaar nodig om te kunnen
juiste ondersteuning) in optima
groepen bijstandsgerechtigden toch
Uitgevers
functioneren. Als iemand geen
forma: zo kan het óók.
(vrijwillig) aan de slag gaan? Werkt
Branko Hagen
werk meer heeft, is afhankelijk-
boeten of belonen? Of is waardering
Else Roetering,
heid ineens verdacht. Socioloog Jan
het sleutelbegrip?
Landelijke Cliëntenraad
Willem Duyvendak zet autonomie in
19
een historisch perspectief. MeeConceptontwikkeling,
doen is op zich prima als hierin
coördinatie en eindredactie
maar niet wordt doorgeslagen.
13
Rietje Krijnen
Weinig vertrouwen Teksten
Alles tegen of alles mee hebben:
Branko Hagen
als niemand je de juiste weg wijst,
Henk van Houtum
maakt het allemaal niets uit.
Rietje Krijnen Josephine Krikke
6
20
Cultuurverandering De samenleving is aan het veranderen. De rol van de centrale overheid wordt minder groot. Burgers gaan
Civil society
meer voor elkaar betekenen. Voor-
Corrector
Meer eigen verantwoordelijkheid,
zitter Gerrit van der Meer meent dat
Barbara Bosman,
zelfregie, autonomie: begrippen die
verzet op den duur niet succesvol is.
Landelijke Cliëntenraad
passen bij civil society. Die huidige zorgzame samenleving, zegt hoog-
Fotografie
leraar civil society Paul Dekker, heeft
Vanda Biffani
een eigen, nieuw gezicht gekregen.
Financiële prikkel
14
Fotobureau Dijkstra
Flink bezuinigen op uitkeringen,
Ivar Gloudemans
dát leidt wel tot arbeidstoename.
Arnaud Mooij
Financiële prikkels blijken echter
UvA Jeroen Oerlemans
zelden gedragsverandering teweeg
Professional-cliënt
Jeroen Poortvliet
te brengen. Dr. Will Tiemeijer van de
Het is voor zowel de cliënt als de
Wetenschappelijke Raad voor het
professional moeilijk om een balans
Regeringsbeleid: "Onderzoek naar
te vinden tussen zelfregie en regie
motieven, levert veel meer op".
door de professional. De vragen
iStockphoto Vormgeving
Column
Wil Scholten
Dikke ikke • Henk van Houtum
9
22
die aan cliënten worden gesteld zijn vaak tegenstrijdig. Dr. Hans Bosselaar en collega's voerden een onderzoek uit voor Welder naar zelfregie.
Aan deze uitgave kunnen geen
10
16
rechten worden ontleend.
Levenskunst
Overname van artikelen met
Filosoof Joep Dohmen verafschuwt
Als het gaat om meedoen, is aan-
bronvermelding alleen na
macho-vrijheid en pleit voor posi-
sluiten bij de interessewereld van
uitdrukkelijke schriftelijke
tieve vrijheid waarin iedereen ont-
jongeren met een lichte verstande-
toestemming van de uitgever
dekt dat niemand het alleen redt
lijke beperking van belang. Voetbal
Soms is een initiatief zo eenvoudig
en auteur.
en dat we allemaal hoe dan ook op
kan een sleutelpositie innemen, zo
dat de vraag opdoemt: waarom is
anderen leunen. Dit zegt weer iets
ontdekten samenwerkingspartners
dit niet eerder gedaan: Een 'Harrie'
over de noodzaak om zelf iets voor
MEE Noord West Holland en voetbal-
begeleidt zijn directe collega's op de
anderen te willen betekenen.
vereniging AZ.
werkvloer. Het werkt!
September, 2012
2 ZELF 2012
Meedoen
24
Ik ben Harrie
INTRO
Zelf Zelfredzaamheid, eigen verantwoordelijkheid, zelfre-
Wie niet zelfredzaam is wordt afgeschilderd als bankzit-
gie, eigen kracht. Het zijn begrippen die we steeds
ter (in plaats van cliënt van de sociale zekerheid) of
vaker horen vallen. In de politiek zijn deze begrippen
mogelijke fraudeur. Mensen die zich niet zelf weten te
helemaal populair: niet de overheid, maar mensen
redden krijgen al snel het etiketje opgeplakt dat het
moeten zelf hun problemen oplossen. Zij worden geacht
hun eigen schuld is dat ze niet werken of mee kunnen
zelfstandig en zelfwerkzaam te zijn.
doen in de samenleving.
Is daar iets mis mee? Nee, helemaal niet. Zelfredzaam zijn is goed en prettig.
De LCR belicht in deze uitgave op verschillende manie-
Wanneer het lukt zelf je leven in te richten, voel je jezelf
ren het belang van zelfredzaamheid, maar ook de nood-
ook verantwoordelijk voor je eigen situatie. En daarmee
zaak die zelfredzaamheid te ondersteunen, desnoods
voor anderen.
levenslang.
Maar is er iemand te vinden die werkelijk alles zelf
Wie moet eigenlijk verantwoordelijkheid nemen om
doet?
mensen de kans te geven zelfredzaam te zijn? Als de
Een directeur van een groot bedrijf zorgt er voor dat
Staat dit goed zou doen, worden al die ‘niet’-zelfredza-
anderen hem assisteren: de managementassistent om
men niet afhankelijk van gemeenten en instanties.
zijn agenda te beheren, de financiële en HRM-afdelingen
Tijd voor een debat over de positie van cliënten in de
ondersteunen de directeur. Zo kan deze niet alleen tijd
sociale zekerheid en zorg. Want in het beleid is de posi-
besparen, maar hij doet waar hij zelf goed in is en orga-
tie van de client zelf onvoldoende gewaarborgd.
niseert ondersteuning waar hij zelf minder sterk in is. Voor veel mensen in de sociale zekerheid – en ook in de zorg - is dat niet anders. Om zelf regie te kunnen voeren over hun leven hebben zij ook assistentie nodig. Die is niet wezenlijk anders dan bij de manager. Het enige verschil is dat mensen in de sociale zekerheid minder goed toe- en uitgerust zijn om
zelf hun leven te organiseren. Zij hebben tijdelijk of structureel beperkingen die maken dat zij niet in staat zijn zelf weer regie te pakken. De instanties waar zij een beroep op doen, zijn er vaak niet op gericht mensen zoveel als mogelijk (weer) zelf de regie in handen te geven Het is erg gemakkelijk om ervan uit te gaan dat mensen
zelfredzaam kunnen zijn. Redden zij zich niet, dan vallen zij in de armen van gemeenten en zorginstellingen. Die hebben op hun beurt te kampen met vele (bezuinigings)maatregelen en zijn zelf bezig met hun eigen problemen. Het laatste waar de aandacht op wordt gericht is op de versterking van de zelfredzaamheid of de langdurige ondersteuning om een persoon zo
zelfstandig mogelijk te laten leven, onderwijs te volgen en te werken. 3 ZELF 2012
S A M E N LE VI N G Tekst: Rietje Krijnen Foto: UvA Jeroen Oerlemans
Niets mis met afhankelijk zijn Mensen zijn sociale wezens. Ze hebben elkaar nodig om te kunnen functioneren. Dat lijkt ineens raar te worden als iemand geen werk meer heeft. Dan moet iedereen zijn eigen boontjes kunnen doppen. Wie niet snel aan de slag komt of minder goed mee kan doen, heeft het allemaal aan zichzelf te wijten, zo luidt het politieke mantra. Socioloog Jan Willem Duyvendak zet de autonome mens, zoals die nu wordt gepropageerd, in historisch perspectief. "Als het eigenlijk niet draait om autonomie, maar om bezuinigen, dan moet dát worden gezegd!"
Het begon allemaal in de jaren zestig. ‘Links’ zette een
en voortdurend anderen nodig in de samenleving. Het
behoorlijke vaart achter het mondig maken van de
is een volstrekt onsociologisch beeld om iedereen het
mens. Iedereen moest autonoom kunnen zijn. "Gehan-
zelf uit te laten zoeken. Het is ook naïef om te denken
dicapten konden niet langer weggestopt worden in
dat mensen het wel alleen kunnen redden. Dat kan
instituten in bossen", zegt Jan Willem Duyvendak. "Ze
niemand. We zijn allemaal afhankelijk van belastinggeld
moesten meedoen in de samenleving, ongeacht hun
om maar eens een voorbeeld te noemen. Iedereen doet
vermogen of ze daar wel of niet toe in staat waren.
voortdurend beroep op anderen, alleen wordt dat niet
Vrouwen konden niet langer thuis blijven. Iedereen
zo gezien. Als ik een belastingdeskundige inschakel, is
moest en moet voor zichzelf kunnen zorgen. Dat streven
dat normaal. Als iemand hulp inroept om aan een baan
is op zich prima, als er niet in doorgeslagen wordt. Je
te komen of vraagt om zijn leven op orde te brengen,
ziet nu dat liberalen dit gedachtengoed hebben overge-
dan is dat afschrikwekkend. Die verschillende interpre-
nomen, maar er een andere vertaling aan hebben gege-
tatie van ‘afhankelijkheid’ is vreemd."
ven. Je mag niet langer afhankelijk zijn van anderen. Dat is erg en problematisch."
‘Eigen kracht’ De terminologie vindt hij ook zo verschrikkelijk. For-
Vraagverlegenheid
muleringen als ‘mensen in hun eigen kracht zetten’ en
Onafhankelijkheid is het grootste goed geworden.
‘regie over hun eigen leven geven’ zijn volledig geaccep-
Alleen dan deug je, is het credo. Terwijl er behoorlijk
teerd in de politiek, maar zijn goed beschouwd absurd.
wat mensen zijn die dat niet kunnen vanwege allerlei
"Regie over je eigen leven voeren, geeft aan dat je
redenen. "Het is al lang het geval dat mensen wordt
buiten jezelf staat en dat je eigen leven losstaat van
verteld dat ze voor zichzelf moeten zorgen", zegt Duy-
die regie. Iedereen voert regie over zijn eigen leven,
vendak. "Daardoor durven ze vaak niet meer om hulp
ook als de uitkomst niet maatschappelijk geaccepteerd
te vragen. Natuurlijk, er blijven altijd brutale mensen
is. In eigen kracht zetten! Het meest bizarre voorbeeld
over. En er is ook altijd een groep die misbruik maakt
hiervan hoorde ik over een onderzoek onder licht ver-
van voorzieningen, maar dat deel is veel kleiner dan
standelijk gehandicapte jongeren. Daaruit bleek dat hun
wordt gedacht. Het overgrote deel probeert het zelf uit
ouders vaak ook licht verstandelijk gehandicapt zijn. Wat
te zoeken, maar slaagt daar steeds minder goed in. Er is
zei die politicus: ‘we moeten hen in hun eigen kracht
een vraagverlegenheid ontstaan. Als je een ander alleen
zetten’. Waar heb je het dan over? Dan ben je zo verwe-
al om advies vraagt, moet je namelijk toegeven dat je
ven met terminologie en vind je het normaal om zoiets
iets niet weet en dat is moeilijk. Je moet het allemaal
te zeggen. Die mensen doen het maximale binnen hun
zelf weten, waardoor er een schroom ontstaat om ande-
vermogen. Meer is er niet. Accepteer dat nu eens."
ren in te schakelen. Dat is allemaal het gevolg van het
Er is, zegt Duyvendak, soms wat nodig om mensen
prediken van zelfredzaamheid. Dat is het hoogste ideaal
eigen verantwoordelijkheid te kunnen laten nemen.
geworden. Anderen nodig hebben, is sneu."
Dat moet worden geaccepteerd. "Als je zegt, in tijden van bezuinigingen, dat mensen nu eigen verantwoor-
Allemaal afhankelijk En het klopt niet, benadrukt hij. "We hebben allemaal 4 Armoede Magazine 2010
delijkheid moeten nemen, dan zeg je ook dat ze dat de afgelopen jaren niet hebben gedaan. Dat is niet zo. Dat
We hebben allemaal en voortdurend anderen nodig in de samenleving is wel degelijk gebeurd. Punt is dat het niet iedereen
werk komen. Terwijl met wat hulp mensen wel degelijk
gelukt is om bijvoorbeeld aan het werk te komen. Zij
mogelijkheden krijgen. "De inzet van professionals is
hebben dan dus niet hun eigen verantwoordelijkheid
verdacht geworden. Het punt is dat mensen zonder
genomen? Zijn zij wel alleen verantwoordelijk? Je kunt
professionele begeleiding soms al
ook zeggen dat de samenleving niet de verantwoorde-
snel doodlopen. Als jij niet weet welke
Prof. Dr. Jan Willem Duyvendak is UvA-
lijkheid heeft genomen om een baan aan te bieden die
wegen je moet bewandelen en je zit
hoogleraar Algemene Sociologie en
bij hen past. Of dat politiek en werkgevers zich te veel
in een omgeving die je de netwerken
leider van programmagroep ‘Dynamics
afzijdig hebben gehouden. Aan de ene kant worden
ook niet kan bieden, dan loop je al
of Citizenship and Culture’. Hij is tevens
mensen ‘schuldig’ verklaard omdat ze tekort schieten,
gauw vast. Als daarentegen iemand
voorzitter van de Nederlandse Sociologi-
aan de andere kant worden verplichtingen voor werkge-
je wijst welke kant je op moet gaan,
sche Vereniging.
vers om mensen aan de slag te helpen hoe langer hoe
je laat zien dat je andere mogelijkhe-
Duyvendak heeft vele publicaties over
meer afgebouwd. Dat is eenzijdig beleid. Je moet wel
den hebt, dan gebeurt er veel meer.
sociale verbanden op zijn naam staan
banen hebben om aan de slag te kunnen. Ben je dan
Alleen zal dat op de juiste manier
zoals 'De staat en de straat' en 'De
‘fout’ als er die er niet zijn? Wie is er dan schuldig? En
moeten gebeuren. Er moet niet wor-
mixfactor - integratie en segregatie in
wie is het slachtoffer? Juist de mensen die geen baan
den gezegd: ga jij maar eens zakjes
Nederland'.
hebben. En die krijgen dan de schuld van alles. Dat is op
plakken. Die beweging moet je samen
zichzelf genomen erg vreemd."
met mensen maken, anders wordt het niets en is er alleen maar verzet.
Weg wijzen
Mensen die geen werk hebben of een beroep moeten
Er is, zo stelt Duyvendak, maar weinig gesproken over
doen op voorzieningen zitten niet anders in elkaar dan
de ‘verantwoordelijkheid’ van bedrijven die mensen
anderen! Iedereen wil waardering krijgen voor wat hij of
de WAO in gestuurd hebben. Of de slechte begeleiding
zij doet."
van laaggeschoolden die daardoor moeilijk aan het 5 ZELF 2012
Civil society bestaat, maar heeft nu een ander gezicht Als het gaat over ‘eigen regie’ in optima forma, dan komt al snel ‘civil society’ om de hoek kijken. Het begrip heeft de laatste jaren vooral opgeld gedaan binnen gemeenten. Wie propageert dat mensen meer zelf moeten doen, hoeft ook minder zorg of assistentie te regelen. Paul Dekker van het Sociaal en Cultureel Planbureau (en hoogleraar Civil society aan de Universiteit van Tilburg) geeft zijn bespiegeling op wat civil society zou kunnen betekenen.
6 ZELF 2012
"Er bestaan vele definities van civil society. Eén ervan is
bedrijfsleven juist als bedreiging van de civil society
– en die is momenteel populair en tamelijk liberaal - dat
zien. Voor sommige theoretici vormen familie- en
mensen in de samenleving vooral de eigen regie voeren
vriendschapsbanden de kern van de civil society, voor
en niet afhankelijk zijn van instanties. Dat betekent dus
anderen hebben ze er niets mee te maken.
ook dat de overheidsbemoeienis minimaal is. Je kunt je
Van al deze omschrijvingen kun je niet zeggen: de ene
afvragen of je dat wilt. Je kunt civil society ook opvatten
is correct en de andere is het niet. Zelf ben ik geneigd
als een samenleving waarin burgers zich juist bemoeien
de civil society te zien als iets van de publieke sfeer
met het landsbestuur en publieke voorzieningen. Dat
met een politieke oriëntatie, maar ja, ik ben dan ook
is historisch een minstens zo valide definitie als dat er
politicoloog.
helemaal geen politiek of overheid bij komt kijken. Er
Of je het nou betitelt als civil society of niet, er is bij
zijn omschrijvingen die het bedrijfsleven als deel van
beleidsmakers - en ook onder de bevolking - een wens
de civil society zien en andere omschrijvingen die het
om weer meer een zorgzame samenleving te worden
CIVIL S OCI ET Y Tekst: Rietje Krijnen Foto: Jeroen Poortvliet
Het lijkt alsof mensen steeds egoïstischer zijn geworden. Maar dat blijkt helemaal niet waar te zijn.
waarin mensen in eigen kring elkaar opvangen en
het ook dat je geen subsidie ontvangt, geen gebruik
verzorgen.
maakt van een gebouw dat de overheid betaald heeft,
Dat klinkt heel mooi en het is niet alleen een utopie
geen professionals inschakelt. Dan ben je helemaal
want vroeger ging het ook meer op die manier. De
onafhankelijk, maar met het risico dat die organisatie-
wereld zag er toen echter anders uit omdat familiever-
vorm geen lang leven beschoren is.
banden en buurten op een andere manier waren georganiseerd. Tegenwoordig werkt een groot deel van de
‘Ik wel’
mensen betaald buiten familie- en buurtverbanden. Dat
Heel veel mensen nemen ergens hun verantwoordelijk-
geldt ook voor de traditionele zorgers: vrouwen. Bete-
heid voor, ook al wordt gedacht dat dat niet zo is. Ze
kent dit dan dat er niets terecht kan komen van ‘zorgen
zorgen ervoor dat de buurt netjes blijft, zijn er voor de
voor elkaar’. Of dat het een verdacht begrip moet zijn?
kinderen bij hun sportverenigingen, organiseren zaken rondom hun werk. En door te roepen dat we meer ‘eigen
Cynisch
verantwoordelijkheid’ voor onze naasten moeten nemen
Het grappige is: niemand kan tegen die omschrijving
– verzorgen van onze ouders bijvoorbeeld – suggereert
zijn, want je wilt toch niet dat anderen aan hun lot
de overheid dat we dat niet doen. Mensen doen dat
worden overgelaten? Iedere burger zorgt op de een
wél. Onderling veronderstellen ze dat ‘de ander’ minder
of andere manier wel voor een ander. Hetzelfde geldt
doet dan zijzelf.
voor mensen ‘in hun eigen kracht zetten’. Ook daar kan
Onbedoeld is dat ook een reactie op wat de overheid
niemand tegen zijn. Natuurlijk moeten mensen vanuit
propageert. Die roept: jullie moeten meer doen. Als je
hun eigen mogelijkheden zoveel als kan voor zichzelf
van jezelf weet dat je al veel doet, denk je dus blijkbaar
zorgen.
dat heel veel anderen hun handen niet uit de mouwen
Het punt is dat de termen worden gebruikt om iets
steken. En dan lijkt het alsof mensen steeds egoïstischer
anders te bereiken. Dus worden ze voor politieke doel-
zijn geworden. Maar dat blijkt helemaal niet waar te
einden gebruikt. Daar kun je heel cynisch van worden
zijn. Kijk maar naar de mensen om je heen: waarschijn-
en je afzetten tegen die boodschap. Je kunt echter
lijk doen de meeste bekenden wel wat voor een ander.
ook erkennen dat mensen voor bepaalde alledaagse
Van de rest weten we het niet en geloven we wel dat ze
steun en hulp wel heel erg afhankelijk van instanties
weinig en steeds minder doen. Dat pessimisme wordt
zijn geworden. Of liever: ze zijn afhankelijk gemaakt.
gevoed door verontrustende mediaberichten en cam-
In die zin is het goed om mensen duidelijk te maken
pagnes. Terwijl het veel beter zou zijn om aan te geven:
dat ze zich meer verantwoordelijk moeten voelen voor
er gebeurt al heel veel en op sommige vlakken zou er
hun eigen leven en niet direct moeten kijken naar wat
nòg meer mogelijk zijn.
een overheid te bieden heeft. Het is daarom niet altijd
Je moet als overheid weten dat bepaalde groepen erg
negatief.
gefrustreerd zijn geraakt of geen traditie hebben van vrijwilligerswerk. Je kunt erover praten hoe je dat gaat
Afhankelijkheid
aanpakken, maar je bereikt het tegendeel als je hen
Een deel van de afhankelijkheid is vrij logisch omdat we
wegzet als mensen die geen verantwoordelijkheden
nu eenmaal een samenleving hebben die erop ingericht
nemen.
is om vangnetten te bieden. Zoals mensen die een uitkering krijgen. Kijk je naar mensen die zich in cliënten-
Balans
raden verenigen dan zou je kunnen stellen dat het een
De overheid zal altijd een vinger in de pap hebben,
vreemde situatie is: je zit in een afhankelijke positie en
want een deel van de verantwoordelijkheid hebben
probeert daarbinnen je kracht te laten gelden. Dat staat
burgers bij die overheid neergelegd. Burgers zitten om
in principe haaks op het idee dat je als trotse burger je
allerlei redenen namelijk niet te wachten op heel veel
eigen leven inricht. Toch hoeft dat zeker niet het geval
eigen inbreng. Als de keuze wordt voorgelegd of ze voor
te zijn. Mensen organiseren zich voortdurend in afhan-
de verbetering van de buurt een buurtbudget kunnen
kelijke posities. Onafhankelijkheid is namelijk een lastig
krijgen en de boel zelf kunnen uitzoeken, willen ze dat
begrip. Als je praat over ‘zuivere’ civil society betekent
over het algemeen niet. Want er spelen sociale verban-
7 ZELF 2012
Ab Harrewijn-rede 2012 Paul Dekker mocht tijdens het jubileumcongres van de
In het perspectief van de civil society zijn cliëntenraden
Landelijke Cliëntenraad de Ab Harrewijn-rede uitspre-
grofweg ook een teken van verwording.
ken. Hij trok een vergelijking tussen cliëntenparticipatie
(...)
en civil society. Een deel van zijn rede: "In definities
U begrijpt dat op deze wijze bezien de cliëntenraden
van de civil society gaat het ofwel om een deel van
geen onderdeel zijn van een ideale civil society. Ze
de samenleving of om een goede samenleving, een
organiseren afhankelijke cliënten in plaats van vrije
beschaafde, civiele samenleving. In het eerste geval
burgers; behartigen slechts een bijzonder belang in
staan vrijwillige verbanden, verenigingen en lossere
plaats van gerichtheid op het algemeen belang, houden
verbanden centraal. In ieder geval is het geen staat/
geen afstand tot de overheid, maar perfectioneren de
overheid en in de overgrote meerderheid van definities
afhankelijkheidsrelaties met de instituties van en rond
ook geen markt/bedrijfsleven of gezin/privésfeer. Als
de overheid.'
ideaal van de samenleving heeft de civil society ver-
(...)
schillende betekenissen. Van oudsher is er de tegenstel-
In de reëel bestaande civil society kunnen we ook
ling tot de dictatoriale en dominante staat: als ideaal
veel positiever tegen de cliëntenraden aankijken. De
van een samenleving die zichzelf reguleert en bestuurt
behartiging van het specifieke belang van uitkeringsont-
door vrijwillige verbanden, door burgers die uit zijn op
vangers is waardevol voor die groep en ze is van hoger
het ontdekken en ontwikkelen van hun gemeenschap-
belang als bijdrage aan de balans van maatschappelijke
pelijke belangen, tolerant tegenover de diversiteit van
krachten en van de responsiviteit en verantwoording
opvattingen en belangen in hun midden (geweldloos,
van de betreffende uitvoeringsorganisaties.
respectvol, ook terughoudend in de behartiging van
(...)
het eigenbelang) en de overheid kritisch volgend en
Met het oog op de discussies die u gaat voeren over
bereid om te protesteren. Kijken we naar de ontwik-
vernieuwing van de participatie besluit ik met twee
keling van het ideaal in Nederland, dan zien we dat de
punten: Probeer niet alle mogelijke behoeften en be-
afgelopen jaren dat dat laatste politieke element naar
langen die uw cliënten hebben als cliëntenbelangen
de achtergrond is verschoven. (...) Dan de cliëntenraden.
te formuleren. Cliënt zijn is een kwetsbare positie,
Uitgangspunt is de afhankelijke positie van gebruikers,
kwetsbaarder dan van de consument op de markt, die
klanten, patiënten enzovoorts, van instellingen. Die
met een koopkrachtige vraag ook naar een concurrent
positie wil je versterken. Het gaat om een betere behar-
kan stappen. De rol van cliënt is veel kleiner dan die van
tiging van de specifieke belangen van die gebruikers,
de burger."
tegenover het management, eventueel ook tegenover
(Voor de complete rede, kijk bij Ab Harrewijnrede op
de wetgever, andere regelgevers, financiers enzovoorts.
www.landelijkeclientenraad.nl)
Het leven van moderne mensen is veranderd en daardoor zijn accenten anders gaan liggen.
den mee: een buurman die de hele dag thuis is, heeft
we nu wel en dat is ons opgedrongen. De werkelijk-
allicht meer inbreng dan iemand die de hele dag werkt
heid ziet er anders uit. Jongeren nemen hun baan
en weinig tijd kan besteden aan de buurt. Er moet een
wél serieus. We leveren uit eigen beweging ook een
bepaalde balans worden gevonden en dus is het nodig
bijdrage aan onderwerpen die verder van ons afstaan
om bijvoorbeeld een gemeentebestuur te hebben dat
zoals het milieu en ontwikkelingslanden. En dat doen
beslist. Mensen willen wél inspraak en willen ook best
we niet alleen individueel, maar ook georganiseerd, als
hun handen uit de mouwen steken, maar ze willen het
leerlingen van een school die aan een actie meedoen,
liefst dat een democratisch orgaan op enige afstand een
of als eigenaren of werknemers van een winkel die iets
beslissing neemt, zodat er een balans blijft.
doen voor de buurt.
Dan gaat het er niet over dat mensen geen eigen verantwoordelijkheid willen nemen, maar dat ze vinden
Accenten
dat ze belasting betalen en een gemeenteraad kiezen
Wat wel zo is: het leven van moderne mensen is ver-
die hierover gaat. Die heeft verantwoordelijkheden te
anderd. De onderlinge verbanden zijn gewijzigd en dat
nemen, is de gedachte.
zorgt er ook voor dat accenten anders zijn gaan liggen. Feit is dat mensen zich voor anderen in de samenleving
Werkelijkheid Dat wil niet zeggen dat burgers daarmee al hun verantwoordelijkheden van zich afschuiven. Zo’n beeld hebben 8 ZELF 2012
inzetten, maar je moet wel accepteren dat dat op een andere manier gebeurt dan vijftig jaar geleden."
CO LUM N Econoom Henk van Houtum is professor in de geopolitiek aan de Radboud universiteit en de Universiteit van Bergamo.
Dikke ikke De diagnose is helder. De kwaal die de westerse wereld in een diepe crisis heeft doen belanden was een teveel aan graai- en hebzucht. We wilden het allemaal zelf doen, voor onszelf hebben en allemaal moest het nu. Meer, meer, meer. Zelfs al moesten we daarvoor risicovol lenen bij uitzuigers en woekeraars. Verblind voor de gevaren van onze verlangens naar het altijd meer. Het gevolg was een economie als een egonomie, waarin de competitie om het eigenbelang gepaard ging met een groeiend onderling wantrouwen, meer controles en procedures, en solidariteitsverschraling. We leden aan het syndroom van het dikke-ikke. Tot zover de diagnose. Nu het medicijn. Dan zou je als redelijk denkend mens verwachten dat de ideologie die voor de ineenstorting heeft gezorgd eens flink zou indikken. Dat we eindelijk eens durven afvallen van ons heilloze geloof. Van het meer, meer, naar een verstandig minder, minder, minder. Maar niets is minder waar. Ja, die politiek van het minder is er wel. Maar dan vooral om dezelfde failliete economische politiek van het meer te kunnen voortzetten. Want er wordt vooral bezuinigd op de bouwstenen van de solidaire samenhang, zoals gezondheidszorg, sociale zekerheid, kinderopvang, onderwijs, cultuur en ontwikkelingshulp. Ware aderlatingen. Tegelijkertijd met deze verdergaande druk op het sociale weefsel probeert men het consumentenvertrouwen - lees: het stimuleren van de inhaligheid – weer aan te jagen. Consumeren moet, want consumeren is goed voor de economie en de economie is goed voor ons allen, dus consumeren moet, desnoods op krediet. Want de overheid is geen geluksmachine. We moeten het zelf doen. En als je niet meedoet, is dat je eigen schuld. Het klinkt als de doorzichtige managersmantra ‘succes is een keuze‘ dat zo populair was in de zeepbeleconomie van de jaren 90 die nu geklapt is. Waarin langs de kant staan iets is voor freeriders en losers. Maar alsof er niets is gebeurd wordt er doodleuk een nieuwe zeepbel gemaakt van hetzelfde sop. Het is een van de meest bizarre paradoxen van deze tijd. De ideologie die opzichtig heeft gefaald, die van de markt-overheid als beschermer van het najagen van het zelfbelang, doet aan crisismanagement door zichzelf nog verder terug te trekken en de verantwoordelijkheid van het eigen falen af te wentelen op de zwakste schouders. En dat onder het mom van solidariteit. Er lijkt niets geleerd. Hoogste tijd voor een dokter met een ander behandelplan. Uitzuigers en aderlatingen zijn niet meer van deze tijd. 9 ZELF 2012
L EV ENSKU NST Tekst: Josephine Krikke Foto: Arnaud Mooij
Levenskunst is beseffen dat je afhankelijk bent van anderen
Filosoof Joep Dohmen houdt zich sinds tien jaar bezig met levenskunst. ‘We zijn afhankelijk van elkaar en moeten daarmee leren omgaan. Dát is autonomie.’
10 ZELF 2012
Twee keer heeft Joep Dohmen de oscarwinnende film
wordt’. Dan ontdekken we dat niemand het alleen redt
‘The Iron Lady’ gezien, over Margaret Thatcher, de
en dat we allemaal hoe dan ook op anderen leunen. En
eerste vrouwelijke premier van Groot-Brittannië. "De
dat zegt weer iets over de noodzaak om zelf iets voor
film roept ontroering op, omdat hij over een demente-
anderen te willen betekenen.
rende oude vrouw gaat die een zekere hulpeloosheid uitstraalt", zegt Dohmen. "Maar deze 'vrouw van staal'
Zelfzorg
voerde een keiharde neoliberale politiek. Ze wilde
In zijn bezorgdheid over de veronderstelde maakbaar-
alles wat te maken had met solidariteit en sociale
heid van het individu vond Dohmen inspiratie bij de
ondersteuning kortwieken onder het motto: ik, dochter
Franse filosoof Michel Foucault (1926 – 1984). Foucault
van een kruidenier, heb mezelf op eigen kracht opge-
bestudeerde de 'zorg voor het zelf' van denkers uit de
werkt. Als jij dat wilt, als je je maar genoeg inspant,
Klassieke Oudheid zoals Socrates, Plato, Aristoteles en
kun jij ook alles bereiken."
de stoïcijnen. Zelfzorg heeft volgens Dohmen twee kan-
Tot zijn grote ergernis is dat precies het machobeeld
ten. De ene is het overleven. Hoe houd je het beheer
over vrijheid dat onze cultuur domineert. Dohmen
over je leven? De andere gaat meer over de kwaliteit
stelt daar een andere opvatting van 'positieve vrijheid'
van leven. Hoe krijg je een zinvol leven? Die twee
tegenover: we moeten leren met onze vrijheid om te
dimensies zijn de pijlers van de bestaansethiek.
gaan en ontdekken wat zelfsturing is, ‘een doener te
Zelfzorg is niet los te zien van anderen, stelt Dohmen.
zijn die zelf beslist en niet iemand over wie beslist
"Niemand kan frank en vrij ronddobberen door het
We moeten niet slechts gebruiken, maar ook genieten, juist ook van gewone dingen.
leven. Mensen zijn afhankelijk en kwetsbaar en levens-
zijn er veel mensen die te dik zijn en een ongehoorde
kunst gaat over hoe je jezelf daartoe verhoudt. Daarom
keuzevrijheid genieten."
is het zoeken van steunpunten zo belangrijk. Het idee van absolute vrijheid dat vaak aan ons wordt voorgesteld, is megalomane onzin."
Vrijheidspraktijk Een ander woord voor levenskunst is ‘vrijheidspraktijk’: ons leven is van begin tot eind in beweging, op weg
Buitenkant
naar minder of meer vrijheid. Ons denken, voelen en
Lange tijd bestudeerde Dohmen de 'binnenkant' van
waarderen speelt daarin mee. Dohmen: "Er zijn magere
mensen: hun denken, willen en voelen. Hoe moet je
jaren waarin je helemaal vastzit, weinig geld hebt en
je als individu opstellen in een wereld waarin je wel
weinig erkenning, maar dat kan ook weer veranderen."
of geen geld hebt, of wel of geen macht, wel of geen
Zijn eigen leven zat jarenlang lang vast: een laag inko-
erkenning krijgt? Tegenwoordig richt hij zich meer
men, hard werken, weinig erkenning. Dat veranderde
op de 'buitenkant': de invloeden van de omgeving
op slag in 2007. Hij kreeg erkenning als filosoof, werd
op iemands leven. "Stel: iemand heeft een uitkering
hoogleraar, zijn boeken werden een bestseller en hij
en fotografeert, doet vrijwilligerswerk of schrijft
kreeg een prachtige woning aangeboden.
gedichten. Hij krijgt daar veel waardering voor van zijn
Al die jaren hielp de steun van anderen hem er door-
vrienden. Dan heeft hij weinig in materiële zin, maar
heen. "In de tijd dat ik bijvoor
wel veel levenslust ontwikkeld omdat zijn sociale
beeld een uitkering ontving
omgeving hem erkent."
maar intussen wel teksten
Joep Dohmen (1949) is een van de meest
Intussen weet Dohmen ook wel dat veel mensen zich
schreef, knapte ik op wanneer ik
gelezen hedendaagse filosofen in Nederland.
wel druk moeten maken omdat ze nauwelijks het hoofd
met iemand contact had die iets
Hij publiceerde onder andere de boeken ‘Tegen
boven water kunnen houden. Maar dan nog speelt
van me las en er wat over zei.
de onverschilligheid. Pleidooi voor moderne
volgens hem iets anders mee. "Ook dan blijft het punt
Aandacht krijgen en aandacht
levenskunst’ (2007), ‘Brief aan een middelmatige
hoe je iets goed doet. Je kunt ontslagen zijn maar toch
geven, het is allebei zo belang-
man’ (2010) en samen met Maarten van Buuren
proberen je kind goed op te voeden, in beweging te
rijk. Ik ben nu in mijn filosofi-
‘De prijs van de vrijheid’ (2011). In 2008 schreef
blijven. Dat vormt de zingevingskant van de levens-
sche ontwikkeling zeker verder,
hij het essay voor de maand van de filosofie:
kunst: open en aandachtig blijven. We moeten niet alles
maar in die tijd kon ik beter
‘Het leven als kunstwerk’. Dohmen is hoogleraar
instrumenteel beschouwen: eten is niet alleen maar iets
vechten. Vrijheid is altijd relatief.
wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan
naar binnen werken, seks is wat anders dan porno, met
Maar nu kan ik wel weer beter
de Universiteit voor Humanistiek en tevens
iemand praten is niet alleen maar mededelen en goed
anderen op weg helpen. Vrijheid
verbonden aan humanistisch centrum voor
luisteren. We moeten niet slechts gebruiken, maar ook
is ook altijd relationeel."
onderwijs en opvoeding.
genieten, juist ook van gewone dingen."
Goed leven
WW Een goede kennis van Dohmen zit sinds twee jaar in de
De Amerikaanse filosoof Martha Nussbaum vindt
ww. "Hij heeft tientallen jaren in het onderwijs gewerkt
dat een leven pas kans van slagen heeft als eerst is
en moet nu zijn hand ophouden want als vijftigplus-
voldaan aan elementaire voorwaarden, zoals gezond-
ser kan hij geen nieuwe baan vinden. Hij vindt dat de
heidszorg, onderwijs, seksegelijkheid en een zekere
samenleving hem mishandelt. Een van de stomste
hoeveelheid geld. Dohmen is het daarmee volkomen
dingen die ik nu tegen hem zou kunnen zeggen is dat
eens, maar zet er toch ook een vraagteken bij. "Zelfs
hij aan levenskunst moet doen, te zeggen: je bent
als aan alle voorwaarden is voldaan, is het leven van
verantwoordelijk voor je leven en nu moet je jezelf zien
iemand daarmee dan meteen goed? Ik denk het niet.
te redden. Dat weet hij zelf ook wel, elke dag. Ik praat
Je ziet in het westen zoveel mensen die boven het
wel met hem over zijn rancune en raad hem met zijn
minimum leven, aan al die voorwaarden van Nuss-
partner in contact te blijven, bezig te blijven, zich niet
baum voldoen en toch geen 'goed leven' leiden. Omdat
op te sluiten met dvd’s in zijn werkkamer. Natuurlijk is
ze uitgeblust zijn, al jaren zonder plezier op dezelfde
het van belang dat hij zijn situatie onder ogen komt en
plek werken, of juist alleen maar op zichzelf gericht
niet vlucht in woede. Maar ontdekken wat hij nog graag
zijn. Ze zijn zelfredzaam maar ervaren weinig zin in het
zou willen doen en dat vormgeven, dat is voor hem de
leven."
beste therapie."
Wat wil je met je leven en hoe leef je met anderen?
Dohmen wil in zijn werk een wegwijzer zijn. "Levens-
Hij mist die grondhouding bij veel mensen, ook bij hen
kunst betekent niet zo goed mogelijk onafhankelijk
die het ogenschijnlijk heel goed hebben. "Aan de ene
worden. Het betekent nagaan wat je werkelijk wilt en
kant van het spectrum heb je mensen die verhongeren
beseffen dat je daarbij voortdurend afhankelijk bent van
en helemaal geen keuze hebben. Aan de andere kant
anderen en zij van jou."
11 ZELF 2012
PR A KTI J K
Sjoukje Tel
Altijd de wind mee zelfstandig en heb allerlei zorgverleners om me heen. Die werf ik voornamelijk onder studenten. Studenten zijn vaak op zoek naar dit soort baantjes. Daar kan ik hen dan aan helpen. Voor alle duidelijkheid: Sjors is er voor iedereen die wel een keer een beroep wil doen op hand- en spandiensten. Om te laten verven, boodschappen te laten halen, maar ook om de tuin bij te houden. Het zijn juist die klusjes die buiten het zorgaanbod vallen. Uit eigen ervaring weet ik hoe belangrijk het is dat je snel iemand kunt inhuren die werk voor je kan doen."
Zelfstandig ondernemer Sjoukje is pas sinds een jaar zelfstandig ondernemer. Voordat het zover was, heeft ze wel op allerlei knoppen moeten drukken om haar plan door te voeren. "Ik heb mijn arbeidsdeskundige moeten overtuigen van mijn plan. Dat is mij eigenlijk wel meegevallen. Ik had een bedrijfsplan op papier gezet en dat was erg helder. De arbeidsdeskundige kon daar achter gaan staan." Van het UWV krijgt ze een vergoeding om iemand in te huren die kan helpen bij de uitvoering van bepaalde taken. Sjoukje Tel praat door haar spierziekte moeilijk en is voor buitenstaanders niet goed verstaanbaar, maar daar heeft ze een oplossing op gevonden. Ze heeft mensen in dienst die voor haar telefoneren of lange teksten
Sjoukje Tel (34) heeft een progressieve spierziekte
typen, tolken bij klantbezoeken en intakegesprekken van studenten.
en is oprichter van Sjors Groningen. Sjors biedt een bemiddelingsplatform aan studenten en assistentie-
‘Ik heb mijn arbeidsdeskundige moeten overtuigen van mijn plan.’
Ondernemersfamilie
vragers. Het initiatief heeft ze helemaal zelf bedacht. "Ik
Ze heeft eigenlijk zelf alles met de hulp van familie
zat in een traject met een jobcoach om aan de slag te
opgezet. "Ik kom uit een ondernemersfamilie. Vanuit
gaan. Maar dat hele proces ging mij veel te langzaam. Ik
die hoek ben ik goed geholpen. Daardoor is ook alles
heb nu nog een Wajong-uitkering, maar op termijn wil
zo snel gegaan. Ik kan veel bedenken, maar ik heb toch
ik uit Sjors Groningen mijn eigen inkomen halen. Ik wil
andere mensen nodig. Dat heb ik zelf ook weer met
dit idee namelijk uitrollen in verschillende studenten-
studenten geregeld."
steden. Gaat dat eenmaal goed lopen, dan heb ik
Inmiddels is er vanuit verschillende hoeken erg enthou-
uiteindelijk een leuke en goede baan!"
siast gereageerd op haar initiatief. "Er zijn al behoorlijk wat studenten bij Sjors ingeschreven. En ik heb ook
Studenten Het idee voor Sjors is voortgekomen uit een interview dat Tel eens gegeven heeft over de manier waarop ze haar zorg heeft geregeld. "Daaruit kwam naar voren dat ik het allemaal prima voor elkaar had en dat ik dit ook aan andere mensen zou kunnen aanbieden. Ik woon 12 ZELF 2012
vragen van klanten. Zelfs van grotere klanten waaraan Sjors meerdere studenten kan 'koppelen'."
P R A K TIJ K
Bas Gaander en Sylvia Verhulst
Weinig vertrouwen in verbetering
Sylvia Verhulst (39) heeft een lange geschiedenis
Bas Gaander (47) is net weer werkeloos nadat hij
met baantjes, opleidingen, re-integratieprojecten. De
een tijdje heeft gewerkt in de keuken van een strand-
mavo heeft ze niet afgemaakt. Ze ging in de supermarkt
tent. Hij is bezig met de ontwikkeling van een nieuw
werken. Ze trouwde jong, kreeg op haar 19e haar eerste
idee dat hem ‘veel geld’ moet opleveren. "Elk jaar heb
kind en kwam thuis te zitten vanwege een depressie.
ik zo’n idee. Het ene werk ik verder uit dan het andere,
Kind twee en drie volgden. "Mijn man scheidde van me
maar het leuke is wel dat ik zo toch contact hou met
omdat ik te dik werd en nooit wat deed. Ik moest weer
vrienden die werken."
gaan werken. Dat heb ik gedaan, maar ik hield het niet
Bas heeft eigenlijk alles mee gehad. Hij is slim. Hij is
lang vol. Elke keer weer klachten: ik voelde me gewoon
succesvol geweest in sporten. Hij is creatief erg sterk.
niet goed."
"Ik ben het typische voorbeeld van een multi-talent dat
Ze kreeg de kans om een administratieve opleiding
tenonder gaat aan te veel sterke punten", zegt hij zelf.
te volgen. Dat deed ze, maar ook die maakte ze niet
"Inmiddels heb ik zes opleidingen gevolgd, maar ik heb
af. "Maar ik mocht toch een baantje op een kantoor
geen enkele voltooid, omdat het mij dan te saai werd.
gaan doen. Dat beviel me wel eventjes. Ik raakte toen
Het vooruitzicht om dan te moeten gaan werken in dat
toch weer depressief en moest het al na vijf maanden
vakgebied vond ik beknellend. Uiteindelijk had ik beter
opgeven. Daarna heb ik het nog eens geprobeerd. Die
wel ergens een richting in kunnen kiezen."
werkgever was heel erg vervelend tegen me en daar-
De loopbaan van Bas is zeer grillig. Hij heeft gewerkt bij
door raakte ik weer in de knoop met mezelf."
een theatergezelschap, een reclamebureau, restaurants
Sylvia kreeg uiteindelijk begeleiding, maar daar schoot
en bij tijdschriften.
ze niet veel mee op. "Meer van hetzelfde. Ik kan wel
"Ik zie wel eens mensen op tv die laaggeschoold zijn en
weer ergens gaan werken, maar er is altijd wat waar-
weinig kansen hebben op de arbeidsmarkt. Ik heb nog
door ik het niet meer zie zitten. Dan krijg ik maanden-
nooit begeleiding gekregen. Als ik heel eerlijk ben, zou
lang weer pillen en kom ik het huis niet uit. Ik wil wel
het voor mij wel goed zijn. Omdat ik te veel kan, lukt
hoor, maar het lijkt wel alsof ze niet naar me luisteren.
het me niet om me op één ding te richten. Eigenlijk is
Alsof ik steeds baantjes krijg bij lullige werkgevers of zo.
dat wel wat ik wil. Ik zou graag ergens willen werken en
Misschien kan ik beter weer naar de supermarkt. Vind ik
me dan verder willen ontplooien. Maar het lukt me niet.
ook best. Of helpen bij het kinderdagverblijf hier om de
Ik heb wel eens gevraagd of ik begeleiding kon krijgen,
hoek. Dat doe ik wel eens en daar word ik nou blij van.
maar dat is afgewezen omdat ik het zelf allemaal wel
Maar ja, dat is geen betaald werk."
kan."
13 ZELF 2012
‘Ik heb zes opleidingen gevolgd, maar ik heb geen enkele voltooid.’
Gedrag verandert niet louter door financiële prikkels Hoe maken mensen keuzes? Is het onvermogen om een baan te vinden altijd een keuze? En wat is er voor nodig om mensen te stimuleren aan de slag te gaan? Het zijn vragen die in de politiek vaak leiden tot één gedachte: als we mensen financiële prikkels geven, komen ze wel in actie. Dr. Will Tiemeijer van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) zegt dat dit een iets te simpele gedachte is: "Goed onderzoek naar de drijfveren van mensen kan veel meer opleveren".
heb geschreven is dat je er bij een beleidsopgave niet klakkeloos vanuit moet gaan dat mensen alleen maar denken aan geld. Ga eerst eens onderzoeken wat hun drijfveren zijn. Als je dat niet weet, weet je ook niet aan welke knoppen je moet draaien." Hij noemt een voorbeeld van het lerarentekort. Toen dat speelde werd direct gedacht: we bieden leraren een beter salaris en dan komen ze wel. "We zijn eerst eens gaan onderzoeken of dat werkelijk zo zou werken. En toen bleek dat jongeren die een beroep moeten kiezen helemaal niet primair afgaan op het salaris. Ze zijn veel
Will Tiemeijer heeft een aantal publicaties op zijn naam
meer geïnteresseerd in inhoudelijk aantrekkelijk werk,
staan over kiezen. ‘De menselijke beslisser’ en ‘Hoe
in bijvoorbeeld iets betekenen voor kinderen en moge-
mensen keuzes maken’ draaien om de psychologie van
lijkheden om zich te ontwikkelen. Het salaris alleen is
het beslissen, keuze en gedrag. Opmerkelijke bevindin-
niet voldoende om mensen te bewegen (weer) voor de
gen uit deze rapporten zijn dat sturen via financiële prik-
klas te gaan staan. Het klinkt volstrekt vanzelfsprekend.
kels lang niet altijd zal werken. Mensen hebben vaak
Toch is het beleid vaak anders."
andere motieven om ergens voor te kiezen. Of ze kiezen niet, want dat is ook een keuze.
Calculerend
"Als je strikt rationeel wilt kiezen, moet je veel informa-
Hij trekt de lijn door naar mensen met een uitkering. "Ik
tie verzamelen. Mensen hebben daar simpelweg niet
zou wel eens willen weten waarom mensen lang in de
altijd tijd voor. En een deel van de mensen kan het niet,
bijstand zitten. Daar kunnen allerlei redenen achter zit-
omdat daar speciale cognitieve vaardigheden voor nodig
ten. Niet alleen geld, maar ook: geen passende banen,
zijn. Daarnaast spelen andere motieven een rol. Mensen
niet genoeg opleiding of niet genoeg begeleiding om
weten wel dat ze bij het afsluiten van bijvoorbeeld
de stap naar werk te maken. Door dan alleen maar
een verzekering moeten kijken naar de goedkoopste
mensen financieel te prikkelen, kan je het risico lopen
prijs voor de meest complete dekking, maar worden
het tegendeel te bereiken."
toch beïnvloed door de manier waarop de keuze tus-
Het beeld doemt op van uitkeringsgerechtigden die
sen verzekeringen wordt aangeboden. De invloed van
er nauwelijks beter van worden als ze gaan werken.
dingen die niet ter zake doen is veel groter dan mensen
Dat zou toch ook een financiële overweging genoemd
denken."
kunnen worden? Tiemeijer: "Als je mensen heel erg als calculerende burgers gaat benaderen, gaan ze zich op
Altijd keuze
14 ZELF 2012
een bepaald moment ook zo gedragen. En dat wil je
De politiek wil de burger doen geloven dat iedereen
dan weer juist niet. Neem het Mantelzorgcompliment.
altijd een keuze heeft. Om bijvoorbeeld het eigen
Mensen doen iets voor een ander uit idealisme of
budget binnen de perken te houden. Om zelf regie over
omdat ze daarvan een goed gevoel over zichzelf krijgen.
het leven te gaan voeren. Het gaat er in de politiek
Toen dat Mantelzorgcompliment er kwam, werd hun
voortdurend om hoe je mensen zover krijgt dat ze eigen
hulp anders gedefinieerd. Toen was mantelzorg niet
keuzes maken of wenselijk gedrag vertonen. Tiemeijer
langer een teken van idealisme en betrokkenheid, maar
zegt dat dit een veel ingewikkelder proces is dan vaak
een ‘markttransactie’. Dan gaan mensen er anders naar
wordt gedacht.
kijken. En dus kwamen er opmerkingen dat het bedrag
"In het overheidsbeleid domineert sterk het idee dat
(250 euro) toch wel erg laag was, anderen waren boos
mensen uitsluitend op financiële prikkels afgaan. Maar
dat ze niets kregen. Het is hetzelfde verhaal van een
niet-financiële prikkels hebben vaak grote invloed,
kind dat karweitjes voor zijn ouders doet. Eerst maait-ie
soms zelfs groter. De strekking van de boeken die ik
gras of helpt-ie mee met de tafel afruimen omdat het
D R IJFV EREN Tekst: Rietje Krijnen Foto: Fotobureau Dijkstra
zo hoort. Als ouders een kind gaan belonen voor die
eerder hun kind op. Integendeel,
Dr. Will Tiemeijer (1964) is gepromoveerd
normale taken krijg je dat het kind op een gegeven
ze kwamen juist vaker te laat. En
in de Nederlandse Taal- en Letterkunde
moment alleen nog maar klusjes wil doen als er een
terugkeren naar het oude beleid
met als specialisatie 'Communicatie en
bedrag tegenover staat."
bleek niet te werken. Mensen
onderzoek'. Hij coördineert bij de Weten-
zagen op tijd of te laat komen
schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
inmiddels als iets wat je financieel
(WRR) het project 'Lessen van evaluaties'.
kon regelen."
Voorheen leidde hij het project 'Keuze,
Pervers Wordt die grens eenmaal overschreden en heeft de
gedrag en beleid'.
overheid calculerende burgers gecreëerd dan is de weg terug – ze bewegen om iets uit vrije wil te doen – veel
Alles tegen
Tiemeijer heeft verschillende publicaties
moeilijker, zo stelt hij. Het zou wel eens kunnen dat je
Het voorbeeld is op andere
op zijn naam staan over kiezen, zoals 'De
door te zeer te sturen op financiële prikkels het tegen-
niveaus door te trekken in heel
menselijke beslisser' en 'Hoe mensen keu-
deel bereikt.
veel sectoren in de maatschappij:
zes maken'.
"De overheid die denkt dat economische motieven de
mensen moeten op een andere
enige drijfveer is van mensen, is niet erg constructief
manier worden aangesproken. Tiemeijer noemt het idee
bezig. Alle onderzoeken in de psychologie wijzen erop
dat voortijdige schoolverlaters beter uitgelegd zou moe-
dat er meer nodig is. Als je begrijpt wat mensen drijft,
ten worden dat ze zonder diploma een minder goede
kan je beleid veel beter afstemmen en met oplossin-
baan zouden krijgen en dus minder geld zouden heb-
gen komen die ook verantwoord zijn. Als je geen zicht
ben. "Dat kan de overheid wel roepen, maar dat weten
hebt op die drijfveren, dan zul je er nooit achter komen
die leerlingen best. Het probleem zit elders. Het lukt
waarom bepaald beleid gedoemd is te mislukken. In het
die jongeren vaak niet de eindstreep te halen omdat
beste geval heb je dan beleid gemaakt dat niet zo goed
ze kampen met allerlei moeilijkheden. Ik heb eens een
werkt. In het slechtste geval keert het beleid zich tegen
meisje gesproken dat dolgraag kapster wilde worden. Ze
je en zit je met de perverse effecten."
had werkelijk alles tegen: problemen thuis, een moeilijk
Een bekend voorbeeld komt uit Israël waar ouders vaak
uiterlijk, weinig intelligentie en weinig sociale vermo-
te laat bij de crèche kwamen om hun kind op te halen.
gens. Natuurlijk wilde zij een diploma, maar ze werd
De crèche besloot een boete in te voeren: wie te laat
gehinderd door andere factoren. Als je die als overheid
kwam moest betalen. Daarmee werd het tegendeel
nu eens goed in beeld brengt, weet je veel beter hoe
bereikt. "Voordat die boete er kwam, voelden de ouders
je beleid kunt afstemmen. Weinig mensen zijn in staat
zich nog verplicht op tijd te komen en voelden ze zich
om altijd en zonder enige hulp de keuzes te maken die
schuldig als het niet lukte. Toen de boete werd inge-
het meest ‘verstandig’ zijn. Dus je moet ook kijken naar
voerd, werd dat schuldgevoel afgekocht. Ze betaalden
andere prikkels die veel meer liggen op het vlak van de
immers voor het te laat komen. Mensen haalden niet
sociale motieven."
15 ZELF 2012
PA RTI CI PATI E Tekst: Rietje Krijnen
Meedoen levert al heel veel op
Het overgrote deel van de bevolking participeert in de samenleving. Alleen is het de vraag of sommige mensen voldoen aan de definitie van ‘eigen verantwoordelijkheid’ zoals overheden die hanteren. En of hun waarde voor de maatschappij puur gestoeld moet zijn op het verrichten van betaalde arbeid. Meedoen, een rol vervullen en gewaardeerd worden, blijkt heel wat op te leveren.
Holland met verschillende projecten probeert te doen rondom Alkmaar. Als ideale samenwerkingspartner is voetbalclub AZ bereid gevonden in het project te investeren. John van den Oord is projectleider bij MEE Noord-West
Neem Gerard. Hij is 25 jaar en woont bij zijn moeder.
Holland voor ‘Scoren met jongeren’ en ‘Supporters voor
Op school heeft hij moeite gehad om mee te komen.
supporters': "Beide projecten zijn erop gericht om via
Vlak voordat hij naar het vmbo gaat, overlijdt zijn vader.
de sport jongeren te activeren. Bij ‘Scoren met jongeren’
Zijn schoolcarrière is verder een drama en hij besluit op
werken we samen met een tiental sportverenigingen
zijn 16 te stoppen met school. Gerard hangt veel thuis
(meeste voetbalclubs) in en om Alkmaar. Licht verstan-
rond of is op pad met wat vrienden. "Rare jongens",
delijk beperkte jongeren die anders moeilijk aan de
zegt zijn moeder. Volgens haar is Gerard heel gemak-
bak komen, laten we bij deze clubs ervaring opdoen
kelijk te beïnvloeden. "Hij heeft bij zijn geboorte een
met allerlei werkzaamheden. Denk aan het onderhoud
lichte hersenbeschadiging opgelopen. Ik denk dat het
van het terrein, kantinewerkzaamheden. De jongeren
daardoor komt."
die meedoen hebben affiniteit met voetbal en zien er
Via de gemeente kan hij meedoen met een project
wel iets in om daar te werken. Op die manier hebben
om kinderboerderijen op te knappen. Gerard – altijd
zij lol in hun werk en leren ze tegelijkertijd hoe het is
al gek geweest op beesten – is voor het eerst in jaren
om te werken. Na verloop van tijd kunnen ze doorstro-
enthousiast. Hij gooit er zijn ziel en zaligheid in en bloeit
men naar regulier werk. Lukt dat niet, dan zie je dat ze
helemaal op. Niet alleen tijdens de projecturen is hij
toch bij de clubs blijven hangen om vrijwilligerswerk te
actief voor kinderboerderijen, maar hij is ook vrijwilliger
doen."
geworden bij het dierenasiel. Zijn dagen zijn gevuld met
Wesley heeft hierdoor een tijd gewerkt bij een voet-
dieren.
balclub. In eerste instantie is het om werkervaring op
"Gerard is een heel andere jongen geworden", zegt zijn
te doen. Zijn taken zijn erg gevarieerd: materiaal op
moeder. "Die vrienden ziet hij niet meer. Hij is vrolijk,
orde brengen, verfklusjes, lijnen op de velden in orde
eet weer goed, blowt niet meer en heeft zelfs een
brengen, schoonmaken en de kantine bemannen. Het
vriendin met wie hij wil gaan samenwonen. Vroeger
bevalt hem erg goed. Hij is blij met de ervaring en de
hadden we keiharde confrontaties, nu niet meer. de
club wordt geholpen. "Geen stress", zegt Wesley. "Als je
maatschappelijk werkster is erg tevreden en komt
stress hebt, heb je het zelf gedaan’" En daardoor kan hij
steeds minder. Met zijn broer en zus – allebei allang het
goed functioneren. Inmiddels heeft hij een vaste baan
huis uit – heeft hij ook weer een goede band. Een vaste
gevonden, maar hij blijft verbonden aan de club.
e
baan heeft hij nog niet, maar ook dat wil hij graag."
Sport
16 ZELF 2012
Kracht 'Supporters voor supporters' draait ook om sport. AZ
Zoals Gerard zijn er veel meer mensen die het niet lukt
speelt hierin een sleutelrol. Leden van de Businessclub
om op eigen kracht mee te doen. Ze hebben net dat
van AZ hebben zich aan het project verbonden. "Het
zetje in de rug nodig om uit een bepaalde situatie te
AZ-stadion ligt tegen de wijk Overdie in Alkmaar aan",
kunnen stappen. Dat is precies wat MEE Noord-West
legt Van den Oord uit. "Deze wijk is ooit tot Vogelaarwijk
De politiek schijnt er niet aan te willen dat sommige mensen hulp nodig hebben.
gemaakt. Er heerste veel jeugdwerkloosheid en de wijk
mee werken hebben weinig zelfvertrouwen en gebrek
kampte met allerlei problemen door overlast. Destijds is
aan sociale vaardigheden. Door aan dit project deel te
vanuit de gemeente met geld vanuit het Vogelaarwijk-
nemen zie je dat het zelfvertrouwen groeit en dat ze
project Supporters voor supporters gestart om jongeren
zich veiliger voelen. Vanaf dat punt durven ze ook meer
aan de slag te helpen. Een echt groot succes is dat nooit
te ondernemen. Als je de projecten puur zou afrekenen
geworden. MEE NW Holland heeft dit project overge-
op uitstroom naar werk dan ben je in mijn ogen te
nomen, maar dan gericht op jongeren met een licht
beperkt bezig. Jongeren die in staat zijn om de sleur in
verstandelijke beperking of moeilijk lerend. Dat paste
hun dagelijks leven te doorbreken, om ergens voor te
mooi, omdat wij Scoren met jongeren al hadden. Wij
leven, zijn al een paar treden op de participatieladder
weten wat er bij komt kijken om jongeren met een
gestegen. Je praat bijvoorbeeld over jongeren met een
beperking te ondersteunen naar werk. Wie Overdie
verstandelijke beperking die niet meer bezig zijn met
kent, weet dat daar een belangrijk deel van de harde
vandalisme of niet meer te veel drinken. Jongeren die
kern van de supportersvereniging woont. De interesse
beter over zichzelf denken en daardoor zelfvertrouwen
voor AZ en voetbal is er dus. Wat is dan mooier om de
krijgen."
kracht van AZ en voetbal in te zetten om deze jongeren
En hij vervolgt: "Er wordt eindeloos geschermd met
te activeren?"
termen als 'eigen verantwoordelijkheid' als het gaat om
Het gaat erom dat AZ faciliteiten biedt, zodat mensen in
mensen die een uitkering ontvangen. De politiek schijnt
een uitkeringssituatie aan de slag kunnen. Deelnemers
er niet aan te willen dat sommige mensen hulp nodig
krijgen een introductie bij AZ en kunnen participeren in
hebben om die verantwoordelijkheid te kunnen nemen.
sportprojecten. Daarnaast gaan ze aan de slag bij een
Dat lijkt dan verdacht te zijn, maar wat is er mis mee als
van de leden van de Businessclub van AZ. Vier maanden
je er met een beetje hulp ook komt?"
lang doen ze werkervaring op. "Die fase is al erg belangrijk", zegt Van den Oord. "Je
Levert veel op
moet je niet vergissen dat alleen al het proces om op te
De jongeren waar Van den Oord mee te maken heeft,
staan, naar het werk te gaan, je aan afspraken te hou-
zijn kwetsbaar. Daar moet rekening mee gehouden
den en afbellen als je niet kunt, voor sommige jongeren
worden. Als jongeren een baan vinden, is dat heel mooi.
met een licht verstandelijke beperking onbekend terrein
Dat is niet het enige waarmee ze kampen. "Ze zitten
is. Dat werkritme te pakken krijgen, het organiseren
vaak in een situatie met huisvestingsproblemen, schul-
daarvan is een hele stap. Dan komen er stukje bij beetje
den, relaties die niet lopen. We praten over mensen die
andere taken bij. De een kan meer aan dan de ander.
niet altijd het overzicht of inzicht hebben plus gemak-
Uiteindelijk leert iedereen wat."
kelijk beïnvloedbaar zijn. Dat zijn kenmerken die bij de beperking horen. Dat zal niet veranderen als je hen niet
Waardering
ondersteunt. Doe je dat wel, dan levert je het heel veel
Voor Van den Oord is sec het werk niet het belangrijk-
op. Niet meteen in harde euro’s, maar wel op heel veel
ste deel van het project. De waardering die jongeren
andere vlakken. Die verdiensten zijn minder gemakkelijk
krijgen, is voor hem veel belangrijker. "Je ziet dat
te meten. Gelukkig komen er meer en meer instrumen-
deelnemers opgenomen worden in de voetbalcultuur.
ten om de maatschappelijke waarde van participatie te
Ze betekenen iets voor anderen. Veel jongeren waar wij
bepalen. Dat is hard nodig!"
17 ZELF 2012
PA RTI CI PATI E Foto: Ivar Gloudemans
Toon Gerbrands, directeur voetbalclub AZ
Supporters voor Supporters past naadloos in onze visie Voetballers en hun club zijn tegenwoordig met veel meer bezig dan alleen trainen en wedstrijden spelen. Ze zijn op veel meer vlakken betrokken bij de maatschappij. Bij de ene club wordt gemikt op chronisch zieke kinderen. En bij AZ wordt gekeken naar de rol van de club in de omgeving. In Alkmaar is bijvoorbeeld gekozen voor het vervullen van een voorbeeldfunctie.
AZ-directeur Toon Gerbrands: "We hebben intern een
loos in deze visie past. Het richt zich op een deel van
visie geformuleerd wat we doen op maatschappelijk
de bewoners van de naburige wijk Overdie. Kansarme
vlak. Bij AZ willen we het stadion een soort buurthuis-
jongeren krijgen met trainingen, begeleiding, toeleiding
functie laten vervullen. We maken deel uit van die
en nazorg de mogelijkheid om toch aan het werk te
gemeenschap en moeten daar ook middenin willen
komen. AZ is samenwerkingspartner van MEE Noord-
staan."
West Holland, die erbij betrokken is speciaal voor jon-
'Supporters voor Supporters' is een project dat naad-
geren met een licht verstandelijke beperking. De rollen zijn helder: MEE staat naast de jongeren die meedoen, AZ biedt de faciliteiten en de naam. "AZ heeft een goede naam in deze omgeving. Als je met onze naam een project op een hoger plan kunt tillen of beter binnenkomt bij bedrijven, dan is dat mooi en is er weer wat bereikt. Maar we doen ook meer. Wij leveren soms de accommodatie voor bijeenkomsten. Ik heb bij instructiedagen wel eens een praatje gehouden." Zijn uitgangspunt is: iedereen deugt, alleen waarvoor? "Ik heb aan jongeren verteld die meededen aan een van de MEE-projecten, dat inzet belangrijk is. Voetballers die het leuk vinden om te voetballen maar hun best niet doen, bereiken ook niets. Je ziet dat zo’n voorbeeld aanspreekt." AZ loopt met alle maatschappelijke inspanningen niet zo te koop. "Sommige dingen doe je gewoon", zegt Gerbrands. "Daar moet je niet zoveel woorden aan vuil maken. We willen iedereen kansen gunnen. AZ straalt dat uit. We hebben een platte organisatie waarin iedereen gemakkelijk benaderbaar is. Iedereen is gewoon mens en hoeft zich niet meer of minder te voelen dan een ander. Zo zie ik die rol ook in de maatschappij. Ik vind het erg belangrijk dat onze voetballers dat ook uitdragen. Dat is nog nooit een probleem geweest. Als er ooit een voetballer opstaat die zou weigeren een bijdrage te leveren, dan zou ik me dat persoonlijk aantrekken. Zo iemand past niet bij de club. Maar tot nu toe heeft iedereen aan alles perfect meegewerkt!" Met dank aan MEE Nederland.
18 ZELF 2012
PA RT I C I PAT I E Foto: Fotobureau Dijkstra
Thomas Kampen UvA over onderzoek bijstandsgerechtigden
Waardering doet veel meer dan straffen en belonen Ze worden de ‘inactieven’ genoemd en zitten in het ‘granieten bestand’ van de bijstand. Marcel van Dam gaf hen de benaming de ‘onredendabelen’ mee. Kabinetten breken het hoofd over de vraag hoe deze groep zo klein mogelijk gemaakt kan worden. Thomas Kampen is aan de Universiteit van Amsterdam met collega-onderzoekers bezig om te bekijken hoe mensen ‘in hun eigen kracht’ gezet kunnen worden. Hij richt zich op het activeren van bijstandsgerechtigden via vrijwilligerswerk.
In Amsterdam, Nijmegen, Zaanstad, Leeuwarden en Eindhoven worden al sinds 2004 mensen benaderd om hen via vrijwilligerswerk weer aan de slag te krijgen. Elke gemeente hanteert daarbij weer eigen methodes. Nijmegen bood mensen bijvoorbeeld een premie, maar dat is door de bezuinigingen onder druk komen te staan. Amsterdam werkt met het systeem van dwang met de mogelijkheid om te korten op de uitkering als iemand niet meewerkt. De vraag is: wat werkt er nu echt? Thomas Kampen: "Alles draait om de manier waarop de boodschap wordt gebracht. Er mag best een verplichting worden ingevoerd om aan de slag te gaan, vinden veel mensen, maar het gaat er maar om hoe de boodschap wordt gebracht. Wat is het doel? Draait het om mensen zelf? Die bejegening is belangrijk." Inmiddels is wel duidelijk geworden dat de invloed van het beleid minder groot is dan werd gedacht. Het draait bij het activeren van mensen die allang in de bijstand zitten vooral om de relatie tussen geactiveerde en activeerder. "Wij richten ons in Amsterdam op mannen van
pingspunt vormen voor het ondernemen van een vrijwil-
50 jaar en ouder. Bij die groep – maar eigenlijk bij alle
ligersactiviteit. Op die manier kan die persoon waarde
doelgroepen in alle steden - zien we dat wederkerig-
hebben voor anderen."
heid belangrijk is. Mensen blijken best iets te willen
Respectvolle bejegening is de sleutel. Sociale diensten
doen, maar ze willen graag op waarde worden geschat.
nemen eerder een rigide houding aan bij het activeren
Zij moeten mee kunnen denken over wat ze kunnen en
van bijstandsgerechtigden. Zij zijn gericht op een zo kort
ze willen iets te kiezen hebben."
mogelijke weg naar betaald werk. Dat kan weerstand
Eigenlijk draait het allemaal om het ‘zien’ van men-
oproepen.
sen en niet het kijken naar ‘een’ bijstandsgerechtigde.
"Het volledig activeren van deze groep mensen is
Iemand die ergens wordt geplaatst, is minder van zins
moeilijk. Wat wel kan is hen de mogelijkheden geven
mee te werken in het traject dan iemand aan wie wordt
om anderen te helpen. Als ze dat doen, worden hun
gevraagd mee te denken over wat hij wil of kan.
eigen problemen in een ander daglicht geplaatst. Ze
"Veel mensen weten zelf iet zo goed wat ze willen. Ze
zitten niet in een afhankelijke positie, maar hélpen. Dat
voelen zich klein gemaakt. In het onderzoek besteden
scheelt een boel."
we veel tijd aan mensen. We vragen bijvoorbeeld hoe het met hen is en beginnen het gesprek over hén. Je ziet dat mensen graag aandacht willen krijgen voor hun beperkingen en ze willen daarin serieus genomen worden. Beperkingen kunnen ook weer een aankno19 ZELF 2012
TO EKOM ST Foto: Jeroen Poortvliet
Cultuurverandering is een uitdaging De samenleving is aan het veranderen. Politiek gezien is er een meerderheid om meer naar een maatschappij te groeien waar burgers meer voor elkaar (moeten) gaan betekenen en de rol van (centrale) overheid minder groot is. Waarom is deze ontwikkeling gaande? En is het nodig om je hiertegen te verzetten of is het beter je actief in te zetten om de verandering succesvol te laten zijn? Gerrit van der Meer, voorzitter van de Landelijke Cliëntenraad (LCR) ziet graag dat cliënten en cliëntenraden hier over nadenken.
dit aangeduid met ‘civil society’. Paul Dekker (SCP) geeft (op pagina 6) helder aan dat er geen blauwdruk of definitie is van dat begrip. We kunnen en moeten er dus zelf samen vorm aan geven.
Goede redenen tot veranderingen Er zijn redenen om kritisch naar de verzorgingsstaat te kijken. Onze samenleving zet mensen in een uitkering of voorziening. Mensen hebben dan wel een uitkering of voorziening, maar staan tegelijkertijd aan de kant. Uit onderzoek (bijvoorbeeld onder mensen met ernstige psychiatrische problematiek) blijkt dat deze mensen graag mee willen doen en erbij willen horen. Hun wens
Gerrit van der Meer is
om actief aan de samenleving deel te nemen - bij voor-
sinds 1 januari 2011
keur in de vorm van betaald werk - is heel groot.
voorzitter van de Lande-
Maar mensen die niet goed mee kunnen draaien,
lijke Cliëntenraad (LCR).
worden uitgesloten. Dat begint al op school, daardoor
Onder zijn voorzitter-
komen kinderen in het speciaal onderwijs. Uit onder-
schap wordt duide-
zoek blijkt dat deze kinderen een achterstand oplopen
lijker gestreefd naar
op het gebied van maatschappelijke participatie, die ze
een heldere rol voor
bijna niet meer in kunnen halen. Het is belangrijk om
cliëntenparticipatie in
uitsluiting om te vormen naar insluiting. Niet zozeer de
de toekomst.
overheden moeten dit doen. Die taak ligt juist ook bij burgers, scholen en bedrijven. Maatschappelijke organisaties en cliëntenorganisaties die opkomen voor de belangen van mensen die buitengesloten zijn, moeten insluiting bevorderen. Ook voor mensen voor wie de arbeidsmarkt (nu nog) onbereikbaar is. Bevorder hun maatschappelijke deelname, waardeer die bijdrage en zet ze niet neer als bankzitters. "Samenlevingen veranderen. Er is een beweging
20 ZELF 2012
Individueel
ingezet naar een participatiesamenleving. Duide-
De afgelopen kabinetsperiode is het omvormen naar
lijk is dat in de politieke arena, van links tot rechts,
een ‘civil society’ op een andere manier vertaald en
een meerderheid nadenkt over aanpassing van de
naar buiten gebracht: mensen moeten meer zelf de
verzorgingsstaat. Er is een wens om weer meer een
verantwoordelijkheid nemen. Mensen die kunnen mee-
zorgzame samenleving te worden waarin mensen
doen, moeten daar zelf voor zorgen. Het mag geen geld
elkaar ondersteunen in hun bestaan, thuis of op het
kosten. Als het niet lukt dan is het eigen schuld. Althans,
werk. Dit betekent niet dat alle uitkeringen worden
dat predikte het kabinet Rutte.
afgeschaft of dat mensen met zorgvragen in de steek
Begrijp me goed: de LCR is sterk voor zelfsturing en het
worden gelaten. Het is de bedoeling dat mensen meer
nemen van eigen verantwoordelijkheid. Alle burgers
meedoen in de maatschappij, dat burgers, buren,
hebben recht om hun eigen leven vorm te geven.
werkgevers, docenten meer verantwoordelijkheid
Maar dan wel ieder op zijn eigen manier. De een heeft
nemen en dat mensen met beperkte mogelijkheden
daartoe meer mogelijkheden dan de ander, maar het
kunnen meedraaien in onze maatschappij. Vaak wordt
uitgangspunt verandert daar niet mee. De discussie over
hervormingen schoot de afgelopen jaren ernstig tekort,
lot overlaten lost problemen niet op. Het Harrie-voor-
omdat een belangrijk punt steeds werd overgeslagen.
beeld (zie achterzijde) laat zien dat natuurlijke steun
Mensen moeten de mogelijkheden krijgen om zélf vorm
heel goed kan werken, maar wel goed moet worden
aan hun leven te geven. En: daar waar nodig moeten
georganiseerd. Niet vanuit de zorgvisie, maar participa-
mensen ondersteund worden om hun verantwoordelijk-
tiegericht op zowel de mensen als de omgeving waarin
heid te kunnen nemen.
ze functioneren.
Decentralisatie
Grenzen
De trend is nu dat cliënten via decentralisatie (WWNV
Het sterker maken – empowerment - van mensen is
en Wmo) worden ‘overgeleverd’ aan gemeenten. Bij
maar een deel van het verhaal en heeft zijn grenzen. De
gemeenten is nog weinig begrip voor het belang en
samenleving moet gericht zijn op participatie. Daar zit
de voordelen van zelfregie. Gemeenten denken nog
ook de grote twijfel: is onze samenleving daadwerkelijk
zeer aanbodgericht. Ik wil – namens de LCR - de stelling
bereid om meer mensen te laten meedoen? En is de
verdedigen dat decentralisatie van de sociale zeker-
plicht die mensen opgelegd krijgen wel te rijmen met
heid onlosmakelijk verbonden is met het faciliteren van
de vrijblijvendheid van onze samenleving om meedoen
verantwoordelijkheid aan burgers. Concreet betekent dit
mogelijk te maken?
dat zij individueel in een meer gelijkwaardige positie
Niet alleen werkzoekenden moeten worden aange-
komen ten opzichte van overheden en dienstverleners.
spoord om aan het werk te gaan, ook werkgevers
Zij moeten mogelijkheden hebben om onafhankelijk
moeten hun verantwoordelijkheid nemen. Zij hebben in
advies in te winnen om hun verantwoordelijkheid goed
die nieuwe samenleving een grote verantwoordelijkheid
in te vullen en natuurlijk moeten noodzakelijke voorzie-
om ouderen en mensen met beperkingen in dienst te
ningen gegarandeerd zijn.
nemen. Daarbij moeten we ook aandacht besteden aan
Dit soort zaken mogen niet afhankelijk zijn van de voor-
de collega’s op de werkvloer. Ook zij moeten worden
keuren van gemeenten. Mensen moeten via wetgeving
aangesproken om mensen met een beperking en oude-
gefaciliteerd worden om vorm te kunnen geven aan hun
ren als hun collega te accepteren. Het is te gemakkelijk
verantwoordelijkheid. Dan kunnen mensen participeren.
om alleen werkgevers aan te spreken.
En als hun sociale omgeving daar een bijdrage aan kan
En er zijn gelukkig ook positieve voorbeelden te noe-
leveren, mag die daar best op worden aangesproken.
men. Daar moeten we op voortbouwen. Iedereen is op
Maar daar zitten ook grenzen aan, zo afhankelijk mogen
zoek naar waardering. Dat geldt voor werkzoekenden
mensen daar niet van worden.
die terecht niet willen worden afgeschilderd als ‘luie
Veel mensen hebben het natuurlijke netwerk niet en
bankzitters’ en voor werkgevers die niet willen worden
hun omgeving is ook niet altijd in staat om de juiste
betiteld als asociaal. Uiteindelijk is iedereen gebaat bij
steun te geven. Deprofessionalisering van verzorgers en
een samenleving waarin meer mensen op enigerlei
hulpverleners kan heel goed zijn, maar mensen aan hun
wijze meedoen."
21 ZELF 2012
G E ZON D H E I D E N WE R K Tekst: Rietje Krijnen Foto: Fotobureau Dijkstra
Onderzoek geeft inzicht in zelfregie
Eigen verantwoordelijkheid: burger en professional moeten samen optrekken Het is voor zowel de cliënt als de professional moeilijk om de juiste balans te vinden tussen zelfregie en de regie door de professional. Dat blijkt uit het onderzoek ‘Zelfregie gezondheid en werk: onder constructie’ dat dr. mr. Hans Bosselaar van bureau Meccano en de Vrije Universiteit voor Welder heeft uitgevoerd.
richting van zelfregie en empowerment op het terrein van re-integratie nadrukkelijk bepaald: betaalde arbeid. Hoe het verkrijgen of behouden van betaalde arbeid zich verhoudt tot de regie over het leven is kennelijk van ondergeschikt belang. Empowerment bij reintegratie lijkt niet de ruimte te laten om vanwege een ziekte of handicap bijvoorbeeld tijdelijk of gedeeltelijk,
Van de moderne mens wordt veel gevraagd en vaak is
af te zien van (het zoeken naar) betaald werk, of om te
de vraagstelling tegenstrijdig. Neem een man die door
kiezen voor een traject richting vrijwilligerswerk als een
ziekte niet (meer) kan werken. Aan de ene kant wordt
traject richting betaald werk eveneens kansrijk is. En zo
van deze persoon verlangd dat hij meedenkt in zijn
kan in de praktijk de zelfregie en empowerment in de
ziekte-proces. Hoe kan hij ervoor zorgen dat hij beter
gezondheidszorg op gespannen voet komen te staan
wordt en liefst ook: beter blijft. Of hoe kan hij het zo
met die op het terrein van re-integratie."
regelen dat zijn gezondheidsproblemen hem op bepaalde
Een huisarts: "Huisartsen ervaren geen financiële prikkel om empowerend te werken. Het systeem, met het verrichtingentarief, is niet ingericht op empowerende gesprekken voeren. Wel op het geven van prikken, ECG’s etc. Dus vanuit het systeem is er geen erkenning voor empowerende gesprekken."
vlakken niet meer zo beheersen. Dat vraagt zelfinzicht en deels ook eigen regie. De man moet leren hoe de eigen beperkingen niet zijn levensbeperkingen worden. De man moet ook (weer) aan het werk. Zijn baas zit op hem te wachten. Collega’s zijn het zat om taken van hem over te nemen. De druk om terug te keren naar de werkplek wordt ook financieel opgevoerd. Deze twee ‘belangen’ van één en dezelfde persoon kunnen op gespannen voet komen te staan: de empower-
Sleutelbegrip
ment van de man die zorg nodig heeft, is een andere dan de empowerment van de man die weer aan het
Zelfregie moet het sleutelbegrip zijn, want als de cliënt
werk moet gaan.
meer zeggenschap heeft over het proces van re-integra-
'Cliënten verwachten dat jij ze een bepaalde richting op wilt sturen. Zij verwachten te horen te krijgen wat ze moeten doen en willen in het algemeen ook aansluiten op jouw verwachtingen.'
tie, dan is er een grotere kans op succes. De re-integratie kan dan effectiever worden genoemd. De onderzoekers schetsen echter drie grote risico’s die de omslag naar meer verantwoordelijkheid van de cliënt bij re-integratie kunnen belemmeren: - Botsende belangen:
Gespannen
de inrichting van het dagelijks leven.
In het rapport ‘Zelfregie gezondheid en werk: onder
- Rigiditeit van de uitvoering:
constructie’ stelt Hans Bosselaar samen met collega-
perspectief rond zelfregie en empowerment op het
- Responsibiliserende uitvoering:
terrein van re-integratie is duidelijk minder ‘breed’ dan
in de gezondheidszorg. Waar empowerment in de zorg met name de eigen regie over het leven betreft, is de
ZELF 2012
de cliënt wordt geacht geheel passend binnen de uitvoeringscultuur en -werkwijzen te operen.
onderzoekers Catrien Funke en Anneke Huson: "Het
22
primaat van betaald werk versus de eigen regie bij
zelfregie en empowerment worden ingezet als middel om te sturen op afstand.
Het onderzoek ‘Zelfregie gezondheid en werk: onder constructie’ is uitgevoerd voor Welder. Welder heeft sinds 1988 een traditie op het toerusten en empoweren van mensen met een gezondheidsvraag via onafhankelijke informatie en advies met name via ICT-voorzieningen. Van 2008 tot 2011 heeft Welder samen met de NVAB het project ‘Sterk naar werk. Ziek en mondig in de 1e lijn’ uitgevoerd. Onder andere op basis daarvan is het programma ‘Op eigen kracht werkt. Ziek en mondig in de zorg’ ontwikkeld.
"In ons werk heb je twee petten op. Die van uitkeringsverstrekker en re-integratieconsulent. Dat bijt elkaar, dagelijks. Het toepassen van het concept empowerment is lastig."
Een andere voorwaarde is de ondersteuning van de cliënt. Het is in de praktijk gebleken dat de ondersteuning van de cliënt voorafgaand aan en tijdens het gesprek van belang is. Is de ondersteuning goed geregeld dan kan de cliënt een sterkere rol hebben en een betere gesprekspartner zijn.
Voorwaarden In de casestudie zijn vijf praktijken die werken vanuit het principe van (het bevorderen van) zelfregie en empowerment bestudeerd. Het onderzoek komt tot diverse voorwaarden om dit proces te ondersteunen. De voorwaarden variëren van concrete informatieverstrekking tot
'De beleidsstukken over empowerende werkwijze zijn mooi, in de praktijk is het wel lastig uit te voeren. De consulenten zijn nog gewend om heel sturend te werken. Dat is moeilijk te veranderen.'
de ondersteuning van beide partijen om samen tot een optimale invulling van een re-integratieproces te komen.
Ook de bescherming van de cliënt heeft aandacht
Dat dit voor professionals en de cliënt een moeizaam
nodig. Door te veel de eigen verantwoordelijkheid te
proces is, heeft veel te maken met het beeld dat de cliënt
benadrukken, bestaat het risico dat de cliënt verant-
en de professional van zichzelf en van elkaar hebben.
woordelijk wordt gemaakt voor het falen van een re-
Een van de voorwaarden is de aandacht voor een goed
integratieproces. Strakke protocollen en goede klach-
gesprek. In de uitvoeringspraktijk is daar wel aandacht
tenprocedures zijn van belang. De cliënt moet ook over
voor. De vraag is alleen of die aandacht de goede is. De
kunnen stappen naar een andere professional.
belangen van de professional en de cliënt staan vaak
Een vierde belangrijk punt is beleids- en onderhande-
haaks op elkaar. Ook de persoonlijke opvattingen van de
lingsruimte. Het is niet altijd in het belang van de cliënt
professional spelen daarbij een rol.
om werk te aanvaarden waardoor de uitkomst een
Een begeleider uit de woonvoorziening van de cliënt slaagde erin het gesprek op gang te houden. Zonder haar zou minder informatie van de cliënt op tafel zijn gekomen. Ze liet op goede momenten wat ballonnetjes op waar de cliënt op kon inhaken. 23 ZELF 2012
succesvolle re-integratie is. Soms is maatschappelijke participatie belangrijker. Het meten van de maatschappelijke waarde zou in die zin deel moeten uitmaken van het wettelijk proces van re-integratie.
Ik ben Van sommige mensen staat vast dat zij zonder bege-
het vermogen om geduldig processen uit te leggen en
leiding niet zelfstandig kunnen werken. Zij komen
te begeleiden. In eerste instantie gaat het vooral om
in aanmerking voor een jobcoach. Die is succesvoller
Wajongeren.
als er ook begeleiding wordt gegeven vanuit het bedrijf. Niet ontzorgen, maar betrekken van de
Geen jobcoach
werkomgeving bij het proces leidt tot een hogere
Op het oog lijkt een Harrie© een gewone jobcoach,
participatie. Harrie© als oplossing.
maar er zijn duidelijke verschillen. Een Harrie© ziet zijn collega met een arbeidsbeperking het meest en weet
"Als je als organisatie
Vilans en CNV Jongeren hebben Harrie© in het leven
welke werkinhoud zijn collega heeft. De werkbegelei-
openstaat voor een
geroepen om interne begeleiding in bedrijven te sti-
ding wordt dagelijks gegeven. In feite gaat het om een
Wajonger, is 70% van
muleren. Een Harrie© is een collega die kan dienen als
persoon die met meer geduld en ruimte iemand kan
de succesformule al
leermeester, een werkgever die begeleiding biedt en
inwerken. Belangrijk is dat Harrie© ertoe bijdraagt dat
bereikt. De collega die
dichtbij staat. Harrie© staat voor iemand die Hulpvaar-
de werknemer one-of-us wordt.
bij ons een Wajonger
dig Alert Realistisch Rustig Instruerend en Eerlijk is.
Een jobcoach begeleidt het inpassingsproces en alle
begeleidt, is een sociaal
betrokkenen daarbij: De werknemer, Harrie©, de
supermens; ze zorgt
Harrie-t
werkgever en de ouders/verzorgers. Harrie© krijgt dus
voor sturing, controle
Het lijkt alsof een Harrie© altijd een man moet zijn,
ook ondersteuning omdat hij misschien niet gewend
en weet de Wajonger
maar niets is minder waar. Het kan ook gaan om een
is deze werknemers te begeleiding. Is de inpassing
ook met zijn gedrag te
Harrie©t, zo laten de organisaties weten. De persoon
duurzaam, dan kan de jobcoach zich terugtrekken.
confronteren."
die graag deze rol wil vervullen, moet wel aan een aantal eisen voldoen. Het begeleiden en ondersteunen van
Begrip
een collega met een arbeidsbeperking gebeurt tijdens
Zowel Vilans als CNV Jongeren zien dat Harrie© meer
de dagelijkse werkzaamheden. Een Harrie© werkt op
en meer een begrip wordt. Bedrijven die eenmaal op
dezelfde afdeling. Het voordeel is dat die persoon altijd
die manier hebben gewerkt, zijn sneller over de streep
dichtbij is en een direct aanspreekpunt is.
te trekken om nogmaals een Wajongere aan te nemen. Daarnaast is het een voorbeeld van ‘samen optrekken’
Kenmerken
en zaken onderling oplossen. Weliswaar met een beetje
Een echte opleiding hoeft de begeleider niet te volgen.
hulp, maar als daardoor meer Wajongeren aan het werk
Het is vooral aan het bedrijf om ruimte en tijd te bieden
zijn, is de investering al snel terugverdiend. In de zorg
zodat de begeleiding succesvol kan worden. Het vraagt
is ook interesse voor Harrie© om de (arbeidsmatige)
wel enkele kenmerken om een goede Harrie© te
dagbesteding meer participatiegericht te maken.
kunnen worden: begrip en kennis van de beperking,
24 ZELF 2012
