NIEDERDEUTSCHE STUDIEN Schriftenreihe der Kommission für Mundart- und Namenforschung des Landschaftsverbandes Westfalen-Lippe BEGRÜN DET VON WILLI AM FOERSTE HERAUSGEGEBEN VON ]AN GOOSSEN S BAN D 26
JACOB VAN MAERLANT HISTORIE VAN DEN GRALE und BOEK VAN MERLINE
Nach der Steinfurter Handschrift herausgegeben von TIMOTHY SüDMANN
1980 BÖHLAU VERLAG KÖLN WIEN
CIP-Kurztitelaufnahme der Deutschen Bibliothek
Jacob ( van Maerlant) :
[Sammlung] Historie van den grale und Boek van MerlinejJacob
van Maerlant. Nach d. Steinfurter Hs. hrsg. von Timo thy Sodmann. - Köln, Wien: Böhlau, 1980. NE: Sodmann, Timothy [Hrsg.] ISBN 3-412-03480-0 (Niederdeutsche Studien; Bd. 26)
Copyright © 1980 byKommission für Mundart- und N amenforschung Westfalens, Magdalenenstraße 5, 4400 Münster Alle Rechte vorbehalten Ohne schriftliche Genehmigung desVerlages ist es nicht gestattet, dasWerk unter Verwendung mechanischer, elektronischer und anderer Systeme in irgendeiner Weise zu verarbeiten undzu verbreiten. Insbesonderevorbehalten sind die Rechte der Vervielfältigung - auch von Teilen des Werkes - auf photomechanischem oder ähnlichem Wege, der tontechnischen Wiedergabe, des Vortrags, der Funk und Fernsehsendung, der Speicherung in Datenverarbeitungsanlagen, der Über setzung und der literarischen oder anderweitigenBearbeitung. Printed in Germany Typoskript-Herstellung: Kommission fürMundart-und N amenforschungWestfalens, Münster Druck und buchbinderischeVerarbeitung: Aschendorff, Münster IS BN 3-4 12-03480-0 D6
FÜR IRMGARD
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
INHALT
Vorwort .
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
XI
Einleitung............................................. .
1.
Die mittelniederländischen und mittel niederdeutschen Graal- und Artusromane
1 .1
.
.
.
.
•
.
.
.
.
Die mittelniederländischen Graal- und Artusromane................................... .
1.2
Graal- und Artusepen in der mittelnieder
.......
2
van me rline ....................................
4
deutschen Literatur. . Die His torie
1 .3
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
van den grale und das Boek
1. 3. 1
Jacob van l\1aerlant.... .
....
4
1 . 3. 2
Tor e c ..........................................
7
1 . 3. 3
Die Historie
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
van de n grale und das Boe k
van me rline ....................................
8
1 . 3. 4
Das Volksbuch. . .. . . . .. .. . .. . . . . .. .. . . . . . . . . . . . .
13
2.
Kritik an van Vlotens Ausgabe: Winkel, Johannes Franck,
Jan te
Hendrik Bouwman
und die Reste der mittelniederländischen Überlieferung. . . . .. . .. . .. .. . . . . . .. .. . . .. . . . . . . .
16
2. 1
Jan te Winkel .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
16
2.2
Johannes Franck. .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
2.3
Hendrik Bouwman. .
2.4
Van Vlotens
.
.
.
.
.
.
.
.
"kritischer"
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
3.
Handschriftenbeschreibungen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
3. 1
Steinfurter Handschrift .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Schreibstoff .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
1
Texthände
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
Text und die .
3. 1
•
. . .. . . . . . . .. . 1 9
mittelniederländischen Fragmente .
3. 1 . 2
.
. .. . . 1
.
.
.
.
.
.
•
.
20
.
.
.
.
.
.
.
.
25
.
.
.
.
.
.
.
.
25
.
•
.
.
.
.
.
•
25
.
(ohne Kapitelüberschriften,
Initialen und Lombarden)
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
29
3. 1 . 3
Vergleich der Texthände
1 und 2
.
.
.
.
.
.
.
•
.
•
.
.
.
.
.
.
32
3. 1 . 4
Kapitelüberschriften,
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
33
Lombarden .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Initialen und .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
VIII
3. 1 .5 3. 1 .6 3. 1 7 3.2 3.3 3.4 4. •
2 2 9 r . . . . . 35 Eintragungen auf dem 1 . Papierschutzblatt 36 Einband . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 8 Fragmente im Hauptstaatsarchiv, Münster . . . . 4 1 Leidener Fragmente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 2 Maastrichter Fragment 43
Das Handschriftenverzeichnis auf Fol. Die Der Die Die Das
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Zur Sprache der münsterschen Fragmente und der Steinfurter Handschrift
4. 1 4.2 4.2. 1
.
.
.
45 . . . . . . . . . 45 Handschrift . . . . . . . . 4 9 .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
Zur Sprache der münsterschen Fragmente Zur
Sprache der Steinfurter
8. 3
Zur Sprache der unter
abgedruckten Urkunden
der gräflichen Kanzlei in Bentheim aus den Jahren
4. 2. 2
1 4 1 9 - 1 424
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
50
Zur Sprache des Handschriftenverzeichnisses und
. . . . . 55 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Sprache der literarischen Texte 59 Kapitelüberschriften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 9 Reime. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 2 Personalpronomina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Sprache i m Versinneren 78 Zusatz von Texthand 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
der Eintragungen auf dem Papierschutzblatt
4.2.3 4. 2. 4 4.2.4. 1 4.2.4.2 4.2.4. 3 4. 2.4.4 4.2.4.5 5.
Zusammenfassung . Zur Die Die Die Zur Der
.
.
.
.
•
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Die mittelniederländische Fassung von Fra. und ihre Überlieferung in der Steinfurter Handschrift .
5.1 5.2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Orthographische Abweichungen .
Die Behandlung der mittelniederländischen Kontraktionen
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
5. 3
.
Änderungen in der Wortstellung .
•
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
5.4
Abweichende Lesarten in der niederdeutschen
.
.
•
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
83 83
84 Sprachlich bedingte lexikologische Änderungen 86 Zur Gestaltung des Textes 90 Text . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 1 Verzeichnis der Kapitelüberschriften . . . . . . . . . . . 1 1 2 Die His torie van den grale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 5 Das Boe k van me r l ine 161 Überlieferung .
5.5 6. 7.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
•
•
IX 8. 8. 1 8.2 8.3 9. 10. 11. 12.
Anhang Die Eintragungen auf dem 1 . S chutzb latt . . . . . . Fol . 2 2 8 r - 2 2 9 r de r Steinfurter Hands chri ft . Bentheirner Urkunden aus den Jahren 1 4 1 9 - 1 4 2 4 . N arnenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Li teraturverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verze i chni s der Abbi ldungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. . . . . . .
417 .418 . 4 20 . 426 . 433 . 439 . 441 . 45 1 .
VORWORT Die vorli egende Edition wurde von Profes sor Dr . Jan Goossens angeregt und 1 9 7 7 von de r Phi losophis chen Fakultät der Univer sität Münster als Dis sertation angenommen . Sie wurde für den Druck überarbei tet. Beabsi chtigt war es , der niederdeuts chen und niede rländi s chen Philologie eine brauchbare und zuve rläss ige Ausgabe de r bei den Frühwerke Jacobs van Mae rlant z u geben , die , mi t den notwendigen Bemerkungen zur Überli e fe rung versehen , die Grund lage einer weiteren Bes chäftigung mit diesen Texten werden sollte 1 . Das dritte in de r Steinfurter Hands chri ft überlie ferte Werk , Lodewijks van Ve lthem Übertragung der Suite du me rlin - das Boe ck van konin ck artur - soll später im Rahmen de r von W. P. Gerri tsen ( Utre cht) gep lanten Ges amtausgabe der mitte lniederländi s chen Fassungen des großen L a n c elot e n p ro se Zyk lus erscheinen . Der Herausgeber ist vers chiedenen Personen und Insti tutio nen für gewährte H i l fe , die das Z ustandekommen dieses Buches ermögli chten , zu Dank verpflichtet. An dieser S te l le seien insbes ondere genannt Chri stian Fürs t zu Bentheim und S tein furt , der die Steinfurte r Hands chri ft als Grundlage de r Ar beit zur Ve rfügung stel lte , Herrn Friedrich Lögtenbörger von der Fürst zu Bentheimis chen Domänenk ammer , Pro fessor Dr . Jan Goossens (Müns te r ) und Professor Dr . Wi lly S anders (Kie l ) , die in Gesprächen und in den Gutachten z ur Dissertation h i lfrei che Rats chläge zur Ges taltung der endgültigen Fassung e rtei l ten , und den Mi tarbeitern der Niederdeuts chen Abte i lung des Germanistis chen Insti tuts der Universität Münster. Ferne r mö chte i ch den in- und aus ländis chen Archiven und Bib liothe ken danken , die mi r das Pub likation s re cht für die im Band -
Die bis heute e i nzige Ausgabe , Jacob van Maerlants Merlij n . Naar het eenig beke nde Stei nforter hands chrift uitgegeven door J . van Vlote n . Leide n 1 8 80 [ naschrift datiert Februar 1 882] , e rfuhr e i ne vernich te nde Kritik [ vgl . unte n , 2. ] . Sie bietet weder e i ne n zuverläss igen Abdruck de r Hands chrift noch e i ne annähernd akzeptable Rekonstruk tion der bis auf Bruchstücke verlore ngegangenen mittelniede rländi s chen Fassun g .
XI I enthal tenen Abbildungen freundli cherweise überlassen haben . N amhafte Druckkostenz us chüsse ste llten die Universität Münste r , die Kommi ssion für Mundart- und Namen fors chung Westfalens de s Lands chaftsverb andes Wes tfalen-Lippe und Christian Fürs t zu Bentheim und Steinfurt zur Verfügung. Ihnen spreche i ch eben falls meinen Dank aus . Die ununterbrochene Ges chäfts führung der Abte ilung hat das Ers cheinen der Edi tion hinausge zögert . Umso mehr danke ich dem Heraus geber der Reihe , Jan Goos sens , und Dr. Gunter Müller , dem Ges chä fts führer de r Kommis s ion , für ihr Ver s tändni s . Münster , 1 9 80
T.S.
EINLE ITUNG 1.
Die mittelniederländi schen und mittelnieder deutschen Graal- und Artusromane
1.1
Die mittelniederländis chen Graal- und Artus1 romane
Neben den hier neuedierten His torie van den grale und Boek van m e rline sowie Lodewi j k s van Velthem eben falls in der S tein furter Handschri ft überlieferter Fortset zung des Me rlijn nach der altfrz . Vulgata-Erweiterung , die alle z um Joseph-Merlin-Zyklus gerechnet werden und unter 1 . 3 . 3. aus führl i cher zu behandeln sind , ist die Gattung des Artus epos in den verschiedenen Werken Lodewi j ks van Velthem Lancelot-Kompilation und deren zum T e i l s e lbständigen , wenn auch fragmentaris chen Überlieferung , sowie in den Ri t terromanen Fergu u t nach dem altfrz . Fergus des Gui l l aume le C lerc und Pennirres und P ieter Vos taerts Roman van Wa lew e in in der n iederländischen Literatur des Mittelalters vertre ten . Der Roman van Wale w e in , kurz nach 1 2 oo von Pennirre begonnen und von Vostaert beendet , um faßt 1 1 . 1 9 8 Verse und i s t vol l s tändig nur in einer Hands chri ft aus der Mitte des 1 4 . Jahrhunderts überlie fert . Von der Lancelot-Kompi lation i s t nur der zweite Tei l vol l s tändig überliefert ( 8 7 . ooo) Vers e . Er enthält den Schluß einer Bearbeitung des L an c e lo t Beabsichtigt i s t e i n knapper Überblick ; für eine ausführ l i che Behandlung vgl . J. te Winkel , De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde . I. Haarlern 2 1 9 2 2 , S. 2 5 2 - 3 1 4 ; G . P . M . Knufelde r , Handboek tot de geschiedenis der Neder landse letterkunde . I. ' s-Hertogenbos ch 5 1 97 o , S . 1 2 1 - 1 5o ; H. Sparnaay , The Dutch Romances , in : ALMA , s. 443-46 1 ; M . Joy e , De Middelnederlandse graalromans : Overzicht en enk e le vaststellingen , in : Leuvense Bij dragen 6 3 ( 1 974 ) , S . 1 5 1 6 4 , wiedergedruckt in: F . P . van Oostrom ( Hr sg . ) , Arturi s tik in artikelen . Utrecht 1 97 8 , S . 2o9- 2 2 2 ; ferner das Bulletin Bibliographi que de la Soc i et e Internationale Arthurienne . 1 ( 1 94 9 ) - , sowie die Chroniken von W . E . Hegmann , De studie van de Middelnederlandse letteren sedert 1 949 , in : Spiegel der letteren 2 ( 1 958) , S . 285-3 1 3 und De studie van de Middel nederlandse letteren sedert 1 9 5 9 . I /I I , in: Spiegel der letteren 13 ( 1 97o/7 1 ) , s. 2 76-3o8 und 14 ( 1 972 ) , S. 43- 7 1 .
2 en p ros e , die fragmentari sche Bearbeitung eines Teils von Chretien de Troyes P e r c e val mit einem Tei l der anonymen Fortsetzung , eine gekürzte Version des Roman van Mori a e n , eine Bearbei tung des Qu es t e del Sa i n t G r a a l , eine gekürz te Bearbeitung der Wra k e van Rag i s e l nach Raoul de Houdencs L a v e n g e a n c e d e Rag u i de l , eine gekürzte Version von D i e r i ddere m e t t e r mouw e n , der Roman van Wale w e i n e n de Key e , die kurze Ges chichte von L a n c e lot en h e t h e r t m e t de w i t t e voe t , e ine gekürzte Vers ion des Rom a n van Tore c (vgl . 1 . 3 . 2 ) und eine Bearbeitung von L a mor t de roi A r t u . Nur wenige der in die ser Handschrift überlie ferten Werke s ind sonst erhalten . Die ungekürz ten Fass ungen von P e r c he v a e l , der Wra k e van Ragi s e l , D i e r i ddere m e t te r mouw e n und dem Roman van Mori a e n s ind nur in Fragmenten bewahrt geblieben . Außerdem existieren Fragmente einer zweiten gereimten Übersetzung des L a n c e lot e n p ros e mit dem Titel L a n t s loot van d e r Hag h e doc h t e . zu den Versromanen gesellen s i ch auch Reste e iner Pro saübertragung des Lance lot-Graal- Zyklus .
1.2
Graal- und Artusepen in der mittelniederdeutschen Literatur
Verglichen mit der verhältnismäßig großen Anz ah l von Texten in mittelniederländis cher Sprache ist die Über lie ferung von Werken aus dem Artuskreis innerhalb der mnd . Literatur recht bes cheiden . Ein Originalepos in mittelniederdeutscher Sprache ist nicht e rhalten , und auch die wenigen Reste von mnd . Übertragungen s o l cher Epen aus anderen Sprachen werden kaum von den Literatur ges chichten berücksichtigt . Während W . Stamm ler einer Hel denepik wie der mitte lhochdeutschen als für den "Nie 2 derdeutschen " wesens fremd fas t ablehnend gegenübersteht 2
W. Stammler , Geschichte der niederdeutschen Literatur von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart . Nachdruck der Aus gabe Leipzig/Berlin 1 9 2 o . Darmstadt 1 96 8 , S . 1 4 f . Wie aller dings aus dem Handschriftenverzeichnis des Grafen Eberwin I . von Götterswick (vgl . 3 . 1 . 5 . und 8 . 2 ) und dem etwa gleich alten Inventar der Bücher im Besitze der Grafen von Hoya und Bruch hausen (vgl . H. Beckers , "Desse boke de horn den greve van der
3 und W . Krogmann nur auf die "hochdeutschen Werke nieder deuts cher Dichter" wie Eilharts von Oberge Tri s t an t ein 3 geht , verzeichnet H . Jellinghaus lediglich en pass ant , wie auch nach ihm G . Ehrismann , das Loccurner Fragment eines Epos aus dem Artuskreis 4 Dieses Fragment wurde aus führlich von H . Beckers in seiner Neuausgabe behandelt und dort als "die allz ulange vernach läss igten Reste des einzigen in mitte lniederdeutscher Sprache überlieferten Artusepos " hingeste l lt 5 Obwohl die Spuren der Vorlage , sei sie eine hochdeutsche , wie Beckers vermutet , oder eine mitte lniederländische 6 , in den Loccurner Fragmenten genauso auffällig und - ver glichen mit dem Umfang - gleich z ah lreich s ind wie in der niederdeutschen Bearbeitung der beiden Dichtungen Jacobs 7 von Maerlant , wurden diese bisher bei al len Behandlungen hoye vnde s i nt altomale dudesk". Ein Versuch zur literarhistori schen Identifizierung des Handschriftenbestandes einer nieder sächsischen Adelsbibliothek des späten 1 5 . Jahrhunderts , i n : NdW 1 6 ( 1 976 ) , s. 1 26- 1 4 3 hervorgeht, fanden doch e i nige Adlige Niederdeutschlands Gefallen an solchen Werken wie Parci val , Wi llehalm und Ti t urel. 3
W. Krogmann, Mittel niederdeutsche Literatur , i n : Kurzer Grund riß der germanischen Philologie bis 1 5oo . Hrs g . von L . E . Schmitt. Bd . 2 , S. 268f.
4
H. Jelli nqhaus, Geschichte der mittelniederdeutschen Literatur . Dritte , verbesserte Auflage . Berli n/Leipzig 1 92 5 , S . 2 3 ; G . Ehrismann, Geschichte der deutschen Literatur bis zum Ausgang des Mittelalters . I I . 2 . 2 . , S . 689 ; H . Beckers , die Erforschung der niederdeutschen Literatur des Mittelalters , i n Nd Jb 97 ( 1 974 ) , S . 3 7- 6o , hier S . 4 4 . Das zuletzt von H. Naumann, Alt deutsches Prosalesebuch . Texte vom 1 2 . - 14 . Jahrhundert. Straß burg 1 9 1 6 , S. 1o5- 1o8 edierte " niederdeutsche" Lancelot-Bruch stück i st genaugenommen ripuarisch.
5
H . Beckers , Ein vergessenes mittelniederdeutsches Artusepos frag ment (Loccum, Klosterbibliothek , Ms . 2 o ) , i n: Nd W 14 ( 1974 ) , S . 2 3-52 ; vgl . S . 24 u . ö .
6
Die von Beckers als deutlich hochdeutsche Elemente im Wortschatz der Fragmente verzeichneten Belege jungelinc, geverde , gereide, manhet, sikerhet, stappen , minniclike usw . ( S . 4 8f . ) s i nd ebe n falls im Mittelniederländischen belegt . Berücksichtigt man zudem die zahlreichen Belege für ende u nd ni et (beide ausschließlich) , sowie di ' die ' und ons , so ist eine westliche Herkunft wahr scheinlicher , als B . zugibt.
7
Vgl . unten 4 . 2 . 4 und 5 .
4 des Artusepos in der mnd . L iteratur übergangen . Es soll natürlich nicht der Eindruck entstehen , Werke Jacobs wür den wegen ihrer fas t zufäl ligen Überlieferung in einer an deren Sprache der mitte lniederländischen Li teraturge s ch i chte entris sen , doch darf nicht allein die Anonymität eines Werkes b zw . seine s i chere Z uordnung z ur literaris chen Produktion eines namhaften Dichters den Aus s ch lag geben , ob diese oder j ene mnl . Dichtung in e iner niederdeuts chen Bearbeitung auch in die mittelniederdeutsche Literatur ges ch i chte aufgenommen wi rd oder n i cht . 1.3
Die
His torie van den gra Z e
und das
Boe k van m e r
Zine
1 . 3. 1
Jacob van Maerlant
Kaum ein anderer mitte lniederländ i s cher Dichter wurde von s einen Zeitgenos sen und von den nachfolgenden Genera tionen so ge feiert und verehrt wie Jacob von Maerlant , den Jan van Boendale den "vader der dietsche dichteren algader " nannte 8 Er wurde vermut lich zwi s chen 1 2 2 5 und 1 2 3 5 im Amt Brügge geboren und s tarb nach der Überliefe rung in Damme zwischen 1 2 9 1 und 1 3oo . Obwoh l die phi lo logische Auseinandersetzung mit Jacob van Maerlant seit 1 9 5 o überwiegend biographi s cher Natur war , wurde bis heute nicht endgültig geklärt , inwiefern überhaupt der Namens z us atz "van Maerlant " mi t den entsprechenden F lur bezeichnungen be i Brügge (Kirchspiele Zuienkerke , Hautave und Meetkerke ) b zw . in der Nähe von Brielle auf Oostvoorne 9 in Verbindung zu bringen ist •
8
Jan van Boendale , Lekenspiegel . II , 1 5 , 1 1 9 zitiert nach J . van Mierlo , Jacob van Maerlant . Zijn leven - zi jn werken zij n beteeken i s . Turnhout 1 94 6 , S . 7.
9
P. Maximilianus , Jacob , die coster van Merlant , in: TNTL 66 ( 1 949 ) , S. 1 - 1o; J . van Mierlo , " Jacob , die coster van mer lant" , i n : Ver s lagen en mededelingen der Koninkli j ke Vlaam s e Academie voor Taal- en Letterkunde 1 95 2 , s. 49-7 o ; L. Del fos , Maerlant in Itali e , in : W T 1 7 ( 1 9 5 7 ) , Sp 1o5-1 1 6 ; L . Delfos , De veertien laatse j aren van Maerlant's leven ,
5 Sein literaris ches Werk ( Übersetzungen/Bearbeitungen aus dem Französischen und Lateinis chen , wis s enschaftlich populäre Reimwerke , die Heiligenlegenden und die s trophi s chen Gedichte ) ze igen , daß er eine recht gute Bildung ge habt haben muß und wahrscheinlich ordens freier Geis t licher war . Aufgrund der Widmungen in den einzelnen Werken und der wenigen ebenfalls dort aufgenommenen persönlichen Be merkungen war Jacob vermutlich zunächs t als S chreiber der Herren von Roden , später ( um 1 2 6 o ) bei den Herren von Voorne und mö glicherweise zuletzt als Amtssekretär in Damme 10 tätig Sein erstes Werk war A lexan ders g e e st e n , um 1 2 5 8 nach der lateini schen A lexan dreis des Gauthier de Chat i llon ge dichte t . Ihm folgten um 1 2 6 1 die Bearbe itungen der Graals ges chi chte und des Merlin , die Hist o rie van d e n grale und das B o e k v a n m e r lin e nach der altfranzösischen Pros afass ung des Josep h d 'A rima t h ie und des Merlin Roberts de Borron . Qm 1 2 6 4 übersetzte er die Historie v a n Tro y e n nach der fran zösischen Fassung des Benoit de Sainte-Maure . Dort im Prolog erk lärt Jacob , daß Hier toe voren dichten hy Merlyn Ende Allexander uytten Latyn , i n : W T 1 7 ( 1 957 ) , Sp . 1 - 1 1 ; J . Noterdaeme , Jacob de coster van Maerlant , in: Koni nklijke Zuidnederlandse Maatschappi j voor Taal- e n Letterkunde e n Geschiedeni s . Handel i ngen XV ( 1 96 1 ) , s. 2 3 3- 7 2 ; H . C. Peeters , Nieuwe i nzichten in de Maer lantproblematiek , i n : Koninklijke Zui d nederlandse Maat s chappi j voor Taal- e n Letterku nde e n Geschiedeni s . Handel i nge n XVII I ( 1 964 ) , S . 249-85 ; J. Noterdaeme u nd H . P . Schaap , Nieu we Maerlantproblemen, in: TNTL 82 ( 1 96 6 ) , S . 8 1- 1 1 9 . Weitere Beiträge s i nd im Literaturverzeichnis aufgenomme n. 1o
J . te Winkel , Maerlant's werken , beschouwd als spiegel van de dertie nde eeuw. 2e omgewerkte druk . Ge nt/ ' s -Gravenhage 1 89 2 ; J . te Wi nkel , De ontwikkelingsga ng der Nederlandsche letterkunde . I. Haarlern 2 1 9 2 2 , s. 2 7 4 - 2 8o und s. 443-5oo ; A. Are nts , Jacob van Maerlant. Proeve van bibliografie , Damme 1 94 3 ; J . van Mierlo , Jacob van Maerlant . Zi j n leven - z i j n werken - zij n beteekeni s . Turnhout 1 946 ; J . van Mierlo , De ontwikkeli ngsgang van Jacob van Maerlant , i n : Verslagen e n mededel i ngen der Koni nklij ke Vlaamse Academie voor Taal- e n Letterkunde 1 95 7 , s. 1 19-37 .
6 Toerecke ende dien Sompniarys , En d e den cortten Lap1' darys . 1 1 Der S o mp n iarij s , vermutlich e in Werk über die Bedeutung von Träumen , ist verschollen ; der Lap idarij s , gedi chtet in An lehnung an das Lapidarium in Thomas ' von Cantimpre De n a tura rerum , ist nur als Fragment erhalten und s teht in keinem direkten Zus ammenhang mit dem zwö l ften Buch (Heil- und Z auberkraft von Steinen) der Naturen b loeme 1 1 a . Z um To e r e ck e , dem dritten Werk Jacobs aus dem Artuskreis , sei auf 1 . 3 . 2 . verwiesen . Es folgt um 1 2 6 6 seine verkürz te Bearbeitung des S e cre turn s e cre to rum , die Heim e lich e de der h e im e licheit , ein Fürsten spiege l , ergänzt durch moral-didaktis che Weisheiten und Ge s undheits rege ln , der Flori s V . , dem j ungen Grafen von Holland gewidmet ist . In der Zeit nach seiner Obersiedlung nach Damme entstanden seine drei großen Lehrgedichte Vander na turen blo e m e (um 1 2 7 2 vollendet , nach De n a tura re rum des Dominikaners Thomas von Cantimpre ) , die Scholas tica ( Rijm bij bel) nach Petrus Comestors His t o ria s c h o la s tica ( 1 2 7 1 ) und das erst später durch Phi lip Utenbroke und Lodewi j k van Velthem fertiggeste llte Werk , der Sp ieghel his toria e l , des s en Hauptque lle das Sp e culum his t o riale des Vincentius Bellovacens i s i s t . Das Leben des heiligen Francis cus ( Sin t e Francis cu s le v e n ) entstand vermutlich um d i e gleiche Z e i t w i e d i e Scholas tica . Ebenfalls in der Z e it zwis chen der Scholas tica und dem Spie g h e l his toria e l s chrieb Jacob die strophis chen Gedichte Eers te Mar t ij n , Dander Mar tij n , Vander Drie v o u diche ide ,
Van den v er k e erden Mar tij n ,
Va n den v ijf
Vro uden , Van o n s H e r e n Wan de n , Die Claus ule van der Bible ;
woh l erst nach 1 2 9 1 entstanden seine letzten Gedichte Van den Lande van Ov ers e e , Der Ke rken Cla g h e und Ene Dis u tacie van o n s e r Vro u w e n e n de van den h e iligh e n Cruce . Die be lieb11
Vs . 57-6o .
lla
W . L . Braekman , Fragme nte n van de verloren gewaande Lapidari j s van Jacob van Maerlant, i n : Verslagen e n mededel i negn van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- e n Letterkunde 1 9 7 o , s. 499-525 .
7 te mittelniederländische Dichtung von der Herkunft des Kreu zes Christi , Da t boe c van den Hou t e , wurde lange Z e i t Ja cob van Maerlant z uges chrieben , doch gi lt s e ine Verfasser s chaft heute als urnstritten 1 2 • Eine Vita der hei li gen Clara , auf die Jacob s e lbst in S i n t e Fran c i s c u s Z e v en aufmerksam 13 macht , ist nicht überliefert . 1 .3.2
Tore c
Von dem bereits unter 2 . 1 erwähnten Werk , Tore c , i s t Ja cobs van Maerlant Originalfassung n i cht erhalten . Der sonst in der europäis chen Literatur des Mitte lalters n i cht über lie ferte Stoff ist nur aus einer gekürz ten Fas s ung , bearbei tet für den zweiten Tei l der großen Lancelot-Komp ilation , bekannt und in der um 1 32 o ge schriebenen , aus dem Besitze Lodewi j ks van Velthem stammenden Haager Hands chrift auf Fol . 1 9 o r (= 1 9 3 r ) - 2 oo v (= 2 o 3v ) überliefert 1 4 • Im Roman s e lber wird eine französi s che Quelle angedeutet , e rhalten ist s i e j e doch nicht 1 5 Die unglückli che Überlieferung des kle inen Werks ( 3 8 4o Verse ) , in dem der Ritter Torec auf eine abenteuerreiche S uche nach der ges tohlenen Krone s e iner Großmutter geht und die Ri tter von König Arturs Tafelrunde eine nur unter12
L . Hermodsson (Hrsg . ) , Dat Boec van den Houte . Eine mittel niederländische Dichtung von der Herkunft des Kreuzes Christi . Uppsala/Wiesbaden 1 9 5 9 , S . 1 1 3- 1 6 .
13
Jacob van Maerlant , Sinte Franciscus leven. Uitgegeven , in geleid en toegelicht door P. Maximi lianus . Z wolle 1 954 , s. 3 8 5 .
14
M. Draak und W . Gs . Hellinga, Voor lopige beschrijving vat het Haagse Lancelot-handschrift , in: M. Draak , De Meddelnederlandse vertalingen van de Proza-Lancelot . Amsterdam 1 9 5 4 , S . 3 2 -46; J . Deschamp s , Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken , Nr . 11 , S. 47-5o . Ausgaben : W . J . A . Jonckbloet, Roman van Lancelo t . I I . 's-Gravenhage 1 849 , III, Vs . 2 3 1 2 7-2698o; Jacob van Maerlants Roman van Torec . Opnieuw naar het handschrift uitgegeven en van eene inleiding en woordenlij s t voorzien door J. te Winkel . Leiden 1 87 5 ; Tor e c . Een Tekstuitgave naar het handschrift met e e n inleiding door M. en J. Hogenhout. Abcoude 1 97 8 .
15
Vs . 2 3 7 8 . I n der Bibliothek des Louvre war 1 392 ein Torrez vorhanden, vgl . H . Sparnaay , The Dutch Romances , i n : ALMA , S . 45 5 .
8 geordnete Rolle spielen , erschwert beträchtlich die litera turwis senschaftliche Ause inandersetzung mi t seinen Pro 16 b lemen . Offen bleibt vorläufig die Frage , ob s i ch die Kurz fas sung der Haager Hands chr i ft z ur Originalbearbeitung Jacobs so verhält wie etwa der Moria en der Lancelot-Kom pi lation zum fragmentarisch über lieferten Roman van Moria e n , wo 3 2 o Verse des Originals mit nur 9 5 der gekürz trn Version übereinstimmen . Lodewi j ks van Ve lthem Rolle als "Nachlaßver walte r" Jacobs i s t zwar an Beispi e len wie Me r Z ijn und dem Sp ie ghe Z his toria e Z bekannt , doch i st im Falle des Tor e c das Verhä ltnis wegen der lückenhaften Überlieferung nicht überprüfbar . 1 . 3. 3
Die
His torie van den gra Z e
und das
Boe k van
m e r Zine
Se lten genug lie fert ein Werk der mitte lalterlichen Li teratur soviel In formation über den Dichter , seine Vor lage , seinen Gönner und die Einste llung des Dichters s e iner Que l le gegenüber . Jacob von Maerlant nennt s ich im Prolog und we ist gleichzeitig auf ein früheres Werk : 3 6 Vnde nv biddick iv dat is waer Jacob de coster van mer l ant Den gi j to voren hebbet bekant Jn des koninges Allexanders Jeesten 4o Dat gi j bidden dat he vol leesten Moete · dat he heuet begonnen . Am S chluß der His t orie v a n den gra Z e verspricht er , die in der Vorlage in Auss i cht gestel lten weiteren Teile der Graalsges chichte ebenfalls zu überset zen , falls e r s ie findet: 1 6o 1 Vnde Jacob d e t o dichtene nam Secht vint he dat alzo veer in dat wals ch 16
Vgl . K. Heeroma , Maerlants Torec als ' sleutelroman'. Amster dam 1 97 3 ; J. Hogenhout , De geschiedenis van Torec en Miraude. Een onderzoek naar de oorsprong en de ontwikkeling van een arthurroman . Leiden 1 97 6 .
9 Dat he dat in ryme sonder vals ch Alzo vere oeck dij chten z a l 1 6o5 Dat dit boeck wirt versarne lt al . Sch ließli ch wird er auch von Lodewi j k van Ve lthem zu Be gin des 2 8 . Kapitels genannt : Got de alle dinck vermach Vnde z i j n moder dar he inne lach Se moten my in dit begin Geuen wij sheit vnde sin To volmakene des s e saken Dat i acop van morlant irst dat maken Off began vnde liet z i j n dinck Dar artur de koninck Crone ontfinck 1 7 . Über den Dichter , die Sprache und die Form der Vor lage tei lt Jacob mit : Dus s criuet rohrecht wt z inen monde 1 56 o Mi j n her rohrecht van barioen De in dat walsch s creyff al dit doen Vnde sonder r ime al gader dichte rmd 1 3oo Rohrecht zegede van borioen De in dat walsehe screeff dit doen ; die w alse h e Vorlage wird ferner in den Versen 4 , 2 2 , 1 5 4 , 1 8 7 , 2 2 3 , 2 2 9 , 2 4 4 , 39 4 rmd 4 1 9 , ihr Dichter 5 2 8 3 erwähnt . Robert de Boron (Borron ) , über des s en Le bensumstände man kaum e twas wei ß , beendete um 1 2oo s e ine Reimfassrmg des Josep h d 'A r im a thie und vielleicht auch die s e ines Me rlin. Beide Werke sind nur in einer einzi gen Hand s chri ft überliefert (Bibliotheque Nationale , Paris , Ms . f 2 oo 4 7 ) , die für das Autograph des Dichters gehalten wird . Der Jose p h ( 3 . 5 1 4 Verse ) i s t vol ls tändig , der Merlin j edoch bricht nach 5o2 Versen plötzlich ab . Bald nach 1 2oo ent s tanden zwei voneinander leicht abwe i chende Pros aredak tionen : der Vulgata-Zyk lus ( 1 2 1 5 / 3o ) rmd die S u ite du Me rlin (Huth Merlin ) rmd der post-Vulgata Roman du graal ( 1 2 3o/ 17
Vs . lo4o9 - l o 4 1 6 der Ausgabe van Vlotens .
10 1 2 4o ) 1 8 ; nach einer dieser Fassungen dichtete Jacob vermut lich die His t o rie v a n d e n gra Z e und Me r Z ij n . Roberts Joseph d ' Arima thi e erzählt nach e i ner ei nleite nde n Behandlung des Sünde nfalls und der Geburt , Taufe , Pas sion und Kreuzigung Christi , wie das Gefäß , das beim letzten Abendmahl verwe ndet wurde , i n den Besitz von Pi latus und danach an Joseph von Arimathia übergeht. Dieser fängt bei der Kreuzabnahme im Napf die letzten Blutstropfen Christi auf. Joseph wird gefangengenomme n und im Kerker vom auferstande ne n Heiland besucht . Er erhält von Christus das heilige Gefäß mit dem Hinweis , daß außer ihm nur zwei weitere Personen Hüter des Graals werde n. Jahre später befreit ih n der römis che Kai ser Vespasian, de r , um den Tod Christi zu rächen, e i nen Feldzug gegen die Jude n führt. An dieser Stelle werden Josephs S chwester Enygeus ( i n der vorliegenden Handschrift Euge nie ) und ihr Mann Bron i n die Ges chichte e i ngeführt. Mit ihnen und weiteren Mitgliedern der frühchristlichen Glaubensgemeinschaft zieht Joseph i n die Fremde . Zur Eri nne rung an das letzte Abendmahl richtet er auf Geheiß des Hei li ge n Geistes e i ne Tafe l und e inen Graalsdienst e i n. Auf der Tafe l stehen der Graal und e i n von Bron besonders für de n Dienst gefangener Fisch . Nur die , die reinen Glaubens und reinen Herzens sind, werden zur Tafe l gebete n , wo s ie speisen und der Gnade Gottes teilhaftig werde n. Moyses , e i n Sünde r , versucht den freien P latz an der Tafel ei nzunehme n, der nach Gottes Wi lle für e i ne n späteren Nachkomme n Brons vorgesehen ist. Er ver s i nkt augenblicklich i n der Erde . E nygeus bringt im Laufe der Jahre zwöl f S öh ne zur Wel t , von denen e l f heiraten. Der zwölfte , Alain , bleibt ledig und erhält - obwohl der jüngste - die Aufgabe , s e i ne Brüder und ihre Fami lien nach Westen zu führen und von Christus zu predi ge n . Petrus, ein weiteres Mitglied der Graalsgemeins chaft , wandert ebenfalls nach We s te n zu den Tälern von Avaron, um dort auf eine n Sohn Alains zu warte n , der zum dritten Graalshüter auserkoren i s t . Während Joseph vo n Arimathia allei n zurückbleib t , zieht zuletzt auch Bron, der " rei che Fis cher " , mit dem Graal nach Wes ten. Dort soll er ihn e i nes Tages seinem Enkel über rei che n. Im Merlin wird berichte t , wie die Teufe l , empört über die Höllenfahrt Christi und die Be freiung der Gerechte n , um s i ch zu rächen mit Hi l fe e i nes falschen Propheten den Untergang des menschlichen Geschle chtes herbeiführen wollen. Aus ihrer Mitte wählen s ie e i ne n erfahrene n Dämon , der die Aufgabe erhält , de n halb menschlich- halb teuflis chen Antichri ste n zu zeugen. zu diesem Zweck sucht er e i ne wohlhabe nde Fami lie heim
18
W . A. Nitz e , Was hat Robert d e Boron geschrieben?, i n : Der arthuri s ehe Roman. Hrsg . von K. Wais . Darmstadt 197o , s. 3o1-3o9 ; P . le Genti l , The Work of Robert de Boron and the Didot Perceval, i n: ALMA , S . 2 5 1-62; J . Frappier , The Vulgate Cycle , i n : ALMA , s. 2 95 -3 1 8 ; A. Micha , The Vulgate Merlin, i n : ALMA, s. 3 1 9-324 . Zur Überlieferung der Prosafassung des Merlin in der franz ösische n Literatur vgl . man das Stemma bei A. Micha , Über li eferungsgeschichte der französ i sche n Literatur des Mittelalters , i n : Geschichte der Textüberlieferung der antiken und mittelalterlichen Literatur . Bd . II, s. 242f . ; F . Bogdano w, The Suite du Merlin and the Post-Vulgate Roman du Graal, i n: ALMA , S . 325- 3 3 5 ; K. O . Brogsitter , Artusepik . Stuttgart 2 1 97 1 , S . 67-7 1 .
11 und richtet s i e systematisch zugrunde. Die als künftige Mutte r des fal s chen Propheten auserkorene Tochter wird ohne ihre Schuld während des S chlafes ges chwängert , erhält jedoch den ge istlichen Beistand ihres Beichtvaters Blasius und führt e i n besonders fromme s Leben. Wegen ihrer außerehelichen Schwangerschaft wird sie gefangengenomme n und soll nach der Geburt des Ki ndes verbrannt werden. Währe nd der Gefange nschaft bringt sie eine n gesunde n, wenn auch haarigen Knaben zur Welt , der zur Übe rraschung aller bereits sprechen kann. Dieser wird Merlin getauft und verfügt über die teuflischen Fähigkeiten seines Vaters , ohne jedoch die üb len Absichten mit ih m zu teilen. Merlin erlangt mit seine m Wissen sowohl vergangene r als auch zukünftiger Di nge Frei spruch für seine Mut ter. Er diktiert B lasius die Geschichte des Graals und seine r eigenen Herkunft. König Co nstans von England s tirbt. Ihm folgt auf de n Thro n sein älte ster Sohn, Moynes , de r aber bald danach einer Verschwörung zum Opfer fällt. Moynes Brüder Pandragon und Uter ve rlas s e n aus Angst um ihr Leben das Land, und die Königs würde wird vo m Truchseß Vortige rn usurpiert. Um seine Herr s chaft zu s i chern, s chließt er e i ne n Frieden mit de n i ns Land gedrungenen heidnischen Sachsen und besiegelt ihn durch die Hei rat mit der Tochter ihres Heerführers Hengest. Dieser Schritt kostet ihm die Sy mpathien e i ne s großen Tei ls der christli chen Bevölkerung. Aus Sorge vor der Rückkehr der legiti me n Thronfolger Pandragon und Ute r ordnet Vortigern den Bau eine s unbezwi ngbare n Turms an, doch gedeiht dieser immer nur bis weniger Meter über de n Boden, um dann durch ein Beben de r Erde wieder zers tört zu werden. Seine weiseste n Berater e mp fehlen zur Stabilisierung der Fundamente das Blut e i ne s vaterlosen Jungen. Boten werde n mit dem Auftrage , die s e n zu finde n, hinausgesandt. Durch e i ne List macht Merli n sie auf s i ch aufmerksam und wird Vortigern lebend vor geführt. Merlin e ntdeckt dem König die wahre Ursache des Bebens und deu tet den Ausgang des Kamp fe s z wi s chen den beiden Drachen als Untergang von Vortigerns Herrschaft. Co nstans S öhne kehren mit Truppe n zurück und bes iege n das Land. Bei der Bel agerung seiner Burg stirbt Vortigern i n den Fla mme n. Pandragon wird nun rechtmäßiger König und nach Hengests Tod verlassen die Sachsen England. Der König ernennt Merlin zu seinem Ratgeber und die ser beweist wiederholt seine übernatürli chen Gaben. Als die Sachsen er neut in das Land eindringen, kommt es zu e i ner großen S chlacht auf der Ebene von Salisbury. In ihr findet Pandragon den Tod. Die König s würde geht an Uter übe r , der zu seinem eigenen auch den Namen seines Bruders annimmt. Als Denkmal für die gefallenen Brite n e ntsteht unter Merli ns Leitung Stonehenge . Auf Merli ns Anrate n hin gründet Uterpandragon die Tafelrunde. Währe nd e i nes Weihnachtsfests am Hofe verliebt s i ch der Kö nig in Ygerne , die Frau des Herzogs von Tintage l. Seine Gefühle bleiben weder ihr noch ihrem Gatten verborgen und e s kommt zu einer bewaffneten Auseinandersetzung. Während Uter mit Hi lfe der Zauberkünste Merlins i n der Gestalt des Herzogs die Liebe Ygernes genießt , fällt der wahre Her zog fast versehentlich i m Kamp f. Uter nimmt Ygerne zur Frau und sie bri ngt e i nen Sohn zur Welt. Merlin nimmt das Kind unmitte lbar nach der Geburt an s i ch , läßt es auf den Namen Artur taufen und in e i ner anderen Fami lie aufwachsen. Auf s ei ne m Sterbebett e rfährt Ute r , daß s e i n Sohn ihm auf dem Thron folgen wird. Da man Uter kinderlos wähnt , wird Gott um Beistand bei der Wahl e i nes geeigneten Nachfolgers ange fleht. Es er scheint der Amboß mit de m auf wunde rbare Weise darin verankerten Schwert. Artur , inzwischen herangewachsen, zeigt, daß er als einziger vermag , das Schwert herauszuziehen. Obwohl di e Barone zunächst mißtrauisch s i nd , wird e r zum König geweiht.
12 Während der Me rlijn e ine verhältnismäßig getreue Über tragung der Vorlage zu s e in s cheint , fand Jacob in der His t o rie van den grale ständig Anlaß zur Klage . Beim ersten Tei l dieses Werkes (bis Vs . 6 o9 ) s te llte er an verschiedenen Punkten (Vs . 2 o f . , 1 6o f . , 1 8 7 f . , 2 2 3 , 2 2 9 , 2 3 8 ff . , 2 4 4 , 2 5 2 , 5 79 , 6oo und 6o9 ff . ) grobe Abwei chungen von der ge 19 s ch i chtlichen b zw . bib l i s chen Überlie ferung fest • In den meis ten Fällen werden s i e sofort korrigiert mi t e inem Hin wei s auf das v a ls e h e oder lo gen t like der Vorlage . Einmal j e doch s i eht e r s ich ge zwungen , s i e vö llig z u verlassen , um die wahre Geschichte nach dem Evange lium z u e rzäh len : Jn romans z ach i ch oek staen Dat god myt zinen j ongeren s at 2 4o Op den witten donredach vnde at To symons hues de lazarus was Mer dat was logene vnde gedwas Symon wonede in bethania Ok s criuet ons dat wals ch h i j r na 2 45 Dat h e aldaer waert gevaen Want diet di chte he haddet verstaen Vnde me�de wal geweten dat Dat symon wonede in der s tat Symon was dat moge wij lesen 2 5 o Van syner lazerheit genesen Lange eer onse here was gevaen Mer i ck late de h i s torie staen Van den romanse vnde telle iv voert Der waeren ewange lien woert . Eine Änderung anderer Art wurde im B o e c k van me rline vorgenommen . Zwar hat Jacob die Vorlage im großen und ganzen getreu übers tzt , doch fügte er dem Text Roberts fas t 9oo Verse hinzu , indem er einen vol ls tändigen Teufelspro z eß (Kap . X-XI I , Vs . 1 6 9 4-2 9 8 1 ) mi t in den Text aufnahm. Später (Vs . 4o9 7 ff . ) läßt Merli j n di e Ges chi chte vom Graal und seine 19
J. te Wi nkel , De Borron's Joseph d'Arimathie e n Merl i n i n Maerlant's vertal i ng , i n : TNTL 1 ( 1 8 8 1 ) , S . 3o5-363 .
13 eigene Vorges chichte von Blas i j s niederschreiben . Der in der Zus ammenfassung des bi sherigen Ablaufs enthaltene Hin weis auf die gerichtliche Auseinandersetzung ( ge din ge) zwis chen den Teufeln und Mari a (Vs . 4 1 1 3- 4 1 1 7 ) erweckt ni cht den Eindruck einer j üngeren Interpolation etwa Lode wi j cs van Ve lthem , s ondern s tellt ebenfalls eine s e lbs tän dige Erwe iterung Jacobs dar . Sowoh l der Proze ß im Mer Z ij n a l s auch e ine andere mitte lnieder ländische Vers ion Dit e s van mas k e r o e n s tehen mit vers chiedenen Fassungen in anderen europäis chen Sprachen in einer Tradition 2 0 Die His t o rie van den gra Z e und das B o e k van m e r Z in e wur den zu Ehren Albre chts von Voorne gedichtet (Vs. 1 5 f . ) . Da er zwis chen 1 2 5 8 und 1 2 6 1 Herr von Voorne wurde , erhält man außer dem Namen des sen , dem die Werke gewidme t s ind , einen terminus a quo für die Datierung ihrer Entstehun g , d i e bisher von der Forschung um 1 2 6 o/6 1 fes tge legt wurde 2 1 . 1 . 3. 4
Das Volksbuch
Außer in Jacobs van Maer lant Bearbei tung i s t das Leben des Z auberers Mer lin in der n iederländis chen Literatur des Mitte lalters und der Renaissance in einer fragmentar i s ch erhaltenen Prosabearbe i tung von etwa 1 5 4o überliefert 2 2 2o
Ebda . , S. 347-354 ; J. te Winkel , Geschiedenis der Nederland sche letterkunde I . Haarlern 1 887 , S . 1 6 5- 1 7 o ; G. Busken Huet , Iets over Maskaroen , in: TNTL 28 ( 1 9o9) , S . 262-2 7 3 ; J . Janssens , De mariale persoonlij kheid van Jacob van Maerlant . Antwerpen 1 96 3 , S . 3 5 1 - 6 9 . Zu Di t es van maskeroen vgl . J. Deschamps , Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaans e bibliotheken , Nr . 37 , S . 1 1 8- 12o.
21
J . van Mierlo , Jacob van Maerlant. Z i j n leven - zij n werken z i j n beteekeni s . Turnheut 1 946 , s. 2 4 f .
22
M. E . Kronenberg , Een onbekend volksboek van Merl i j n , in : TNTL 48 ( 1 92 9 ) , s. 1 8 -34 ; [ C.P.] B [ urger ] , Fragmenten van een volks boek van Merl i j n , in : Het Boek 19 ( 1 93o) , S . 2 16-2o ; W. Ni j hoff und M . E . Kronenberg , Nederlandsche bibliographie van 1 5oo - 1 54o. I I , S. 46 3 f . (Nr . 3 1 69) ; L . Debaene , De Nederlandse volksboeken . Ontstaen e n geschiedenis van de Nederlandse prozaromans gedrukt tussen 1 4 7 5 en 1 54o . Antwerpen 195 1 , s. 1 2 1 -2 4 ; ders . , Middel nederlandse ridderepiek en latere prozaromans , in : De nieuwe taalgids 5 3 ( 1 95 o ) , S . 84-92 .
14 In e inem Exemplar der Cronij c k e v an Vla e n d e r e n in t cor t (Brüss e l , Koninklijke Bibliotheek Albert I , H . 2 7 5 2 6 ) , die 1 5 39 von Symon Cock in Antwerpen gedruckt wurde 2 3 , s ind die zwe i Druckbogen B und D eines sonst nicht weiter bekannten Volksbuches mit der Ges chi chte Mer lins enthal ten . Sie wurden , wie Kronenberg vermutet , wahrs cheinlich bereits in der Druckerei beim Z us ammen legen der fertigen Bogen der Cronij k e mit den entsprechenden Te i len dieses Werks versehentl i ch ausgetauscht 2 4. Die Texttyp e , eine sogenannte " Lettersn i j der-Type" , ist zu wei t verbreitet , um mit ihrer Hilfe Symon Cock eindeu tig auch als Drucker des Me r lij n z u i denti f i z i eren . Doch anhand ein z e lner Z ierleisten und Ornamente und der Tats ache , daß die Bogen in e inem Cock-Druck überliefert sind , meint Kronenberg Sirnon Cock für den Drucker des Volksbuches hal ten zu können . Eine weitere Verwendung der vier im Pros a druck vorhandenen Hol zschnitte ist mir sonst nicht bekann·t 2 5 • 23
W . Ni jhoff und M . E . Kronenberg , Nederlandsche bibliographie van 1 5oo - 1 54o , Nr . 66o .
24
M . E . Kronenberg , Een onbekend volksboek van Merli jn , S. 2 2 .
25
Ebda . , s . 2 1 f . ; vgl . Abb . 1 . Teile z weier anderer Holzschnitte , die von der abgebi ldeten Thematik her identisch sind, finden sich in den beiden 1 52 8 erschienenen Drucken Tdal sonder wederkeeren oft Tpas der doot (Antwerpen: Jan van Doesborch, NK 1 5 1 9 ; abgebil det in Ni jhoff , L 'art typographique I I . Anvers - Jan v. Doesborch VI I , Nr . 1 6 ) und Den sack der Consten (Antwe rpen : Jacob van Lies felt , NK 1 843 , Fol . 3r ) . In beiden Fällen wurden j e weils die rechte bzw. linke Hälfte eines Doppelholzschnittes als text fremdes I llustrationsmaterial ver wendet . Es ist anzunehmen , daß bereits vor 1 528 Prosaauflösungen des Merlijn als i llustrier te "Volksbücher" erschienen sind , deren Holzschnitte später zur Ausschmückung anderer Texte benutzt wurden . In diesem Zu sammenhang sei auch auf die I llustrationen zur z weiten Historie der niederländischen Eulenspiegel Ausgaben von Michiel Ri llen van Hochstraten (Antwerpen zw. 1 52 5 u. 1 546 ; NK 2o8 8 ) und Jan van Ghelen d . J . (Antwerpen 1 58o) hingewiesen . Während für alle weiteren I l �ustrationen eine Vorlage in den Straßburger Drucken zu finden ist , mußten die niederländischen Drucker für dieses nur in den Antwerpener Drucken und der von ihnen abhängigen Tradition enthaltene Zusatzkapitel e ine eigene Lösung finden . Sowohl Rillen van Hochstraten als auch van Ghelen haben - e iner älteren Tradition folgend? - einen Holzschnitt verwendet , der weder in Form , Größe noch sti li stisch mit den eigentlichen U1 enspie gh e 1- Illustrationen übereinstimmt. Er gibt nur annähernd
15 Inhaltli ch entspricht der Text des Volksbuches den Versen v r 4 2 9 o- 44 49 (Bi r - [ Bivv ] trr;d 3 3 54-4o 1 o (Di - [ Di ii ] ) s o v v wie 4 6 1 2- 4 3 2 7 ([ Diii ] - [ Div ] ) der vor liegenden Edition von Jacobs Me r lijn . Es fällt auf , daß die Reihenfolge der einzelnen Episoden im Volksbuch vergli chen mi t der Übe r lie ferung im Boe c k van m e r li n e , in den französ i s chen Prosa fas sungen und in späteren französis chen Volksbuchfas s ungen tei lweise verändert ist . Eine solche Anordnung , wi e s i e im Volksbuch vorliegt , ist sonst nur im mitte lenglischen Of A rt hour and of Merlin bekannt , das seinerseits am An fang des 1 4 . Jahrhunderts wahrs cheinlich nach e iner heute unbe 26 k annten französ i s chen Vorlage gedichtet wurde Vom n iederländis chen Volksbuch i s t kein j üngerer Druck erhalten . Im Jahre 1 5 9 9 soll die Utrechter Bibliothek e i n Exemplar e ines Antwerpener Drucks Van d e n won de rli c k e n Me e rli j n von 1 5 88 als Ges chenk erhalten haben . Versuche , e in Exemplar dieses Drucks aus findig z u machen , sind ohne Erfolg geblieben 2 7
den I nhalt der Historie ' Hoe Ulespieghel a nt woorde e e ne n man die nae den wech vraghede' wieder , paßt themati s ch j edoch sehr wohl zur Geschichte der Auffindung Merli j ns durch die Boten Vtegiers (Vs . 46o6-46 5 6 ) . Sogar der Knüppel , mit des s e n Hilfe Merli j n auf s ich aufmerksam macht , ist abgebi ldet. 26
Arthour and Merlin. Nach der Auchi nleck-Hs . nebst zwei Beilage n hrs g . von E. Kölbi ng . Leipzig 1 89o ; Of Arthour a nd of Mer l i n . Edited b y O . D . Macrae-Gibson. Vol . 1 . Text. Oxford 197 3 .
27
L. Debaene , De Nederlandse volksboeke n, S. 1 2 4 . U nter der Lei tung von W . P. Gerrits e n , Utrecht , wird im Rahme n e iner "doctoraal s cr ipti e" von P. Pesch e i ne Untersuchu ng der Quellen des Volks buchs von Merlin in Aus sicht gestel l t .
16
2 . Kritik an van Vlotens Ausgabe : Jan te Winkel, Johannes Franck , Hendrik Bouwman und die Reste der mnl . Überlie ferung . 2 . 1 Jan te Winkel Van Vlotens Ausgabe erfuhr durch Jan te Winkel und Jo hannes Franck eine vernichtende Kritik 1 . In seiner Rezen sion ste l lt te Winkel f e s t , "die glückliche Kühnheit , wel che dem Dr. v. Vl . die Ehre erwarb , errungen zu haben , was Anderen nicht gelang [nämli ch Z ugang zur ' eifersüchtig ver borgenen ' Steinfurter Hs . ] , i s t beim Herausgeben leider Ver wegenheit geworden , der Eifer hat hier Übere i l ung und Flüchtigkeit zur Folge gehabt" 2 . Die Einleitung habe über haupt keinen wi ssens chaftli chen Charakte r , eine genaue Be s chreibung der Handschrift fehle vö llig , und zu Jacob van Maerlant und dem Merli j n-Stoff finde man nur dürftige No ti zen . Da in der Einleitung fast auss chließlich von Jacob und seinem Mer Z i j n die Rede ist und auch das Tite lblatt al lein des s en Namen träg t , hegt te Winkel den Verdacht , v . Vl . habe die Einlei tung ges chrieben , ohne auch nur zwanz ig Seiten der Handschri ft ge lesen zu haben . Erst nachher tei l e d e r Herausgeber überraschend mit , d a ß d a s Boe c v a n con i n c artur des Lodewi jk van Velthem über zwei Drittel der Hand schrift ausmacht . Bei v . Vls . Angaben über die altfranzösi s chen Vorlagen und ihre Behandlung durch Jacob stellt te Winkel Ungenauigkei ten und Unwahrheiten fes t . Jacobs kriti s che Ste l lungnahme seiner Vorlage gegenüber , in seiner For mul ierung zum Tei l recht po lemis ch , finde in v . Vls . Ein lei tung keine Erwähnung . In der Gestaltung des Textes habe s ich v . Vl . die Aufgabe geste llt , das ursprüngli che Idiom Jacobs wiederherzustellen . Die Aufgabe sei überaus s chwer , doch lobt te Winkel v . Vls . Die Besprechung von J . F . J . Herernans in Nederlandsch Museum , 1 8 8o I I , S . 1 2 3 - 1 2 6 referiert völlig unkritisch und wird hier nicht weiter berücksichtigt . 2
Literaturblatt für germanische und romanische Philologie II ( 1 88 1 ) , Sp . 347-35 1 ; hier Sp . 3 4 8 .
17 Bes treben , alle von ihm vorgenommenen Änderungen im Text gewissenhaft im kri tischen Apparat zu verzeichnen . Mit wie wenig Sorgfalt v . Vl . hierbei vorgegangen i s t , il lustriert te Winkel durch einen Vergleich der ersten 75 Verse von v . Vls . Text und Apparat mit dem der Ausgabe beigefügten Faks imi le : 3o nicht verzeichnete Eingriffe auf 7 5 Verse . "Wieviele Tau sende werden es sein , wenn die ganze Hs . mit derselben Nach lässigkeit abgedruckt ist!" 3 In seinen Bemühungen , einen mitte lniederländis chen ' Ur text ' wiederherzustellen , ohne über aus reichende Kenntn i s s e von Jacobs Sprachgebrauch zu verfügen und ohne zwi s chen den von diesem stammenden Tei len der Steinfurter Hs . und Lodewi jks Idiom im B o e c v a n conin c a r t ur zu di fferenz ieren , sei v . Vl . über das Z ie l hinausgegangen und habe Wörter und Formen "ver urte i l t" , an denen nichts aus zusetzen s e i ; dabei verfahre v . Vl . in der Behandlung der ihm verdächtigen Formen vö l l ig in konsequent . Zu allen Punkten bringt te Winkel z ahlreiche Bei spiele . "Wer die Hs . s e lbst zur Verfügung hätte und dem Texte eine gründliche Unters uchung widmen könnte , würde unzwe i fe lh a ft wei t mehr z u beri chtigen haben ; was ich abe r , der i ch die Aus gabe nur oberf lächlich durchgehen konnte , s chon zu bessern hatte , zeigt unverkennbar , wie s chade es i s t , daß v . Vl . n i cht s i ch beschieden hat , uns einen genauen diplomatischen Abdruck der Hs . zu geben , statt mit kühner Verwegenheit eine sogenann te krit i s che Ausgabe zu liefern , wel che den geringsten For derungen der Kri tik so wenig entspri cht und von den Sprach fors chern , denen die Maerlantsche Di chtung so gutes Material zu s chaffen versprach , nur mit der größten Vors i cht benu t z t 4 werden kann . " 2 . 2 Johannes Franck "Es i s t eine unerfreuliche aufgabe , ein buch zu bespre chen , von dem man nur s agen kann : ein s chlechtes gedieht , e ine 3
Einige meinerseits vorgenommene Stichproben aus anderen Teilen der H s . zeigen keine Besserung in v . Vls . Arbeits wei s e .
4
J . te Winkel , a . a . O . , Sp . 3 5 1 .
18
schlechte handschrift und ein über alles s chlechter herausge ber . " 5 Die vorei lige Verurtei lung der Gedi chte und ihrer hand s chriftlichen Überlieferung wird bald tei lwei s e wieder aufge hoben , aber ganz zu Las ten des Herausgebers . "V . V l . versteht kein mnl . es i s t gar nicht denkbar , daß er eine einzige seite richtig begreif t , daß er überhaupt j emals ein mnl . werk mi t aufmerksamkeit gelesen hat . er handelt darum ganz unbe fug t , wenn er als herausgeber auftritt und über li tterarhistor rische fragen mitreden will wenn dieser mann es unter nimmt , den ins nd . umgeschriebenen text auf Maerlants resp . Velthems sprache zurückzuführen , so kann man s i ch denken , was herauskommt . er hat es erreicht , ungefähr ebenso vie le fehler hineinzutragen , als sämmtliche abs chreiber z usammen , 6 durch deren hände unser text gegangen ist , sich leisteten . " Die bereits von te Winkel beobachteten Schwächen der Ausgabe werden durch neue Beispie le unterstrichen . Auf 1 5 Seiten bringt Franck Emendationen zum Text , wobei betont wird , daß die vermeintli chen Fehler viel leicht auf v . Vl . zu rückgehen; seine Arbeitsweise verwis che alle Spuren und ma che eine Kontrolle ohne Handschrift unmöglich . Als neue Feh lerquelle macht Franck auf Stellen aufmerksam , die allein durch v . Vls . Interpunktion unverständlich geworden sind . Unter anderem birgt die Franck ' s ehe Rezens ion zwei in tere s s ante Anregungen zu sprachlichen Untersuchungen : 1 . in dem er darauf aufmerksam macht , daß der nd . Bearbeiter Lode wi j k van Velthem zeitlich und räumlich näher gestanden habe , und deswegen mögl i cherweise weniger Eingriffe im Boec van coninc a r t u r als in den von Jacob van Maerlant stammenden Tei len der Hs . vorgenommen habe; und 2 . indem er einen "sorg f ältigen Herausgeber" auffordert , methodi s ch zu untersuchen , inwiewei t bereits Lodewij k van Ve lthem Jacobs Gedi chte sprachlich bearbeitet haben mag 7 . Das könnte man anhand der .
5
•
.
Anzeiger für deutsches Altertum und deutsche Literatur IX ( 1 883) , s. 363-384; hier S . 3 6 3 .
6
Ebda. s . 364 .
7
Ebda . s. 369 .
19 mnl . Fragmente der Texte versuchen - von deren Exi s tenz man zur Zeit der Rezension nicht wußte - , ist aber woh l bei der j üngeren , zudem nd . bearbeiteten Steinfurter Hands chrift s chwerlich durchführbar . 2 . 3 Hendrik Bouwman Mehr als zwanzig Jahre später ers chienen die vorläufig letzten Ergebnisse einer eingehenden Beschäftigung mit van Vlotens Ausgabe . H . Bouwman promovierte 1 9o 5 bei Lodewi j k van Helten i n Groningen mit einer Arbeit , die aus textkritischen Anmerkungen zu den von Jacob van Maerlant s tammenden Teilen der Steinfurter Hands chrift bes tand 8. Angeregt durch die beiden oben besprochenen Rezensionen , hatte Bouwmann im Herbst 1 9o3 den Fürs ten zu Bentheim und Steinfurt um Erlaubnis ersucht , als Vorbereitung für eine neue kritis che Ausgabe die Steinfurter Hs . zu kol lationieren ; die Bitte wurde abgelehnt . So b lieb Bouwman nur die Mög l i chkei t , auf 2 1 2 Seiten anhand der ers ten 1 o3 9 8 Verse von v . V l . Ausgabe , einen "kritischen" Apparat herzustel len . Seinen Konj ekturen zugrunde liegen die bereits erwähnten An merkungen von te Winkel und Franck sowie Vergleiche mit Weidners Ausgabe des Pros a-Jos eph von A rama t hia (mit vari anten) 9 , Heinrich Oskar Sommers Edition des altfr z . Merlin nach der Hs . British Museum Add . 1 o2 9 2 1 0 , Gaston P ari s ' und Jacob Ulri chs Ausgabe der Suite du Me rlin ( Huth-Merlin) 1 1 , der Hs . 7 4 7 der Bibliotheque Nationale , Pari s ' und Verdams 8
Verklarende en tekstcritisch e aanteekeningen op Maerlants "Historie van den gral e " en "Merl i j ns boec". Proefschrift Groningen 1 9o 5 .
9
Georg Weidne r , Der Prosaroman von Joseph von Aramathia. Oppeln 1 88 1 .
1o 11
H . O . Sommer , Le Roman du Merlin o r the early history o f King Arthur . London 1 894 . e Merlin. Roman en prose du XIII s i ecle . Puble avec la mise en prose du po eme de Merlin de Robert de Boron . D 'apres le manuscrit appartenant a M. Alfred H. Huth par Gaston Paris et Jacob Ulrich . I/I I . Pari s 1886 ( Societe des Anciens Textes Fran9ai s ) .
20 Abdruck des ersten Fragments aus dem Depot Landsberg-Ve len 12 im Hauptstaatsarchiv Münster mit den Versen 3 6 7 4- 4oo9 • In einigen Fällen wurden darüberhinaus die Versfassung von 13 Le roman de l ' e s to i r e do u graa l des Robert de Baron und 14 Wheatleys Ausgabe des mitteleng l i s chen Me r l i n herange zogen . Bouwrnan war s i ch seiner unglückli chen Lage bewußt 1 5 Er konnte v . Vls . Ausgabe weder vol l s tändig korrigieren , noch durch eine zuverläss ige ersetzen . Nur in einer Neuausgabe s ah er eine e chte Verbesserung der Situation . 2 . 4 V . Vls . "kritis cher" Text und die mittelniederländis chen Fragmente Daß der Versuch mißlingen mußte , von einer erheblich j üngeren , zudem anders sprachigen Überlieferung ausgehend , einen klas s i s ch mitte lniederländis chen Text oder gar den ' Ur text ' des Di chters zu rekonstruieren , haben u . a . die Be mühungen um das literarische Erbe Heinri chs van Veldeken ge zeigt 1 6 Van Vloten verfügte s i cherli ch nicht über die Kennt nisse von Frings und S chieb , sind ihm doch bei seiner ' Be arbeitung ' der Steinfurter Handschrift e lementare Fehler unterlaufen . Der Vergleich von hundert Versen ( 3 6 7 5 - 3 7 7 5 , v . Vl . 3 9 9 4-4o9 4 ) seiner Ausgabe mit der mittelniederländis chen Überlieferung des ers ten Fragments aus dem Depot Landsberg Velen zeigt , daß nur vier völ lig mit letzterer übereinstim12
Jacob Verdam, Nieuwe Merli j nfragme nten. i n : TNTL XIX ( 1 9o 1 ) , s. 65-84 .
13
Francisque Miche l , Le Roman du Sai nt Graal . Bordeaux 1 84 1 .
14
Merl in, or the early history of King Arthur : A prose romance . Edited from the unique ms . i n the Universi ty Library , Cam bridge by He nry B . Wheatley . Vol . I - IV . London 1 86 5-99 . (Early English Text Society . O . S . 1o , 2 1 , 36 , 1 1 2 ) .
15
Bouwman, a . a . o . S . 3 f : "En zoo bleef mij , wanneer i k het ge vaar eener fabricatie van een nieuwen fantasie-tekst wilde vermijden, ook hier niets anders over dan in ' s hemels naam, luk of raak , naar V . Vl . te citeere n . "
16
Jan Goossens , Zur wissens chaftlichen Bewertung der Veldecke Ausgaben vo n Theodor Fri ngs und Gabriele Schieb . i n : Zeit schrift für deutsche Philologie 88 ( 1 969) , s. 27-4 5 .
21 men . Die weitaus gr6ßte Fehlerquelle ist dabei v . Vls . "mit telniederländis che " Orthographie . Insbesondere die von v . Vl . ·kritik los übernommenen j ungen Grapheme - c k s tatt - c ( i c k , d i n c k , o e c k ) , z s tatt s ( z on de r , z e i de , z i ) sowie ij und y in offener Tonsi lbe s tatt i ( b ly v e n , my , m ij n e ) lassen auf geringe Erfahrung im Umgang mit älteren niederländis chen Texten schließen . Läßt man solche orthographi s chen Unstim migkeiten unberück s i chtigt , werden immerhin 26 Verse oder etwa ein Viertel seiner Fassung von der Überlieferung be s tätigt . Ein weiterer Grund der ausgebliebenen Übereinstimmung s ind die kontrahierten Formen , die im Mittelniederländi s chen - auch gegenüber dem Mittelhoch- und Mittelnieder17 deutschen - besonders häufig auftreten In den hier behandelten hundert Versen hat v . Vl s . Ausgabe , außer den vier bereits in der Steinfurter Hs . enkliti s ch gebi ldeten For men ( g e l o u e d e s 3 7o7 , w e e s t u 3 7 3 7 , do e s t u 3 7 4 6 , b e l i e g e s t u 3 7 4 8 ) , vier wei tere ( m o e c h dy 3 6 8 8 , ( 4oo7 ) 1 8 , a l s i 3 6 9 6 ( 4o 1 5 ) , h e b dy 3 7 1 o ( 4o2 9 ) , z egg e s t u 3 7 7 4 ( 4o 9 3 ) ) . Diesen acht Fällen s tehen 4 2 pro- b zw . enk l i t i s che Bi ldungen in den Versen 3 6 7 5 - 3 7 7 5 der mittelniederländi s chen Überliefe rung gegenüber . Von gr6ßerer Bedeutung bei der Beurtei l ung von v . Vls . Aus gabe s ind d i e Mißgriffe in Laut- und Formenlehre ; insges amt l iegen dort 53 Unterschiede in der Lautlehre und 2 5 in der Formenlehre gegenüber der Überlieferung in Fra . I vor . S i e beruhen zum gr6ßten T e i l auf der Unfähigkei t v . Vls . , histo risch und dialektgeographisch korrekte Alternativen zur rnnd . Überlieferung der Hs . zu bieten . Unkenntni s führt z u 19 solchen Änderungen w i e 3 6 8 6 / 7 ( 4oo5 / 6 ) , w a e l 3 7 1 2 ( 4o 3 1 ) •
17
Johannes Franck , Mitte l niederländische Grammatik mit Lese stücken und Glossar . Unveränderter Nachdruck der 2 . , neu bearbeiteten Auflage . Arnheim 1 97 1 , S. 25-28 ; A. van Loey , Middel nederlandse Spraakkunst. II Klankleer . 7e herziene uitgave . Groningen 1 9 76 , S . 1 2o- 1 2 2 .
18
Die erste Zahl gibt jeweils de n Vers der vorliegenden Neu ausgabe an, die Zahl in runde n Klammern de n Vers bei v. Vl .
19
Statt de n im Mittel niederländischen durchaus mög li chen Reim stee t/weet stehenzulassen, ging v. Vl . daran, die syntakti-
22 statt w e Z , dade 3 7 1 4 ( 4o3 3 ) statt d e d e , antworden 3 7 2 1 ( 4o 4 o ) u . ö . s tatt a n twerde n , b e t 3 7 4o ( 4o 5 9 ) statt b a t und h e rde 3 7 5 4 ( 4o 7 3 ) statt harde ; oder zur Ubernahrne solcher Formen wie g e s e c h t 3 6 9 4 ( 4o 1 3 ) statt g e s e i t und m y n e m o e de r (Akk . s ing . ) 3 7 3 6 ( 4o 5 5 ) u . ö . statt m i r e m o e d e r . D i e mei sten eben erwähnten Fehler d e r Kategorien Ortho graphie ( e inschließlich der unterbliebenen Inklinationen) bzw. Laut- und Formenlehre hätten von einem besseren Kenner der Sprache und Dichtung Jacobs van Maerlant vermieden werden können . Doch unterliegen wie v . Vl . auch große Philologen bei ihren Rekonstruktionsversuchen den Problernen der Lexiko logie und der Syntax 20 . Gerade dadurch , daß die Steinfurter Hands chrift eher eine Ubersetzung - wobei es s ich , wohlge merk t , um zwei engstverwandte Sprachen handelt - als eine rein äußerli che Angleichung bietet , sah s i ch ihr Bearbeiter in vielen Fällen gezwungen , einzelne Wörter und idiomati s che Wendungen , die nicht oder kaum von seinem Auftraggeber ver s tanden worden wären , gegen bekanntere aus zutauschen . Da die ser Aspekt weiter unten ( 5 . ) behandelt wird , genügt es an dieser Stelle zu zeigen , welchen Problernen v . Vl . infolge des Austau s ches von Lexemen gegenüberstand . Innerhalb des hier besprochenen Abs chnitts enthält v . Vls . Ausgabe 1 5 lexikologische Abwei chungen gegenüber Fra . I . Elf davon stimmen mit der Steinfurter Vorlage überein ; die üb rigen vier ( z ouden 3 7 1 7 ( 4o 3 6 ) - Stf . wo Z de n , Fra . I w i l de n ; wart 3 7 2 5 ( 4o 4 4 ) - Stf . w a s , Fra . I was ; d a t 3 7 4 6 ( 4o6 5 ) Stf . d i t , Fra . I di t ; v a n t 3 7 5 3 ( 4o 7 2 ) - Stf . k an t , Fra . I can t ) geben seine e igenen Vermutungen wieder . Und doch stimmen in ausgerechnet diesen vier Fällen die Lesearten der Steinsehe Struktur des Verspaars so z u ändern, daß zumi ndest vom Neuniederländischen her der rei ne Reim "wieder"-hergestellt war : Dese goede man die hier staet/Ende die weet al hoer misdaet. 2o
" Größere Schwierigkeiten macht der Wortschatz , vor allem auch die Kleinwörtchen. Nominale , pro nomi nale , präpositio nal-ad verbiale und konj u nktionale Fügunge n, adverbiale Zusammensetzungen verbale Fügunge n , wehren sich vie l fach und auf de n ersten Blick gegen e i ne e i nseitige Entscheidung . " ( Theodor Fri ngs i n seiner E i nleitung der von ihm und G . S chieb herausgegebenen kritischen Ausgabe des Se nte Servas . Sanctus Servatius . Halle 1 956 , s . I I . )
23 furter Handschri ft mit denen vorn 1 . Fragment in lexikologi s cher Hinsicht völ l ig überei n . In den elf Fällen , in denen v . Vl . sich mit einer nur äußerlichen Umwandlung des Textes der Steinfurter Hs . zufrieden gab , war seinen Bemühungen nur des wegen so wenig Erfolg bes chieden , weil eben solche Wörter wie etwa tarni ch 3 7 4 5 ( 4 o 6 4 ) - Fra . I b a l c h h em , b e l i eg e s t u 3 7 4 8 ( 4o 6 7 ) - Fra . I b e dra e c h s tu m e t und m e n e t 3 7 7 5 ( 4o9 4 ) Fra . I wae n t wahrs cheinlich gegen die eher niederländi s chen Ausdrücke seiner Vorlage bereits vorn niederdeutschen Bearbei ter ausgetauscht worden waren . Gerade der lexiko logische Reichturn eines poetis chen Werks macht e inen Versuch wie v . Vls . so erfolglos . Die wenigen syntaktischen Abwei chungen haben verschiedene Ursachen . Oben wurde bereits die Umstellung in den Versen 3 6 8 6 / 7 ( 4oo5 / 6 ) besprochen , die v . Vls . Wunsch nach einem ' besseren ' Reim entsprang . Alle übrigen lagen bere i t s in der Steinfurter Handschrift vor und s ind entweder sti l i stische Änderungen des niederdeutschen Bearbei ters oder einfach über nahmen aus einer von den rnünsterschen Fragmenten abwei chenden Vorlage; eine Entscheidung läßt s ich hier j edoch n i cht tre f f en . Faßt man die Kritik an van Vlotens Ausgabe zusammen , so z e igt s i ch deutlich , daß bereits bei Erscheinen des Werkes eine neue Edition dringend erwünscht war 2 1 . Von den zwei möglichen Verfahrensweisen bei der Edition mittelalterl i cher Texte - kritis ch oder diplomatisch - ist es fragl i ch , ob heu te eine kritische Rekonstruktion der beiden z ur Diskuss ion 21
Die Bemühungen van Vlotens , sich gegen die Kritik an seiner Ausgabe durch Franck und te Winkel zu wehren (Een meer ver makelij k dan oordeelkundig Maerlant-scharrelaartj en . in : De Levensbode . Tij dschrift voor onbevooroordeelde waarheid en wetenschap op verstandelijk en zedelijk gebied. XII ( 1 88 1 ) , S . 642/43 ) sind unsachlich . Ein letzter Versuch v. Vlotens Arbeitsweise zu rechtfertigen , wurde von seiner En kelin M. Mees-Verwey in "De betekenis van Johannes van Vloten . Een bibliografie met inleiding" (Santpoort 1 9 2 8 ) unternommen ; der Abschnitt zu Merlijn ( 1 26- 1 3o ) enthält eine Reihe stören der Fehler und bezeugt - wenn nicht eine sachliche Argumenta tionsweise - zumindest eine ausgeprägte familiäre Pietät.
24 stehenden Werke ernsthaft erwogen werden könnte . Gerade eine Oberlieferung wie die der beiden Werke B o e c van den gra l e und Mer l i jn mit einer - bei allen Vorbehalten dem sprachlichen Charakter der Steinfurter Handschrift gegenüber - Zweisprachig keit des Handschriftenbestandes macht e ine diplomatische Edi tion unumgängl ich . Nur auf diese Wei se können Haupthand s chri ft und Fragmente im originalen Sprachzustand der nie derländischen und niederdeutschen Philologie zugänglich ge macht werden . Nur in Ges talt eines möglichst getreuen Ab drucks der Steinfurter Handschrift und parallel dazu der mit telniederländischen Fragmente erhält die Forschung die immer wieder geforderte , notwendige Grundlage für wei terführende Studien sprachlicher und quellenkritischer Art 2 2 .
22
M . Joye , D e Middelnederlandse graalromans : overzicht e n enkele vaststellingen . i n : Leuvense B i j dragen . 63 ( 1 9 74 ) , s. 1 5 1 -64 , vor allem hierzu S . 1 58f .
25 3.
Hands chriftenbeschreibungen
3 . 1 Steinfurter Handschrift In der Fürs t z u Bentheirnischen S chloßbibliothek in Burg s teinfurt befindet s i ch unter der S ignatur B 3 7 eine Hand s chrift des 1 5 . Jahrhunderts mit Jacobs van Maer lant Hi s t o r i e v a n d e n gra l e und B o e k v a n m e r l i n e nach Roberts d e Boron J o s e p h d 'A r im a t h i e ( l ' E s t o i re dou graa l ) und seiner Prosa fassung des Mer l i n , sowie Lodewij ks van Velthern Bo e k v a n k o n i n c k artur nach dem altfrz . L i v r e d ' ar t u s . Von Jacob s Me r l i j n und dem B o e k v a n k o n i n c k ar t ur Lodewi j ks van Velt hern - in der Steinfurter Handschri f t vollständig überlie fert - sind außerdem nur einige wenige Fragmente erhalten . Das B o e k v a n d e n gra l e ist , wenn auch hier unvollständig , nur in der Steinfurter Handschrift überliefert . 3 . 1 . 1 S chreibstoff Der Kodex besteht heute aus einem Pergaments chutzblatt und 2 2 8 Papierblättern in 1 9 Lagen . Bis auf die neunte La ge , e inen Septernio , handelt es s ich um Sesternionen : [ VI - 2 ( 1 1 ) +7 VI ( 9 5 ) +VII ( 1 o9 ) + 1 oVI ( 2 2 9 ) ] . D i e Blätter 5 und 6 der ers ten Lage fehlten bereits im vorigen Jahrhundert . Van Vlo ten und De Vreese verme lden , daß sie durch die Kinder des Predigers zu Batenburg ( Gelderland) , an den der damalige Be s itzer , Alexis Fürs t zu Bentheirn-Steinfurt ( 1 7 8 1 - 1 8 6 6 ) , die Hands chrift ausgeliehen hatte , herausgeris sen wurden 1 Die Lagen wurden vorn Hauptschreiber der Handschri f t ( Text hand 1 ) j ewei ls auf der Recteseite des ersten und auf der Ver soseite des letzten Blattes im unteren Rand links mit römi s chen und rechts mit arabischen Z ahlen nurneriert ; die letzte , Vgl . v. Vlotens Ausgabe , S . VII ; W. De Vreese , Beschreibung des Steinfurter Kodex [ handschriftlich ] aus der "Bibliotheca Neerlandica Manuscripta" durch Dr . P . F . J . Obbema , Bibliothek der Rij ksuniversiteit te Leiden in Kopie freundlicherweise zur Verfügung gestellt ; J. Deschamps , Middelnederlandse hand schriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Tentoonstel lingscatalogus . Leiden 21 9 7 2 , Nr . 7 , S . 3 3 - 3 5 (mit Literatur) .
26 neunzehnte Lage trägt keine Z ählung auf der Versoseite des des letzten Blattes . Vorn zwei ten Blatt der ers ten Lage - die erste Textseite bis zum zweitletzten Blatt der letzten Lage sind die Blätter in der Mitte des unteren Randes recto durchgehend römi s ch ge zählt ( i- ccxxvi i i ) . Die beiden äußeren Blätter blieben so zunächst - als Schutzblätter - frei . Das in der Steinfurter Hands chrift verwendete Papier ent hält sechs verschiedene Wasserzeichen , die hier in Original größe wiedergegeben werden ,
1 . Hands chuh Lagen [ Lagen 1 -4 ] Briquet 1 1 . 1 4 2 : Zürich 1 4 1 9- 2 2 . Variante ( n ) : Soleure 1 4 1 9 ; Genf 1 4 2o/2 1 ; Draguignan 1 4 2 3 ; Avignon 1 4 2 3 ; Osnabrück 1 4 2 6 ; Faderborn (Kloster Abdinghof ) 1 4 2 3 ; Niederlande 1 4 2 4 ; Orleans 1 4 2 6 . Ferner laut Wasserzeichenkartei Piccard [ Braunschweig ] 1 42 3 2 • 2
Die Angaben zu den Wasserzeichen beziehen sich auf C .M . Briquet , Les Filigranes . Dictionnaire historique des Marques du Papier des leur Apparition vers 1 282 j usqu ' en 1 6oo . I-IV. Leipzig 2 1 9 2 3 und Belegmaterial aus der Wasserzeichenkartei Piccard , freundlicherweise schriftlich mitgeteilt von Staatsarchivrat Dr . Bannasch, Hauptstaatsarchiv Stuttgart .
27
2 . Glocke [ Lagen 5 , 6 (nur die vier inneren Doppelblätter) , 7 , 8 , 9 , 1 o , 1 1 (bis auf das innerste Doppelblatt) , 1 2 , 13, 14] Ähnl ich Briquet 4o82 : Köln 1 4 1 7 . Vari ante ( n ) : Colmar 1 4 1 7 ; Decize 1 4 2 o ; Orleans 1 4 2o-2 2 ; Brabant 1 4 2 2 . Laut Was ser zeichenkartei Piccard : Criczow 1 4 2 7 . W. De Vreese datiert das Papier mit diesem Wasserzeichen auf : 1 42 5 3
3 . Krone mit Kreuz [ nur die beiden äußeren Doppelbläter der sechsten Lage ] Ähnlich Briquet 4 6 3 4 : Haarlern 1 4 2 1 . Variante ( n ) : Lautrec 1 4 1 7- 2 5 ; Genf 1 4 2o/2 1 ; Freiburg ( S chwei z ) 1 4 2 1 ; Colmar 1 4 2 3 ; Babenhausen 1 4 2 5 ; Toulouse 1 4 2 5 ; Avignon 1 4 2 6 ; 3
W. De Vreese , a . a . O .
28 Orle ans 1 4 2 6 . Beleg der Wasserzeichenkartei Piccard : Basel 1 42 4 .
4 . Katze [ nur das innerste Doppelblatt der elften Lage ] Ähnlich Briquet 3 5 5 7 : Bekannt s ind vierzig Varianten aus den Jahren 1 3 9 8- 1 4 3o . Unter anderem belegt für Paderborn (Klo s ter Abdingho f ) 1 4 2 o . In der Was serzeichenkartei Piccard nicht nachwe i sbar .
5 . Hund [ Lagen 1 5 , 1 6 , 1 8 , 1 9 ] Ähnlich Briquet 3 6 1 9 : Troyes 1 4 1 5 . Variante ( n ) : Niederlan de 1 4 1 9- 2 7 . Laut Wasserzeichenkartei Piccard : Arnheirn 1 4 2 6 / 2 7 ; Cleve 1 4 2 9 .
29
6 . Hund (Variante zu 5 ) [ Lage 1 7 ] Vgl . die Angaben zu 5 . D i e Blätter mes sen 2 8 7 x 2 o 5 rnrn mit einem beschriebe nen Raum von durchschnittli ch 2o5 x 1 1 5 rnrn Diese Fläche wurde durch einfache Blindlinien eingefaßt , die über die ganze Blattseite verlaufen ; eine Z e ilenlinierung fehlt . Der Schri ftspiegel ist in zwei Spalten von 2o5 x 68 rnrn mit durchschnittli ch 3 8 - 4 o Zei l en Text e ingete i l t . .
3 . 1 . 2 Texthände ( ohne Kapitelüberschriften , Initialen und Lombarden) An der Zusammenstellung des Textes waren zwei Schreiber beteiligt . Texthand 1 ( vgl . Handschriftenwiedergaben 2 ra und 3 ) schrieb mit dunkelbrauner Tinte von Fol . 1 ra _ 2 2 8 in einer zierli chen kursiven Buchschrift ( li ttera cursiva ) wie s i e im niederländischen und norddeutschen Raum vorn Ende des 1 4 . bis in das 1 5 . Jahrhundert übl i ch war . Versuche , andere Texte oder Urkunden von derselben Hand in der Fürst l ichen Bibliothek bzw. im Fürstli chen Archiv zu Burgsteinfurt ausfindig zu machen , b lieben erfolglos . In e iner Anz ah l Ur kunden aus der Bentheirner Kanzlei des Grafen Eberwin I . s ind ähnliche , wenn auch nicht identische Züge vertreten . Die Anz ahl der von Texthand 1 gebrauchten Abkürzungen i s t vergli chen mit der niederländi s chen Überlieferung der vor-
30 l iegenden Texte recht gering ( vgl . 6 . 3 ) . Der von Hand 1 s tamme nde Text ist bis auf Vers- bzw . Zeilenanfang oder die ersten Buchstaben unmittelbar nach der Initiale und den Lom barden , fast durchweg klein ges chrieben . Nur in 39 Fällen wurden sonst innerhalb des edierten Tei l s der Handschrift Maj uskeln verwendet : 39 Allexanders Jees ten II Judaes II Jhesum 3o8 Caluarien 437 Elias Eugenien Couent Cop Caredol
Cas tei l Crope l Crude lijn Corte like Cus te Carine Camer Orcanie Gawin Marien Cris tus Auetor Cris tenheit
1 o1o 1 2 58 7578 7 7 39 , 7 7 5 6 , 8 3 1 3 , 83 9 1 , 8 3 9 6 ( C ardoe l ) , 8 4 1 3 , 8 4 8 8 ( C are do le ) 7 7 9 o u . 7 8 1 7 ( Cas te le ) , 7 8 8 2 , 825 8 ( C as teel ) , 8 7 3 1 ( Caste le ) 79 5 3 , 7 9 5 6 , 79 6 9 , 7 9 8o ( Crope le ) , 7 9 8 2 , 8oo6 , 8o 1 3 8145 8 1 52 8 2 o9 839o 844o 86 6 5 86 7 4 9373 9374 9 427 9593
I n den mei sten Fäl len erscheinen die biblischen Namen und religiösen Begriffe auch sonst im Text kleinges chrieben . Bis auf diese und vier nur im Textzusammenhang bedeutenden Namen (Eugenien , Orcanie ( Landschaft) , Gawin , Auctor) so-
31 wie den Titel eines anderen Werkes von Jacob van Maerlant (Allexanders Jeesten ) handelt es s i ch um Schreibungen mit der Maj uskel C. Da diese Erscheinung auch in späteren Tei len der Handschrift sporadisch auftritt , s cheint sie eine Eigentümli chkei t des Schreibers zu sein , deren Sinn mög l i cherweise darin besteht , einer Verwechs lung zwis chen dem Minuske l c , das ohnehin am Wortanfang nur spärl i ch verwendet wird , und dem Minuske l t vorzubeugen . über
vgl . unten 3 . 1. 3. Die kleinen übergeschriebenen Buchstaben ° und e tre ten bei Texthand 1 häufig und in unterschiedl ichen Funktionen auf 4 . Das übergeschriebene o dient zur Unterscheidung des u vom n . Das e kann ebenfalls diese Aufgabe übernehmen , kann in der mi ttelniederdeutschen Orthographie aber auch die Striche über ij wiedergeben oder a l s Längen- bzw . Umlaut zeichen verwendet werden . Es kann aber s chließlich einfach aus P latzmangel bei Nachträgen oder wegen eines Augenreims hoch ges te l lt worden sein . Man wird im vorliegenden Abdruck von F a l l z u Fall ents cheiden müssen , we lchen Wert - wenn überhaupt dem übergeschriebenen e bei zumessen i s t . Die von Texthand 1 benutzten Interpunktionszeichen s ind nur Strich < I > , Punkt ( ) und Paragraphenzeichen ( � ) . Da die mei sten Sinnabs chnitte mit dem Reimpaars chema z u s ammenfal len , wurden s i e gewöhnlich nur sparsam und im Versinnern als Lesehil fe gesetzt . Das Paragraphenzeichen weist auf den Beginn eines größeren Sinnabschnittes in nerhalb der einzelnen Kapitel hin . Der Strich wird als Vorform des Kommas verwendet , um eine kurze Pause , auch vor wörtlicher Rede , anzudeuten; zuwei len fungiert er aber auch wie der heutige Punkt als Z e i chen e i ner vol len Paus e . A uf fäl lig i s t die häufige Verwendung des Strichs z ur Gliede rung der Mas cheroen-Episode auf den Blättern 1 3 v und 1 4 r , v . Der Punkt kann eine vol le Pause anzeigen , hat aber oft dieselz
für stimmhafte s
s
·
4
A . Lasch , Mittelniederdeutsche Grammati k . 2 . , unveränderte Auflage . Tübingen 1 974 , § 2 1 .
32 ben Funktionen w i e der Strich und deutet nur eine kurze Pause oder nachfolgende wörtliche Rede an ; in einigen Fäl len treten Punkt und Strich gerneinsam auf . Punkte werden in der Steinfurter Handschrift auch vor und nach römis chen Z ahlen gesetz t . In den Kapitelübers chriften werden oft Punkte mit waagerechten Strichen als Z e ilenfül ler ohne Z ei chenwert kombiniert . Mit der e lften Zeile von Fol . 2 2 8 ra ( vg l . 8 . 2 , S . 4 20 und Handschri ftenabbildung 3 ) s chloß Hand 1 ihre Nieders chri ft ab : Da t s i j dach e d e r n a ch t · ame n . Ihre Vorlage war woh l un vo lls tändi g , denn 1 5 7 wei tere Verse des letzten Kapi tels mit Gawij ns ( Walewij ns ) Entzauberung und Rückkehr zum Hof des Königs Artur sowie den Epilog des Lodewij k van Velthern ( 2 7 Verse) , fügte , nach teilwei ser Rasur des ame n , eine zwei te Hand bis Fol . 2 2 9 r hinzu . Diese Erweiterung bzw . Er gänzung muß Texthand 2 noch vor dem Tode des ersten bekann ten Besitzers , Eberwins I . von Bentheirn ( gest . 1 4 5 4 ) , nach einer vol lständigen Vorlage vorgenommen haben , da unmittel bar nach ihr , wahrscheinli ch von der gleichen Hand ges chrie ben , das Bücherverzeichni s des J o n c h e r Euerwijn v a n g u t e r e S w i c k G r e u e to b e n t h em fo lgt Als Interpunktions zei chen benutzt Hand 2 außer dem Ka• pite l zeichen nur spärlich den Punkt zur Abgrenzung von Z ahlen und darüberhinaus einmal bei der Auf zählung von Namen . 3 . 1 . 3 Vergleich der Texthände 1 und 2 Die Zusätze von Texthand 2 setzen sich paläographisch deutl i ch gegenüber Hand 1 durch einen anderen , s tärker nach rechts geneigten Duktus , geringere Sorgfalt und gröbere Zü ge ab . Sprachliche Unters chiede werden unter 4 . 2 behande lt . Die Unterlängen von y und vielfach auch von h l aufen bei Hand 2 s teil nach links geradlinig aus , während sie bei 5
Vgl . Handschriftenwiedergabe 4 und Abdruck unter 8 . 2 , s . 425 Sein Enkel , Eberwin II. (gest. 1498) urkundet ohne den Zusatz van guterswi ck .
33 Texthand 1 eher vertikal verlaufen und in einer kleinen nach oben rechtsgerichteten Krümmung enden; überhaupt ver wendet Hand 2 wei t häufiger y (damit i s t nicht ligiertes ij gemeint) als Hand 1 , die i , auch im Diphthong e i , bevor z ugt . Hand 1 schließt in der Mehrzahl der Fälle das e ; bei Texthand 2 dagegen fallen vielfach e und c i dent i s ch aus . I n den 88 letzten Versen von Hand ( Fol . 2 2 7 va _ 2 2 8 ra ) wird die alveolare stimmhafte Lenis [ z ] an- und inlautend vor Vokalen bzw . Halbvokalen in 4 3 Fällen durch s und in 3 7 durch z ( darunter 6mal be legt i n a l z o/a l z e ) wiedergegeben 6 I n den unmittelbar anschließenden 88 Versen von Hand 2 ( Fol . 2 2 8 ra _ 2 2 8 va ) wird der gleiche Laut in den vorhandenen 6 9 Fällen 6 2mal durch s und nur i n den 7 Be legen für a l z o/a l z e durch z wiedergegeben . Die Benutzung des Z e i chens z in der Verbinra dung t z ( w a s : da t z Fol . 2 2 8 , Z . 2 7 ) gehört natürl ich nicht in diesen Zusammenhang . Neben dieser abwei chenden Praxis bei der graphematischen Wiedergabe von [ z ] i s t die Verwendung der zwei r-Allographe das beste Kriterium , die grundsätz lich unters chiedlichen Schreibgewohnhei ten der beiden Hände hervortreten zu lassen . das gekrümmte � , das s chon im 1 2 . Jahrhundert in der Liga tur � auftaucht und im Verlaufe des 1 3 . und 1 4 . Jahrhunderts auch in anderen Positionen gebräuchl ich wird , verwendet in und aus lautend , ans cheinend systemlos , Texthand 2 in den 1 8o Versen ihres Nachtrags 1 5 6mal gegenüber 1 4 9 Verwendungen von r , sodaß die beiden Z e i chen nahe zu glei ch s tark vertreten s ind . Hand 1 dagegen benutz t � kein einz iges Mal auf den B l l . 2 2 7 va_ 2 2 8 ra ( 1 4 9 Be 1 ege fur "" r ) . Eine sti chprobenhafte Untersuchung des ganzen von Hand 1 stammenden Textkorpus ergab eben falls keine Be lege für die Verwendung von "2- . 3 . 1 . 4 Kapitelüberschri ften , Initialen und Lombarden Rubri z ierte Kapitelüberschriften ( insgesamt waren e s ursprüngl i ch 8 5 , d i e fünfte ging mi t den Blättern 5 und 6
6
A . Las ch , a . a . o . , § 3 3o .
34 verloren) gibt es nur in dem Tei l der Handschrif t , der von Texthand 1 stammt , und wurden ebenfalls von ihr ges chrie ben 7 ; bei dieser einfachen Rubri z ierung i s t es nicht ver wunderl i ch , wenn der Textschreiber auch diese Aufgabe über nimmt . Mittelalterliche Darstellungen von S chreibern am Werk zeigen oft zwei Tintenhörner auf dem Pult für s chwarze 8 und rote Tinte • Die Überschriften wurden , wie wohl auch Initiale und Lom barden , nach Beendigung der Abschri f t eingetragen . Etwa in der Höhe der Lombarden oder auch manchmal der Überschriften selbst s ind fast in allen Fällen , zum Teil j edoch durch die Lombarden überdeckt , kleine arab i s che Z ahlen (bis 8 5 ) zu er kennen , mit deren Hilfe der Rubrikator die Kapitelüber s chriften an der richtigen Stelle bzw . in der korrekten Rei henfolge nachtragen konnte . Ebenso sind heute fast überal l die Repräsentanten s i cht bar , die angaben , welche Initiale oder Lombarden aus z ufüh ren seien . Die Initiale zum Prolog ( vgl . Hands chriftenabbil dung 2 ) ist bei weitem das Kunstvo l ls te , was die Handschrift in dieser Richtung zu bieten vermag . Lombarden s tehen aus schließli ch am Anfang eines j eden Kapitels und s ind 2 bis 3 , in wenigen Fällen bis zu 5 Zei len hoch . Mit Ausnahme der von Hand 2 auf Fol . 2 2 8 v eingesetz ten Lombarde in brauner Tinte sind s i e durchweg rot mit roten , zuweilen mi t roten und brau nen Z ierstrichen elaboriert , aber nur selten ganz oder auch tei lwei s e ausgemalt . Im Bogen des H sind vielfach auch Ge s i chter ge zeichne t . Initi alen können , den Farben der zwei verwendeten Tinten nach zu urte ilen , auch vom Rubrikator , d . h . von Texthand 1 , herrühren ; inde s ist aber wegen de r zwangs läufig großen sti listi s chen Unters chiede z ur Text-
7
W. De Vreese , a . a . O .
8
W. Wattenbach , Das Schriftwesen im Mittelalter. Graz 4 1 958 , S . 344 f . Man vergleiche den Holzschnitt des Schreibers in Reynke de vos. Lübeck 1498 , Fol . 1 v sowie den Holzschnitt im Speygel der dogede. Lübeck 1 485 , Fol . av , wiederholt auf Fol . 1 22 r und 22B r .
35 schrift Sicherheit i n der Beantwortung dieser Frage nicht zu erzielen . Die eben erwähnte Lombarde im von Hand 2 stammenden Texttei l entspricht sti l i s ti s ch den vorhergehen den , i s t aber weniger sorgfä ltig ausge führ t . I hre P lazie rung innerhalb eines Kapi te ls entspricht auch nicht de r Praxis von Hand 1 . 3 . 1 . 5 Das Handschri ftenverzeichnis auf Fol . 2 2 9 r 9 r Daß die auf Fol . 2 2 9 aufgestellte Liste von Handschri f ten im Besitze des Grafen Eberwin I . wahrs cheinlich eben falls von Texthand 2 stammt , wurde bereits oben vermerkt; Duktus und Orthographie sprechen deut l i ch für eine solche Annahme 1 0 • I n diesen neun Zei len wurden außer der Handschrift des Me r l i j n weitere elf Werke der mitte lalterlichen Li teratur aufgez ählt . Im Besitze des Grafen befanden sich drei L a n z e lo t-Handschri ften und ein Parz i v a Z , die wie Me r l i j n zu den Artusepen zählen . Zwei weitere He ldenromane , e ine Bearbeitung des Alexander-Stoffes sowie eine vermutlich epische Dichtung um die Gestalt des Grafen Wi lhelm von Aquitanien wie etwa Wolframs von Eschenbach Wi l l e h a lm , gehören auch zum beliebten Themenkreis der Ritterdi chtung . Drei Hei ligenlegenden ( e ine Bearbeitung der Geschichte von Barlaam und Josaphat , ein Leben des St . Georg und die Leidensges chi chte des Hei ligen Chris tophorus ) bilden e inen Übergang von der abenteuerlichen zur erbauli chen Literatur . Das S c h a c h t affe l s b o e c k s teht vermutlich in der volkssprachli chen Tradition der ur sprünglich l ateinisch abgefaßten allegoris chen A us legung des S ch ach spiels von Jacobus de Cessolis . Als e in ziger Vertreter der ' Sachliteratur ' ist eine "alte il lustrierte Chronik " aufgeführt . Wenn auch diese Eintragung grundsätzlich keine weiteren Schlüsse bezügli ch der Identität der einzelnen Werke
9 lo
Vgl . Handschriftenwiedergabe 4 und Abdruck unter 8 . 2 , w.
de Vreese , a . a . o .
s.
425.
36
oder der Sprachforrn , in der s i e hier vorlagen , zuläß t , so legt sie doch Zeugnis für die Hands chri ftenschätze und das " li teraris che" Interesse arn Bentheirner Hof im 1 5 . Jahrhun dert ab 1 1 • Ob das Buchverzeichnis und somit aller Wahrs cheinl ich keit nach auch der Nachtrag zum Text durch Hand 2 etwa vorn Bes itzer , also von Eberwin I . selber s tammen , sei vorläufig dahingeste l l t . 3 . 1 . 6 Die Eintragungen auf dem 1 . Papiers chutzblatt Diese Eintragungen wurden bald nach Fertigstellung des Kodex , aber von einer dritten Hand , vorgenommen . Der lateini sche Text der rechten Spalte mit der Überschrift Van m e r Z i j n s p r op h e c i e n ist in Hexametern abgefaßt . Der zwei te mittelniederdeutsche Text der linken Spalte i s t eine genaue Prosaübertragung ; der erklärende Z usatz zu d e n Z i gg e n de n Zy Z i e nd r e g e r ist als Glosse durch Unters trei chung gekenn zeichnet . Beide Texte werden erklärt durch die Zei len 1 - 1 4 der linken Spalte (mi ttelniederdeuts ch ) als Aus zug einer Sammlung von mittel lateinis chen Prophezeiungen des Merlin , der als "histori sche" Persönlichkeit in der Chronik des Mart1n . von T roppau erwa''h n t w1r . d 12 Bes chrieben werden die Siege von Jeanne d 'A r c (Eyn Junge m e g e t Z i k e Juncfe r . . . in mans c Z e y de ) über die engli s chen Truppen und die Aufhebung der Belagerung von Orleans ( 1 4 2 9 ) . Nach einer endgültigen Niederlage (my t m e g e t Z i k e r kun s t s o l l e n de fran s o y e r de e ng e Z a c h e n v o r s Z a e n t o r e e rden ) werde kein König Englands ( e ng e Z s c h er Z ep a rdre g e r ) Anspruch auf 11
W. Fechte r , Das Publikum der mittelhochdeutschen Dichtung . Frankfurt (Main) 1 9 3 5 (Deutsche Forschungen , Bd. 2 8 ) geht häufiger ( S . 3 8 , 4o , 46 , 5 1 , 5 2 , So , 85 , 9 2 ) auf diese Hand schriftenliste ein , ohne j edoch in den meisten Fällen zu be denken , daß es sich genausogut um niederländische oder nie derdeutsche Originale bzw . Bearbeitungen handeln könnte .
12
Martini Oppaviensis Chronicon pontificum e t imperatorum. Edidit Ludewicus Weiland. Menumenta Germaniae Historic a . T . XXII . (Nachdruck der Ausgabe Hannover 1 8 7 2 ) Stuttgart/New York 1 96 3 , S . 3 7 7 -475 . Hier s . 4 1 9 . Vgl . Abb . 2 und Abdruck unter 8 . 1 , S . 4 1 8-4 1 9 .
37 13 den französischen Thron erheben Bereits Geof frey von Monmouth hatte ca . 1 1 3 5 in e inem kleinen selbständigen Werk , Prop h e t i a e Me r l i ni ( L ib e l l u s Me r l i ni ) , die Wei s s agungen Merlins zunächst getrennt behandel t , um s i e später i n s eine H i s t o r i a R e g u m B r i t ta n i a e z u integrie 14 ren Auch Geoffreys Vi t a Mer l i n i enthält an verschiedenen Ste llen metaphernreiche Prophezeihungen z ur politi schen Z u kunft Englands 1 5 • Der Z auberer Merlin galt seitdem in ganz Europa bis zum Ende des Mittel alters als großer Seher , und unter seinem Namen wurden überall und zu fast j edem Zweck Prophezeiungen im gleichen Stil gedichtet 1 6 Die hier vorliegende Wei s sagung i s t e iner von vielen Ver suchen , Jeannes Sendung im nachhinein , vor a llem im Hinb l i ck auf ihre Hinrichtung und spätere Rehabilitation , z u legi timieren . Außer in der Steinfurter Handschrift i s t diese Pro phezeiung fast gleichlautend überl iefert in der von Walter Bower zwis chen 1 4 4 1 und 1 4 4 7 zusammengestel lten Fortsetzung des S c o t i c h r o n i c o n von Johannes de Fordun 1 7 , einer f ranzö s i s chen Sarnrnelhandschrift aus der ersten Hälfte des 1 5 . Jahr13
Vgl . K. Hannebuth , Über die hauptsächlichsten Jeanne d ' Arc-Dich tungen des 1 5 . , 1 6 . und beginnenden 1 7 . Jahrhunderts . Diss . Mar burg 1893 , S . 5- 1 6 ; E . van Jan, Das literarische Bild der Jeanne d ' Arc ( 1 429- 1 9 2 6 ) . Halle (Saale) 1928 (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie , Heft LXXVI ) ; w . Grenzmann , Die Jung frau von Orleans in der Dichtung . Berlin und Leipzig 1 92 9 ( Stoff und Motivgeschichte der deutschen Literatur , Heft 1 ) .
14
Vgl . J . J . Parry und R . A . Caldwell , Geoffrey of Monmouth . i n : ALMA , S . 74-9 3 .
15
Vs . 58o-68o und 1474-1 5 1 7 .
16
San Marte [ A . Schulz ] , Die Sagen von Merlin . Halle ( Saal e ) 1 85 3 ; H . de la Villemarque , Myrdhinn ou l ' enchanteur Merlin . Son histoire ses oeuvres , son influence . Paris 1 86 2 (unkritisch) ; R. Taylor , The Political Prophecy in England. New York 1 9 1 1 ; L . A . Paton , Notes on Manuscripts of the Prophecies de Merlin. i n : PMLA, Val . XXVIII ( 1 9 1 3 ) , S . 1 2 1 - 3 9 ; L . A . Paton (Ed. ) , Les propheties de Merli n . I/I I . New York/London 1926/2 7 ; P . Zumthor , Merlin le Prophete . Un theme de la l itterature polemique de l ' historigraphie et des romans . Diss . Genf 1 94 3 .
17
Über Johannes de Fordun und Walter Bower vgl . W . F . Skene (Ed . ) , Johannis de Fordun Chronica Gentis Scotorum . Edinburg 1 8 7 1 (The Historians of Scotland, Vol . I ) , S. ix-xlvi i ; J . Quicherat , Proces de condamnation et de rehabilitation de Jeanne d ' Arc dite La Pucel le . T . IV, Paris 1 84 7 , S . 478-48 1 .
38 18 hunderts , und in Mathieu Thomass ins Reg i s tre de l p h i n a l 19 (kurz nach 1 4 5 6 beendet) . Sowohl die zwei Belege aus Frankrei ch als auch Bowers Ver wertung dieser pseudo-merl inischen Weis sagung hängen unmit telbar mit den geschichtlichen Ereignissen um die Jungfrau von Orleans zusammen und sind , so gesehen , interessant , wenn nicht ungewöhnlich . Desto überras chender ist dafür die Auf zeichnung des gleichen Textes in der vorliegenden Handschri f t , zeitlich zwar den angespielten Begebenheiten sehr nah , fern j edoch dem angesprochenen politischen Schauplatz und in einem ganz anderen Zusammenhang . Der Schreiber dieser "Noti zen" z ur Person Merlins steht in der gleichen handschri ftlichen Tradition wie Texthand 2 . Viele Züge , die zur Charakteris i erung dieser gegenüber Hand 1 besprochen wurden , finden sich hier wieder , so das e , h , y , die Verwendung der beiden r-Allographen und die seltene Ver wendung des z für s timmhaftes s . 3 . 1 . 7 Der Einband Die Steinfurter Handschrif t befindet sich heute noch in ihrem vermutlich ersten Einband . Die Lagen wurden geheftet auf fünf erhabenen Bünden , wobei s chmale Pergamentstrei fen im Fal z j eder Lage vor einem Durchrei ßen der heute noch strammen Heftung s ichern . Als Einbandmaterial benutzte der Binder braunes Rinds- oder Kalbs leder auf abgeschrägten Eichendeckeln . Die Deckel wurden innnen mit ursprünglich un beschriebenen Pergamentblättern als Spiegel beklebt . Auf dem Spiegel des Vorderdeckels sind auf blauem Papier die Wappen der Grafen von Bentheim und Steinfurt eingeklebt , die Teile einer zwei zeiligen Federprobe des 1 5 . / 1 6 . Jahrhunderts über-
18
Bibliotheque Nationale , Paris , Ms . fran9ais 979 [ ehemals Bibliotheque du Roi , Nr . 7 3o 1 ], Fol . 8 1 v . Vgl . P . Pari s , Les manuscrits fran9ois de la Bibliotheque du Roi . T. VII , Paris 1 84 8 , S . 377- 384 . Die Prophezeiung i s t abgedruckt bei P . Paris , a . a . o . , s . 379f .
19
Vg l . J. Quicherat, a . a . O . , S . 3o3-3o6 .
39 decken . Das f liegende Vorsatzblatt aus Pergament wurde bei Reparaturarbeiten am Einband im vorigen Jahrhundert auf den "Kopf ges tellt . Die Kapitale s ind mit Leder überzogen und durchs teppt . Von den beiden Schließen aus Mes s ing fehlen heute die leder nen Scharniere und die Haken . Der Rücken , im 1 9 . Jahrhundert ausgebessert , trägt oben ein Papierschildchen mit der Auf schrift LEGENDE van MERLYNE MSC Vom Jahr 1 32 6 i n Druck- und Schreibschrift des 1 9 . Jahrhunderts , unten ein weiteres viereckiges Stück Papier mit der Bibliotheks signatur B 3 ? i n T inte , darunter m i t Bleistift Hs 2 8 . Sowohl Vorder- als auch Rückdecke l e rhielten einen etwa 2o mm breiten Rahmen durch Bearbeitung mit dem Streichei sen . Die dadurch abgegrenzte rechteckige Fläche wurde durch dia gonale B l indlinien in Dreiecke und Rauten aufgete i l t . Rah men sowie Dreiecke und Rauten wurden mit folgenden Einzel stempeln im Blinddruck verz iert : 1 . kleine Blume (vier Blütenblätter)
2 . kleine Blume ( fünf Blütenblätte r )
3 . steigender Löwe
40 4 . Rosette
5 . Blatt
6 . heraldi s che Lilie in Raute
I
Der Einband der Steinfurter Maerlant-Handschri ft ist ein hübs ches , aber in keiner Wei s e besonders auffälliges Beispiel des gotischen Blinddruckeinbands . Lediglich mit Hilfe der kleinen Stempel käme man unter günstigeren Um s tänden der Frage nach Zeit und gegebenenfalls Ort des Einbindens näher . Da bis heute fast auss chließlich nur Stempelabreibungen des süddeutschen Raumes systematis ch gesammelt und veröffentlicht wurden , bl ieb es hier bei einem ergebn i s losen Vergleich mit den Stempeln auf anderen etwa gleichalten Einbänden der Fürstli chen Bibliothek in Burgsteinfurt b zw . des heute verstreuten Res tbestands der ehemaligen Bibliothek des Klosters Frenswegen 20
2o
B. Nonte , Untersuchungen über die Handschriften des Augustiner Chorherren - Stiftes Frenswegen bei Nordhorn . in: Westfälische For schungen , Bd. 14 ( 1 96 1 ) , s . 1 33 - 1 49 . Eigene Untersuchungen der in Burgsteinfurt vorhandenen Frensweger Handschriften ( Fürst zu Bentheimis che Schloßbibliothek , Bibliothek des Gymnasiums Arnoldi num) sowie Anfragen an das Franziskaner Kloster in Münster, das Bischöfliche Generalvikariat in Osnabrück und die Universitäts bibliothek in Straßburg fielen negativ aus bzw . wurden negativ be antworte t . Ob im 1 5 . Jahrhundert in Bentheim oder Burgsteinfurt Laienbuchbinder tätig waren , konnte ich nicht in Erfahrung brin gen . Hinzu kommt die Möglichkei t , daß die Arbeit von einem soge nannten Wanderbinder ausgeführt wurde .
41 3 . 2 Die Fragmente im Hauptstaatsarchiv , Münster Auße r in der Steinfurter Handschri ft s ind Teile von Ja cobs Me r l i j n und dem B o e k v a n koni n k a r t ur des Lodewi j k van Velthern in insgesamt s ieben Fragmenten aus drei sonst ver s chollenen mittelniederländischen Handschriften überliefert . Im Rahmen der allgerneinen Inventaris ierung der westfäli s chen Archive wurden arn Ende des vorigen Jahrhunderts zwei ( später waren es insgesamt vier) Pergamentblätter aus einer Handschrift des Me r l ij n und des Bo e k van k o n i n k a r t u r in mittelniederländi scher Sprache entdeckt 2 1 , die wohl seit dem Anfang des 1 7 . Jahrhunderts als Umschläge für Einkunfts verzeichnis s e der Rentei des Grafen Landsberg auf Velen ge 22 dient hatten • Durch die Vermittlung des damaligen Ordi narius für deutsche Philologie in Münster , F . Jostes , er 23 hielt Verdarn die Fragmente 1 und 2 z ur Herausgabe Heute werden alle vier im Hauptstaatsarchiv in Münster als Depot Landsberg-Velen aufbewahrt . Ein Blatt hat heute noch seine vermutlich ursprüngliche Größe von etwa 3 1 2 x 2 2 o rnrn; von den drei anderen Blättern wurde vorn oberen Rand j ewei l s zwis chen 1 o und 2o rnrn wegge s chnitten . Die Z irkeleinstiche für die Zeilenlinierung ( Blindlinien) sind auf bei den Seitenrändern aller Fragmen te noch vorhanden . Der beschriebene Raum i s t durch B lindli nien eingefaßt und mißt zwis chen 2 2 7 und 225 x 1 5 5 - 1 6o rnrn Er i s t drei spaltig eingerichtet mit 5 6 Zei len in j eder Spalte . .
21
J . Verdam, Nieuwe aanwinsten voor onze kennis der middeleeuwsche taal- en letterkunde . in: Verslagen en mededelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen. Afd. Letterkunde . 4e R . I I I ( 1 899 ) , S . 2 1 8- 3 1 5 ( S . 3o3-3o5 über die Fragmente in Münster) ; J . Verdam, Nieuwe Merlij nfragmenten . in: TNTL XIX ( 1 9o 1 ) , S. 6 5 . 84 ; ders . , Naschrift op "Nieuwe Merlijn-fragmenten " . in : TNTL XIX ( 1 9o 1 ) , S . 1 3 1 ; J . Deschamps , Middelnederlandse handschriften , Nr . 7 , s . 3 3-35 .
22
Fragment 1 trägt zum Beispiel i n der oberen rechten Ecke der Vor derseite in lateinischer Schrift des 1 7 . Jahrhunderts den Vermerk :
Engelrodisch Hüner regi s trum im Kirspei Heiden ab Anno 1 5 77 bis ad annum 1 6 1 8 • • . • Vgl . Abb . 6 .
23
J . Verdam, Nieuwe merlijnfragmenten , 8 1 f . (Kollation von Fragment 2 ) .
s.
7 1 -8o ( Fragment 1 ) und
s.
42 A l l e vier Blätter s ind von einer Hand m i t dunkelbrauner Tinte in einer sorgfältigen Textura ( li ttera textua l i s ) ge 24 s chrieben ; s i e werden von Deschamps auf ca . 1 3 8o datiert • Die Anfangsbuchstaben j eder Zeile s ind groß geschrieben und bi lden vom Text abgeset z t , eine eigene bereits bei der Li nierung eingerichtete Spalte . Die Kapitelüberschri ften wur den in roter Tinte von der Texthand nachgetragen . Die zwei in die s en Fragmenten erhaltenen roten Lombarden haben b l aue Z ierstriche und s ind drei Z e ilen hoch . Die Paragraphenzei chen s ind abwechselnd rot und b l au . Fragment 1 überliefert die Verse 3 6 7 4-4oo9 der vorlie genden Ausgabe 2 5 . Die Fragmente 2-4 enthalten die Verse 1 3o 2 3- 1 3 3 5 6 , 1 6 36 8- 1 6 7o 3 und 1 87 o7 - 1 9o4o nach van Vlotens Ausgabe . 3 . 3 Die Leidener Fragmente Im 1 9 . Jahrhundert von K . F . Stallaert entdeckt und nach sei ner Edition von ihm der Maats chappij voor Nederlandse Taalen Letterkunde in Leiden gestifte t , befinden s i ch heute in der Univers i tätsbibliothek z u Leiden unter der Signatur Letterkunde 1 1 o 7 e in Pergamentblatt ( 3o 5 bis 3 1 2 x 2 1 7 mm) und ein kleiner Streifen des übernächsten Blattes mit nur wenigen Zeilen aus der dri tten Spalte der Recto- und der ersten Spalte der Versoseite ( 1 1 x 1 2 bis 35 mm) aus einer wei teren Handschri f t des Bo e k v a n k o n i n k artur 2 6 . Das große B latt diente bis z ur Ablösung als Umschlag für Pro zeßakten ; durch das Falzen s ind etwa 1 1 Verse verlorenge gangen . Der Schriftspiegel des großen Blattes mißt 2 7 2 x ca . 1 8o mm und i s t eingete i l t in drei Spalten z u 5 5 Zeilen . Er 24
Middelnederlandse handschriften,
25
In van Vlotens Ausgabe s ind es die Verse 3993-4 3 2 8 .
26
s.
33.
K . F . Stallaert , D e Merlij n van Jacob van Maerlant. in : Nederlandsch Museum . 1 88o I, S . 5 1 -6 3 ; J . van Vloten , Stallaerts brokken uit den Merl i j n . in: Nederlandsch Museum . 1 88o I, S. 226-2 3 3 ; J. De schamp s , Middelnederlandse handschriften, Nr . 7 , S. 33-35 ; Beschrei bung [ handschriftlich ] aus der Bibliotheca Neerlandica Manuscripta . Vgl . Abb . 7 .
43 wurde zur "Verbesserung " der Lesbarkeit mi t Reagenz ien be arbeitet , was eine s tarke Verfärbung , vor al lem der Recte seite , zur Folge hatte . Reste einer Linierung s ind auf den zur Verfügung ges tellten Photographi en nicht zu erkennen . Textverluste durch Beschneidung des großen Blattes s ind nicht zu verzeichnen . Der Text beider Fragmente ist in einer regelmäßigen Textura ( littera textualis ) mit dunke lbrauner Tinte ges chrie 27 ben ; Deschamps datiert die Schri ft auf etwa 1 38o . Die Anfangsbuchstaben der Verse s ind klein geschrieben und durch einen Zwis chenraum vom Text abgesetzt . Eine durchlau fende rote Linie verbindet sie . Die gereimte Kapitelüber schrift auf der Recteseite (Hort hier tusschen den coninc ban den stri j t I Ende tusschen claudiase dies droech ni j t ) i s t ebenfalls i n rot und stammt wahrs cheinlich von der glei chen Hand . Die darauffolgende rote Lombarde ist acht Z e i len hoch . Das große Blatt überl iefert die Verse 2 5 2 7 5 - 2 5 5 9 8 , der kleine Streifen die Verse 2 6o7o ( zur Hälfte weggeschnitten) bis 2 6 o 7 5 (nur zwei Wörter erhalten) und 2 6 1 2 4 ( ein Wort er halten bis 2 6 1 3o ( obere Häl fte zweier Wörter) von van Vlotens Ausgabe in mittelniederländis cher Sprache . 3 . 4 Das Maastri chter Fragment Im Rijksarchief in Limburg , Maas tricht befindet s i ch un ter der S ignatur Coll . Hs . 1 6 7 I I I 1 o das letzte der hier z u besprechenden Fragmente , e i n stark beschädigtes Pergament doppelblatt . Es wurde im vorigen Jahrhundert durch J . Habets , Rei chsarchivar in Maastrich t , entdeckt und von N . de Pauw verö ffentlicht 2 8 . Aus dem heutigen Zus tand geht deutl i ch hervor , daß es nach seiner Entfernung aus der Hands chrift von 27
J . Deschamps , a . a . O . ,
28
J . Deschamps , a . a . O . , S . 33-35 ; Beschreibung [ handschriftlich ] aus der Bibliotheca Neerlandica Manuscripta . Ausgabe : N . de Pauw , Middelnederlandsche gedichten en fragmenten. I I . Gent 1 9o 3 , S . 66-7 2 . Vgl . Abb . 8 .
s.
33.
44 einem Buchbinder a l s Einbanddecke verwendet wurde . S o hat es bis z ur Ablösung l ange Zeit geli tten ; auf der Versoseite (als Einbanddecke ehemals Vorderdeckel ) s ind - im Verhältnis zum mittelalterl ichen Text auf dem Kopf s tehend - Noti zen des 1 6 . Jahrhunderts . Das Doppelblatt - nach der überlieferten Textmenge z u ur tei len , handelt es s ich um das äußere Doppelblatt eines Ternios oder ( von der Mitte der Lage nach außen gerechnet ) das dritte Doppelblatt eines Quaternios - mißt heute 2 2o x 4 oo mm . Da die Zirkeleinstiche für die Z e i lenlinierung auf beiden Seitenrändern noch vorhanden s ind , hat das Blatt ver mutlich heute noch seine ursprüngliche Breite . Wieviel mög l icherwei s e oben und unten weggeschni tten wurde , läßt s ich nicht mehr feststellen ; etwa durch Beschnitt verursachte Textverluste sind nicht zu ver z e ichnen . Die Einzelblätter haben einen beschriebenen Raum von 2oo x 1 35 mm, eingeteilt in zwei Spalten von 2oo x 62 mm. Diese s ind senkrecht durch doppelte Bl indlinien und waagerecht durch die Z e ilenlinierung ( ebenfalls blind ) markiert . Jede Spalte enthält etwa 4o Zeilen 2 9 . Die Anfangsbuchstaben der Verse s ind in den meisten Fällen klein ges chrieben und bilden , durch einen Zwischenraum vom Text abgesetz t , eine Spalte für sich . Die Schrift ist eine z ierliche , regelmäßige Textura ( li ttera textuali s ) in dunkelbrauner Tinte und datiert aus der zweiten Hälfte des 1 4 . Jahrhunderts . Einige Züge , so die verschlungene Form des s am Z e ilenanfang , finden s i ch auch in den Fragmenten des Roman d e r L o r r e i n e n ( ca . 1 37 o ) 30 wieder . Der Text wurde durch rote Paragraphenzeichen ge gliedert . Die mittelniederländische Überlieferung des Maas tri chter Fragments entspricht den Versen 2 5 5 7 9 - 2 5 7 3 8 und 2 6 6 9 3 / 4 -2 6 8 5 3 von van Vlotens Ausgabe , wobei j edoch ver merkt werden soll , daß etwa die Hälfte des hier über l ieferten Textes völ lig unleserlich i s t . 29
Wegen des äußerst lückenhaften Zustands nur in einem Fall genau überprüfbar.
3o
J . Deschamp s , a . a . O . , Nr . 5 ( S . 2 8- 3 1 ) und Tafel Nr . 5 .
45 4.
Z ur Sprache der münsterschen Fragmente und der Steinfurter Hand s chrift
4. 1
Z ur Sprache der münsterschen Fragmente
Trotz der anfänglichen Begeisterung über d i e Ent deckung der zwei - später waren es insge s amt vier - müns ter s ehen Fragmente des Mer Z i j n und des B o e k van k o n i n k A r t ur am Ende des vorigen Jahrhunderts hat man bi s heute nur ein Fragment ediert und ein weiteres kol lationiert 1 ; bis auf die zwangs läufig knappen Bemerkungen von J . Deschamps im Aus s te l lungskatalog "Middelnederlandse hands chriften uit Euro pese en Amerikaanse bibliotheken " 2 fehlt auch e ine nähere Betrachtung ihrer Sprachform. Seit van Loeys übersieht im Jahre 1 9 S o 3 i s t die mittel niederländi s che Dialektologie um einige Einze luntersuchungen rei cher ; doch fehlt dort wie im benachbarten nieder- und hochdeuts chen Raum ein z ur Lokalisierung e in z e lner Texte zuverlässiges H i l fsmittel . Immerhin i s t es im vorliegenden Fall möglich , anhand von van Loeys "Middelnederlandse spraak kunst" 4 die bi sherige Lokalisierung der Sprachform der münster s ehen Fragmente "wes tmiddelnederlands " etwas z u prä z i s i eren . Das erste Fragment wird von den Fragmenten 2 - 4 getrennt behandelt aus der Erwägung heraus , daß - trotz der eventuel len Zwis chenstufen - möglicherwe ise Reste ( vor a llem im Reim) von Jacobs Sprache (Westflämi s ch ) vorhanden s e in könnJ. Verdam , Nieuwe aanwinsten voor onze kennis der middel eeuwsche taal- en letterkunde . in : Verslagen en mededeelingen der koninklijk akademie voor wetenschappen . Afd. Letterkun de 1 4e R . I I I ( 1 89 9 ) 1 s . 288- 3 1 5 (S . 3o3-3o5 über Merlijn ) ; ders . 1 Nieuwe Merlijnfragmenten . in : TNTL XIX ( 1 9o1 ) 1 s . 6584 ; ders . 1 Naschrift op " Nieuwe Merlijn-fragmenten" . in : TNTL XIX ( 1 9o 1 ) 1 S . 1 3 1 . 2
J . Deschamps 1 Middelnederlandse hands chriften uit Europes e en Amerikaanse bibliotheken . Leiden 1 9 7 2 1 S. 33-35 .
3
A. van Loey 1 Middelnederlandse en moderne dialecten. i n : Al bum aangeboden aan L. Grootaers bij zijn 65e verj aring . o . o . 195o1 s . 6 3-69 . • . •
4
A. van Loey 1 Middelnederlandse spraakkuns t . I . Groningen/Ant werpen 8 1 97 6 ; I I . Groningen/Antwerpen 7 1 9 7 6 .
46
ten . Diese müßten sich von der östlicheren Sprachform Lo dewi jks van Velthem ( Brabantis ch ) , vorhanden in den Frag menten 2 - 4 ( ? ) , absetzen . Die besprochenen Formen aus Frag ment 1 werden unter Angabe der Ver s z ahl in der vorliegen den Ausgabe belegt ; die Be lege aus den nicht edierten Frag menten 2 - 4 erhalten nur die Nummer des j ewe i ligen Fragments . Z ur Besprechung wurden nur die Formen ausgewählt , die von der "Norm" der mittelniederländi s chen Grammatik van Loeys abwei chen . Fragment e
st. �
selc 3 7 5 4 sellen 3 9 6 2 s e l c gilt a l s brabantische Form des Pronominaladj ektivs 5 s u l c . Die Form s e l ( l ) e n i s t größtenteils in Texten aus Wes tbrabant , Tei len von Ostflandern , aber auch in Nord6 hol l and belegt � st. �
bekinnen 3 7 4 6 bekint 3 7 3 9 : k int bringen 3 7 8o : dingen ges int 3 9 9 2 : altgent kinnie 3 7 2 9 kins 3 8 3o : mins kint 3 7 3 2 toe s int 3 9 1 3 : kint Dies e Formen s cheinen in der Hauptsache brabantisch zu sein , kommen aber auch in östlicheren Texten , sporadi s ch auch in 7 Flandern vor . vor
-n-
' Frist ' 3 7 5 7 ans telle des übli cheren v e r s t e i s t 8 vor allem im Norden Brabants aber auch son s t belegt vorste
5
Van Loey I , § 4 3b .
6
Van Loey I , § 68 u . Anm . ; Literatur bei J . Goossens , Histori sche en moderne taalgeografie . in : A. van Loey en J. Goossens , Hi storische dialectologie . Amsterdam 1 974 (Bij dragen en mede delingen der Dialectencommi ssie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam , XLV) , s . 1 5 .
7
Van Loey II , § 1 5 .
8
Van Loey II , § 1 4 ; B . van den Berg , Oude tegenstellingen op Nederlands taalgebied . Leiden 1 9 3 8 , s . 84-87 und Karte .
47 � s t . n ( s t i e 39o2
ist als ingwäoni s che Form in Wes t flandern , Seeland , Holland , aber auch in Texten aus den Städten Gent und Antwerpen sowie weiter südl ich in Bra9 bant belegt :wetie)
Hinzu kommt i s t . ü < wgerm. iu ( v i r e ' Feuer ' 3 7 4 7 und 3 9 2 2 : s e i r e ) , verbrei tet i n den Kü stengebieten vom Westf lämischen bis zum Nordhol ländis chen , aber auch belegt in anderen Tei len Flanderns und in Bra1o bant •
Fragmente 2 - 4 e
st. �
selken Fra . 3 s e l ( l ) en , sel lent , sel lens e , s eldi , s elt Fra . 2 , 3 , 4 aber g h i s u l t Fra . 2 über die Verbreitung vgl . die Bemerkungen z ur gleichen Erscheinung in Fragment 1 . Hier ist j edoch zusät z li ch zu bemerken , daß das Nebeneinander von s e l ( Z ) en ( I n finitiv und Indikativ p l . praes . ) und g h i s u l t e ine wohl brabanti 11 sche E igentümlichkeit ist � st . �
welt ' wi l l ' Fra . 2 : se lt gewesse Fra . 2 : li chtmi sse w e l t ist dialektalogisch nicht näher abgrenzbar ; der Wech s e l i > e vor s deutet j edoch auf Ostflandern , Brabant 12 oder Limburg � st . �
vor
-n-
geminct Fra . 4 geninde Fra . 2 : vinden , Fra . 3 inde ' Ende ' Fra . 4 kinne Fra. 3 pinsde Fra. 4 aber auch p en s de , Fra . 4 s cinctem Fra . 4
9
Van Loey I I , § 1 9 .
lo
Van Loey I I , § 7 1 .
11
V an Loey I , § 6 8 Anm .
12
Van Loey I I , § 9 .
: s inde
pensen ,
tgep e n s
48 s inde Fra . 3
: geninde ; ges int Fra . 4 aber dort auch g e s e n t : om tren t Vgl . die Bemerkungen z ur Verbreitung der gleichen Erschei nung in Fra . 1 . Fra . 2 , 3 ) wie auch i s t . U ( v i e r ' Feuer ' Fra . 3 ; ong e h i e r Fra . 3 ; d i r e ' teuer ' Fra . 4 ) wur den ebenfalls bereits oben unter Fra . 1 bespro chen . � st. U
( s ti c k e n
U s t . � in h u l p e n Fra . 4 s cheint am häufigsten in Brabant 13 1 vorzukornrnen wie eben falls n e uw 4 , mehrfach belegt in Fra . 2 .
Zuletzt s ei auch die Palatalisierung von a vor r + Kon sonant zu er aufgeführt ( herde Fra . 3 ; aber auch harde Fra . 2 ) , die nach van Loey in Brabant ihr Hauptverbreitungsge biet hat 1 5 . Natürlich kann kein einzelnes Merkmal für s ich die Last des Beweises tragen ; auch kommt den vers chiedenen Merkma len ein unters chiedliches Gewicht z u . Doch be i allem Vor behalt las sen sich zwei Feststellungen treffen , die für die sprach li che Beurte i lung der Fragmente wichtig s ind . 1 . Das erste Fragment wei cht in der Sprachform kaum von 4 ab . Bis auf eins ( v o r s te s t . v e r der de r Fragmente 2 s t e ' Frist ' ) s ind alle besprochenen , innerhalb des Mitte l niederländi s chen enger begrenzten Merkmale von Fragment auch in den Fragmenten 2 4 vertre ten . Daraus kann man folge rn , daß Jacobs eigene Sprachform , wie s i e am ehesten in der Detmo lder Hands chri ft der N a t u r e n b lo em e 1 6 erhalten i s t , mit ihren deutlich hervortretenden westflämi schen Zü gen einer östlicheren und zugleich j üngeren in den späteren , wenigstens tei lweise erhaltenen Abs chriften weichen mußte . -
-
13
Van Loey I , § 1 6 u . § 1 2 7 .
14
Van Loey I I , § 7 1 .
15
Van Loey I I , § 7 u . § 1 2 6 , 5 ; zur Chronologie und zur geographi schen Verbreitung vgl . Goossens , Anm . 6 , S . 14-3 3 .
16
Lippische Landesbibliothek , Ms . 7o, zwischen 1 287 und 1 3 1 9 wahrscheinlich in Ostflandern geschrieben.
49
2 . Von den oben besprochenen e l f Merkmalen haben s i eben ihr Hauptverbre itungsgebiet im Brabanti s chen ; einige davon s cheinen aus schließlich brabantisch z u s e in . Drei we itere Merkmale s ind zwar hauptsächlich ferner westlich behe ima tet , reichen aber auch ins Brabanti s che hinein , während nur eins (t > � vor s ) außer im Brabantis chen z ugleich westlich u n d östlich ( im Limburgi s chen ) verbreitet ist . Die Be lege stammen gleichermaßen aus dem Versende ( Re im pos ition ) als auch aus dem Vers innern . So hätten s i e z u mindes t an letzterer Ste lle , ohne weiteres von e inem n icht brabanti s chen S chreiber geändert werden können . Die bra bantis chen Formen s ind nicht al lein aus vers technis chen Gründen als notwendige Reste der Sprachform ihres ( der Frag mente 2 - 4 ) brabantis chen Dichters , Lodewijks van Ve lthem z u betrachten , sondern s ind auch in genügendem Maße vertreten , um die Sprache der münsterschen Fragmente als brabanti s ch ge färbtes Mittelniederländisch zu kennzeichne n . 4.2
Z ur Sprache der Ste infurter Hands chrift
Die S teinfurter Handschri ft bes teht - abgesehen von den Federproben und Anmerkungen des 1 6 . - 1 8 . Jahrhunderts aus den sprachlich durch den Haupts chreiber bearbeiteten Abs chri ften der beiden Werke Jacobs van Maerlant und dem weitaus größeren Te i l des B o e k van k o n i n k A r t u r , der nach träglichen Vollendung des letztgenannten Werks mit Epi log durch Hand 2 , dem Verzeichnis der Hands chriften Eberwins van Götterswick und den Eintragungen zu Merlin mit der Pro phe ze iung über Jeanne d ' Arc auf dem Vor s atzblatt . Um die sprachliche Neugestaltung der literari s chen Texte n i cht isoliert , sondern im gebotenen Z us ammenhang behandeln zu können , werden neben dem Handschriftenver z e i chni s und den Eintragungen auf dem Vor s atzb latt der Hands chr i ft auch fün f Urkunden aus der Bentheimer Kanz lei des Grafen Bernhard , später des Grafen Eberwin I . j ewei ls e iner sprachlichen Untersuchung unterzogen . Diese Unter s uchungen sollen hel fen , die einzelnen n i cht literaris chen
so
Texte sprachlich miteinander z u vergleichen . Sie dürften ferner einen brauchbaren Eindruck von den schreibsprach lichen Verhältnissen im Benthe imer Raum z ur Z eit der Nie ders chri ft der Ste infurter Handschri ft vermitte ln und können als Anhaltspunkt e iner Ana lyse der Sprachformen im Text der edierten Werke dienen . 4.2 . 1
Z ur Sprache der unter 8 . 3 abgedruckten Ur kunden der gräflichen Kan z le i in Bentheim aus den Jahren 1 4 1 9 - 1 4 2 4
Aus den fünf Urkunden wurden die Formen zur Besprechung aus gewählt , die eine phonologi s che und morphologi s che Charakteri s ierung der Schreibsprache am Bentheimer Hof z u Beginn des 1 5 . Jahrhunderts und eine dialektgeographi sche Z uordnung dieser Sprachform innerhalb des Mitte lnieder deuts chen erlauben . Nicht zuletzt soll e iner mögli chen Einwirkung des Fränkischen (Mitte lniederländis chen ) Rech nung getragen werden . mnd . e 4 breef : I 2 , I 1 3 , I 3 1 , I 4 8 , I I 2 4 , I I I 3 , I I I 4 , IV 2 , IV 1 4 , V 2 denstman : I I I 6 veertich : I 2 8 kesen : I 1 2 leef : IV 3 , V 1 5 ( leve s t ) preeste r : I 5 1 , I I 2 6 zeigen die mnd . Normal form 1 7 Nur in der ersten Urkunde von 1 4 1 9 erscheint neben e auch ie für e 4 :
17
A. Lasch , Mitte lniederdeutsche Grammatik . 2 . , unveränderte Auflage. Tübingen 1 974 , § 1 1off ; Chr . Sarauw , Niederdeutsche Forschungen. I/I I . Kopenhagen 1 92 1 /2 4 , I , s . 1 43 - 1 96 ; R . Peters , Mittelniederdeutsche Sprache . in: J . Goossens (Hrsg . ) , Nieder deutsch . Sprache und Literatur . Eine Einführung . Bd . I : Sprache . Neumünster 1 97 3 , S . 66- 1 1 5 . Hier 4 . 1 . 2 .
51 dienen : I 32 liever : I 5 sye len : I 1 o , I 2 2 . Im Mitte lni ederdeutschen "konkurriert " auch sonst i ( e ) mit 4 1 8 Besonders solche Wörter wie e in der Wiedergabe von e • b r i e f , l i e f und d i e n s t s ind von diesem vermutlich fränki s chen Einfluß betrof fen 1 9 • vor l d l t holden : I 4 3 , I I I 1 9 molt : I 2 1 o lde : I 1 o , I I I 1 8 wolde : I 9 (Marienwolde ) , I 2 9 , I 3 6 . Diese Formen geben den mnd . Lautstand wieder 20 Ihre mi t te lniederländis chen Entsprechungen - außer in Tei len von Limburg , Ge lderland und im " säch s i s chen " Nordosten - h a ben vokalisiertes l : a u d e , o u de usw . 2 1 • Den mi tte lnie derdeutschen Lautstand haben ebenfal ls holt ' hold ' : IV 8 s cu lte : V 4 wolden : I 2 1 . a
>
o
Wes tgermanisches u vor gedecktem 22 Urkunden durchweg als u : ghegunt : I 3 1 i uncfrowen : IV 9 iuncher : I I 5 , I I 6 , I I 9 , I I kundich : I ( vormunde r ) , I I I munde : I I I s under : I I 2 1 , I I I 2 o , IV 1 1 , vmme : I 3 2 , I I 8 vnrechte : I 4 3
Nas al ers cheint in den
1 o , II 1 2 , II 1 7 , I I 2 1 4 ( vormunders cap ) , V 1 3 V 1 5 , V 2o
18
Lasch , § 1 1 3 ; ob man hier wirklich von einer Konkurrenz sprechen darf?
19
Lasch, § 1 1 5 .
2o
Lasch, § 9 3 .
21
Van Loey I I , § 96 .
22
Lasch , § 1 8 1 .
52 vns : I 2 , I 3 ( 2 x ) , I 7 ( 2 x ) , I 9 , I 1 o ( 2x) , I 1 1 , I 1 2 ( 2 x ) , I 1 8 , I 1 9 , I 2 o , I 2 2 , I 2 5 , I 2 6 , I 32 , I 3 3 , I 4 o , I 4 1 , I 42 , I 4 4 , I 4 6 , I 4 7 ( 2 x ) , I 4 8 , I I 3 ( 2 x ) , I I 6 , I I 7 , I I 9 ( 2 x ) , I I 1 5 , I I 1 8 ( 2x) , I I 2 3 , I I I 4 , I I I 1 2 , I I I 1 4 , I I I 2 1 ( 2x) , V 6 ( 2 x ) , V 7 , V 8 , V 9 , V 1 1 , V 1 2 ( 2x ) , V 1 5 , V 1 6 , V 1 7 , V 2 3 , V 2 5 , V 2 6 ( 2 x) . Die entsprechenden wes t li chen ( mnl . ) Formen haben o statt u ( an s , omm e , s o n der usw . ) mit nur wenigen , geographisch begrenzten Ausnahmen 2 3 Ebenfalls z e igt up ( I 1 o , I 3 o , I 3 1 , I I 4 , V 1 1 ) u statt 24 o wie im Mitte lniederländischen • Die mnd . Konj unktion unde wird aus s chließli ch verwendet : I 2 , I 4 ( 2 x ) , I 5 , I 6 , I 7 , I 1 o , I 1 3 ' I 1 6 ' I 1 7 ( 2x) , I 2 3 ' I 2 5 , I 2 7 ( 2x) , I 3 1 ' I 32 1 I 3 4 , I 3 6 , I 3 7 , I 38 , I 3 9 , I 4 o , I 4 1 , I 4 3 , I 4 6 ' I 4 7 , I 4 9 , I So , I 5 2 ' I I 1 ' I I 2 ' I I 3 , I I 4 (2x) , II 6 ' I I 7 , II 8, II 9 , II 1 3 ' I I 1 4 ( 2 x ) , I I 1 8 ' I I 2o ( 2x) , I I 2 3 , I I 2 5 , I I 2 6 , I I 2 7 , III 2 , III 3, III 1 o , III 1 1 ' III 1 6 ' III 1 8 ' III 2o, I I I 2 1 ' IV 1 ' IV 5 , IV 6 , IV 7 , IV 8 ( 2 x ) , IV 9 , I v 1 o , IV 1 3 ' V 1 ' V 2 , V 3 ( 2x) , V 4 , V 5 , V 7 , V 1 o , V 1 1 ' V 1 2 , V 1 3 , V 1 4 ' V 1 5 , V 1 6 , V 1 7 (2x) , V 2 o , V 2 1 ' V 2 72 5 . Die Urkunden kennen nur die umgel autete Form gre v e ( I 1 , I 4 6 , I V 4 , V 1 , V 2 5 ) , die dem mittelniederländi s chen grave ( g r e v e nur in östlichen Texten und in Tei len von Braban t ) gegenübersteht 2 6 Hinzu kommt eine Reihe einzelner Formen : lude ( n ) I 1 , I 4 9 , I 52 mnl . lude ( n ) / l i e de ( n ) 2 7 , n i c h t I 2 4 gegenüber
23
Van Loey I I , § 25 u . 2 5 b .
24
Ebda .
25
Lasch , § 3 8 .
26
Van Loey I I , § 5 1 d . ; Lasch § 5 5 .
27
Lasch § 1 8 7 ; van Loey I I , § 7 1 : u s t . i in Limburg , Holland und im Osten .
53 28
' Zehnte ' IV 4 gegenüber mnl . t i e n de 2 9 , 3o und e n tfange n g e i t ' geht ' II 2o , IV 7 mnl . g e e t/ga e t IV 2 , V 2 o gegenüber mn l . on tvaen 3 1
mnl .
niet
, t e n de n
Auf der lexika li s chen Ebene lassen s i ch b e t ' bis ' I 3o und e rfexen I 4 1 aufführen , die allenfal l s auch in Texten aus dem sächsi schen Nordosten des mitte lniederländischen 32 Raums be legt s ind Die folgenden Pronomina geben ebenfalls über die Sprachform der Urkunden Aufs chluß : Personalpronomina 3 . Person : Mask . S ing . Norn. : he I I 1 3 , I I 1 5 , I I I 1 8 , V 7 , V 1 5 Dat . : ern I I 1 4 , IV 9 , V 1 1 aber auch h e m I 2 3 , I 3o , I 3 8 Akk . : en I I 2 o Neutr . Sing. Norn. : it I I I 1 7 P lur . Norn. : se I 1 1 1 I 1 7 I 3 1 1
Einfaches Demons trativpronomen : Fern. Sing. Norn. : de I I 1 6 , I I 1 8 , V 9 Plur . Norn . : de I I 8 aber auch di e I Akk . : die I 1 6 , I 3 8 Z usammengesetztes Demonstrativpronomen : desse I 2 , I 1 3 , I 3o , I 4 5 , I I I 22 , I I 2 4 , III 3 , III IV 1 4 , V 2 , V 2 7 . 28
49
48, 4,
II 3 , IV 2 ,
I m Westfälischen daneben aber auch ni t , ni et : Lasch , § 1 2 , Anm. 1 .
29
Kontrahiert aus tegende.
3o
Lasch , § 448 , 2 (westl. Westfälisch auch ga t ) ; van Loey I I , § 59 , Anm. 2 .
31
Unterschiede im Präfix und im Stamm.
32
A . Lasch und c . Borchling , Mittelniederdeutsches Handwörter buch. Fortgeführt von G. Cordes . Bd. 1 , Sp. 585f . ; vgl . die mnl . Belege bei E. Verwi j s und J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek . I-XI . ' s-Gravenhage 1 885- 1 95 2 und J . Verdam , Middelnederlandsch Handwoordenboek . ' s-Gravenhage 1 964 ; zu bis Th . Frings u. G . Schieb , bi s . in: Annales Academiae Scientiarum Fenni cae . Ser . B. Tom. 84 , s . 429-46 2 .
54
Bis auf hem i n de r ers ten Urkunde , die bere i ts oben durch ie s t . e in di e n e n , l i e v e r und sy e l e n e ine Sonderstellung einnahm, hande lt es s ich bei den Be legen für die Pers onal pronomina um die üb li chen mittelniede rdeutschen Formen 3 3 ; sie entspre chen den mittelniederländis chen Pronominalfor men hi bzw . h e m , h e t und s i 34 . Die Be lege für di e einfachen Demonstrativa zeigen die zu erwartenden mi tte lniederdeutschen Formen 35 ; die dre i Be lege für di e (Nom. u . Akk . Pl . ) können mnd . s e in , s ind aber im Hinbl i ck auf die anderen westli chen Z üge in der ersten Urkunde eher als mittelniederländis cher Einfluß 36 z u werten Das zusammengesetzte Demonstrativum d e s s e steht neben düs s e , de s e und di s s e als Mask . und Fern. Sing . und im P lural als wei te s t verbreitete Form im Mitte lniederdeutschen ; ihr s teht im Mitte lniederländis chen de s e bzw . derre ( im Fern. Sing . Gen . u. Dat . und im Gen . P l . ) gegenüber 37 •
Die Endung des Verbs im P lural des Präs . Ind . (nur 1 . und 3 . Pers . , die 2 . Pers . ist n i cht be legt ) ist über wiegend - e n : I 1 , I 2 , I 5 1 I 1 1 ( 2x ) , I 1 2 1 I 1 4 ( 2 x ) , I 1 7 1 I 1 8 , I 2 1 , I 2 4 , I 2 5 1 I 32 , I 3 4 1 I 3 5 , I 38 , I 39 ( 2 x ) , I 4 6 , I I 1 1 , I I 1 7 , I I I 3 ( 2x) , I I I 1 3 ( 2x) , V 2 1 V 1 1 , V 1 8 1 V 2o, V 25 . Dieses entspricht dem mnd . aber auch mnl . s chriftsprach lichen Gebrauch 38 • Daneben s ind aber auch 1 o Be lege für die westmi tte lniederdeuts che Endung - e t , vor allem in forme lhaften Wendungen ( etwa w i j e n k enne t unde b e t u g e t ) vertreten : II 2 (2x) 1 I I 1 o (2x) , III 2 (2x) 1 III 1 o 1 V 2 (2x) , V 4 33
Lasch , § 4o4 .
34
Van Loey I , § 2 8 .
35
Lasch , § 4o6 ; z um Verhältnis de/di ( e ) Lasch , § 4o3 , A nm . 5 .
36
Mnl . di e ; de im Holländischen und bisweilen auch im Nord osten , vgl . van Loey I , § 33 .
37
Van Loey I, § 3 3 .
38
Lasch , § 4 1 9 ; Peters , 5 . 1 . 5 .
55 Die Urkunden enthalten auch Formen , d i e - te i ls wes t n iederdeuts ch/n iederländisches Geme ingut , teils nur wes tmnd . be legt - in mittelniederdeuts cher Z e i t als wes t fälis che Kennzei chen diene n . Hierzu gehören e n ( t ) k e n n e n ' bekennen ' I I I 2 , IV 1 , V 2 39 , s ome g e ' e inige ' I I 1 7 40 , 41 42 tus s c h e n ' zwischen ' I I 8 , w a l ' woh l ' V 1 o , V 2 4 und 4 3 w a n t ' denn ' I 1 3 , I 1 8 , I 3 3 sowie die Verbformen s a l ( l ) I I I 2 o , IV 1 o und s o l ( l ) en I I 1 4 , V 1 8 4 4 . Mit Ausnahme der Be lege für i e s t . e und der mitte l niederländis chen Form h em in der sonst niederdeutschen Umgebung der ersten Urkunde ist die Sprache der behande l ten Urkunden eindeutig wes t l i ches Mitte lniederdeutsch . Ein be sonderer mitte lniederländis cher Einf luß auf die S chreib sprache der Bentheimer Kan z lei am Anfang des 1 5 . Jahrhun derts , z umindest in amtlichen S chriftstücken für den re gionalen Gebrauch , läßt s i ch nicht festste llen . 4. 2.2
Z ur Sprache des Hands chri ftenverzei chnisses und der Eintragungen auf dem Papiers chutzblatt
Bedingt durch die Kürze und durch die sprach liche Simpliz ität einer solchen e in fachen Aufzählung von T i te ln , r bietet das Hands chri ftenverzeichnis auf Fol . 2 2 9 der S teinfurter Hands chri ft ( abgedruckt als Anhang 8 . 2 , s . 4 2 5 ) eine vergleichsweise geringe An zah l von Merkmalen , di e für eine sprach liche Lokalis ierung verwertbar s ind .
39
Lasch , § 1 2 .
4o
Lasch, § 1 2 .
41
Nach den Karten bei K . Bischoff , Zu niederdeutsch twisken , twischen : tusken , tüschen (NdW 2 ( 1 96 1 ) , S . 1 - 1 6 ) entspricht die spätmittelalterliche Verbreitung von tüschen im Nieder deutschen in etwa den heutigen mundartlichen Verhältnissen. Im 1 5 . Jahrhundert ist tüschen westlich der Weser von der Ruhr bis ins Oldenburgis che belegt.
42
Lasch, § 1 2 .
43
Sporadisch auch im ganzen Gebiet, Lasc h , § 8 1 .
44
Lasch , § 443 ; Peters , 2 . 1 .
56 Fünf der ausgewählten Formen wurden berei ts unter 4 . 2 . 1 besprochen : o Z t 2 o 1 , 2o2 ( o l de ) ; j o n ch e r 1 9 7 ; unde 2oo , 2 o 1 , 2 o2 , 2 o 3 , 2o4 ; gr e v e 1 9 8 , 2o6 ( m a r kgr e v e ) und das einfache Demonstrativpronomen de 1 9 7 . Von diesen we i cht lediglich j o n c h e r mi t o s t . u < westgerm. u vor gedecktem Nasal von der mnd . Sprachform der Urkunden ab 45 In diesem Zus ammenhang s e i noch einmal an den bereits in 3 . 1 . 5 geäußerten Gedanken erinnert , das Verzeichnis habe mögli cherwe ise der Besitzer s e lber , Graf Eberwin der I . von Götterswick , ges chrieben . Dieser entstammte dem ehe mals an der rhein is ch-westfälischen Grenze (Dins laken ) ansässigen Geschlecht der Edelen von Götterswick und erb te von se inem kinderlosen Großonkel Bernhard , dem letzten Bentheimi s chen Grafen aus dem Hause der Grafen von Holland , 1 4 2 1 die Grafschaft . In seinem eigenen Sprachgebrauch wären e ingesprengte ni ederfränkis che Formen ohne weiteres verständlich 4 6 . An wei teren Formen kommen hin zu s i n t ' sind ' 1 9 7 , das neben s i n und der gerundeten Form s ü n t im Mitte lnieder deuts chen aber auch in den östlichen Dialekten des Mitte l 47 niederländischen vorkommt , nye ' neue ' 2oo , mnd. neben 48 n i g e und nüwe und im östlichen Mitte lnieder ländis chen
45
o i m Mittelniederdeutschen nur i m äuß ersten Westen unter niederfränkischem Einfluß , vgl . Lasch, § 1 8 2 .
46
Zur niederfränkisch-niedersächsischen Scheide heute : H . Neuse , Studien zur niederrheinischen Dialektgeographie in den Kreisen Rees , Dinslaken , Hamborn , Mülheim , Duisbur g . in: D DG VII I , Marburg 1 9 1 5 , S . 8 1 - 1 7 6 ; H . Hellberg , Studien zur Dialektgeographie im Ruhrgebiet und im Vest Reckling hausen. Marburg 1 936 ( DDG XXXVI I ) ; H. Niebaum , Zur nieder sächsisch-niederfränkischen Dialektscheide . in : NdW 1 1 ( 1 971 ) , s . 45-6o ; P . Wiesinger , Strukturgeographische und strukturhistorische Untersuchungen zur Stellung der bergischen Mundarten zwischen Ripuarisch , Niederfränkisch und Westfälisch. in: Neuere Forschungen in Linguistik und Philologie . Aus dem Kreise seiner Schüler L . E . Schmitt zum 6 5 . Geburtstag ge widmet. Wiesbaden 1975 (Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik . Beihefte . N . F . , 1 3 ) , s . 1 7-82 .
47
Lasch , § 449; van Loey I, § 7 4 .
48
Lasch , § 1 4 3 u . 187 ; van Loey I I , § 7 1 .
57 und s u n t e ' S ankt ' 2 o 3 , 2o5 , die häufigste mnd . Form ( daneben auch s in te , s en t e und s ö n t e 4 9 ) . Die volks sprachli chen Eintragungen auf dem Papier s chutzblatt 5 0 s ind in zwei facher Hinsicht von besonderer Bedeutung. Sie be iten einers e its im Vergle ich zum Hand s chri ftenverze ichnis e ine verhä ltnismäßig breite Grund lage für eine Ana lyse der Sprachform , in der s i e abgefaßt s ind , anderersei ts bi lden sowohl die kurze Ein leitung ( 1 - 1 4 ) als auch die Übertragung der late inischen Pro phezeiung ( 1 5 - 4 6 ) z us ammen den einzig längeren fort laufenden Text der Hands chr i ft ohne mitte lniederländi s che Vorlage . Insge s amt wurden daraus 2 6 z um Tei l mehrfach be legte Formen z ur Besprechung ausgewählt . Bereits unter 4 . 2 . 1 besprochen wurden h o l d e n ' halten ' 2 4 , 4 2 mi t mnd . o < a vor l d , l t und die Entwicklung von westgermani s chem u vor Nas al + Konsonant : bysunder 2 2 gunnen 38 j uncfer 1 5 j unge 1 5 kun s t 3 1 urnb 3 7 under 1 1 unses 3 Die Eintragungen enthalten hier wie auch im Wort n u n n e n 7 < spätlat . n o n n a ausschließlich die mittelniederdeuts che 51 Lautform • Ebenfalls wurden auch up 1 7 , die Konj unktion unde 1 1 , 1 3 , 2 1 , 2 2 , 2 4 ( 2 x ) , 2 5 , 2 7 , 3 3 , 34 , 35 , 3 6 , 3 7 , 3 8 , 4 2 sowie 49
Lasch , § 139 u. 1 7 1 ; mnl . sunte s t . sen te , sinte ist nach van Loey I I , § 16 "vooral oostelijk maar ook Hol l . "
So
Vgl . 3 . 1 . 6 , abgedruckt S . 4 1 8 f .
51
Mnl. nonn e ; nur i n West- und Ostflandern und i n den Küsten gebieten Hollands nunne , van Loey I I , § 25 b .
58 der Sekundärumlaut , hier b e i dr e g e r 1 8 , 4 4 und m e g e t li ke 52 1 5 , 3 1 dort behandelt . Wie die unter 4 . 2 . 1 besprochenen Formen di e ne n , l i e v e r und s y e l e n aus der ersten Urkunde hat ly e ffde ' Liebe ' 35 auch i e unter mnl . Einfluß s t . des zu e rwartenden mnd . e 4 5 3 I n den Eintragungen sind folgende für die Frage s te llung relevante Pronominalformen be legt : Personalpronomina : he 4 1 , 4 5 se 1 7 , 2 4 se 2 6 , 2 8 , 2 9 eren 39 em 4 o
3 . Pers . S ing . Nom. Mask . Fern. P lur . Poss . Dat .
einfaches Demonstrativpronomen : de 3 , 8 , 1 1 , 1 4 , 2 o , 2 3 , 2 4 , 2 7 , 2 9 ( de s ) , 4 1 , 4 4 z us ammengesetzte Demonstrativpronomen : desse 1 1 , 1 3 Alle Pronomina s ind ausnahms los die korrekten mittelni ederdeuts chen Formen 5 4 •
Die Endung des Verbs im Plural des Präs . Ind . ist - e n ( 1 4 , 2 5 , 2 6 , 2 7 , 2 8 , 3o , 3 1 , 3 4 , 3 7 , 3 8 ) ; die wes tmnd . Endung - e t ist in den Eintragungen n i cht be legt . Als westliche Kennzeichen enthalten die Eintragungen nur wan t ' denn ' 4o und die Verbformen s a l 1 5 , 1 7 , 2 1 , 2 4 , 3 3 , 4 o , 4 1 , 4 3 und s o l l e n 2 8 , 3 1 , 3 4 , 37 , 3 8 , die eben falls in den Urkunden vorkommen und oben ( 4 . 2 . 1 ) besprochen wurden . 52
I n Brabant, Limburg , Gelderland und sonst östlich neben drager, magedelijk auch dreger, meechdlijk, van Loey II , § 6 b .
53
Niklas von Wyle als Kanzler der Grafen von Württemberg in Stutt gart urteilt 1 47 8 über die seit 1 44 3 auch im Hd . belegte Mode form: "als die Fürsten vnser Landen bisher pflegen haben ain andern zeschryben vnd noch des merentails tunt: Vwer Lieb , heben yetz etlich Schriber an flemisch dar für zeschrieben üwer Liebde" (Fr . Kluge , Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache . 1 8 . Auflage bearb. v. W. Mitzka . Berlin 1 96o , S . 4 3 9 ) .
54
Vgl . die Besprechung der Pronomina aus den Urkunden in 4 . 2 . 1 ; die dort nicht belegten Formen sind verzeichnet bei Lasch , § 4o4-4o7 .
59 4.2.3
Z us ammenfassung
Sowohl die Bentheirner Urkunden als auch die ni cht litera ris chen Eintragungen in der Ste infurter Handschrift s ind bis auf wenige Ausnahmen in leicht westlich gefärbter mit telniederdeutscher S chriftsprache abge faßt . Ein besonders ausgeprägter Einfluß des Mitte lniederländis chen , der über das hinausgeh t , was man im westfälis chen Mittelnieder deuts chen zu finden gewohnt i s t , läßt s i ch nicht feststel len . Anhand dieser Erkenntnisse werden im Folgenden die edierten Teile der Hands chri ft e ingehend untersucht . Der abs chließende Vergleich beider Ergebnisse gibt dann Auf schluß über den Umfang der sprachlichen Bearbeitung der l iterari s chen Texte und das Verhältni s ihrer Sprachform zum Wes trnittelniederdeuts chen . Gegebenenfalls wird man auch ein iges erfahren über die Herkunft des Bearbeiters s elbst . 4.2.4 4.2.4.1
Zur Sprache der l iterarischen Texte Die Kapitelüberschri ften
Um die Sprachform der lite rarischen Texte differen z iert behandeln zu können , werden die in Prosa abge faßten Kapitelüberschri ften vorn gere imten Text getrennt besprochen . Im Gegensatz zu gereimten Texten bietet Pro sa dem Übersetzer/Bearbeiter die grö ßtmögliche Bewegungs fre iheit bei der sprachlichen Neugestaltung . Dort dürfte auch arn ehesten s eine eigene Sprache in ihrer reinen Form zum Vorschein kommen . Bedingt durch die nahe Verwandtschaft beider Sprachen , s ind die Unterschiede zwischen dem Mittelniederländi s chen und dem Mittelni ederdeutschen in phonologischer , morpho logis cher und lexikologischer Hins i cht weit geringer und weniger auffällig als die etwa zwis chen ihnen und der Sprachform der klas sischen mittelhochdeutschen Literatur . Dieses gilt in besonderem Maße für das Verhältnis zwi s chen dem Mittelniederländischen und dem Wes trnittelniederdeut-
60
s ehen Wes t falens , dess en Kennzeichen , wie bereits erwähnt , vielfach westniederdeuts ch-niederländische Gemeinsamkei 55 ten sind . Auch in diesem Abschnitt werden bei der Besprechung aller näher z u untersuchenden Texte bzw. Textteile nur die Formen herausgehoben , die zur Abgrenz ung Mittel niederländis ch/Mittelniederdeutsch oder z ur sprachli chen Lokali s ierung des S chreibers verwertbar sind . Die 2 7 Kapite lübers chri ften der beiden edierten Werke ( z us ammenges te llt un ter 7 , S . 1 1 2 - 1 1 4 ) enthalten z ah l reiche Be lege für eine Identi f i z ierung der Sprachform , in der s ie abgefaßt s ind , als Mittelni ederdeut s ch , spez iell westliches Mnd . Von ihnen wurden bereits in anderem Z u sammenhang besprochen : zal VI I tuschen I wolde XVI , XX umbe I daneben aber auch o n s e XI unse I unde I I I , IV , VI ( 2 x ) , VII ( 2x) , VI I I , IX ( 2x) , X, XII ( 2x) , XIV , XV , XVI , XVII , XVII I , XIX , XX , XXI , XXI I , XXII I , XXIV , XXV , XXVI , XXVI I he I I I , VI I I , XIV , XXV ze XI I I , XV Neu s ind : derde XVI , XIX kegen XI daneben auch mnd . /mnl . t e g e n XI I to XXIV , XXVI I verkoffte I I vrent IX wo I I , I I I ( 2x ) 1 IV, IX, X, XI , XII , X I I I ( 2x) 1 XIV ( 2 x) , XV ( 2 x ) , XVI , XVI I ( 2x) , XVI I I , XIX , XX ( 2 x ) , XXI , XXII ( 2x) , XXI II , XXIV , XXV , XXVI I . 55
Etwa im Falle sal/sollen , derde , tüschen .
61 derde und v r e n t ( auch rnnl . ) gelten als Kennzeichen für die wes tliche (westfälische ) Herkunft eines rnittelnie. 6 derdeuts chen Textes 5 . k e g h e n ist in ihrer mittelalterlichen Verbreitung eine westfälisch-mi tte ldeutsche Form . Sie ist bere its in den von E . Rooth edie rten westfä l i s chen Breviertexten des 1 4 . Jahrhunderts als e h i g e n ( eh k) 5 7 belegt und begegnet im Mittelhochdeutschen von der Wetterau bis nach Schles ien 5 8 • Auch in anderen Texten des 1 5 . Jahrhunderts aus dem Bentheirner Raum wie dem Bi e n e n b u c h (neben t e g h e n ) oder dem B o e c van d e r i o n c 59 In fro u s cap ( neben t e g h e n , t e g e n s ) i s t k e g h e n be legt den hier edierten Texten erscheint k e g h e n ( 1 7o5 , 2 4 6o , 2 4 6 1 , 2 5 5 9 , 2 5 6 o , 3 7 8 9 u . ö . ) neben i eg e n . t o , tu i s t all gernein rnnd . ; rnittelniederdländisch t o t e , t o t kommt nach Las ch nur in stark fränk i s ch beeinflußten Texten vor 60 . w o ist die meist verbreitete Form des Adverbs ' wi e ' im Mitte lniederdeuts chen . Sie steht einerseits dem mittel niederländischen h o e , andererseits dem zentralwestfäli s chen wu ( auch in überregionalen Texten belegt ) gegen=
•
56
derde : c . Sarauw , N d . Forsch . I , s . 3 1 1 f ; Peter s , Mnd. Sprache 2 . 1 - vren t : Mnl . vrient aber auch vrent , Mnl . Wb. IX , 1 3 3 5 ff . ; van Loey I I , § 1 1 ; Lasch , § 1 2 ; Peters , Mnd. Sprache 2 . 1 .
57
Niederdeutsche Breviertexte des 1 4 . Jahrhunderts aus Westfalen . Untersucht und herausgegeben von E . Rooth . Stockholm 1 969 , S . LXVII u . LXXII .
58
K. Weinhold, Mittelhochdeutsche Grammatik . 2. Ausgabe , unverän derter Nachdruck . Faderborn 1 967 , s . 229 .
59
N . O . Heinertz , Die mittelniederdeutsche Version des Bienenbu ches von Themas von Chantimpre . Das erste Buch . Lund 1 9o6 , s . XVII ; E . Bergkvis t , Dat boec van der ioncfrouscap . Göteborg 1 9 2 5 : keghen 2 1 , 5 - teghen 2 3 , 1 6 3 5 , 1 7 36 , 16 3 7 , 1 3 3 8 , 7 44 , 9 u . ö . - tegens 1 74 , 4 2 26 , 1 4 . A . Rakers Karte " gegen" zeigt kegen im Münsterland und an der Ems entlang bis ins südliche Emsländische ; das Bentheimi sche hat heute nach ihr tegen infolge des post-reformatori schen Einflusses der Niederlande (A. Ra ker s , Die Mundarten der alten Grafschaft Bentheim und ihrer reichsdeutschen und niederländischen Umgebung . Oldenburg 1 94 4 , Karte [ handschriftlich ] 6 1 ) .
6o
Lasch, § 2 2 3 .
62 61 über • I m Falle von v e r k offte liegt hier auch nicht eine ausgesprochen westfälische ( eher v e r k o c h t e wie im Mittel niederländi s chen) , sondern die s chriftsprachliche Form vor 6 2 Diesen 1 4 Formen mit insgesamt 74 Be legen , die es er lauben , die Sprachform der Kapitelübers chriften wes t liches Mittelniederdeutsch zu nennen , s tehen nur zwei j e einmal belegte mitte lniederländi s che Formen gegen übe r : ons e X I neben uns e ontfarmicheit XI I Im Text erscheinen uns und o n s nebeneinander 6 3 , während die unters uchten Urkunden sowie die Eintragungen auf dem Vorsatzblatt nur uns kennen . On tfarm i c h e i t ( auch im Text : on tfarm i c h e de n 2 4 4 2 , 1 oo 3 4 neben o n tb a r m e n 3oo9 ) kehrt mi t mittelniederdeutschen Präfix als u n t - oder e n t farm i c h e i t z uwe i len in Anlehnung an b armh e rt i c h e i t auch als un tfarm h e r t i c h e i t in z ahlreichen mnd . ge i stlichen Werken wieder . Bei beiden Wörtern verrät nur das mnl . /niederfränk . o s t . mnd . u germ. u vor gedecktem Nasal s i e a l s unveränderte übernahmen aus der Vorlage . 4.2.4.2
Die Reime 6 4
Die beiden edie rten Di chtungen enthalten insgesamt 1 00 9 2 Verse ode r 5045 Reimpaare sowie d i e Einze lverse 6 39 und 61
Das Material zur Verbreitung von wo/wu i m Westfälischen wurde in einer Hauptseminararbeit zur frühmnd . Schreibsprache West falens von Lia Baier zusammengestellt.
62
Lasch , § 296 ; van Loey I I , § lo9 d .
63
ans : 2 3 , 26 , 45 , 67 u . ö . ; uns : 5 7 , 6 8 , 8 2 u . ö . Weitere Belege unter 4 . 2 . 4 . 3 .
64
Die Bemerkungen Jacobs van Maerlant zur eigenen Reimtechnik ( S inte Franciscus Leven . Uitgegeven door P . Maximilianus O . F . M . Dl . I , Zwolle 1 954 , S . 38f. ) 1 2 5 Ende om datic Vlaminc bem Met goeder herte biddic hem, Dat dit Dietsche sullen le sen, Dat si mi jns genadich wesen ; Ende lesen sire in samich woort,
63 4 7 6 8 6 5 . E ine Untersuchung dieser Reimpaare auf die Fragen nach der Sprachform der Be arbei tung und nach der re lativen Konsequenz ihrer Durch führung hin e rlaubt e ine Reihe von Fests te l lungen . 1 . Bei 3 8 1 7 Verspaaren ( 7 5 , 6 6 % des untersuchten Materials ) lauten die Reime in den beiden Sprach formen , dem Mitte lnie derländis chen des Originals und dem We stmittelniede rdeutschen , gle i ch . Als Beispiele las sen s i ch anführen : 1 / 2 tale : grale , 3 / 4 quam : vernam , 5 / 6 woert : voert , 7/ 8 gedi chte : wi chte , 9 / 1 0 nij t : ti j t , 1 1 / 1 2 benyden : verb liden , 1 5 / 1 6 alabre chte : myt re ch te , 1 7/ 1 8 his torie : glorie , 1 9 / 2 0 ti j t : z i j t , 2 3/ 4 sprak : wrack , 2 5 / 6 z ake : wrake , 27/ 8 bekant : vlande rlant , 2 9 / 30 beginne : sinne , 3 1 / 2 di chte : li chte , 3 3 / 4 z i j : bi j , 3 5 / 6 nae r : wae r , 4 3/ 4 began : man , 4 5 / 6 heer : ee r , 4 7 / 8 komen : genomen , 4 9 / 50 mach : dach , 5 1 / 2 man : an , 5 3/ 4 weten : propheten , 5 5 / 6 sende : genende , 5 7 / 8 eert rike : sekerlike , 5 9 / 60 tellen : hellen , 6 3/ 4 twaren : ge uaren , 6 5 / 6 bedrogen : verhogen , 6 9 / 70 e l lende : kende , 7 1 / 2 gedane : ane , 7 7 / 8 wi j ff : keyti j f f , 7 9 / 80 wiue : liue , 87/ 8 -hei t : -hei t , 8 9 / 9 0 marien : lien , 9 3/9 4 oetmoe t : b loet , 9 5 / 9 6 vade r : gade r , 9 7/ 8 man : began , 9 9 / 1 00 dede : mede , 1 0 1 / 2 gedaen : s aen , 1 03 / 4 goede : armoede , 1 05 / 6 leuen : geb leuen , 1 07 / 8 geboren : verloern , 1 09 / 1 0 quam : nam , 1 1 1 / 1 2 gewe lt : te lt , 1 1 3/ 1 4 geboeren : to voren , 1 1 7/ 1 8 spreket : gebreke t , 1 1 9/ 20 twaren : i aren . 1 30 Dat in haer l and es ongehoort,
Men moet om de rime souken Misselike tonghe in bouken : Duuts , Dietsch, Brabants , Vlaemsch, Zeeus , Walsch, Lati j n , Griex ende Hebreeus . 1 3 5 Om vray thoudene rijm ende zin mahnen bei diesem Punkt zur besonderen Vorsicht. Dort , wo e s möglich war , wurde die mittelniederländische Überlieferung des ersten münster sehen Fragments herangezogen , doch waren bei der Behandlung der über wiegenden Zahl wirklich fraglicher Reimpaare die unreinen Reime der Steinfurter Handschrift ausschlaggebend . Aus diesen Überlegungen her aus wurde beispielsweise der Reim 2 1 /2 valsch : walsch - vgl . va lsch : hals 2 89/90, 6 3 5 9/60, 6 3 99/400 (mnl . vals : hals) und betales t : wal sch 702 7/8 (mnl . betals : wal s ) - in die Gruppe 4 (ni ederdeutscher Reim, beide Reimwörter verändert ) aufgenommen . 65
Die Verse v . Vl . 6 3 9-953 sind mit den B lättern 5 und 6 der Steinfur ter Handschrift verlorengegangen (vgl . 3 . 1 . 1 ) . Der Vers v . V l . 9 5 3 gehört zu den Verlusten auf Fol . 6V ; vor V s . 4768 fehlt eine Z e i le .
64 Diese Zei len werden mehr oder weniger bestätigt durch eine Oberprüfung des Worts chatzes in den Versen 3 6 7 4 -4009 der S teinfurter Hands chri ft , die ebenfalls in den mi tte lnieder ländis chen Fragmenten überliefert s ind ( vgl . auch unten 5 . ) : Von den 6 6 5 Wortformen mit insgesamt 1 8 79 Be legen i s t 7 7 , 60% des Worts chatzes ( 7 2 , 1 7% der Be legs te llen) in beiden Sprachen i denti s ch . 2 . I n 460 F ä l len ( 9 , 1 2 % ) wurde der mi tte lniederländis che Reim unverändert übernommen , obwoh l das Resultat kein gutes Mit te lniederdeuts ch i s t . Es hande lt s i ch hierbei um Reimpaare wie bei spie lsweise : 4 1 / 2 begonnen : onnen , 9 1 /2 zonde : konde , 1 2 7/ 8 zonden : ontfonden , 1 3 1 / 2 sonden : s tonden , 1 4 9/ 50 ront : s tont , 1 6 1 / 2 dese : lese , 1 7 3 / 4 ve le : we le , 203/4 tiende : ver diende , 3 2 3 / 4 verresen : desen , 3 6 9 / 70 drogenare : openbae r , 3 8 5 / 6 waechten : crachten , 4 6 1 /2 nie t : verdriet , 4 7 9 / 80 nye t : rie t , 5 3 5 / 6 verliesen : kiesen , 7 30/ 1 waren : s ondaren , 760/ 1 hiet : niet , 8 1 6 / 7 mysbae r : waer , 9 3 8 / 9 z ien : dien , 1 0 1 8/ 9 e l : we l , 1 02 2/ 3 liegen : bedriegen , 1 0 7 6 / 7 rae t : s tae t , 1 3 6 6 / 7 wi j se : verliese , 1 4 7 8/9 ti j den : ontb i eden , 1 5 9 4/ 5 vieren : ma nieren , 1 6 6 4/5 lie ff : di e f f . 3 . Bei 1 0 5 Verspaaren ( 2 , 08% al ler Be lege ) erhielt eins der beiden Reimwö rter die (wes t ) mi tte lniederde uts che Lautform , während das andere unve rändert üb ernommen wurde : z . B . 3 8 1 /2 gedient : vren t , 3 8 9 / 9 0 myt dien : geseen , 8 1 8/9 luden : s chieden , 8 2 8/9 luden : berieden , 8 6 4 / 5 bedregen : liegen , 1 1 7 6 / 7 lieff : bree f , 3 1 20/ 1 ges cheet : niet , 3 1 9 8/ 9 heet : niet , 3 2 6 8/9 wes : b lies , 3 3 2 2 / 3 ges chede : diede , 3 3 6 8/9 verdien t : vrent , 3 6 5 6 / 7 ges cheen : p lien , 4 1 4 2 / 3 zeen : ges chien , 4 2 70/ 1 beduden : schie den , 4 3 6 2 / 3 crachte : ges lechte , 4 9 9 9 / 5000 bedue t : riet , 5 1 07/ 8 beduden : ontbieden . 4 . I n 6 32 Fä llen ( 1 2 , 5 3% des gesamten Materi als ) wurden di e mitte lniederländi s chen Reimwortpaare , tei lweise unter Beibe haltung des Reims , ins Wes tmi tte lniederdeuts che umgeset z t . E twa : 2 1 / 2 vals ch :wals ch , 7 3/ 4 sonder : er , 1 5 6 / 7 messenieden : lude , 2 1 3/ 4 leef : de e f , 2 1 9 / 2 0 weert : veert , 2 3 1 / 2 verkoffte : gewrochte , 2 6 1 /2 rab i : he , 2 6 7 / 8 gedenken : drinken , 2 89 /90 hals :
65 vals ch , 3 3 5 / 6 solde : holde , 3 6 7 / 8 do : nu , 3 7 7 / 8 luden : duden , 405 / 6 ontleep : deep , 4 2 1 / 2 les s e : gevencknisse , 4 5 7 / 8 vengen : hengen , 4 7 3 / 4 beginne : kenne , 4 9 5 / 6 f i j n : rni tteen , 5 2 7 / 8 zeen : vi s i cien , 5 4 1 / 2 wolden : zolden , 5 49 / 50 vrouwen : getruwe , 5 7 9 / 80 ni cht : berich t , 6 5 0/ 1 is : gewis , 706/ 7 wolde : b olde , 7 3 8/9 que rnen : vernernen , 8 2 6 / 7 gebeer :weer , 9 3 4 / 5 bin : hin , 1 02 4 / 5 abi sse : gewi s s e , 1 1 32 / 3 toe : woe , 1 2 20/ 1 kunnen : gunnen , 1 4 3 8 / 9 wolde : zolde , 1 7 4 2/ 3 wal : al , 1 9 3 6 / 7 beduden : luden , 2 1 2 4/ 5 gewolt : holt , 2 1 30/ 1 bolde : zolde , 2 1 9 4/ 5 ich t : n i cht , 2 2 5 6/ 7 den : zeen , 2 3 2 8/ 9 ges e cht : ge le ch t , 2 3 88/9 wolt : rnenichfolt , 2 4 8 4/ 5 rnee r : sondeer , 2 4 88/9 gewis : i s , 2 5 40/ 1 zeen : ges cheen , 2 5 7 4/ 5 e r : wer , 2 6 6 4/ 5 versegen : legen , 2 7 2 6 / 7 dre : de , 2 80 6 / 7 zegede : rne gede , 2 82 2/ 3 prediker : er , 2 9 1 0/ 1 ontseen : vleen , 2 9 6 6 / 7 behol den : wolden , 3020/ 1 warff : bedarff , 3 3 1 8/9 s chee t : ve rdreet . 5 . Zwei Reimpaare ( 0 , 04% ) wei s en im Konsonanti smus einen hochdeuts chen Einfluß auf : 1 56 6/ 7 aleyn de grotze : genotze (vgl . 1 1 5 6 / 7 alein de groes : wi ue loes , 1 3 80 aleyn de groes , 1 3 9 8 aleyn de gros , 1 40 4 / 5 aleyn de grote : genote ) mi t t z ( als Graphern für s timmloses s oder hyperkorrekte Affrikata? ) und 7 3 3 3/ 4 wibe : libe ( vgl . 7 9 / 80 wiue : li ue ) mi t Vers chlußlaut s tatt Spi rans wie auch im F al le von s t a rp Vs . 6 0 7 . 6 . übrig s ind noch 2 9 nicht rein re imende Verspaare z u ver zei chnen ( 0 , 5 7 % des gesamten Materials ) , die n i cht oder n i cht aus s ch ließlich ihren unreinen ode r feh lenden Reim der sprach lichen Umse t z ung durch den Bearbei ter der S teinfurte r Hand s chri ft zu verdanken haben . Von ihnen lauten 25 in beiden Sprachen gleich ; die vie r Verspaare , die in ihrem Reim darüber hinaus einen ni ede rdeuts chen Einfluß aufwei sen ( 2 1 0 8/9 , 2 5 3 6 / 7 , 5 3 1 5 / 6 , 9 4 5 1 / 2 ) , sind auch in ihrer mitte lniederländis chen Ges talt unrein . Da eine eingehende Bespre chung dieser Ve rspaare über die Gren zen der vorli egenden Arbeit hinausgeht , seien s ie an die ser S te l le ledi gli ch mit den respektiven Kon j ekturen von van
66 Vloten , Franck 6 6 , te Winkel 6 7 und Bouwman 6 8 s owie ergän zenden Bemerkungen aus Verdams Untersuchung de r Reime in Jacobs 6 9 versehen aufge führt : Hi s to r i e van Tro y e n 3 3 3 / 4 cri s te : wi s ten 700/ 1 was : dach - v . Vl . Die tus s chen Broen ende Jospe lach : dach 1 07 2 / 3 i ck : ti j t - v . Vl . i ck : Hebben te s amene ges i j n di ck 1 60 6 / 7 verdroet : boeck - Franck S . 3 7 0 niet en roe c : boec 1 60 1 / 1 doe t : oe ck 2078/9 s toruen : ontborgen 2 1 08/9 begenck : bekent - v . Vl . begin t : bekint 2 1 50/ 1 mee r : ongehuer 2 5 3 2 / 3 eten : moten - v . Vl . e tet : wete t 2 5 3 6 / 7 nicht : s terfli j ch - v . Vl . nie t : s terfl i j k iet 2 6 42 / 3 he lt : he lfft - v . Vl . he l t : helt 2 7 9 4 / 5 s aken : s chaden - v . Vl . daden : s caden 2 9 3 6 / 7 s ach : was - v . Vl . s ach :wesen mach ; Franck S . 3 7 1 s ach : wat hare wach 3 1 4 2 / 3 vers ach : was - v . Vl . wie 2 9 3 6/ 7 ; Franck idem 3206 / 7 du mach s t : mi jnre macht - v . V l . machs : mach t ; Franck S . 3 7 1 macht : macht 32 1 4 / 5 bi j chte : bi j nachte - v . Vl . b i chte : by lichte ; Bouwman S . 5 4 b i achte : nachte 3 3 90/ 1 k onde : staende - v . Vl . waende : s taende ; Franck S . 3 7 1 mochte begaen : open staen 3 5 5 4 / 5 verhe len : gete llen - v . Vl . verhe len : ge te len 502 3/ 4 koningk : kint - Franck S . 3 7 3 conin c : dinc 5 2 7 9 / 80 ri j ke : was - v . Vl . ri j ke : was . . . ge li j ke 66
J . Franck, [ Rez . von ] Jacob van Maerlants Merli j n hrsg . v. J . van Vloten , in : Anzeiger für deutsches Alterthum und deutsche Literatur . IX ( 1 883 ) , S . 363-384 .
67
J . te Winkel , [ Rez . von ] Jacob van Maerlants Merlin hrsg . v. J . van Vloten, in : Literaturblatt für germanische und romanische Philologie . 1 8 8 1 , Sp . 347-3 5 1 .
68
H. Bouwman , Verklarende en tekstcriti sche aanteekeningen op Maerlants "Historie van den Grale" en "Merl ijns boek" . Groningen 1 905 .
69
J . Verdam , De rijmen in Maerlant ' s Hi storie van Troyen , in : TNTL XXI I I ( 1 904 ) S . 1 56-89 und S . 25 7-98 ; TNTL XXIV ( 1 905 ) , S . 1 7 2-96 . 1
67 5 3 1 5 / 6 meer : s chi j r - v. V l . mae r : daernaer 6 5 5 9 / 6 0 dine : mynen - v . Vl . dine : mine 809 1 / 2 doch : genoech - v . Vl . hie loe ch : genoech 9 1 5 9 / 60 lange leuen : p legen - Franck S . 3 7 7 seghe : p le ghen 9 1 6 3/ 4 leuene : alleyne - v . V l . lene : al lene 9 1 8 3 / 4 wesen : b leuen - v . Vl . leven : b leven 9 4 5 1 /2 geue : mede - v . Vl . gave : ave 9 4 8 1 / 2 bekent : koninck - v . Vl . bekint : koninck ; te Winke l Sp . 3 5 1 die bekent alle dinck : koninck 9 72 9 / 30 van t : kint - v . V l . vint : kint . Die As sonanzen i n 700/ 1 , 1 606/ 7 , 1 6 1 0/ 1 , 2 0 7 8/ 9 , 2 9 3 6/ 7 , 3 1 4 2/ 3 , 9 1 5 9/ 60 und 9 1 8 3 / 4 könnten noch von Jacob van Maer lant s tammen ; g : v beispie lsweise ( 2078/9 storuen : ontborgen , 9 1 5 9 / 60 leuen : p legen ) s ind nach Verdam , de r Belege aus der Hi s t o r i e van Tro y e n bringt , auch bei anderen Di chtern de s Mitte lalters z u finden und keines fal ls ungewöhnli ch . Bespre chung : Die zum Tei l re cht unters chiedli che Behandlung der mitte l niederländi s chen Reimpaare , wie s ie s i ch vor a l lem in den un te r den Numme rn 2 ( unveränderte Übernahme eines nur im Mi ttel niederländis chen re imenden Wortpaares ) , 3 ( Te i lveränderung eines Reimpaares mi t einem nichtreimenden , sprachl i ch he te ro genen Ergebni s ) und 4 ( Umsetzung des Reimpaars ins Mitte l ni ederdeuts che ) z us ammenges te llten Gruppen man i fe stiert , ver mittelt - auch i s o l iert betrachtet - einen guten Eindruck von der inkonsequenten Verfahrensweise des Bearbei ters de r S te i n furter Handschri ft 70 . Die folgende tabe llaris che Zusammenste llung bringt die Belegzahlen für diese drei Gruppen in ihrem Verhä ltn i s zuein ander während des Verlaufs der beiden Dichtungen .
70
So interessant die erste Gruppe auch ist, vor allem im Hinblick auf die Gemeinsamkeiten der beiden Sprachen , wird sie im Folgenden n icht weiter berücksichtigt.
68 Gruppe
1 501 1001 1 501 2001 2501 3001 3501 4001 4501 5001 5501 6001 6 501 7001 7501 8001 8501 9001 9501
- 500 - 1000 - 1 500 - 2000 - 2500 - 3000 - 3 500 - 4000 - 4500 - 5000 - 5500 - 6000 - 6 500 - 7000 - 7500 - 8000 - 8500 - 9000 - 9500 - 1009 2
2
21 16 16 30 17 13 29 25 23 28 12 25 36 20 26 27 27 26 21 22
Gruppe
2 5 2 2 7 7 5 6 15 5 6 8 10 2 7 6 6 3
3
Gruppe
4
23 24 28 26 30 32 23 38 36 26 30 41 34 42 30 33 28 26 26 56
Eine al lmäh li che Ab- b zw . Zunahme der Be legz ah len i s t in den Gruppen 2 , 3 und 4 nicht zu verzei chnen . Der Verlauf de r sprach li chen Umsetzung läßt s i ch anhand der Reime bis Vers 1 009 2 als mehr oder weniger kons tant beze i chnen . Von den 4 6 0 unverändert übernommenen niederländis chen Rei men de r zwei ten Gruppe s ind 1 8 7 ( 40 , 6 5 % ) vom Typ mnl . i e : i e oder � : i e ( e twa 2 0 3 / 4 tiende : diende , 5 3 5 / 6 ve rliesen : kiesen , 1 5 9 4/ 5 vieren : manie ren - mnd . tende : dende usw . ; 46 7 2 / 3 fi j r : vier , 4 6 9 8/ 9 viere : s chire , 6 0 7 7 / 8 manier : s chier - mnd . hi r : ver usw . ; 3 5 2 8/9 s ch i re/viere ' Feuer ' - mnd . s chi r : vur ; 4 6 1 / 2 nie t : ve rdri e t , 760/ 1 hie t : niet , 1 720/ 1 niet : ziet - mnd . nich t : verdret usw . ; 5 9 1 5 / 6 iet : ti j d - mnd . i cht : ti t ; 5 5 6 7/ 8 ieet : niet - mnd . i cht : nicht ) , mit insgesamt 3 3 5 Einze lbe le gen . Auch im Versinne rn ließ de r Bearbeiter der Stein furte r Hands chri ft 4 3 7 mal i e b zw . � dort s tehen , wo mnd . e ode r i ch t zu erwarten wäre : E twa 1 2 6 driuoldi cheden , 1 4 7 ginck , 1 5 9 iet was , 1 60 nye , 2 1 8 tiende , 2 8 9 rieden , 3 1 1 ve rrieden , 320 lie t , 3 3 2 ti j n , 3 4 7 li euen , 3 8 1 liefflick , 3 8 4 nyeman t , 3 89 liepen , 4 2 6 liegen ' lügen ' , 46 1 verbieden , 4 7 1 ges chiede , 4 7 8 h i l t ' hielt ' , 4 9 1 riep , 5 7 4 hiet 7 1 . V
71
B e i diesen und a l l en folgenden Belegen aus dem Vers inneren werden die Pronomina , berücksichtigt .
die unter
4.2.4.3
getrennt besprochen werden , nicht
69 Hinzu kommen 1 03 Einzelbelege für re likth aftes i e oder i in den Reimen der Gruppe 3 . Diesen insgesamt 8 7 5 Belegen stehen 1 2 3 6 mi t der mi tte l niederdeuts chen Lautform ( � , Ü , n i c h t usw . ) gegenüb e r . Neben 1 03 Einzelbelegen aus de r dri tten Gruppe und 2 1 1 aus Gruppe 4 i s t di e korrekte mi ttelniederdeuts che Umse t z ung 9 2 2 mal im Vers inneren z u verzei chnen : z . B . 6 ni cht , 1 7 lude , 7 1 ont fenck , 85 ontfenck , 1 1 4 heet ' hi eß ' , 1 4 2 preester , 1 4 8 gen gen , 1 5 3 heet ' hi eß ' , 1 5 8 hee t , 1 8 8 tende , 2 5 9 reyp , 2 6 0 leue , 2 7 0 gengen , 2 7 9 verre i t , 29 8 vrent , 3 1 6 re ipen , 3 2 9 heet , 3 30 genck , 3 5 2 henck , 3 6 6 helde t , 3 7 6 den , 4 1 8 brengen , 4 3 1 ven gen , 460 ontgenck , 4 72 heet , 4 9 3 genck , 5 2 0 verrepen , 5 4 6 vrende , 5 5 6 leet , 5 7 3 leet , 5 8 1 he tte , 6 0 2 dre , 6 1 3 i cht , 6 20 leet , 6 7 5 beduden . Auffä llig i s t das bereits beobachtete hohe Maß an Inkon sequen z , mi t de r die Umsetzung durchge führt wurde . Wieder holt tritt das s e lbe Wort , abwechselnd in mi tte lniederländi s cher und mittelniederdeutscher Gestalt , sowoh l im Versinnern als auch im Reim auf . In letzterer Position kann es bi swe i len : 1 . E lement eines niederländi s chen Reimpaars ( re inreimend ) 2 . E lement eines niederdeuts chen Reimpaars ( re inreimend) 3 . E lement eines niederdeuts chen Reimpaars ( n i cht rein reimend ) 4 . E lement eines mis chsprachigen Reimpaars ( ni cht re in reimend) s e i n . A l s Beispie l hierz u dient d i e folgende Zusammenstel lung der Be lege für ' s ehen ' mi t se inen vers chi edenen Konj ugations formen und Ab lei tungen . zien
zeen
938 ( : dien ) , 8866 ( : ges cheen ) , 1002 1
5 2 7 ( : visicien ) , 889 , 903 , 1 2 70 ( : deen ) , 1 3 2 1 ( : plegen ) , 2 2 5 7 ( : den) , 2 26 3 , 2 29 0 , 2 5 40 ( : gescheen ) , 4039 ( : ges cheen) , 4 1 42 ( : geschien) , 4482 ( : gescheen ) , 4568 , 4779 , 4 79 8 , 4 870, 5047 , 5545 ( : plegn ) , 5 8 3 1 ( : dien) , 6203 ( : gescheen) , 6 35 1 , 6672 , 6996 ( : geschien ) , 7049 ( : mittien ) , 7 1 4 7 ( : geschien ) , 7 1 9 3 ( : gescheen ) , 7200 ( : gescheen ) , 72 1 6 , 7 2 5 2 ( : deen ) ,
70
802 7 , 807 7 , 854 8 , 9005 ( : geschien ) , 9 2 16 ( : den) , 9393 , 9397 ( : den ) , 954 1 , 9659 ( : gescheen ) , 9953 zee
1 870 ( : bi j e ) , 209 4 , 2 2 75 , 5928 ( : ne ) , 7 4 5 8 , 7894 ziene
zene
3283 , 6 86 4 , 9669 , 9983
1 845 , 3290, 3972
ziest
zeest
7840
4 7 39
zi e t
zeet
1 309 , 1 986 , 4 5 1 6 , 4 5 6 9 , 4 59 4 , 4 8 5 8 , 969 ( : niet) , 1 040, 1 4 2 5 ( : niet) , 1647 ( : geschiet ) , 1 72 1 ( : niet) , 555 7 , 5 72 1 , 5 875 ( : leet) , 5945 , 608 1 , 1 872 ( : diet) , 1947 ( : diet) , 2 105 6 5 2 2 , 8 103 , 8 1 27 , 8606 ( : niet ) , 2 1 19 ( : niet) , 2 203 ( : diet) , 5050 ( : niet) , 509 3 ( : niet) , 6054 ( : niet) , 6 3 1 8 ( : niet) , 7059 ( : niet) , 754 8 , 7649 ( : niet) , 7708 ( : geschiet) , 7886 , 82 1 6 , 8340 ( : niet) , 852 2 , 8734 , 9 2 79 , 9282 , 9 3 3 5 , 9 7 1 9 , 9826 , 1002 3 besee
1 2 3 5 ( : my ) besi en
beseen
3525 ( : dien ) , 6268 ( : dien)
6 3 1 2 ( : den )
besiet
1 74 1 , 2 4 1 7 ( : niet) gesien
geseen
3 1 88 ( : geschien ) , 3533 ( : dien) , 5462 ( : dien ) , 5630 ( : dien)
390 ( : dien ) , 39 1 1 ( : geen) , 4554 , 4 7 3 3 ( : gescheen ) , 4875 ( : deen ) , 5 46 3 , 5478 ( : dren) , 5525 ( : speen) , 7955 ( : dien)
gesiet
7 106 ( : niet) , 7722 ( : hiet) on tsee
2908 ontsiene
ontseen
5 1 56
2 8 1 0 ( : vleen ) , 3790
ontsiet
1 2 78 ( : niet ) , 1 8 1 7 vorsien
vorseen
3430 ( : geschien) vorsiet 7776
9728 ( , : dren)
( : verschiet)
Daß der Be arbei ter bei seiner Umsetzung ins Mitte lnieder deuts che im Reim anders als im Vers inneren vorging , läßt s i ch besonders gut an seiner Behandlung von rnn l . i e /� dars te llen .
71 Während im Reim 6 1 , 3 5 % der mi tte ln iederländis chen Wörter mi t i e /� in dieser S te llung ( 3 3 5 Einzelb e lege l beibehalten und nur 3 8 , 6 5 % ins Mittelniederdeuts che umgesetzt wurde ( 2 1 1 Ein z e lbe lege ) , ist das Verhä ltnis im Ve rs inneren gerade umge kehrt . Dort s tehen 4 3 7 Be lege mit i e / � ( 3 2 , 1 6 % ) 9 2 2 mit den mi tte lniederdeuts chen Entspre chungen gegenüber ( 6 7 , 84 % ) . Unter den unverändert übernommenen niederländi s chen Reimen der Gruppe 2 haben die vom Typ z onde : k o nde mi t o s t att u aus westge rm. u vor gedecktem Nas al den zwei tgrößten Ante i l mi t 1 7 6 Einzelbe legen in 8 8 Reimpaaren ( 1 9 , 05 % ) ; nur in einem einzigen Fall wurde on im Reim durch un ersetzt : 1 2 20/ 1 kunnen : gunnen . Im Versinneren i s t das Verhä ltnis zwis chen o n / un für die niede rdeuts che Laut form zwar s chon e rheb lich günstige r : von den 2 9 1 Be legen für wes tgerm . u vor gedecktem Nasal außerhalb des Reims bis Vers 2 6 85 haben 2 40 ( 8 2 , 4 8% ) o n und 5 1 ( 1 7 , 5 2 % ) un , doch erlangt s i e , wi e man sieht , n i cht annähernd einen so hohen Ante i l bei der Ums etzung wi e e usw . neben i e /? . Eine Lös ung der Frage , warum bei analoger Tendenz die Prozentverhä ltnis s e zwi s chen Reim und Versinnerem hier ganz anders sind als bei i e / e , ist vermut l i ch in der historis chen Sprachgeographie zu s uchen , muß j edoch vorläufig wegen der fehlenden Vors tudien zurückgeste llt werden 7 2 5 4 Reimpaare i n Gruppe 2 ( 1 1 , 6 9 % ) bestehen aus Reimen wie 2 5 70/ 1 aduocae t : staet , 1 2 7 6 / 7 gaet : s tae t , 1 8 5 8/ 9 quae t : gae t , wobei zumindes t e i n Reimwort die 3 . Pers . S ing . Ind . der bei den Verben gan oder s tan oder deren verb alen Ab lei tungen i s t . Im Versinneren sind die wes t l i chen Formen s ta e t und ga e t 1 3 mal be legt : ga e t 1 7 1 6 , 3 7 9 2 , 5 9 8 4 ; s t a e t 3 9 5 , 1 1 4 1 , 2 2 1 9 , 4 1 80 , 4 2 36 , 49 1 4 b e s t ae t , 5 9 7 5 , 75 1 6 , 7 5 2 2 , 9 1 5 3 . I hnen ge genüber s tehen 1 2 Be lege ( 2 im Vers inneren und 1 0 im Reim) für s t e e t b zw . g e e t : ge e t 6 4 2 9 ( :wee t ) , 7 1 8 6 ( : weet ) ; s t e e t 72
Man vergleiche hierzu die parallele Erscheinung in der mittelnieder deutsch-/mittellateinischen Glos senhandschrift aus dem Besitze Hoff mann s von Fallersleben (Berlin , Staatsbibliothek Preußischer Kultur besitz , Ms. germ. 40 5 5 8 ) mit dem Nebeneinander von onkuyscheit und vnkuyscher ( S r ) bzw . j on cfro u aber j ungelinck ( 1 5 V ) .
72 1 8 3 3 , 2 0 4 6 , 2 1 39 ( : we e t ) , 3 2 9 4 ( : we e t ) , 3 6 8 6 ( : weet) , 3 9 7 2 ( : wee t ) , 406 3 ( : weet ) , besteit ( : le e t ) 4 1 2 3 , 5 1 2 9 ( : wee t ) , 7 8 86 ( : reet) . Da s t e e t und ge e t auch im Mitte lniederländi s chen be legt s ind und die Reime auf w e e t usw . berei ts in der Vorlage vorhanden waren , i s t der Aus s agewert dieser Belege mi t e - auch aus dem Versinneren - für die vorli egende Pro b lems tel lung äußerst gering. 1 1 , 04 % ( 5 1 Reimpaare ) der unverändert übernommenen nieder ländis chen Reime in Gruppe 2 s ind vom Typ 1 6 1 / 2 dese : lese , 3 2 3/ 4 verresen : desen . De s e ers cheint auch 20 mal außerhalb des Reims bis Vers 1 009 2 , doch wird in dieser Posi tion die niederdeuts che Form des zus ammengesetzten Demons trativprono mens de s s e mi t 2 2 3 Be legen deut l i ch bevorzugt . Hier läßt s i ch die bereits bei der Umsetzung von mn l . i e /� beob achtete Ten den z , die Reime am ehes ten unverändert stehen zu lassen , be sonders gut beob achten . Die res tlichen 1 7 , 3 1 % der zwe i ten Gruppe ( 80 Reimpaare ) bestehen aus k leineren Be legmengen einze lner Ers cheinungen und Einze lwörtern . In 2 1 Reimen fehlt bei einem , gegebenen falls bei beiden Reimwörtern der Umlaut : 369/70 730/ 1 1642/3 6469/70
drogenare : openbaer waren : sondaren sondaren : sparen dae r : maer ' Mär '
im Optativ 816/7 89 75/6
mysbae r :waer openbaer :waer
72 1 1/2
quade : mysdade
74/4 sonder : er , 2484/5 mee r : sondeer 369 mere , 1 2 90/ 1 meer : openbaer 1 35 wee r , 2 10 weert, 503 wee r , 1 087 wee r , 3542/3 vare : were , 4206/7 wee r : aldaer , 5445/6 wee r : daer u . a . m . 1 346/7 rade : dede , 6629/30 dede : rade u. a.m.
im P lural des Präteritums 46 1 2/3 5609/10 6503/4 6 757/8 6 769/70 7065/6 7 3 3 1/2 8439/40 8495/6 9037/ö
tosamen : quamen to s amen : namen vernamen : tosamen dragen : lagen lagen : dagen namen : quamen quamen : namen beraden : daden quamen : to samen vernamen : tosamen
73 8/9 quemen : ve rnemen , 2664/5 versegen : legen , 5 2 3 3/4 deden : ontleden , 5447/8 legen : zegen , 6 6 1 9/20 beden : deden ; 4572/3 tosame n : ver nemen , 9465/6 tos amen : quemen u . a . m.
73 3 448/9 839 1/2 8965/6 925 1/2
vervaert : gehaert vart : wart vart:wart haerde : zwaerde
3666 onverveert , 3865 ver veert, 8704 verveert; 3489 vinsterwert, 9 2 8 1 darwer t , 9524 middewerden , 9667/8 zweert : derwert , 1 0045/6 zweert : wert , 1005 7/8 onver veert : zweert u . a . m .
In 9 Reimpaaren wurden die Wörter cra c h t b zw . c o c h t e unver ändert übernommen : 32 1/2 385/6 4 3 3/4 459/60 25 30/ 1 4406/7
nach t : cracht waechten : crachten nachte : crachte gewachten : krachten bedacht : cracht cracht : bedacht
732 krafft , 1 1 9 2 / 3 krafft : macht, 2 5 7 5 krefftelike , 3 2 80/ 1 krafft : drach t , 5 308 kreffti ch , 5699/700 krafft : nacht, 8487/8 veerteynach t : krafft , 1 0065/6 mach t : krafft
4847/8
cochte : mochte
200 koffte , 208 verkofft, II verkoffte , 2 3 1 /2 verkoffte : gewrochte , 2 35 verkof ft , 639 verkoffte , 1 2 04/5 zochte : verkoffte , 3 2 1 2 koffte .
Bei den Reimwörtern e s ' i s t ' und e r r e ' i rre ' zieht de r Bearbeiter der S teinfurter Hands chri ft Formen mi t i vor : 19 88/9 2026/7 9548/9
des : es es : des es : des
i s : 206 , 207 u . ö . ; is : des 1 7 14/5 , 1 7 3 2 / 3 , 1 7 78/9 , 1 822/3 , 1 882 / 3 , 2 2 04/5 , 2248/9 , 2 350/ 1 , 2 5 82/3 , 2590/ 1 , 3 3 98/9 , 3682 / 3 , 3940/ 1 , 4 1 86/7 , 42 78/9 , 7 5 1 7/8 , 9 37 5/6 , 9 8 1 9/20
3036/7 3994/5 4674/5 6209/ 1 0 7669/70 7801 /2
verre : erre erre : ontferre merren : vererren erren : merren verre : erre erre : verre
2674 verirre t , 2 9 46/7 irre : merre , 2984/5 irre : verre , 6 3 4 3/4 irre : vere , 6 4 2 7/8 irre : ve rre , 9 8 3 7 / 8 ver irren : verren .
Der wes tli che Reim t r o uw e n : vrouwen u . s . w . wird 20 mal unverändert übernommen : 2 1 1 0/ 1 s chouwen : trouwen , 2 7 20/ 1 rouwen : getrouwen , 3 2 3 4/ 5 ioncfrouwe : getrouwe , 3 2 4 2 / 3 trouwen : rouwen , 3 2 8 8 / 9 vrouwen : getrouwen , 3 4 5 2 / 3 vrouwe : trouwe , 3 5 9 8/9 vrouwen : trouwen , 3 6 4 4/ 5 vrouwen : ge trouwen , 3 7 60/ 1 betrouwen : vrouwen , 3 8 3 4 / 5 vrouwe : trouwe , 4 3 7 8/ 9 rouwe : trouwe , 4 6 5 2 / 3 trouwen : vrouwen , 4 9 1 9 / 2 0 vrouwen : trouwen , 5 7 1 1 / 2 rouwen : entrouwen , 5 8 2 1 / 2 vrouwe : trouwe , 708 5 / 6 vrouwen : getrouwen , 8 7 6 7 / 8 vrouwen : trouwen , 8 8 7 7 / 8 vrouwen : trouwen , 89 5 1 / 2 trouwen : vrouwen , 9 1 8 5 / 6 vrouwen : trouwen . Im Versinneren i s t t r o uw e b zw . g e -
74 nur zweimal be legt . Dagegen gibt e s 1 9 Be lege für 5 4 9 / 50 getruwe : vrouwe , 1 1 2 2 / 3 truwen : bouwen , 1 1 4 2 / 3 truwen : vrouwen , 1 1 6 4/ 5 ioncfrouwen : truwen , 2 5 70 getruwen , 2 9 2 4 truwene , 5 1 9 2 truwe , 5 7 82 truwen , 6 85 6 truwe , 7 3 5 1 / 2 getruwe : vrouwe , 7 9 2 9 truwen , 8084 ge truwe , 8 1 05 getruwe , 8 3 2 2 getruwe , 8 4 5 4 getruwe , 8604 ge truwe , 9 4 2 9 getruwe like , 9 902 getruwe . t r o uw e truwe :
Neben e l und w e l in den unverändert übernommenen Reimen der Vorlage ( 1 7 3 / 4 ve le : we le , 1 0 1 8/9 e l : we l , 3 2 1 6 / 7 geue l : e l , 7 5 7 1 / 2 we l : fe l , 7 8 4 1 / 2 fe l : we l ) ers cheinen die wei t z ah lrei che ren Be lege mi t a : wal 8 1 , 9 2 , 2 3 4 , 2 7 1 , 2 7 4 u . ö . ; ve le : wale 6 3 4 7/ 8 , 8 2 4 7/ 8 ; wal : al 1 7 4 2 / 3 , 2 8 82 / 3 , 2 902/ 3 , 3 1 7 2 / 3 , 3 3 2 8/ 9 , 3 3 4 4/ 5 u . ö . ; wal : ve l 4 49 6 / 7 , 6 5 5 7/ 8 ; wal : geve l 6 8 8 7/ 8 . Die res tli chen 1 6 unveränderten Reimpaare sind : 3 9 1 2/3 kint : sint 8867/8 kint : gesint
8 1 /2 gesent : kint , 1 1 68/9 kint : zent , 1 2 84/5 kin t : gesent, 3 1 38/9 zenden : vinden, 6827/8 zende t : vindet , 883 1/2 kint : gesen t ;
7935/6 zijn : morgi jn
1 63/4 heiden : zi j n , 941 3/4 sijn : teiken ; 7 3
8599/600 dochter : sochter
3 53/4 zachte : brachte , 357 sachte , 2 3 32/3 mochte : onsachte ;
4 5 40/ 1 twint : kint 497 1 /2 kin t : twint 9853/4 twint : kint
4648/9 kint : twinck , 5467/8 twinck : vint, 9265/6 gemynt : twinck ;
1 9 7 6/7 vereyst : geyst
83/4 verescht : ghei s t , eyschet 2 348 , 2 3 4 9 , 2530, 6747/8 ieeste : vereyschte ;
4 108/9 grael : vael
vael im Mnd . nicht belegt ;
4630/ 1 zone : gone
gene 7 3 8 , 762 u . ö . , zone : gene 2 696/7 , 3850/ 1 , 9373/4 , 9439/40 ;
6687/8 schepe : ridderschepe
6 1 2 lazerschape , 7006 geselscap , 7 7 1 5 bodescap u . ö . ;
6897/8 neuwe : uwe
393 nuwen , 1 2 4 7 vernuwe ; für die Pronomina s . u . 4 . 2 . 4 . 3 . ;
704 1/2 corteleke : weke
3 580/ 1 weke : zekerlike , 652 3/4 zekerlike :weke , 662 3/4 gemeen like : weke ;
73
Vgl . van Loey I I , § 6 7 , Anm . 3 .
75 6983/4 twe : me 7787/8 twe : nemberme
3 546/7 twe : meer , 3 7 96/7 twe : meer , 6349/50 ontwe : mer , 6 3 8 1/2 ontwe : mer ;
7853/4 toe : hoe
wo 206 , 1 20 3 , 1 204 u . ö . 1 1 32 / 3 , 1 770/ 1 , 4420/ 1 .
,
to : wo
Die zur Hä lfte veränderten mi s chsprachi gen Reimpaare der dritten Gruppe lassen wegen ihrer he terogenen N atur kaum e ine einze lne logi s che Erk lärung z u . Die mei s ten Einzelbe lege die ser Gruppe s ind darüberhinaus in wechse lnder Ge stalt unter den mi tte lniederländischen Reimen der Gruppe 2 b zw . unter den mi tte lniederdeuts chen der Gruppe 4 zu finden . Eine Ausnahme bi lden die Reimwörter Zude und b e dude n , di e s chon im Mitte l niede r ländis chen als Doppe lformen vorkommen : mi t ie in West flandern , Flandern und Brabant und an der holländis chen Küste bis Nordhol land - mit u [ y ] i n Limburg , Hol land und im Os ten 7 4 In den behandelten Texten kommen diese be iden Wörter nur i n der mnd . /ostmn l . Form mi t u vor . Immerhin läßt die konsequente Umsetzung dieser Reimwörter ( 6 3 Be lege in Reimpos i ti on und 98 im Versinneren ) , die aus s chließliche Verwendung von n i c h t im Versinne ren s owie die ausnahms los durchgeführte Umsetzung der Lautgruppe mn l . - o u t - / oud- in -o Z t - b zw . -u Z t - usw . auf eine gewi sse Sorgfalt b e i der sprach li chen Bearbei tung de s mi tte lniederländis chen Ori ginals s ch ließen . Neben der re lativen Gleichmäßigkei t , mi t der die nieder deuts chen Formen innerhalb der beiden Texte auftraten , war der s tärkere nd . Charakter des Versinneren besonders auff ä l lig. Die im allgemeinen konservativere Behandlung der Reime hat eben ihre Ursache darin , daß - auch nach der Ums chre ibung ins wes tliche Mi tte lniederdeuts ch - di e poetische Form des Originals we iterhin erkennbar b le iben sollte . Nur in den s e l tens ten Fä l len war der Bearbeiter berei t , einen durch die Um setzung ve rlorengegangenen Reim auch mi t den einfachsten Mi t te ln wiederherzuste l len . Dieses ges chieht etwa in den Versen 22 72/3 A Z z e van h e e r Z i c h e i t ·
van g e r e c h t e n i c h t
Vnde wa� t w e n e n de o u e r da t m en s c h l i c h e s t e ch t , 74
Van Loey I I , § 7 1 .
76
wo der nd . Bearbei ter vermutl i ch aus dem ni e t : di e t des Origi nals n i c h t : (me n s ch l i c h e ) s l e c h t machte . Ruft man s i ch die Er gebnisse der Untersuchung der Pros akapite lübe rs chri ften ins Gedächtnis z urück , s o wi rd deutli ch , wie die drei Bestandte i le des li teraris chen Werks in de r Re ihenfolge Pros a , Versinne re und Re im den zunehmenden Anforde rungen entsprechend mi t abnehmendem Erfolg bewä ltigt wurden . 4. 2 . 4. 3
Die Personalpronomina
Die folgenden Personalpronomi na s ind in den edierten Tei len der S teinfurter Hands chri ft be legt : 1 . Pers . Sing. N . : i ck 4, 5, 7 , 1 5 , 201 2 1 , 30, 3 4 1 36 1 1601 2291 2 30 , 2 3 4 1 252 u . ö . ; dazu mit abweichender Orthographie ik 262 1 i ch 1 0 1 238 1 604 9 1 6053 G . : myn 1 2 1 myr (< miner) 2 6 7 D . u . A . : mij (my) 1 1 1 1 3 1 2 3 3 1 3 6 2 , 564 1 6 3 9 , 6 4 0 1 642 u . ö . 2 . Pers . Sing. N . : du 656 1 889 1 89 1 1 9 1 9 1 9201 926 1 928 1 92 9 1 932 , 977 , 978 u . ö . ; dazu enklitisch - t u 262 , 2 9 8 1 299 1 645 1 648 u . ö . G . : nicht belegt D . u . A . : dij 686 1 848 1 890 1 902 1 1 007 1 1 0 1 6 u . ö . ; dazu die hd. Formen (A. ) di ch 3494 1 5 560 3. Pers . Sing. Mask . N . : he 3 1 401 4 1 , 4 2 1 43 1 44 , 7 1 1 72 1 74 1 7 6 1 92 ( 2x ) 1 94 1 97 1 99 1 1 1 0 u . ö . ; dazu aus dem Mnl . übernommen hije 2 1 7 G . : nicht belegt D. : em 4 7 1 1 4 2 1 1 74 1 1 8 3 1 1 901 2 1 8 1 292 1 305 u . ö . A . : ene 2 4 , 8 5 1 1 701 1 7 6 1 2 3 1 , 2 3 2 1 2 84 1 287 u . ö . 3 . Pers . Sing. Fern. N . : ze 2 3 1 200 s e 1 201 1 208 1 2 2 7 1 5 5 3 , 554 ( 2x ) 1 697 1 982 1 1 1 3o u . ö . ; dazu vermutl i ch unverändert aus dem Mnl . übernommen si e 8 7 7 5 1 zi e 8865 G . : er 2 6 1 5 D. : er 7 4 1 2062 1 2 707 1 2709 1 2 7 1 2 1 2 7 3 6 1 2 7 3 8 1 2 806 or 1 282 3 1 2 82 7 1 28 3 5 u . ö . A . : z e 1 592 1 26 1 2 1 2 7 08 1 2 7 1 3 1 2 7 3 7 1 2 756 1 2768 1 2 8 1 8 1 2 844 1 2936 1 3002 1 3024 U . Ö . 3 . Pers . Sing. Neutr . N . : et 305 1 827 1 1 1 7 6 1 2 4301 3409 , 34301 3447 u . ö . ; id 3436 1 3449 1 3456 ; dazu enklitisch -et 4 2 3 G . : nicht belegt D. : em 3 42 5 1 34301 3444 1 3602 1 36 1 8 1 3 6 1 9 u . ö . A . : nicht belegt 1 . Per s . P l . N . : wij 4 7 1 5 9 , 62 1 8 3 1 90 1 1 5 6 1 249 1 2 9 5 1 3 1 4 , 42 4 1 564 1 7 1 3 1 74 3 1 744 1 7 5 3 , 765 u . ö . G. : nicht belegt
77 D . u . A . : vns 8 2 ; ons 1 1 2 , 244 , 3 1 9 , 3 6 8 , 400 , 4 5 3 , 4 5 7 , 7 50 , 7 6 8 , 7 7 1 , 7 8 5 , 801 u . ö . 2 . Pers . P l . N . : gij 2 0 , 3 8 , 40, 266 , 2 6 7 , 2 9 3 , 453 , 4 5 5 , 4 5 7 , 4 5 8 , 4 5 9 , 7 1 6 , 7 1 7 , 7 1 8 u. ö . ; dazu die hd. Form i r 7 58
nicht belegt D. u. A . : iv 3 4 , 3 6 , 1 5 7 , 1 9 1 , 2 5 3 , 340 , 3 5 6 , 3 7 5 , 402 , 4 2 6 , 4 5 4 , 4 5 8 , 4 6 0 u . ö . ; dazu unverändert aus dem Mnl . übernommen v 5988
G. :
3. Pers . P l . N . : se/ze 1 1 ,
12,
13 , 53 , 65 , 67,
1 01 ,
1 2 8 , 2 5 9 , 2 6 9 , 2 70 u . ö . ; dazu
unverändert aus dem Mnl . übernommen zij 643 G. : nicht belegt D . : em 1 02 , 1 07 , 1 4 5 , 2 6 8 , 3 1 4 , 3 7 8 , 6 3 2 , 667 u . ö . A . : se/ze 1 2 50 , 1 5 2 4 , 1 6 5 9 , 1 663 , 2 2 2 6 , 24 1 4 u . ö . Posessiva 1 . Pers . Sing . : mijn (myn) 7 , 854 , 895 , 1060, 1 2 3 0 , 1 2 56 , 1 944 , 1 98 5 , 2 1 82 u . ö . ; myn-/min- 3o, 643 , 668 , 686 , 986 , 1 088 u . ö .
1258,
1 56 0 ,
2 . Pers . Sing . : iijn 665 , 850 , 8 5 2 , 1 037 , 1 087 u . ö . din- 650 , 6 5 9 , 6 8 1 , 1 003 , 1 03 9 , 1 095 , 1 096 u . ö .
3 . Pers . Sing. Mask . : zijn/sijn 2 9 , 7 5 , 82 , 94 , 9 5 , 1 1 0 , 1 1 5 , 1 64 , 1 88 , 265 , 269 , 2 7 2 , 2 7 9 , 3 1 8 u . ö . ; zin-/sin- 7 5 , 1 6 5 , 1 7 5 , 1 8 1 , 1 95 , 2 3 9 , 2 5 0 , 2 5 7 ; synen , 2 6 3 , 2 6 5 , 2 7 8 u . ö . 3 . Pers . Sing . Fern. : e r 1 05 1 , 1 9 3 9 , 2 2 74 , 2644 , 2 74 6 , 2 7 50 , 2 7 6 7 , 2 88 6 , 2894 or u . ö . ; or- 86 , 3 2 0 , 1 056 eren , 1 93 2 , 1 934 , 1 94 3 , 1 99 1 , 2002 , 2069 u . ö . 3 . P ers . Sing. Neutr . : wie Mask . 1 . Pers . P l . : ans- 2 3 , 2 6 , 4 5 , 6 7 , u. ö . ; vns- 5 7 , 68 , 76 , 3 6 3 ,
1 2 4 , 1 7 3 , 1 82 , 1 8 9 , 2 0 1 onzes , 2 5 1 1 1 3 6 , 1 1 92 , 1 3 4 1 , 2002 u . ö .
2 . Pers . P l . : ju 1 07 2 ,
1 1 7 0 , 1 9 1 8 , 2 862 , 2 87 1 , 2 8 7 4 , 2 9 2 4 u . ö . ; dazu unverändert aus dem Mnl . übernommen V 6507 ; juw- 2 5 8 , 1 04 9 , 54 5 3 , 5 4 7 7 , 5 7 3 1 , 6 5 3 7 u . ö . ; uwe- 2 9 4 , 894 , 1 1 2 0 , 1 1 2 6 , 1 1 6 2 , 1 3 8 7 , 1 449, 1745 u . ö .
3 . Per s . P l . : e r 1 8 , 1 9 , 68 , 1 5 1 , 5 3 5 , 5 6 1 , 574 , 62 8 , 6 3 2 , 1 1 4 9 u . ö . ; or- 5 2 , 5 1 9 , 63 8 , 1 3 7 0 , 1 4 2 1 u . ö . ; er- 857 , 1 1 04 , 1 2 2 6 , 1 440 u . ö . ; dazu mit anlautendem h hore 2 1 9 1 .
Zwei der drei hochdeuts chen Pronominalformen ( i r 7 5 8 , di c h 3 4 9 4 ) s tehen korrekt verwende t und vö llig unerwarte t im Text . Die dritte ( d i c h 5 5 6 0 ) i s t mögli cherweise ein S chre ib feh ler für s i c h , was auch inhaltlich besser passen würde 7 5 I n acht Fä llen wurden sonst konsequent umgesetzte mi tte l niederländis che Pronomina unverändert übe rnommen : h i j e 2 1 7 , 75
D u zoekest merline d u e n kan s t e n e nicht twaren Vinden he en wille dich openbaren ( 5 5 59/60)
78 8 7 7 5 , z i e 886 5 , h o r e 2 1 9 1 , v 5 9 8 8 , 6 507 , z i j 6 4 3 ; nur eine davon (z i j 6 4 3 ) s teht im Reim ( : mij ) . Di e überwiegende An z ah l der Belege für ans als Personal und Pos s e s s i vpronomen stimmt vö llig mi t den Ergebnissen de r Reimun tersuchungen übere in . In beiden Fällen wurde das o n der Vorlage zwar sporadi s ch durch u n - erse tz t , doch mi t einer Halbherzigkei t , die nur den S ch luß zuläß t , daß s i ch weder de r Be arbe i ter noch ve rmutlich sein Auftraggeber bes onders an den wes t li chen Formen mi t o statt u < wes tgerm . u vor gedecktem Nasal s törten 7 6 . Bei a llen wei teren ni cht beiden Sprachen gemeinsamen For men we i chen die Pronomina de r edierten Tei le de r S teinfurter Handschrift deut l i ch im Vokali smus und durch das Feh len des an lautenden h im Dat . und Akk . Mask . und Fern . de r dritten Person Sing . , im Dat . und Akk . der dritten Person P l . und bei der dri t ten Person S ing. Neutr. von ihren mi ttelnieder ländis chen Entsprechungen ab . Sie sind - bis auf die eingangs besprochenen Ausnahmen - die Formen , die man in e inem we st mi ttelniederdeuts chen Text erwarten würde . sie
4.2.4.4
Zur Sprache im Vers inneren
Wie bereits bei der Besprechung der Reime fe s tgeste l lt wurde , i s t der sprach l i che Einfluß de r Vorl age im Ve rs inneren erheb lich geringer als im Re im. Außer dem s chon erörterten Nebeneinander von mnl . i e , r I mnd . e , u, n i e t ;ni c h t , - o n - j - un- , s t ae tj s te e t e t c . , s tehen im Versinneren bei spie lsweise auch o p ( 1 40 , 2 0 1 , 3 1 9 , 4 6 2 , 5 1 1 , 5 2 2 u . ö . ) neben u p ( 4 3 4 , 5 84 , 6 4 7 , 829 , 880 u . ö . ) , i e g e n ( 409 5 , 6 1 2 9 , 7 2 2 4 ) und t e g e n 209 1 , 2 1 4 6 , 2 1 8 3 , 4 1 1 5 u . ö . ) neben der häufigs t verwendeten Form k e g e n ( 2 2 6 5 , 2 304 , 2 46 0 , 2 46 1 , 2 5 5 9 , 2 5 60 , 3008 u . ö . ) sowie e mb e r , n e m b e r , n e m b e rme e r ( 5 6 6 1 , 6 1 7 7 , 6 30 1 , 6 3 4 0 , 6 42 4 , 6 4 4 4 , 6 8 4 8 , 7 2 9 2 u . ö . ) neben umb e r , n um b e r ( numme r ) , numbe r me e r ( 2 6 7 , 404 , 6 42 , 82 1 , 8 6 6 , 9 35 , 1 02 6 , 1 4 1 2 u . ö . ) und o m b e r , n omb e r , n omb e rme er ( 5 4 3 , 1 2 1 4 , 1 4 4 5 , 1 508 , 1 6 4 4 , 409 4 , 6 5 5 3 , 6 82 2 u . ö . ) und t o t ( e ) ( 82 , 4 3 3 , 4 4 7 , 4 9 7 , 7 1 0 u . ö . ) 76
Hand
2
(s.u.
4. 2.4.5)
verfuhr bei der Umsetzung von -on- genauso .
79 b zw . t e r ( 3 79 , 8 9 5 u . ö . ) neben t o ( 1 08 , 36 7 , 500 3 , 7 6 2 9 , 7 804 u . ö . ) und tor / to d e r ( 1 08 , 1 6 2 6 , 9 4 50 u . ö . ) . Ein wei te res Charakteri stikum der sprachli chen Bearbe i tung ist das Be mühen des niederdeuts chen Bearbeiters , die kontrahierten For men der Vor lage wie h i e t ' e r es ' 1 1 8 , di e t ' die es ' 8 3 0 1 b zw . z e i de ' s agte ' 1 05 6 - auch im Reim - durch die entspre chenden Langformen zu ersetzen . Z u den niederdeuts chen Kennzeichen , die u . a . im Ve rsinne ren auftre ten , gehören unde s tatt ende , w o s tatt h o e , a o vor l d , l t ( a l t ) , die umge lauteten Formen ( e twa ge s l e c h t e 1 06 , V e rreder 1 9 4 , w e c h t e r s 4 5 1 , a lm e c h t i ch 2 3 3 4 , k r e fft e l i k e 2 5 7 5 , w e e r t 'wäre es ' 2 1 0 , q ue me n ' k amen ' und h e u e t ( 3 . Pers . S ing . Praes . I nd . ) s tatt h e e ft ( 4 1 , 8 1 , 1 1 8 8 , 1 2 40 u . ö . ) . Unter den wes tfäli s chen Kenn zei chen aus dem Vers inneren lassen s i ch verzei chnen : t u s c h e n 6 6 8 7 , 1 006 9 u . ö . , w a l ' woh l ' 1 82 , 2 3 4 , 2 7 1 , 4 89 , 7 6 3 , 1 2 2 6 u . ö . , w an t e ' denn ' 8 , 7 7 u . ö . , k e ge n ( s . o . ) , v r e n t (wird aus s chließ l i ch verwendet) , derde , de r t i ch 1 20 , 1 9 5 , 4 1 9 6 , 6 2 9 2 u . ö . , z a l , s o l e n 2 5 8 , 1 2 5 5 , 1 2 5 8 u . ö . , gude n s dac h ' Mittwoch ' 2 3 5 statt rnn l . w o e n s da c h oder der üb li cheren rnn d . Form midde w e k e 7 7 . Hierher gehören auch nach Lasch die Pronominalformen uw e ' euer ' und em ' ihnen ' (s.o. ) . 4.2.4.5
De r Z us atz von Texthand 2
Es wurde bereits oben ( 4 . 1 . 3 ) fe stgeste llt , daß de r Text nachtrag auf Fol . 2 2 8 ra - 2 29 ra aus paläographi s chen Gründen einer zweiten Hand z uzuweisen i s t . Sprachli ch wei chen die Texttei le von Hand 1 und Hand 2 nicht wesen tli ch voneinande r ab . B e i de r Abs chri ft des Nachtrags war man - gle i ch w i e i n den edierten Texten - bemüht, beispie lsweise mn l . i e durch rnn d . e zu erse tzen ( kn e e l d e 2 9 , g e s c h e i de 5 5 , s e e t 70 , v e e r 1 3 6 , h e e t 1 7 8 ) . Der Nachtrag en thä lt unde s tatt e n de ( 1 7 , 2 0 , 2 2 , 2 5 , 2 6 , 2 7 u . ö . ) , w o 6 6 , n i c h t ( 2 2 , 5 8 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 82 ) neben ni e t ( 9 3 , 9 4 , 9 7 , 1 06 , 1 07 ) , -o lde - s tatt -oud e - ( s o l den 1 9 , o ld e 84 , s o l d e 1 03 , m e n i c hfo lde 1 80 , w o l d e 1 8 1 ) , die 77
Lasch , § 1 2 , Anm. 3 .
80 mitte lniederdeuts chen Pronomina s e 1 3 , o e r 3 0 , he 2 6 , em 3 3 ( aber auch h e m 3 5 ) und e n e 5 7 . Die einmal be legte Form h e r ' er ' 40 ist wohl eher ripuaris ch . An westfälischen Kennzei chen las s en s i ch v re n t 1 05 und s o Z de / s o Z de n ( s . o . ) verze i ch nen . Bei Hand 2 ist auch das gle iche Nebeneinande r von u und o < wes tge rm . u vor Nasalverbindungen zu finden : s un d e r 22 ne ben s on d e r 3 4 , unde r 50 , um 5 1 , dun k e t 1 06 , un- 1 50 , uns e 1 5 3 neben o m 1 70 , o n s 1 4 1 , o n t - 1 6 4 , i o n a fr o w e n 1 2 , k o n t 1 4 , w a n derde 7 1 , m o n d e 1 45 usw . Trotz der Ähn lichkeit der sprach l i chen Be arbei tung vermi ßt man in den nachge tragenen Versen zwe i E lemente , die für die Arbeitswei se des ersten S chreibers fast charakteristis ch s ind. Während Hand 1 mi t ers taunli cher Beharrlichkeit n i e t im Ve rs inneren durch n i c h t ersetz t , haben vier der neun Be lege für n i a h t / ni e t im Versinneren des Nachtrags die niederländis che Form . Eben falls wi rd die Neigung des ersten Schre ibers , Kon trakti onen durch Voll formen zu ersetzen , nicht von Hand 2 gete i l t , die auf 1 84 Verse 2 7 kontrahierte Formen beibehie lt : s e i d e 1 7 , 6 0 , 9 4 , 9 5 , 1 3 7 , 1 4 2 ; s e ggi k 7 1 , 9 7 , k e ndi 9 2 , 9 7 , n e n i ak 9 3 , di e s 1 2 3 , 1 3 1 ( d e e s ) , w as s e t 1 2 4 , vra g e s 1 30 , h i e s 1 30 , d e d e t 1 4 4 , v te n 1 45 , dan a k i a k 1 5 5 , 1 5 6 , s e g e d e t 1 6 0 , gi j t 1 6 1 , s i e s 1 6 3 , v i n d i a k 1 6 9 , i k s 1 7 1 , maa h i n e n 1 7 5 , w e n s 1 90 . Ein wei tere r intere s s anter Unterschie d , der al lerdings eher von que l lenkri tischer Bedeutung i s t , liegt in der veränderten Form des Namens Gaw i j n j Gawan , der im Nachtrag de r zweiten Hand in der mi tte lniederländischen Gestalt Wa Z ew i j n bzw . Wa Z e w a e n erscheint , wie e r auch i m dritten münsterschen Frag ment 7 8 und natürli ch im Roman van Wa l e w e i n überliefert ist .
78
Dort beispielsweise 1 63 8 5 , 1 6405 , 1 64 1 6 , 1 6432 gegenüber Gavan /Gawijn an den entsprechenden Stellen der Steinfurter Handschrift.
81 5.
Die mittelniederländis che Fas s ung von Fra . 1 und i hre Uberlie ferung in der Steinfurter Hands chrift
Ein Vergleich der mitte lniederländischen Fassung der Verse 3 6 7 4 - 4oo9 des ersten münsterseben Fragments mit der mittelniederdeutschen Paralle lüberlie ferung bestätigt die Ergebnisse der Einzeluntersuchungen zur Sprache der edierten Teile der Steinfurter Handschrift , die unter 4 . 2 . 4 . durchgeführt wurden , ermögli cht aber darüberhinaus wei tere Untersuchungen der beiden Textzeugnisse unter fünf im bisherigen Verlauf dieser Arbei t z um Teil nur gestrei f ten , zum Tei l noch nicht behandelten Aspekten . Es hande lt s i ch hierbei um 1 . Abweichungen in der Orthographi e , 2 . die Behandlung der mnl . Kontraktionen durch den niederdeuts chen Bearbe iter , 3 . Unters chiede in der Wortste llung , 4 . abwei chende Lesarten in der mittelniederdeuts chen Uberlieferung und 5 . sprachlich bedingte lexikologische Änderungen . Orthographi s che Abwei chungen In acht Punkten weicht die Orthographie in den Versen 3674 4oo9 der S teinfurter Hands chri ft nennenswert von der im ersten Fragment ab 1 5.1
-
1 . In 1 6 7 Fällen ( 7 1 . 9 8 % der Belege ) verwendet der nd . Bearbeiter das Z e i chen z Z ur Kennzei chnung de s stimmhaften s [ z ] ( z . B . 3 6 7 5 z o lde , 3 6 7 7 z o nde r , 3 6 7 8 _z e l u e n , 3 8 4 2 z o n e , 3 8 6 6 b e zware n , 3 9 7 9 a l z o ) neben s ( 6 5 Belege oder 1 8 . o2 % ) . Im Fragment wird dagegen aus s chli e ß l i ch das Z e i chen s für die Wiedergabe von [ s ] und [ z ] benutz t ( s o ude , s o n de r , s e lue , s one , b e sware n , a l s o ) .
2 . Von den 2 5 Be legen für s c- / s ch- in der Steinfurter Hands chri ft haben 1 6 ( 6 4 % ) s c h (etwa 3 6 8 9 s ch ep e ne n , 37o9 g e s chi e de , 3 8 1 9 b e s ch e rme n , 3 9 8 2 s chame ) neben 9 ( 3 6 % ) mit s c . Unter den 2 4 Belegen des Fragments ist Sporadische Abweichungen in der Verwendung von u und v ( 37 3o uwen/Fra. vwen, 3 789 baliu/Fra. baliv) , d und t ( tijd/Fra . tij t, 3776 zijd/Fra. sij t) sowie g und gh ( 3682 sculdiger/Fra . sculdigher ) bleiben unberücksichtigt .
82 nur e ine S chreibung mit s ah ( 3 89o t u s c h e n ) ( 4 . 1 7 % ) wäh rend die übrigen 2 3 ( 9 5 . 8 3 % ) s a haben . 3 . Im Anlaut wird für die Wiedergabe von [ k ] in der Stein furter Handschri ft k deutlich bevorz ugt ; von den 35 Be legen haben 3 2 ( 9 1 . 4 3 % ) k ( e twa 3 7 2 4 k o n ne n , 3 7 3 8 k in t , 3 8 3o k e n ne s t , 3 7 8 5 k ume ) und nur 3 ( 8 . 5 7 % ) a ( 3 7 7 7 a o r t e r , 3 8 1 1 a Z ey n e , 3 8 7 3 a Zage t ) . Im Fragment haben von den 3 3 Belegen 2 2 ( 6 6 . 6 7 % ) k und 1 1 ( 3 3 . 3 5 % ) a , i n e twa der Ver tei lung : k vor hel len , a vor dunke len Vokalen . 4 . Aus lautend und nach n kommt a j a k in der Ste infurter Handschrift in 84 Be legen vor ; 83 ( 9 8 . 8o% ) haben ak ( e twa 3 6 7 9 i ak , 3 7 4 8 o e a k , 3 7 5 2 s p ra a k , 3 7oo di n a k , 3 9 2 8 b e dwan a k ) und nur ein Be leg ( 1 . 2o% ) hat a ( 3 7 5 4 s ome Z i j a ) . Fra . 1 kennt a k in dieser Position n i ch t . 5 . D i e Gemination -gg- ist 1 2mal ( ausschließlich im Wort z eg g e n ) in der Steinfurter Handschrift belegt und wird dort immer mit -gg- wiedergegeben ; die entsprechenden Be lege im Fragment haben dagegen nur -ag- (etwa 3 7 2 5 s e age , 3 7 7 4 s e age s tu , 3 8 2 3 s e ag e n ) . 6 . Die Schreibung -ff i s t fünfmal in der Steinfurter Hands chrift belegt ( 3 7 3 5 aff , 3 9 4 4 aff Z a e t , 3 7 6 7 v i jff, 3 7 9 o darff, 39o7 g e s ah r i ffte ) ; das Fragment verwendet an keiner Stelle diese Doppels chreibun g . 7 . In den 7 6 Belegen für r in offener Tons i lbe hat die Steinfurter Handschrift 3 8mal ( 5o . oo% ) die Schreibung i und 3 8mal ( 5o . oo% ) i j . Das Fragment dagegen hat aus s chließlich i in offener Ton s i lbe und kennt die Verdop pelung ij nur in ges chlossener Ton s i lbe . 8 . Neben i und i j verwendet der S chre iber der Steinfurter Handschrift auch das Z e i chen y für T bzw. Y und in der Schre ibung e y . Von den 2 1 4 Be legen für � haben 1 4o ( 6 5 . 42 % ) ij , 39 ( 1 8 . 2 2 % ) i und 35 ( 1 6 . 36 % ) y . Für kur zes i erscheint 1 9 1 mal i ( 89 . 6 7 % ) und in 2 2 Belegen ( 1 o . 3 3 % ) y . Von den 2 o Belegen für e i j e y haben 1 3 ( 6 5 . oo % ) e i und 7 ( 3 5 . oo% ) e y . Das Fragment enthält keinen Beleg für das Zeichen y . Alle orthographi s chen Unterschiede s ind auf den zeit-
83
liehen Unterschied von etwa 8o Jahren zwischen der Nie derschrift des münsterschen Fragments und der der Stein furter Handschrift z urückzuführen . Inwiewei t Reste eines noch älteren orthographischen Systems in den münsterschen Fragmenten zu finden s ind , läßt s i ch wegen mangelnder Arbeiten auf diesem Gebiet nicht feststel len . Die Behandlung der mnl . Kontraktionen
5.2
Das münstersehe Fragment enthält z ahlreiche Bele ge für etwa durch die Voka lis ierung eines intervokal i s chen -g- ( s e i de ' sagte ' ) oder durch Pro- b zw . Enklise ( t k i n t , tre c h t e r s , w e t i c , h e b di ) entstandene Kontraktionen . Ihnen gegenüber s tehen in der Steinfurter Hands chri ft über wiegend vol l ausges chriebene Formen ( z eg e d e , dat k i n t , d e s ri c h t e r s , w e e t i c k , h e b b e g i j )
2
.
Insgesamt s ind im ersten Fragment 36 Belege für kontrahiete Formen vom Typ s e i de ( 3 6 9 2 , 3 6 9 4 g e s e i t , 3 7oo , 3 7 o 8 , 3 7 1 3 , 3 7 1 8 , 3 7 2 8 , 3 7 8 6 , 3 7 8 7 , 3 7 8 8 , 3 8o 4 , 3 8 1 9 , 3 82 1 ,
3834 , 3839 ,
3 86 3 ,
39o3 , 39o8 , 39 1 2 , 39 1 5 , 3 9 1 8 ,
387 4 ,
3 8 4 3 , 3 84 5 ,
3 8 5 4 , 3 8 5 7 , 3 86 1 , 39 1 9 , 392 4 ,
3 9 5 2 , 3 9 6 9 , 3 9 8o , 3 9 8 7 , 3 9 9 4 s e i t , 3 9 9 7 , 4oo 1 ) und ein Beleg für s e i nde ' segnete ' 3 8 5 2 , die in der niederdeuts chen Überlieferung als z eg e de , z e c h t , g e s e c h t bzw. s e g e n d e ers cheinen . Von den 1 3 9 Fällen von Pro- oder Enk l i s i s bzw . ge häufter Inklination ( 3 6 7 8 a Z s i j s , 3 7 3 7 w e t s tur e , 3 8 1 9 mo c h ti e s e , 3 8 5 4 w e t i c t , 3 8 8 2 g e Z o e fdi j s ) finden s ich nur fünf ( 3 6 9 9 s a Zm e n , 3 7o7 g e Z o u e de s , 3 7 3 7 w e e s t u , 3 7 4 6 do e s tu , 3 9 5o m a c h s t u ) in der Steinfurter Handschr i ft wiede r . 5.3
Änderungen in der Wortstellung
In fünf Fällen weicht die niederdeuts che Überlieferung geringfügig von der des Fragments durch Unters chiede in 2
Vgl . auch 2 . 4 und 4 . 2 . 4 . 4
84 der Wortstel lung ab : Steinfurter Hs . 37o2 we er dat dede 3 7 7o / 1 dede men ene s aen/ vnde s ine moder 381 6 Gij moten ander z aken toegen 39 1 3 So wat vader gi j my to sint 3 9 8o/ 1 Segede ze den papen al d e woerde/ He wart versaget do he dat hoerde
Fragment weet haer dede dede men s aen/ hem ende s ire moeder Ander saken moeti togen Wat vader so gi mi toes int Seide si den pape al dat s i horde/ Hi was versaget van den worde
Da Ums tellungen dieser Art häufig in mitte l alterlichen Abs chri ften vorkommen und eine Sinnveränderung nicht fes tzustellen i s t , läßt s ich kaum vermuten , welche der j eweils zwei Überlie ferungen das Original am besten wiedergibt . 5.4
Abweichende Lesarten in der nd . Überlieferung
In 2 8 der in beiden Fassungen überlieferten 3 3 6 Ver sen s ind abweichende Lesarten erhalten 3 . Steinfurter Hs . 3 6 7 8 da t . . weten 3 6 8 1 Vnde de vrouwen de spre k e n daer 3 6 9 5 Vnde i s da t men 3 6 9 6 Ges chied a Z z e z e m i j heuet don vers taen 37o3 to bij chte .
3
Fragment [ a l s i j ] s . . weten Ende die vrowen di e gi spra k e t daer Ende e s t da t men Geschiet a Z s e m i heft doen vers taen te biechten .
Abweichende Lesarten wurden bisher nur teilweise von Verdam (Nieuwe Merlij nfragmenten , S . 67-7o) und Bouwman (Verklarende en tekstcritische aanteekeningen , s . 6 3-66) besproche n , die s i ch zudem nur auf die fehlerhafte Ausgabe von van Vloten stützen konnten .
85 Fragment Steinfurter Hs . 3 7o7 gelouedes geloues 3 7 2 5 He en zegge ons w o Hine secge ons hi was gewonnen he was gewonnen B e dra e ch s t u oec m e t mire 3 7 4 8 B e Z i e g e s t u oeck mine moder moeder 3 7 8 4 tale rede 3 7 9 1 Neen • riepen ze Neen s i riepen s i 3 8 1 3 vander uwer v order vander vwer n i e t e l nicht al 3 8 2 4 en holde gi j n i c h t e n houdi dan dan 385 3 zegede ze seget si 3 85 5 Gi j weten wal v o r Gi wet wel o v e r waerheide waerheide 3 8 5 6 n i c h t en wan n o i t ne wan 3 8 7 1 Do men des s en s o n e Doe men desen an v wan an iv wan 3 8 7 2 nicht vele do bij em niet vele bi hem 3 8 9 5 Dat gi j da t kint Dat gi kint geleide hi v 39o2 genck he myt iv 3 9o6 Want he weet wal Want hi weet wel dat es s i j n dat h e i s z i j n zone sone Seech si neder 3 9o9 Vel ze neder 3 9 2 1 da t en is gene wet ens gene wet Dattu seges 3 9 2 5 Dat du my zegges anguipedes 3 9 3 3 aguipedes 3 9 4 5 Des s e goede man ock Dese goede man e n de oec mede mede datter gesciene e s 3 9 4 9 wat dar ges cheen s a Z des tale 3 9 6 8 mere Seiden dat 3 9 9 7 Segeden ze dat In sechs Fäl len bi etet die Steinfurter Handschri ft eine bes sere Lesung : in 37o7 , 3 8 5 3 und 3 9 4 9 hat die nd . Fassung das korrekte Tempus ; die im Fragment fehlenden
86 Pronomina sind in 36 9 6 und 3 9 9 7 vorhanden ; in 3 7 2 5 hat hat die nd . Fas sung das Adverb w o , das die Forderung der Schöffen erst vers tändlich macht . Acht Les ungen der Steinfurter Hands chri ft ( 3 8 1 3 , 3 82 4 , 3 87 1 , 3 8 7 2 , 3 8 9 5 , 3 9o6 , 39 2 1 , 3 9 2 5 ) enthalten erklärende Z usätze , wel che zwar nicht z um Verständnis des Textes unerläßlich , doch sprach lich und auch inhaltlich präz i s er s ind. Bei zwölf der Les arten handelt es s i ch um einfache , nicht durch die sprachliche Bearbeitung bedingte lexikologische Varianten ( 36 7 8 , 37o 3 , 3 74 8 , 3 7 84 , 3855 , 38 5 6 , 39o2 , 39o9 , 3 9 6 8 ) und kleinere Eingri ffe ( 3 6 8 1 , 37 9 1 , 3 9 4 5 ) , die kaum e ine weitere Interpretation erlauben . Die Lesart in 3 6 8 1 s cheint al lerdings eine bewußte Änderung gegenüber der Vorlage zu sein , denn zwi s chen de und spre k e n s teht - nachträglich durch Streichung getilgt - das Pro nomen gij . In zwei Fällen hat das Fragment möglicherweise die bessere Les art . In Vers 3 6 9 5 s cheint durch die Auflösung der enkliti s chen Form e s t in der nd. Fas s ung ein da t verlorengegangen zu sein . Schließlich sei auch der Name der Teufelsgattung genannt , der Mer l i j ns Vater angehörte . Das münsters ehe Fragment hat 3 9 3 3 anguip e de s , die Stein furter Handschrift aguip e de s , wahrscheinlich verursacht durch den Verlust eines Nasalstrichs . Weitere Varianten s ind e cup e de s in mehreren altfrz . Fassungen und eq uip e de s ( Hs . e q u i b e de s ) in Level ichs mengl . Version 4 • Ob j edoch Mer l i j n s Vater e in S ch l angen- oder ein P ferdefüßler war , läßt s ich nicht mit S i cherheit sagen. 5.5
Sprachlich bedingte lexikologis che Änderungen
In 2 2 Fällen enthält die Steinfurter Hands chri ft eine Les art , die von der des Fragments abweicht , und die mit ziemlicher S i cherheit als eine bewußte lexikologi sche Änderung der Vorlage gegenüber angesehen werden kann . 4
Merli n . A Middle-English metrical version by Herry Lovelich . Edited by E . A . Kock . London 1 9o4- 3 2 . Vers 1 466 .
87
Es hande lt s i ch hierbei um den Aus taus ch einzelner mi tte lnieder ländis cher Wörter , die entweder übe rhaupt nicht oder nicht in der entsprechenden Bedeutung in mitte lniederdeutschen Texten belegt s ind und vom nd . Bearbe iter durch bodenständige Ausdrücke ersetzt wurden . Steinfurter Hs . niet richter auch 3 7 5 1 , 3 7 7 3 wart tarnich de vroder l e u e ndi c h kant Someli j c gij m e n e t auch 3 8 4 7 , 3 8 9 6 anders e n gene cleyne off groet
3 7o 5 n e 3735 3745 3749 3753 3754 3775 379o 381 1
Fragment niet 6 baliu noi t
5
balch 7 hem 8 vroed[ ] te 9 l e u e nde cant S e lc 1 0 g i wae n t 1 1 12
negene c lein n o 1 3 groet el
5
K . Schiller und A . Lübben , Mittelniederdeutsches Handwörterbuch . I-VI . Bremen 1 875-8 1 , nicht belegt.
6
A . Lasch und c. Borchling , Mittelniederdeutsches Handwörterbuch . Fortgeführt von G. Cordes . INeumünster 1 956 - , als Fremd wort belegt in den ältesten Schiffsrechten für die flandrischen Schiffsbehörden. Baliu wird nicht durchgängig ersetzt: Stf . H s . 3 8oo , 3 8 1 4 . •
7
Lasch/Borchling/Cordes , belegt nur in der Bedeutung ' sich strei ten ' .
8
Während der Komparativ im Mittelniederdeutschen durch destu, des, de verstärkt wird ( Lasch § 3 9 3 , Anm. 2 ) , ist die entsprechende Form im Mittelniederländischen te (Franck , Mittelniederländische Gramma tik, § 2 1 7 ) .
9
Als adverbiale Form ist nur leuendich im Mittelniederdeutschen belegt.
1o
Somelijc ist nach Lasch , § 4 1 1 . I . eine westfälische Form; selc ist dagegen brabantisch ( van Loey I, § 43 b ) .
11
Wanen, wenen ist auch im Mittelniederdeutschen belegt; schien der Ausdruck dem Bearbeiter zu niederländisch? In 3862 läßt er gering fügig verändert wenet stehen.
12
Lasch/Borchling/Cordes "nur i n ndl . gefärbten Texten" .
13
Zur Verbreitung von o f i n der Bedeutung ' oder ' vgl . J . E . Härd , Mittelniederdeutsch ' oder ' , ' oft ' und Verwandtes . Göteborg 1 96 7 , S . 1o3-1o6.
88
382 6 3867 387o 39 1 6 3954 3973 3 9 89 3993
S teinfurter Hs . in e c h t e Hij r ombe auch 3 9 4o ouele geen dat hij r i s g e s c h e e n tor s tont N a den dat laster a l dat vorwaer
Fragment
in w e e t 1 4 Bedi 1 5
qualike 1 6 niet 1 7 dat hier es v ermo n t 1 8 19 Nadat l achter 2 o 21 altgent
Insgesamt gesehen , vermitte lt der Vergleich zwi schen der Steinfurter Hands chrift und dem münsterseben Frag ment e inen konkreten Eindruck von der Arbeitsweise des niederdeuts chen Bearbeiters . Obwohl die 3 3 6 Verse eine rel ativ s chmale Grundlage s ind , um a l l z u weitreichende S chlüsse zu ziehen , s cheint die niederdeuts che Fass ung
14
Schiller/Lübben kennt weet, wet nur in niederländischen Schriften . Die Änderung machte darüberhinaus ein neues Reimwort in 3 8 2 7 er forderlich .
15
Lasch/Borchling/Cordes "nur i n ndl . beeinflußten Texten" .
16
quatlik, qualik i s t bei Schiller/Lübben nur i n einem späten Text,
einem Schauspiel des Herzog Heinrich Julius , belegt. 17
Ein seltener Fal l , vgl . die unveränderten Reime niet: gescbiet 267o/ 1 , 3 2 3 2 / 3 , 3496/7 , 35o4/5 , 3642/3 u . ö .
18
I m Mittelniederdeutschen ist vermunden nur in der Bedeutung ' Vormundschaft ausüben ' belegt . Das Problem einer Wiederherstel lung des Reims wurde einfach gelöst .
19
Die mittelniederländische Konj unktion nadat wurde mittelnie derdeutsch umschrieben .
2o
Ein Paradebeispiel der niederdeutsch-niederländischen Philolo gie . Vgl . W . Krogmanns gewagte Hypothese zur Vorlagenfrage bei Reynke de vos, zuletzt abgedruckt in seinem Beitrag "Mittelnie derdeutsche Literatur" in: Kurzer Grundriß der germanischen Philologie bis 1 5oo . Bd . 2 , S . 2 9 1 - 29 3 .
21
Auch hier wurde der gestörte Reim auf einfache Weise wiederher gestellt .
89
Jacobs Original in mehreren Fäl len inhaltlich besser wiederzugeben als das ä ltere mi ttelniederländis che Fragment . Von der sprachlichen Seite betrachtet , wird die Leistung des niederdeutschen Bearbeiters in ein güns ti geres Licht gerückt . Die fast konsequente und größtenteils korrekte Auflösung der mittelniederländischen kontrahier ten Formen wird e ine seiner s chwersten Aufgaben bei der Umsetzung des Textes gewesen s ein . Da es ihm und s einem Auftraggeber letzten Endes nicht um eine "phi lologis ch genaue " , sondern um eine inhalt lich korrekte und z ugleich lesbare Wiedergabe seiner vorlage ging , hat er seine Aufgabe mit gutem Erfolg bewältigt .
90 6.
Z ur Ges taltung des Textes
6.1 Die vorliegende Edition bietet eine möglichst ge naue , diplomatische Wiedergabe der beiden Texte Jacobs van Maerlant B o e e van den gra Z e und Mer Z i j n , nach ihrer handschriftlichen Uberlieferung im Steinfurter Kodex , er gänz t durch das erste münstersehe Fragment aus dem Depot Landsberg-Velen . Die Vorzüge einer diplomatis chen Methode gegenüber einer kritischen Ausgabe bedürfen heute keiner Rechtfertigung . Alle Vers uche , einen mitte lalterlichen Text zu "normalisieren " oder durch eine moderne Inter punktion " lesbar" zu machen , führen z ur Verfäls chung der Uberlieferung oder verursachen bei sons tiger Sorgfalt ein überflüs s iges Anschwe llen des kriti s chen Apparates . Daß der Versuch , einen mitte lniederländischen ' Urtext ' z u rekonstruieren , nicht in Frage kommt , geht aus 2 . hervor . Ausgaben wie etwa die der beiden vol lständig nur im Ambraser Heldenbuch ( angelegt 1 5o9- 1 5 1 4 ) enthaltenen Werke Kudrun oder Ere e bieten zwar dem Literaturhisto riker einen einigermaßen brauchbaren Lesetext , berück s ichtigen aber andere Aspekte der Phi lologie wie Hand 1 s chri ftenkunde und Sprachges chichte überhaupt nicht Wer s i ch vor die Aufgabe gestellt s i eht , einen mit telalterlichen Text zu edieren , sollte e inerse its ver s uchen , die handschriftliche Uberlieferung im Abdruck so wiederzugeben , daß die Edition bei der behandlung aller philologi s chen Fragen ( literatur- und textge s chichtliche , textkriti s che , sprachhistorische und pa läographische) die Handschri ft ( en ) we itestgehend er s e t z t , andererseits für eine übersichtliche Darbietung Kudrun . Hrsg. von B. Symons . Vierte Auflage bearbeitet von Bruno Boesch . Tübingen 1964 (Altdeutsche Textbibliothek , Nr . 5 ) ; Hartmann von Aue . Erec . Hrs g . von Albert Leitzmann . Vierte Auflage besorgt von L. Wolff . Tübingen 1 9 6 7 (Alt deutsche Textbibliothek , Nr . 3 9 ) : "Zoogenaamde kritische uitgaven zijn niets anders dan aesthetis che liefhebberijen (W. de Vreese , Over Middelnederlandsche handschri ften kunde in verband met taal- en letterkunde ( 1 9oo) abgedruckt in W. de Vreese , Over handschriften en handschri ftenkunde , S . 1 4- 2 6 , hier S . 2 1 . • • • "
91
des Materials trotz der begrenz ten typographischen Mög 2 lichkeiten sorgen 6.2 Der Abdruck ist möglichst buchstabengetreu wieder gegeben . Die pos itionsbedingten Allographe r / s werden aus technis chen Gründen durch s repräsentiert . Dagegen werden u/v , i /j nach der hs . Überlieferung getrennt ; als Maj uskel findet im Abdruck nur J Verwendun g , da die vor liegende handschriftliche Überlieferung eine Di fferenz ie rung J/I ni cht kennt . Überges chriebene Buchstaben und diakritis che Zeichen (etwa l:t und oe Z an t ee rn e n ) werden so wie in der Hands chrift wiedergegeben . Wartrennung und die Zusammenschreibung von Komposita entsprechen den handschriftlichen Verhältnis sen . Ver einzelt war eine obj ektive Ents cheidung nicht ohne wei teres möglich . In so lchen Fällen galten Para l lelformen , möglichst aus der unmitte lbaren Umgebung , als für die Entscheidung maßgebend. Die Groß-/Kleinschreibung folgt - auch bei Eigenna men - in der vorliegenden Edition der hands chrift l ichen Überlieferung 3 • Da die Vers anfänge s owohl in der S tein furter Handschrift als auch im Fragment in der Rege l mit einem Großbuchstaben beginnen , werden im Abdruck auch in den wenigen Fällen Maj uskeln gesetzt , wo s i e vom S chrei ber unterlassen wurden . Die Interpunktion i s t die der hands chri ftlichen über lieferung 4 . S ie wurde dort sehr se lten verwendet und dient in der Hauptsache z ur Kennzeichnung wörtlicher Rede und 2
W . P . Gerritsen , Die Wrake van Ragisel , s . 2 74 f .
3
In den edierten Teilen der Steinfurter Handschrift treten außer beim Vers- bzw. Zeilenanfang (bei Kapitelüberschrif ten) in 39 Fällen Maj uskeln auf . Jede Vereinheitlichung bezüglich der Groß-/Kleinschreibung in der vorliegenden Ausgabe hätte eine Verschleierung auch dieses Aspekts der Überlieferung zur Folge gehabt , über dessen Ursache ( n ) be reits oben ( 3 . 1 ) Überlegungen angestellt wurden .
4
Die "Grundsätze für die Herausgabe der Deutschen Texte des Mittelalters " ( neue Fassung von A. Hübner , Deutsche • • •
92 des Abs chlus s e s einze lner S innabs chnitte innerhalb e iner Z ei le . 6 . 3 Alle Abbreviaturen wurden aufge löst und zwar nach Möglichkeit unter Berücksichtigung an anderer Stel le der Handschri ft vorkommender , ausges chriebener Formen oder gegebenenfalls des Reimwortes . Der aufge löste Tei l wurde durch Kurs ivierung kenntlich gemacht . Die Steinfurter Hands chri ft enthält bis V . 1 oo9 1 ( En 5 de des B o e c van m e r l i n e folgende Abbreviaturen : Hs .
Abdruck q u a men
286
R . s amen ( 2 85 )
gra le
2
R . tale ( 1 )
gro t
82 6 9 R . doet ( 82 7o ) , vol l . grot ( 82 5 6 )
laudam 9
l audamus
9 5 35
wring 3
wringe t
4 9 o 7 R . z inget ( 49 o 8 )
öme
omme
1 9 5 , 2 2o
gl.e
Texte des Mittelalters , Bd. 38 ( 1 9 34 ) , s . V-IX) empfiehlt die emendierte Form der " Lachmannschen" Interpunktion . Gerritsen , Die Wrake van Ragi se l , s . 2 7 9 f . setzt sich mit den möglichen Verfahrensweisen auseinander und führt der handschriftlichen Interpunktion ein " aanvulling" hinzu. Doch sind Änderungen oder Erweiterungen der Zeichensetzung oft zugleich mit Interpretationsfragen gekoppel t , die innerhalb einer Ausgabe nicht angebracht sind und allen falls in den textkritischen Apparat gehören. Eine besondere Rücksicht auf den "modernen" Leser ist kein Grund , die Überlieferung zu entstellen , sind doch - vor allem in den vorliegenden Texten - die meisten S innabschnitte an das Reimpaarschema gebunden und wörtliche Rede durch Formeln wie "Merli j n zegede" eingeleitet. Es sei zuletzt noch an Ver dams Hinweis ( i n seiner Rezension zu van Vlotens Ausgabe des Merlijn , S . 378f . ) erinnert , daß erst die I nterpunktion des Herausgebers nicht wenige Stellen der Ausgabe unverständ lich gemacht habe . 5
Bis auf die Verwendung des Nasalstrichs als n-Kürzel sind die Abbreviaturen vollständig erfaßt . Bei den Belegen weisen die römischen Ziffern auf das Vorkommen eines Kürzels in den Kapitelüberschriften hin .
93 Hs . nemee nümer
Abdruck nemmee nummer
qua vme v ' nä
quam vrrvn e ve rnam
81 1 2 4o4 1 6 42 ( nummermeer) 1 86 6 1 9 35 ; number 1 o2 6 1 1 4 1 2 1 1 6 85 3 1 76 3 7 1o 4
begende bode borge de dese di chte dinge eirs te ewäge lien genome ges criue hadde
begenden boden borgen den desen di chten dingen eirs ten ewange lien genomen ges criuen hadden
596 4985 5o6 8 2 ( vanden ) 1 4 2 1 3 4 4 1 4 7 7 o 1 1 4 36 [ 8397 5 1 89 o 3 254 219 32 5 32 1 5 49 5
vrome wae wete wiste
vromen waen weten wis ten
515 4984 53 334
wolde zole
wolden z o len
8 4 39 1 783
v ' nä
vernam
4
brode"'" he"' ze""
brodere here zere
6 4o8 1 7 86 1 527
Abbreviaturen treten im Pergamentfragment h äufiger und in größerem Formenrei chturn auf 6 6
Den 598 Abbreviaturen des ersten münsterschen Fragments ( 3 36 Verse) stehen nur 7 1 in den 1oo92 Versen der edierten Texte der S teinfurter Handschrift gegenüber . Der mit der Überlie ferung vom Fra . 1 übereinstimmende Abschnitt des Steinfurter Kodex (V. 36 74-4oo 9 ) enthält überhaupt keine Kürze l .
94 Hs .
Abdruck
'2.ne
eonnen
or2de
oreonde
3724 R. gewonnen 7 ( 3725) 3848
c$
quam
3768
spc
sprac
3 74 6 1 3 7 5 2 1 3 7 7 3 u . ö .
v"et v"uwen
vroe t vro uwen
3883 3681 1 3 7 1 5 U. 3823 ( vrouwen ) 1 386 3 R . s couwen ( vro uwe) ( 3822 )
d9
dus
th 9
thus
3 79 4 1 3 8 1 5 1 3 8 4 2 ( a ldus ) u.ö. 4oo8
bei ag ? dog ? lag ?
beiage t doge t l age t
ffi ':j
me t nie t
"'
R . vernam ( 3 7 6 9 )
seg ?
sege t
3892 3942 R . c lage t 3 8 7 2 1 389 3 ( 3873) 3 7o7 1 3 7 4 8 1 3 7 6 7 u . ö . 36 9 7 1 3 7 o5 1 37o7 u . ö . R . hiet ( 3 7o 4 ) ges ciet ( 391 7) 3 85 3 1 39 1 7
en
ende
3681 1 36 84 1 369 1 u . ö .
he kemenade grä nä
hem kemmenade gram nam
36 88 1 3 6 9 1 1 3 7 5 4 u . ö . 3794 3852 395 1
alle altget andre
allen altgent andren
3781 3993 3849
ni ?
1
7
Bei den Belegen sind, bis auf die Kürzel ' für alle Abbreviaturen erfaßt .
er
und - für n ,
95 Hs . atw ' de bedwäc bek'ine besware betrouwe biechte b'ine bliue bringe come
Abdruck antwerde bedwan c bekinnen beswaren betrouwen biechten binnen b liuen bringen comen
3 88 4 , 39 6 3 3928 3746 386 6 376o 37o3 3764 3675 3 7 8o 377o, 3772 , 3822 , 3979
waet wä wät ware wese wete wilde wone
waent wan want waren wesen weten wilden wonen
3847 3856 3 6 8 3 , 38o8 , 3 8 1 o u . ö . 3 7 1 6 , 3 72 8 , 3 7 3 4 , 3 9 9 2 3742 , 3837 , 389 7 3828 371 7 3935
and ' antw ' de antw ' den b ' nen bet '
ander antwerde antwe rden bernen beter
4oo7 3 7 38 , 3 884 , 3 9 6 3 3721 375o 3 7 5 6 , 3 9 87
v ' trect v ' uart vroed ' wed ' w ' elt w ' tdi wond ' wond ' ne
vertrect veruart vroeder weder we relt wertdi wonder wonderne
3764 386 5 3775 , 3971 3996 3 9 89 386 4 3999 3783
wond ' ne wond ' ts
wonde rne wonderts
3783 3849
96
Hs . besw ' t h ' de d' h' rn ' n' openb ' w' w ' bi w ' heit w't
Abdruck beswaPt haPde dae 1' haeP ma eP nae1'
openbae1' wae 1'
wa e Pbi waePheit wae P t
3864 3754 36 8 1 , 3 6 87 , 3 7o5 , 3735 , 368o, 36 9 1 1 3 8o5 3696 1 3726 ,
R . vePuart ( 386 5 ) 369o, 3722 u.ö. 3 69 5 , 3 6 9 9 u . ö . 3766 3 8 86 3712 371 3 , 3787 u . ö . 3 7 1 7 , 384o u . ö . 3 8 7 o , (wa e P d )
6 . 4 Die Textverluste in der mitte lniederländis chen Über lie ferung ( Fra . 1 ) werden durch e ckige Klarnmerung mi t dem entsprechenden Leerraum gekennzeichnet . In den Anme rkungen werden die Les arten aus Verdarns Abdruck mitge tei lt . 6 . 5 Sowohl die H i s t o P i e van den gPa l e als auch Me P l i j n haben e ine neue , durchgehende Vers zäh lung erhalten , links vorn Textabdruck in arabis chen Z ah len 8 • Die folgende Kon kordanz erle ichtert die parallele Verwendung der Ausgabe van Vlotens sowie der von ihr abhängigen Sekundärliteratur . Die Recte z ah len geben die Vers z ah len der vorliegenden Aus gabe , die Kurs ivz ah len die der Edition van Vlotens an .
8
Lediglich der unter 8 . 2 abgedruckte S chluß vom Boek van koninck artur des Lodewij k van Velthem und das sich unmittelbar daran anschließende Bücherverzeichnis des Grafen Eberwin von Bent heim haben bis zu einer endgültigen Neuausgabe der tibersicht li chkei t halber eine durchgehende Zählung nach Zei len erhalten .
97 1
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 1 00 105 1 10 115 1 20 125 1 30 1 35 1 40 145 1 50 155 160 165 1 70 175 1 80 185 190 195 200 205 210 215 2 20 225 2 30 2 35 240 245
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 1 00 1 05 110 115 120 1 25 131 136 141 146 1 51 156 1 61 1 66 171 176 181 186 191 196 201 206 211 21 6 221 226 231 236 241 246
9
250 255 260 265 2 70 275 2 80 2 85 290 295 300 305 310 315 3 20 325 330 335 340 345 350 355 360 365 370 375 380 385 390 395 400 405 410 415 420 425 430 435 44o 445 450 455 460 465 470 475 480 485 490 495
251 256 261 266 2?1 2?6 281 286 291 296 301 307 1 0 312 31 7 322 327 332 337 342 347 352 357 362 367 372 377 382 387 392 397 402 407 412 41 7 422 427 432 437 442 447 452 457 462 46? 4?2 4?? 482 48? 492 49?
500 505 5 10 515 520 525 530 535 540 545 550 555 560 565 5 70 575 580 585 590 595 600 605 610 615 620 625 630 635 640 645 6 50 655 660 665 670 675 6 80 685 690 695 700 705 7 10 715 720 725 730 735 740 745
502 50? 512 51? 522 52? 532 53? 542 54? 552 557 562 567 572
578 1 1 583 588 593 598 603 608 613 618 623 628 633 638
955 1 2 960 965 970 975 980 985 990 995 1 000 1 005 1010 1 01 5 1 02 0 1 025 1 030 1 035 1 040 1 04 5 1 05 0 1 055 1 060
9
In der Verszählung wird bei v . VL . die Zahl 1 2 9 übersprungen .
1o
In der Verszählung wird bei v . Vl . die Zahl 3o4 übersprunge n .
11
In der Verszählung wird bei v . Vl . die Zahl 5 7 4 übersprungen .
12
Van Vlotens Versuch, die Anzahl der Verse z u errechne n , die auf den verlorengegangenen Blättern 5 und 6 gestanden haben
98 7 50 755 760 765 770 775 780 785 790 795 800 805 810 815 820 825 830 835 840 845 850 855 860 865 870 875 880 885 890 895 900 905 9 10 915 920 925 9 30 935 9 40 945 950 955 960 965 970 975
1 065 1 070 1 07 5 1 080 1 08 5 1 090 1 09 5 1 1 00 1 1 05 1110 1115 1 1 20 1 1 25 1 1 30 1135 1 1 40 1145 1 150 1 1 55 1 1 60 1 1 65 1 1 70 1 1 75 1 1 80 1 185 1 1 90
1194 1 3 1 1 99 1 2 04 1209 1214 1219 1 224 1 229 1 234 1 239 1 24 4 1 24 9 1 254 1 2 59 1 264 1 269 1 2 74 1 2 79 1 284 1 289
980 985 990 995 1000 1 005 1010 1015 1020 1025 1030 1035 1 040 1045 1 050 1055 1060 106 5 1 070 1 075 1 080 1 085 1090 1 09 5 1 1 00 1 105 1 1 10 1 1 15 1 1 20 1 1 25 1 1 30 1 1 35 1 1 40 1 1 45 1 1 50 1 1 55 1 1 60 1 16 5 1 1 70 1 1 75 1 1 80 1 1 85 1 1 90 1 195 1 200 1 205
1 29 4 1 299 1 5 04 1 :309 1314 1319 1 32 4 1 329 1 33 4 1 339 1 344 1 34 9 1 354 1359 1 364 1 369 1 3 74 1 3 79 1 :38 4 1 389 1 39 4 1 399 1 404 1 4 09 1414 1419 1424 1 429 1434 1 4 39 1 4 44 1449 1454 1 459 1 4 64 1 4 69 1 4 74 1 4 79 1 4 84 1 489 1 49 4 1 499 1 504 1 509 1514 1 51 9
1 2 10 1215 1 220 1225 1 2 30 1 2 35 1 2 40 1 245 1 2 50 1255 1 260 1 265 1 2 70 1275 1 2 80 1 285 1 290 1 29 5 1 300 1 305 1310 1315 1 3 20 1 32 5 1 3 30 1 335 1 340 1345 1 3 50 1 3 55 1 360 1 365 1 3 70 1 37 5. 1 3 80 1 385 1 390 1 395 1 400 1 405 1410 1415 1 420 1 42 5 1 430 1435
1 524 1 52 9 1 534 1 539 1 544 1 54 9 1 554 1 559 1 564 1 569 1 5 74 1 579 1 584 1 589 1 594
1 604 1 4 1 609 1614 1 61 9 1 624 1 629 1 634 1 639 1 644 1 64 9 1 654 1 659 1 664 1 669 1 67 4 1 679 1 684 1 689 1 694 1 699 1 704 1 ?09 1 ?1 4 1 719 1 724 1 ?2 9 1 ? 34 1 7 39 1 ?44 1 74 9 1 7 54
müssen , kann s chon deswegen nicht als gelungen angesehen werden , wei l er die Prosüberschrift zu Kapitel 5 nicht in seine Berechnung mit einbezog . Da j eder weitere Versuch bis zur Entdeckung einer zweiten vollständigen Handschrift hypothetisch bleibt , werden in der vorliegenden Edition nur die Verse gezählt , die tatsächlich überliefert sind. 13
Vers 8 7 7 fehlt i n v . Vls . Ausgabe .
14
I n v . Vls . Ausgabe werden in der Verszählung die Zahlen 1 59 5 - 1 599 übersprungen .
99 1 440 1 445 1 450 1 455 1 460 1 46 5 1 470 1475 1 480 1 485 1 490 1 495 1 500 1 505 1 5 10 1515 1 520 1 5 25 1 530 1 535 1 540 1 545 1 550 1 555 1 560 1 565 1 570 1575 1 580 1 585 1 590 1 595 1 600 1 605 1 6 10 1615 1 620 1 62 5 1 630 1635 1 6 40 1645 1 6 50 1 65 5 1 660 1 665 1 670 1675 1 680 1 685 1 690 1 69 5 1 700 1 705 1 7 10
1 7 59 1 7 64 1 7 69 1 7 74 1 7 79 1 784 1 789 1 794 1 799 1 804 1 8 09 1814 1819 1 824 1 829 1 834 1839 1 844 1 84 9 1 854 1 8 59 1 864 1 869 1 874 1 879 1 8 84 1 889 1 894 1 8 99 1 904 1 909 1914 1919 1 924 1 9 29 1 934 1 939 1 944 1949 1 954 1 9 59 1 9 64 1 969 1 9 74 1979 1 984 1989 1994 1 999 2004 2009 2014 2019 2024 2029
1715 1 720 1 72 5 1 730 1 73 5 1 740 1 745 1 7 50 1 755 1 760 1 765 1 770 1775 1 780 1 785 1 790 1 795 1 800 1 805 1810 1815 1 820 1 82 5 1 830 1 83 5 1 840 1 845 1 850 1 855 1 860 1 865 1 870 1875 1 8 80 1 885 1 890 1 895 1900 1 905 1910 1915 1920 1925 1 9 30 '19 3 5 1940 1945 1 950 1955 1 960 1965 1 9 70 1975 1 9 80 1985
2034 2039 2044 2049 2054 2059 2064 2069 2074 2079 2084 2089 2094 2099 2 1 04 2 1 09 2114 2119 2 1 24 2129 2134 2 1 39 2144 2149 2154 2 1 59 2 1 64 2 1 69 2174 2 1 79 2184 2 1 89 2194 2199 2204 2209 2214 2219 2224 2229 2234 2239 2244 2249 2254 2259 2264 2269 2274 2279 2284 2289 2294 2299 2304
1 990 1995 2000 2005 2010 201 5 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060 2065 2070 2075 2080 2085 2090 2095 2 100 2 105 2 1 10 2115 2 1 20 2125 2 1 30 2135 2 1 40 2 1 45 2 1 50 2 1 55 2 1 60 2 165 2 1 70 2175 2 1 80 2 1 85 2 1 90 2 1 95 2 200 2 205 2 2 10 2215 2 220 2225 2 2 30 2235 2 240 2245 2250 2255 2260
2 309 2314 2319 2324 2329 2334 2 339 2 344 2349 2354 2359 2 3 64 2 369 2374 2379 2384 2 389 2394 2399 2404 2 4 09 2414 2419 2424 2429 2 4 34 2439 2444 2449 2454 2459 2464 2469 2474 2479 2484 2489 2494 2499 2 5 04 2509 2514 2519 2 5 24 2529 2534 2 539 2544 2549 2554 2559 2564 2569 2574 2579
1 00 2265 2 270 2275 2 2 80 2285 2 290 2295 2 300 2 305 2310 2315 2 320 2 32 5 2 3 30 2 3 35 2 340 2 345 2 350 2 355 2 3 60 2 365 2 3 70 2 3 75 2 3 80 2 385 2 390 2 395 2400 2 405 2 4.10 2415 2420 2425 2 4 30 2435 2440 2 445 2 450 2455 2460 2 46 5 2470 2475 2480 2485 2490 2495 2500 2 505 2510 2515 2 5 20 2525 2 5 30
2584 2589 2594 2599 2604 2609 2614 2619 2624 2629 2634 2639 2644 2649 2654 2659 2664 2669 2674 2679 2684 2689 2694 2699 2 704 2 7 09 2714 2719 2 724 2 729 2 7 34 2 7 39 2744 2749 2 7 54 2 7 59 2 7 64 2 7 69 2774 2779 2784 2 789 2 794 2799 2804 2809 2814 2819 2824 2829 2834 2839 2844 2849
2 5 35 2 5 40 2545 2550 2555 2 5 60 2565 2 5 70 2575 2580 2585 2590 2595 2600 2605 2610 26 1 5 2620 2625 2 6 30 2635 2640 2645 2650 2655 2660 2665 2670 2675 2680 2685 2690 2695 2700 2 705 2710 2715 2 7 20 2725 2 7 30 2 73 5 2 740 2 745 2 750 2755 2760 2 765 2 770 2 77 5 2 780 2 785 2790 2795 2800
2854 2859 2864 2869 2874 2879 2884 2889 2894 2899 2904 2909 2914 2919 2924 2929 2934 2939 2944 2949 2954 2959 2964 2969 2974 2979 2984 2989 2994 2999 3004 3009 301 4 3019 3024 3029 3034 3039 3044 3049 3054 3059 3064 3069 3074 3079 3084 3089 3094 3099 3 1 04 31 09 3114 3119
2 805 2810 2815 2820 2825 2830 2835 2840 2845 2 850 2855 2860 2865 2870 2875 2880 2885 2890 2895 2900 2905 2910 29 1 5 2920 2925 2930 2935 2940 2945 2950 2955 2960 2965 29 70 2975 2980 2985 2990 2995 3000 3005 3010 301 5 3020 3025 3030 3035 3040 3045 3050 3055 3060 3065 3070
3 1 24 3 1 29 3134 3 1 39 3144 3149 3154 3 1 59 31 64 31 69 3174 31 79 3 1 84 3 1 89 3194 3199 3204 3209 3214 3119 3224 3229 3234 3239 3244 3249 3254 3259 3264 3269 3274 3279 3284 3289 3294 3299 3304 3309 331 4 3319 3324 3329 3334 3339 3344 3349 3354 3359 3364 3369 3374 3 3 79 3384 3389
101 3075 3080 3085 3090 3095 3 1 00 3 105 3110 3115 3 1 20 3 1 25 3 1 30 3 1 35 3 1 40 3145 3 1 50 3155 3 1 60 3 1 65 3 1 70 3 1 75 3 1 80 3 1 85 3 1 90 3195 3200 3205 3210 3215 32 20 3225 3 2 30 3235 3 240 3245 3 250 3255 3 260 3 265 3 270 3275 3280 3285 3290 3295 3 300 3305 3310 3315 3 320 3325 3 330 3335 3340
3394 3399 3404 34C9 3414 3419 3424 3429 3434 3439 3444 3449 3454 3459 3464 3469 34?4 34?9 3484 3489 3494 3499 3504 3509 3514 35 1 9 3524 3529 3534 3539 3544 3549 3554 3559 3564 3569 35?4 3 5 ?9 3584 3589 3594 3599 3604 3609 3614 3619 3624 3629 3634 3639 3644 3649 3654 3659
3 345 3 350 3355 3360 3365 3 370 3375 3380 3 385 3390 3395 3400 3405 3410 3415 3420 3425 3430 3435 3440 3445 3450 3455 3460 3465 3470 3475 3480 3485 3490 3495 3500 3505 3510 3515 3 5 20 3525 3530 3535 3 540 3545 3550 3555 3560 3565 3 570 3575 3580 3585 3590 3595 3600 3605 3610
3664 3669 3 6 ?4 36?9 3684 3689 3694 3699 3?04 3?09 3?14 3?19 3?24 3?29 3?34 3?39 3?44 3?49 3?54 3?59 3?64 3?69 3??4 3 ? ?9 3?84 3?89 3?94 3?99 3804 3809 381 4 3819 3824 3829 3834 3839 3844 3849 3854 3859 3864 3869 38?4 38?9 3884 3889 3894 3899 3904 3909 39 1 4 39 1 9 3924 3929
36 1 5 3620 3625 3630 3635 3640 3645 3650 3655 3660 3665 3670 3675 3680 3685 3690 3695 3700 3705 3710 3715 3 7 20 3725 3730 3735 3740 3745 3750 3755 3760 3765 3770 3775 3 7 80 3785 3 790 3795 3800 3805 3810 3815 3 820 3825 3 830 3835 3840 3845 3850 3855 3860 3865 3870 3 87 5 3880
39 34 3939 39 44 3949 39 54 3959 3964 3969 39?4 39 ?9 39 84 3989 3994 3999 4004 4009 4014 401 9 4024 4029 4034 4039 4044 4049 4054 4059 4064 4069 40?4 40?9 4084 4089 4094 4099 4 1 04 4 1 09 4114 4119 4124 4 1 29 4 1 34 4 1 39 4144 4149 4 1 54 4 1 59 4 1 64 4 1 69 4 1 ?4 41 ?9 4184 4189 4194 4 1 99
1 02 3885 3890 3895 3900 3905 39 10 39 1 5 3920 3925 3930 3935 3940 3945 3950 3955 3960 3965 3970 3975 3980 3985 3990 3995 4000 4005 4010 401 5 4020 4025 4030 4035 3040 4045 4050 4055 4060 4065 4070 4075 4080 4085 4090 4095 4 1 00 4 1 05 4110 4115 4 1 20 4 1 25 4 1 30 4135 4 1 40 4 1 45 4 1 50 4 1 55
4204 4209 4214 4219 4224 4229 4234 4239 4244 4249 4254 4259 4 2 64 4269 4274 4279 4284 4289 4294 4299 4304 4309 4314 4319 4 324 4329 4334 4339 4344 4349 4 3 54 4359 4 3 64 4 3 69 4374 4379 4384 4389 4394 4399 4404 4409 4414 4419 4424 4429 4434 4439 4444 4449 4454 4459 4 4 64 4469 4474
4 1 60 4165 4 1 70 4175 4 1 80 4185 4 1 90 4195 4200 4205 4210 42 1 5 4 220 4225 4230 4235 4240 4245 4 2 50 4255 4260 4265 4 2 70 4275 4280 4285 4290 4295 4300 4305 4310 4315 4320 4325 4330 4335 4340 4345 4 3 50 4355 4360 4365 4 3 70 4375 4380 4385 4390 4395 4400 4405 4410 44 1 5 4420 4425 4430
4479 4484 4489 4494 4499 4504 4 509 4514 4519 4524 4529 4534 4539 4544 4549 4554 4559 4564 4 5 69 4574 4 5 79 4584 4589 4594 4599 4604 4 609 4614 4619 4624 4629 4634 4639 4644 4649 4654 4659 4664 4669 4674 4 6 79 4684 4689 4694 4699 4 704 4709 4714 4719 4724 4 7 29 4 7 34 4 739 4744 4749
4435 4440 4445 4450 4455 4460 4465 4470 4475 4480 4485 4490 449 5 4500 4505 4510 45 1 5 4520 4525 4530 4535 4540 4545 4550 4555 4560 4565 4 5 70 4575 4580 4585 4590 4595 4600 4605 4610 46 1 5 4620 4625 4630 4635 4640 4645 4650 4655 4660 4665 4670 46 7 5 4680 4685 4690 4695 4700 4705
4 754 4 7 59 4 7 64 4 7 69 4774 4 7 79 4 784 4789 4794 4 799 4804 4809 4814 4819 4824 4829 4834 4839 4844 4849 4854 4859 4864 4869 4874 4879 4884 4889 4894 4899 4904 4909 4914 4919 4924 4929 4934 4939 4944 4949 4954 4959 4964 4969 4974 4979 4984 4989 4994 4999 5004 5009 5014 5019 5024
103 4710 4715 4720 4725 4730 4735 4740 4745 4 7 50 4755 4760 4765 4770 4775 4 7 80 4785 4790 4795 4800 4805 4810 48 1 5 4820 4825 4830 4835 4840 4845 4850 4855 4860 4865 4870 4875 4880 4 885 4890 4895 4900 4905 49 10 49 1 5 4920 4925 4930 4935 4940 4945 4950 4955 4960 4965
5029 5034 5039 5044 5049 5054 5059 5064 5069 5074 5079 5084 5089 5094 5099 5 1 04 5 1 09 5114 5119 5124 5 1 29 5 1 34 5 1 39 5 1 44 5 1 49 5 1 54 5 1 59 5 1 64 5 1 69 51 74 5 1 79 5 1 84 5 1 89 5194 5 1 99 5204 5209 5214 5219 5224 5229 5234 5239 5244 5249 5254 5259 5264 5269 5274 5279 5284
4970 49 7 5 4980 4985 4990 4995 5000 5005 5010 501 5 5020 502 5 5030 5035 5040 5045 5050 5055 5060 5065 5070 507 5 5080 5085 5090 5095 5 100 5 105 5 1 10 5 1 15 5 1 20 5 1 25 5 1 30 5135 5 1 40 5 1 45 5 1 50 5 1 55 5 1 60 5165 5 1 70 5 175 5 1 80 5 1 85 5 1 90 5195 5200 5 205 52 10 5215 5 2 20 5 2 25
5289 5294 5299 5304 5309 5314 5319 5324 5329 5334 5339 5344 5349 5354 5359 5364 5369 5 3 74 5379 5384 5389 5394 5399 5404 5409 5414 5419 5424 5429 5434 5439 5444 5449 5454 5459 5464 5469 5474 5479 5484 5489 5494 5499 5504 5509 5514 5519 5524 5529 5534 5539 5544
5 2 30 5235 5 2 40 5245 5250 5255 5 260 5265 5270 5275 5 2 80 5 2 85 5 290 5295 5300 5 305 5310 5315 5 3 20 5325 5330 5335 5 340 5345 5 3 50 5355 5 360 5365 5370 5375 5 3 80 5 3 85 5 390 5 395 5400 5405 5410 5415 5 420 5425 5430 5435 5440 5445 5450 5455 5460 5465 5470 5475 5480 5485
5549 5554 5559 5564 5569 5574 5579 5584 5589 5594 5599 5604 5609 5614 5619 5624 5629 5634 5639 5644 5649 5654 5659 5664 5669 5674 5 6 79 5684 5689 5694 5699 5 7 04 5 7 09 5714 5719 5724 5 7 29 5 7 34 5739 5 744 5 74 9 5 7 54 5759 5864 5 7 69 5 7 74 5 7 79 5 7 84 5 7 89 5 79 4 5 799 5804
1 04 5490 5 495 5 500 5505 5510 5515 5520 5525 5 530 5535 5540 5545 5550 5555 5 560 5 565 5570 5575 5580 5585 5 590 5595 5600 5605 5610 56 1 5 5620 5625 5630 5635 5640 5645 5650 5655 5660 5665 5670 5675 5680 5685 5690 5695 5700 5705 5 7 10 5715 5720 5725 5730 5735 5740 5745 5750 5755 15
5 809 5814 5819 4824 5829 5834 5839 5844 5849 5854 5859 5864 5869 58?4 58?9 5884 5889 5894 5899 5904 5909 5914 5919 5924 5929 5934 5939 5944 5949 5954 5959 5964 5969 59?4 59?9 5984 5989 5994 5999 15
6008 6013 6018 6023 6028 6033 6038 6043 6048 6053 6058 6063 6068 60?3
5760 5765 5770 5775 5780 5785 5790 5795 5800 5805 5810 5815 5820 5825 5 830 5835 5840 5845 5850 5855 5860 5865 5870 5875 5880 5 885 5890 5 895 5900 5905 5910 5915 5920 5925 5930 5935 5940 5945 5950 5955 5960 5965 5970 5975 5970 5985 5990 5995 6000 6005 6010 6015 6020 6025
60?8 6083 6088 6093 6098 6 1 03 6108 6113 6118 6123 6128 6133 6138 6143 6148 6153 6158 6 1 63 6 1 68 61?3 61 ?8 6183 6 1 88 6193 6198 6203 6208 6213 6218 6223 6228 6233 6238 6243 6248 6253 6258 6263 6268 62?3 62?8 6283 6288 6293 6298 6303 6308 6313 6318 6323 6328 6333 6338 6343
Vers 5685 fehlt in v . Vls . Ausgabe
6030 603 5 6040 6045 6050 6055 6060 6065 6070 6075 6080 6085 6090 6095 6 1 00 6 105 6 1 10 6115 6 1 20 6125 6 1 30 6135 6 1 40 6 1 45 6 1 50 6155 6 1 60 6 165 6 1 70 6175 6 1 80 6 1 85 6 190 6 19 5 6200 6205 6210 62 1 5 6220 6225 6 2 30 6235 6 2 40 6245 6 2 50 6255 6 2 60 6265 6270 6275 6 2 80 6 2 85 6290 6295
6348 6353 6358 6363 6368 63?3 63 ?8 6383 6388 6393 6398 6403 6408 64 1 3 64 1 8 6423 6428 6433 6438 6443 6448 6453 6458 6463 6468 64 ? 3 64?8 6483 6488 6493 6498 6503 6508 6513 6518 6523 6528 6533 6538 6543 6548 6553 6558 6563 6568 65?3 65?8 6583 6588 6593 6598 6603 6608 6613
1 05 6 300 6 305 6 3 10 6315 6 3 20 6325 6330 6335 6 340 6345 6 3 50 6355 6 360 6365 6370 6375 6 380 6385 6390 6 395 6400 6405 6410 6415 6420 6225 6430 6435 6440 6445 6450 6455 6460 6465 6470 6475 6480 6485 6490 6495 6500 6 505 6510 6515 6 520 6525 6 530 6535 6 540 6545 6550 6555 6560 6 56 5
6618 6623 6628 6633 6638 6643 6648 6653 6658 6663 6668 6673 6678 6683 6688 6693 6698 6703 6708 6713 6718 6723 6728 6733 6738 6743 6748 6753 6758 6763 6768 6773 6778 6783 6788 6793 6798 6803 6808 6813 6818 6823 6828 6833
6 838 6 84 3 6848 6853 6858 6863 6868 6 8 73 6 8 78 6883
6570 6575 6 5 80 6 585 6 590 6595 6600 6605 6610 6615 6620 6625 6630 6635 6640 6645 6650 6655 6660 6665 6670 6675 6680 6685 6690 6695 6700 6705 6710 6715 6 7 20 6725 6730 6735 6740 6745 6750 6755 6760 6765 6 7 70 6775 6 7 80 6 7 85 6790 6795 6 800 6805 6810 6815 6 820 6825 6830 6835
6888 6893 6898 6903 6908 6913 69 1 8 6923 6928 6933 6938 6943 6948 6953 695 8 6963 6968 6 9 73 69 78 6983 6988 6993 6998 7003 7008 701 3 701 8 7023 7028 7033 7038 7043 7048 7053 7058 706 3 7068 7073 7078 7083 7088 7093 709 8 7103 7108 71 1 3 71 1 8 7123 7128 7133 7138 7143 7148 7153
6 8 40 6845 6850 6855 6860 6865 6870 6875 6880 6885 6890 6895 6900 6905 6910 69 1 5 6920 6925 6930 6935 6940 6945 6950 6955 6960 6965 6970 6975 6980 6985 699o 6995 7000 7005 7010 701 5 7020 7025 7030 703 5 7040 7045 7050 7055 7060 7065 7070 7075 7080 7085 7090 7095 7 1 00 7 105
7158 7163 7168 7 1 73 7 1 78 71 83 7 1 88 7193 7198 7203 7208 72 1 3 72 1 8 7223 7228 7233 7238 7243 7248 7253 7258 7263 726 8 72 73 7278 7283 7288 7293 7298 7303 7308 73 1 3 73 1 8 7323 7328 7333 7338 7343 7348 735 3 735 8 7363 736 8 73 73 73 78 7383 7388 7393 7398 7403 7408 74 1 3 74 1 8 7423
1 06 7 1 10 7115 7 1 20 7 1 25 7 1 30 7 1 35 7 1 40 7 1 45 7 1 50 7 1 55 7 1 60 7165 7 1 70 7175 7 1 80 7 1 85 7 1 90 7195 7200 7 205 7210 7215 7 220 7225 7 2 30 7235 7 2 40 7245 7 250 7255 7 260 7265 7 270 7275 7280 7 285 7290 7295 7 300 7305 7310 7315 7 320 7325 7 330 7335 7 340 7345 7 350 7355 7 360 7365 7370 7375 7 3 80
7428 7433 7438 7443 7448 7453 745 8 7463 746 8 74 73 74 78 7483 74 88 7493 7498 7503 7508 75 1 3 75 1 8 7523 7528 7533 7538 7543 7548 7553 7558 7563 75 6 8 75 73 7578 7583 7588 7593 75 9 8 7603 7608 76 1 3 76 1 8 7623 7628 7633 76 3 8 7643 764 8 7653 765 8 7663 76 6 8 76 73 76 78 7683 7688 7693 7698
7385 7 3 90 7395 7400 7405 7410 7415 7420 7425 7 4 30 7435 7440 7 445 7450 7455 7460 7465 7470 7475 7480 7485 7490 7495 7500 7505 7510 7515 752C 7525 7 5 30 7535 7 5 40 7545 7 5 50 7555 7 560 7565 7 5 70 7575 7 5 80 7585 7590 7595 7600 7605 7610 76 1 5 7620 7625 7630 7635 7640 7645 7650 7655
7 703 7708 771 3 771 8 7723 7728 7733 7738 7743 7748 7753 7 75 8 7763 7768 7 7 73 7 7 78 7783 7788 7793 7798 7803 7808 78 1 3 78 1 8 7823 7828 7833 7838 7843 7848 7853 7858 7863 786 8 7873 7878 7883 7888 7893 7898 7903 7908 79 1 3 7':/ 1 8 7923 7928 7933 7938 7943 7948 7953 7958 7963 796 8 79 73
7660 7665 7670 7675 7680 7685 7690 7695 7700 7 705 7710 7715 7 7 20 7725 7 7 30 7735 7740 7 745 7 7 50 7755 7760 7765 7 770 7775 7 7 80 7785 7790 7795 7800 7805 7810 7815 7820 7825 7830 7835 7840 7845 7850 7855 7860 7865 7870 7875 7880 7885 7890 7895 7900 7905 7910 79 1 5 7920 7925 79 30
79 78 7983 7988 7993 799 8 8003 8008 801 3 801 8 8023 802 8 8033 8038 8043 804 8 8053 8058 8063 806 8 8073 8078 8083 8088 8093 8098 8 1 03 8 1 08 8113 8118 8123 8128 8133 81 38 8143 8148 8 1 53 8158 8163 8168 81 73 81 78 8 1 83 8 1 88 8193 8198 8203 8208 82 1 3 82 1 8 8223 8228 8233 8238 8243 8248
1 07 7935 7940 7945 7950 7955 7960 7965 7970 7975 7 9 80 7985 7990 7995 8000 8005 801 0 801 5 8020 802 5 8030 803 5 3040 8045 8050 8055 8060 8065 8070 8075 8080 8085 8090 8095 8 100 8 105 8 1 10 8115 8 1 20 8125 8 1 30 8135 8 1 40 8145 8 1 50 8155 8 1 60 8 165 8 1 70 8175 8 1 80
16
8253 825 8 8263 826 8 8273 82 78 8283 8288 8293 8298 8303 8308 83 1 3 83 1 8 8323 8328 8333 8338 8343 8348 8353 8358 83 63 8368 83 73 83 78 8383 8388 8393 83 9 8 8403 8408 84 1 3 84 1 8 8423 8428 8436 844 1 8446 8451 8456 846 1 84 6 6 8471 8 4 76 8481 8486 8491 8496
16
8 1 85 8 1 90 8195 8200 8205 8210 82 1 5 8220 8225 82 30 82 3 5 8240 8245 8250 8255 8260 8265 82 70 82 7 5 8 2 80 8285 8290 8295 8300 8305 8310 83 1 5 8320 8325 82 30 8335 8340 8345 8350 8355 8360 8365 8370 8375 8380 8385 8390 8395 8400 8405 84 10 8415 8420 8425 8430
8501 8506 85 1 1 85 1 6 852 1 8526 853 1 8536 854 1 8546 855 1 8556 8561 85 6 6 85 71 85 76 8581 8586 859 1 8596 8601 8606 86 1 1 86 1 6 862 1 8626 863 1 8636 864 1 8646 8651 8656 866 1 8666 86 71 86 76 8681 8686 869 1 8696 8701 8 706 871 1 8716 8 72 1 8 726 8731 8 736 8741 8 74 6
I n v . Vls . Ausgabe fehlen die Verse 8 1 1 5/6 .
8435 8440 8445 8450 8455 8460 8465 8470 847 5 8480 8485 8490 849 5 8500 8505 8510 85 1 5 8520 8525 8530 8535 8540 8545 8550 8555 8560 8565 8 5 70 8575 8580 8585 8590 8595 8600 8605 86 10 86 1 5 8620 8625 8630 863 5 8640 8645 8650 8655 8660 8665 8670. 867 5 8680
8 75 1 8 75 6 8 76 1 8 76 6 8 77 1 8 7 76 8 78 1 8 786 8 79 1 8 796 8801 8806 881 1 8816 8821 8826 8831 8836 884 1 8846 885 1 8856 8861 8866 8871 8 8 76 8881 8886 889 1 8896 8901 8906 89 1 1 89 1 6 892 1 8926 893 1 8936 8941 8946 895 1 8956 8961 8966 8971 89 76 8981 8986 8991 8996
1 08 8685 8690 8695 8700 8705 87 10 8715 8720 8725 8730 8735 8740 8745 8 7 50 8755 8760 8765 8770 8775 8780 8785 8790 8795 8800 8805 8810 8815 8820 8825 8830 8835 8840 8845 8850 8855 8860 8865 8870 8875 8880 8885 8890 8895 8900 8905 8910 89 1 5 8920 8925 8930 8935 8940 8945 8950 8955
9001 9006 901 1 901 6 9021 9026 9031 9036 904 1 9046 905 1 9056 9061 9066 9071 9076 9081 9086 9091 9096 9 1 01 9 1 06 91 1 1 9116 9121 9 1 26 9131 9 1 36 9141 9 1 46 9151 9 1 56 9161 9 1 66 9 1 71 9 1 76 9 1 81 9 1 86 9 1 <J1 9 1 96 9201 9206 92 1 1 92 1 6 922 1 9226 923 1 9236 924 1 9246 925 1 9256 9261 9266 9271
8960 8965 8970 8975 8980 8985 8990 8995 9000 9005 9010 901 5 9020 902 5 9030 9035 9040 9045 9050 9055 9060 9065 9070 9075 9080 9085 9090 9095 9 100 9 105 9 1 10 9115 9 1 20 9125 9 1 30 9135 9 1 40 9 1 45 9 1 50 9 1 55 9 160 9 16 5 9 1 70 9175 9 1 80 9 1 85 9 1 90 9 1 95 9200 9205 9210 92 1 5 9220 9225 9 2 30
92 76 92 8 1 9286 929 1 9296 9301 9306 93 1 1 9316 9321 9326 9331 9336 934 1 9346 935 1 9356 9361 9366 9371 9 3 76 9381 9 3 86 9391 9396 9401 9406 94 1 1 94 1 6 9421 9426 9431 9436 9441 9446 94 5 1 9456 94 6 1 9466 9471 9 4 76 9481 9486 9491 9496 9501 9506 95 1 1 9516 952 1 9526 95 3 1 9536 95 4 1 9546
9235 9240 9245 9 2 50 9255 9 2 60 9265 9 2 70 9275 9 2 80 9 2 85 9290 9295 9 300 9305 9310 9315 9 320 9325 9330 9335 9 340 9345 9 350 9355 9360 9365 9370 9375 9 3 80 9385 9390 9395 9400 9405 9410 94 1 5 9 420 9425 9430 9435 9440 9445 9450 9455 9460 9465 9470 9475 9480 9485 9490 9495 9500 9505
955 1 9556 9561 9566 95 71 95 76 9581 9 5 86 9591 9596 9601 9606 961 1 96 1 6 9621 9626 9631 9636 964 1 9646 9651 9656 9661 9666 9 6 71 9 6 76 9681 9686 9691 9696 9 701 9 706 9 71 1 9716 9 72 1 9 726 9 83 1 9 73 6 9 74 1 9 74 6 9 75 1 9 75 6 9 76 1 9 76 6 9 7 71 9 7 76 9 78 1 9 786 9 79 1 9 796 9 801 9 806 9811 981 6 9 82 1
1 09 9510 9515 9520 9525 9530 9535 9 5 40 9545 9550 9555 9560 9565 9570 9575 9 5 80 9585 9590 9595 9600 9605 96 10 96 1 5 9620 9625 9 6 30 9635 9640 9645 9650 9655 9660 9665 9 6 70 9675 9680 9 6 85 9690 9695 9 700 9 705 9710
9 826 9 83 1 9836 9841 9 84 6 9851 9 85 6 9 86 1 9 86 6 9 8 71 9 8 76 9881 9 886 9 89 1 9 896 9901 9906 99 1 1 9916 9921 9926 9931 9936 994 1 9946 995 1 9956 9961 9966 9971 9 9 76 9981 9 9 86 9991 9996 1 0001 1 0006 1001 1 1 00 1 6 1 002 1 1 0026
9715 9720 9725 9 7 30 9735 9740 9745 9 7 50 9755 9760 9765 9 7 70 9775 9 7 80 9785 9790 9795 9800 9 805 9810 9815 9 820 9825 9 830 9835 9 840 9 845 9 850 9855 9860 9865 9870 9 875 9880 9885 9890 9895 9900 9905 99 10 99 1 5
1 0031 1 0036 10041 1 0046 1 005 1 1 0056 1 0061 10066 10071 1 0076 10081 1 0086 1 009 1 1 0096 1 01 01 1 0 1 06 1 01 1 1 101 1 6 10121 1 0126 1 01 3 1 10136 10141 1 01 4 6 101 5 1 10156 1 01 6 1 10166 101 71 1 01 76 10181 1 01 86 10191 10196 10201 1 0206 1 02 1 1 1 02 1 6 1 022 1 10226 1023 1
9920 9925 9930 9935 9940 9945 9950 9955 9960 9965 9970 9975 9980 9985 9990 9995 10000 10005 10010 100 1 5 1 0020 1002 5 1 0030 1 0035 10040 1 0045 10050 10055 10060 10065 1 0070 1007 5 10080 10085 10090
1 0236 1 024 1 1 0246 1 02 5 1 1 0256 1 02 6 1 1 0266 102 71 1 02 76 1 02 8 1 1 02 86 1 02 9 1 1 0296 1 0301 1 0306 1 03 1 1 1 03 1 6 1032 1 1 0326 1 03 3 1 1 0336 1 034 1 1 0346 1 03 5 1 1 0356 1 03 6 1 1 0366 1 03 71 1 03 76 1 03 8 1 1 03 86 1039 1 10396 1 0401 10406
6 . 6 Verse , die s i ch über mehrere Z e i len der Hands chr i ft ers trecken , wurden der handschriftlichen Überlie ferung entsprechend abgedruckt . Die in der Hands chr i ft vorhandenen Initi alen und Lombarden werden im Abdruck ihrer Größe entsprechend wiede rgegeben . Die Kapite lüberschri ften , die im Kodex durch größere S chri ftzüge und mit roter Tinte ge s chrieben hervortreten ,
1 10
werden im Abdruck durch einen zusät z l i chen Zwis chenraum hervorgehoben . Rechts davon wird in e ckigen Klammern j e wei ls die Kapite lnummer i n römis cher Z äh lung hinzugefügt 1 7 Links vom Text und in eckigen Klammern be finden s i ch die Angaben zur Seite b zw . Spalte der handschriftlichen Uberlieferung. 6 . 7 Dem Abdruck folgt e in fortlaufender Kommentar in der Form eines textkritis chen Apparates . Dort werden die Be sonderheiten der hands chri ft l i chen Oberlie ferung wie Til gungen ( Rasur , Streichun g , Expungierung) , nachträgli che Hin z ufügungen durch den Kopisten u . ä . , die im Abdruck be rücksi chti gt wurden , s owie Textverl uste besprochen . Eben falls werden dort Abweichungen gegenüber Verdams Edition des ersten müns terschen Fragments aufgeführt . Daß ent sprechend van Vlotens Varianten nicht in den Anmerkungen zur Steinfurter Hands chri ft berücks ichti gt werden konnten , geht aus dem Abs chnitt 2 . (Kritik an van Vlotens Ausgabe ) hervo r . Die hier behande lten Punkte z ur Gestaltung der Edition der beiden Werke Jacobs van Maer lant ge lten mutatis mutandis für den Abdruck der unter 8 . (Anhang) beige fügten Texte .
17
Zur Nummerierung der Kapitelüberschriften vgl . oben 3 . 1 ( Handschri ftenbeschreibungen , Steinfurter Handschri ft) .
7 .
TE XT
112
Verzeichnis der Kapi te lübers chri ften [ Prolog ]
115
[IJ
Waer vmbe vnse here wart geboren
1 16
[ II J
Wo Jud:s Jhes urn verkoffte
1 20
[ III ]
Wo god gecrucet wart Vnde wo he de helle tobrack
123
[ IV ]
Wo god gewroken wart van tytus Vnde van vaspasi anßs
1 32
[ V]
[ fehlt ]
[ VI ]
Van moyses j vnde van der yde ler s tat De tuschen j osep vnde brone was
1 38
[ VI I ]
Van broene · vnde van synen • xii · zonen vnde wat dar aff komen zal
1 45
[ VI I I ]
Van den riken vis che r · vnde vanden grale · waer dat he quam
155
[ IX ]
Hi j r begint dat boek van me rli j ne Vnde wo de dußele benyden Dat god de helle tobrack Vnde syne vrent daer v� ver lo zede
161
[X]
Wo de duue le alle vergaderden Vnde koren enen procurere
163
[ XI ]
Wo onse vrouwe wart eyn vorsprake Van al cri s tenheit kegen den vi ant
1 70
1 13
[ XI I ]
Wo gerechtiche i t · vnde waerheit Degedingeden tegen ontfarmi che i t vnde vrede
1 83
[ XI I I ]
Wo de duuele vis ierden wo ze eynen man mochten maken
1 89
[ XI V ]
Wo merli j n gewonnen wart Vnde dar na wo he geboren wart
203
[ XV ]
Wo merli j ns moder vor geri chte quarn Vnde wo ze merli jn qui j t makede
216
[ XVI ]
Wo vtegier koninck wolde werden Vnde hier begint dat derde boe ck
250
[ XVII ]
Wo vteger eynen to�n dede maken Vnde wo men merlijne i voer zoken
258
[ XVI I I ]
Wo merli j n vtegier zegede waer b i j s i j n torn vol · vnde van den roden draken l vnde van den wi tten draken
273
[ XI X ]
Hi j r begint dar derde boeck · wo pandragon vnde vter me rli j ne doen zoken
284
[ XX ]
Wo merlijn des koninges rae t wart Vnde wo ene een ri tte r verraden wolde
306
[ XXI ]
Wo de sennes weder in dat l ant quernen Vnde pandragoens doet
315
[ XXI I ]
Wo vter koninch wart vnde wo De zi ttene van der tafe lronde gemaket worden
32 2
114
[ XXIII ]
Wo de koninch vter pandragoen Des hertogen wi j ff rnynde van tintanie l · vnde den koninch artur dar an wan
338
[ XXIV ]
Wo de koninch vter versoende Vnde ygeernen to eynen wiue narn
36 4
[ XXV ]
Wo artur j do he geboren wart Merli j ne gegeuen was Vnde van keyen
376
[ XXVI ]
Van den sennen · vnde van des koninch Vter pandragoens doet
3 85
[ XXVI I ]
Van den s teyne dar dat zweert ynne s tack Vnde wo de koninch artur to korringe Wart gekoren
396
115
10
15
20
25
30
lle de gene de des s e tale Horen wi llen vanden gra le Wannen dat he e irsten quam Als i ck inden wal s ehe ve rnam So z al i ckt di chten in dues che woert · Jck en zalt ni cht laten dorch er voe rt De benyden mi jn gedi chte Wante doch alle quade wich te To der doghet tragen altoes ni j t H i j r vmme so wil i ch i n aller ti j t Dat doen dat s e mi j benyden Dus solen se ve le de myn verb liden Alze se van mi j dan horen tale Des s e h i s torie van den grale Di chte i ck to e ren hern alabre chte Den heer van vorne wal myt re chte Want h6ge lude myt hoger h i s torie Mani chfolden zulen er glorie Vnde korten dar mede er ti j t Jck wi lle dat gi j des zeker z i j t Dat ick de historie ve le vals ch Ge vonden hebbe in dat walsch Dar ze van gode onsen heren sprak Dat ene dat vol ck van rome wrack Dar vmbe merket desse z ake Eyn dichte van onses heren wrake Les tmen dat is wi j de bekannt Vnde makede eyn pape in vlanderlant Dat s aget dat boeck in z i j n beginne Mer i ck wene in mynen s inne Dat pape dat nicht en dichte Want men mochte nicht ge s criuen l i chte We vul l i ch dat gelogen z i j Vnde dat zal i ck i v prouen wae r b i j
1 16 35
4o
45
So
Jn der historie d e komet hij r naer Vnde nv biddick iv dat is waer Jacob de coster van merlant Den gij to voren hebbet bekant Jn des koninges Allexanders Jeesten Dat gij bidden dat he volleesten Moete dat he heuet begonnen Vnde he den ghenen moete onnen Jn des ere he d i t began Dat he moete werden al zulck ein man Dat d e s al dat volck vnde onse heer Moete • hebben loff vnde eer Vnde wij myt em moeten komen Jn de ere de men genomen Noch gescriuen nicht en mach Daert sonder nacht is altoes dach Waer vmbe vnse here wart geboren Eyde vrouwen vnde man De oren zin zetten dar an Dat ze de waerheit wi llen weten Vnde prouen dat god de propheten H i j r in eertrike vor sende De vor s egededen myt genende Vnses heren komst in eertrike Jn den tij den sekerlike Dar wij nv hij r aff tellen S o voer d a t volck al t o der hel len Alle propheten vnde patriarchen H i j r an moghe wij a l le merken Dat de duuel e alle twaren Wanden hebben wal geuaren Dat ze den menschen hadden bedrogen Mer de gueden mochten em verhegen Want ze onses heren komst ontbeiden Vnsen heren ontfarmede er drofheiden
B 55
6o
65
[ IJ
117 7o
[ va
1
75 ]
8o
85
9o
95
1 oo
Vnde quam in dit arme el lende An marien de nf man en kende Ontfenck he menschelike dedane Grote mynne legede he dar ane Omme to verlo zene den sonder S o nam h e a n s ich vleesch an e r Sine dochter wart z i j n moder Aldus wart he vnse broder Oat was recht want dat eirste wij ff Makede den menschen keytij ff H i j r vmbe moste bij den wiÜe Oe mensche weder werden to liue Verstaet wal dat god heuet gesent Tot vns z i j n enige kint oat hebbe wij dicke wal ge verescht Maria bij den hilgen gheist Ontfenck ene mit hillicheiden Aldus ros tede binnen oren leden Alle gader de driuoldicheit Oat i s eyne vul makede godheit Aldus wart geboren van marien Oe godes sone des mote wij l ien sonder smitte vnde sunder z onde Wart he mensche als he wal konde Oat was harde grote oetmo� oat he storten wolde z i j n blo� Vmbe dat hant gewerck z i j ns vader So wart de driuoldicheit alle gader He makede adame den eirsten man Oe bij des duuel s rade began Oat he de eerdesche sonde dede Vnde bij euen rade oek mede Vnde do ze zonde hadden gedaen Quam em to ene lust van vle� che sab Vnde worden van groten goede
118 Geworpen in de armode Jn dit arme kranke leu�n Dar groet geslechte aff i s geblelien Vnde wat van em wart geboren Voer to der hel le l vnde wart verlo�n To der tij t dat godes sone quam 1 1o Vnde he z i j n hantgewercke an nam Vte luc i fers quaden gewelt Als ons dat ewangeli&m telt IVart he to betlehem geboeren Dat e ffrata heet dar to voren 115 Van marien z i j nre moder Hij r aff i s de historie te vroder Dw w� der ewangel i a spreket Hij r vmbe ist dat hiet gebreket Onse here wanderde achter l ande twaren 1 2o Vnde was to z inen dertich iaren Ge dopet h i j r in eertrike Jn der j ordane geweldelike Van s unte j ohanne babtisten Aldus wart onse here een cristen 1 25 Dat a l l e de em doepen deden Jn de ere der driÜoldicheden Vnde em dan hoeden walden van zonden Dat ze den duuele weren ontfonden � Desse macht gaff god den clerken 1 3o De mester z in der hilgen kerken Aldus dwoech he adames sonden Vnde dus verloes to den standen Lucif er al z i j n gewelt Dar he den menschen mede helt En weer o f f he zonde dade 1 35 Vnde god de altoes z ine genade To den menschen keert tot al len standen Want he geheerne valt in sonden l oS
[ 1 vb ]
1 19
So heuet he een ander dope geset Op dat he in sonden nicht ne let Mer he ga to bij chten ghereet Vnde do dat em z i j n preester heet Dus mach he in dessen ertrike Ge winnen wal dat hemelrike 1 4 5 � Oek is dat kunt em allen sonder waen Oe de ewangelien nv verstaen Do ihesus crist ginck achter l ande Dat de van rome gengen in hande Al to male de werlt ront 1 5o H i j r vmbe zo was to der z e luer stont Der ioden l ant in er gewel t Dar woende een de dat gerichte helt To iherusalem vnde heet pilaet Vnde ist alzet inden wals ehe s taet 155 So hadde he in z iner mas senien Enen ridder dar wij aff lien JÜ zolen harde vele hij r na Vnde heet iosep van aromathia Mer dat he z i j n ridder iet was 1 6o En z egge ick nicht dat ick n/ las Jn ander historien dan in dese Oe waerste historie de ik dar aff lese Seget dat pilatus was heiden Vnde 6k alle de ridder z i j n 1 65 De do waren van z iner mas senieden Weren vnbesnedene lude Josep was iode vnde harde rike He zach ihesum sekerlike Doen manege teikene goet 1 7o Des mynde he ene in z inen moet Mer he enderste dat nicht openbaren Van den anderen ioden twaren Onse here hadde viande vele Vnde luttel de em gonde wel e 1 4o
1 20 1 75
1 8o
1 85
1 9o
Want z iner iongeren dar aff een Hateden ene alzet wal scheen Mer ihesus wiste dat wal to voren Wat dode dat he zolde becoren Alze god den alle dinck was kont Dat was Ö k vorgeseget l ange s tont Vnde j udaes was z iner j ongeren een Onses heren drossate alzet was s cheen Vnde plach to dragene dat men em gaff sunte j ohan he screef dar aff Dat desse z ake waer was al Vnde he des den j o ngeren vele stal Mer dat walsch zeget vnde nicht lat i j n Dat d e tende dar aff w a s z i j n Van al len dat men gaff onsen heer Dar aff quam em grote onneer Alze iv dat boek wal zeggen sal Dat hi j r na nv vo lget al Wo Jud:s Jhesum verkoffte · · ·
1 95
2oo
2o5
1 87
Homas zeget waer b i j dat was Dat de verreder j udas S inen heren omme dertich penninge gaff De ewangel iste z eget h i j r aff Do ihesus cristus z at vnde at Vnde s ancta maria wiste dat De was geheten magdalene Se koffte du�e zalue rene Vnde starte ze op onzes heren hauet Judaes toernde dar vmbe des gelouet Vnde wolde hebben z inen tiende Dar he de he lle an verdiende He segede al ze sancte j ohan bescriuet Wo i s dat · dat men dese cost nv driuet
T
seget vnde ] dazw. Punkt, durch Schrägs trich getilgt
[ II J
121 Wa� vmbe i s desse zalue verloren Hadde men ze verkofft to voren Vnde hadde dar mede dertich penninge genomen 21o S o weert den armen to hulpe kernen Dit sprack he z egede s ancte j ohan Nicht dat he z in legede da� an Dat he de armen icht hadde leef Mer om dat he was eyn deef Vnde he de aleme s sen droech 215 Dar he to stelene aff plach genoech Thomaes zeget dat hi j e was gram Dat men em z inen tiend e nam De do dertich penninge was weert 22o H i j r omme verkoffte he dar t e r veert S inen schepper vnde z inen heren Om dertich penninge to siner vnneren Dar vmbe zeget dat wal sch van der wrake Eyne zeer logentl ike z ake 225 Dat d e penninge zonderlingen Weren van guldenen ringen De redene ze is al gelogen Vnde de des gelo&et he i s bedrogen � Hi j r latick oek van den wals ehe bliuen 2 3o Dat ik nicht en wil bescriuen Judaes gedinge de ene verko ffte Den zeluen heren de ene gewrochte Want en duchte mij nicht waer Mer dat z egge i c k wal openbaer 235 He was verkofft op den gudensdach Des anderen dages de dar na gelach Des auendes was he spade gegaen Jn remans z ach ich oek staen Dat god myt z inen j ongeren s at 2 4o Op den witten donredach vnde at To symons hues de lazarus was
1 22 Mer dat was logene vnde gedwas Symon wonede in bethania Ok scriuet ons dat wals ch h i j r na Dat h e aldaer waert gevaen 245 Want diet dichte he haddet verstaen Vnde me�de wal geweten dat Dat symon wonede in der stat Symon was dat moge wij lesen 2 5o Van syn�r lazerheit genesen Lange eer onse here was gevaen Mer ick late de historie staen Van den romanse vnde tel l e iv voert Der waeren ewangel ien woert 2 5 5 � Eynes witten donredages sat Onse here to ener tafelen vnde at To synen j ongeren sprack he mit staden Juwer een zal my verraden Do weren se drouich vnde elck reyp zeer 2 6o Bin ick dat · bin ick dat leue heer Do sprack j udaes bin ick dat rabi Dat segestu antworde he Dar leerde he mede den apostelen s ine Van water van brode • vnde van wine 265 Synen l i cham maken • vnde z i j n bloet Vnde zegede zo wanneer gij dit doet So zult gij vmber myr gedenken Do he em hadde gegeuen drinken S i j n bloet l vnde do se hadden gegeten 2 7o Do gengen z e ten berge to oliueten Jn enen wal schonen hof f f i j n Dar he myt den j ungeren z i j n Dicke wile wanderde · vnde was We wal wiste dat j udaes
259
drouich vnde ] dazw. Virgul aufgehoben durch einen waagerechten Stri ch
123 275
H e quam a l dar myt ener s char De j ongeren worden z eer in vaer Want j ud�s dar ter zeluer s tont Jhesum cus sede an z inen mont Dus verreit he den heren z i j n Dat kus sen was dat l i ttekin 2 8o To der stede wart sonder waen Onse here alte hant gevaen Van den j eden l asterl ike Vnde ze ledden ene dorperlike Dat was s o spade dat ze to s amen 285 Al dar mit vackelen · vnde l ante�nen quamen Vnde ledden ene in dat gedinge Dar de j eden seten tot eynen ringe De alle rieden an synen hals Dar was manege logene val sch 2 9o � Des morgens brachten se ene pilaten Vnde clageden ouer em vtermaten Pylatus zegede gi j nemet ene bet Vnde ordelt ene na uwer wet Neen wij en mogen nemen dot s laen 295 Spreken se· so laet ick ene gaen Sprack pilatus · wi l l ic dan Neen lastu gaen desen man So en bistu des keysers vrent nicht a� Want he zegede desse ta� 3oo Dat he der j eden koninck waer Dus weder segede he openbaer Tiberius s ines zelues heer Dit woert ontsach pilatus z eer Al was et em leet he moste nochtan 3o5 Jhesum den onsculdigen man Doen gheselen · vnde crucen mede To den berge Caluarien ter stede Wo god ge crucet wart Vnde wo he de helle to brack
[ I II ]
124 31o
315
32o
325
3 3o
335
34o
345
v weren fel vnde quaet de j eden N Vnde vnreine valsehe roden
Sine verrieden mede onsen here B i j den menden ze myt den kere Van synen dode vnsculdich wesen Dur al dat wij van em lesen Dat pilatus was wal leet Reipen z e dar kegen ghereet Beide meerre vnde mynder S i j n bloet mote op onse kinder Vnde op ons allen gewroken z i j n To den tiden liet de zonne oren s chi j n Vnde war� donkert alze d e nacht Vnde de eerde beuede myt groter cracht Vnde de doden de verresen De steyne schorden vnde bynnen des en Sprack eyn ridder d e dar stont Dit wirt alder werlde kont Dat dit de godes zone was De iode den zere duchte das De heet j oseph van aramathia He genck to pil ate dar na Want he was ri j ke vnde mylde Vnde hadde onder em t i j n s childe He was eyn j onger van ihesu criste Al was dat · dat des de ioden nicht wisten He hopede dat em god danken solde Vnde bat pilatuse also holde Dat he em den doden gaff P ilatus dar 6k z eghet aff Dat remans dat he em gaff Eynen nap dar ik iv aff Hij r na zal tellen wonder groet Dat was dar vor syner doet Jhesus de eirste mysse in s anck Den gaff pilaten dar vmbe danck Eyn j ode d e n e aldar gewan
125
Dar j he sus de onnosele man Mit z inen l i eß.en j ongeren s at Ten lesten etene vnde myt em at E er he to syner pass ien gink 35o Joseph was blide van desen dinck He quam vnde nycodemus mede Dar j hesus henck ter seluer stede Se deden ene van den cruce z achte Eyn dßre cleit dat j o seph brachte Spreiden se vor em aldaer 355 Dat s aghe ik iv al openbaer Dar men j hesum s achte in want Eyn steynen graff hadden se to hant Dat j oseph hadde doen maken Dar grauen ze ene dit z in waer z aken 36o Jhesus in eyn hoff dar b i j q; Mer dat romans seget my Dat j o s eph nam vnses heren bloet Dat wte synen wanden vloet Vnde dat h e dat in den nap dede 365 Vnde heldet myt groter werdichede De j aden quemen to den richter do Vnde segeden here hoert ans nv Desse mere sprak des se drogenare 3 7o Do he leuede al openbaer Dat he zolde sonder s aghe Verrij sen in den derden dage Hij r vmbe doet hoeden z i j n graff Pilatus zegede nv doet dar aff 375 Al dat iv dunket wesen goet Met den hebben ze dat graff behoet Al vmbe myt gewapenden luden Nochtan mochtet em luttel duden q; Vnde got voer h i j r na ter hellen 38o Dar he verlosede sine ges sellen Oe em l iefflick hadden gedient 0
1 26
385
Adame vnde ander s ine vrent He stont op an den derden dach So dat ene ny�ant en s ach Van den genen de ene wa�hten De engele quemen dar mit erachten Vnde de ene hoden worden in vaer Vnde do dat dach was openbaer
Liepen se alle en wech myt dien Vnde zegeden wat se hadden geseen � Do de j oden dat vernemen Weren se drouich · to samene ze quemen Vnde sachten to hant nuwen raet Nu hoert wat in den wals ehe s taet Dar staet gescreuen dat se zegeden 395 Dat ze wolden vangen ze beiden Joseph vnde nycodemus Offte ieman vragede war is ihesus So solden ze antworden dan Geuet ons de zeluen man 4oo De ene l egeden in dat graff Wi j zeggen iu noch dar aff Se woldent doen al dar myt l i s te Dat men dar nummer aff en wiste 4o5 � Mer nycodemus he ontleep Vnde j oseph mos te in den kerkener deep Dat zeget dat romans dat he dar ynne l ach Tot an den z eluen dach Dat ene vaspasianus w� dede 41o Mer dat i s alto male logene mede So zolde he dar ynne · xlij · iaer Hebben gelegen dat i s waer 6k z eget dat romans hij r aff Dat he em in den kerkener gaff 415 S inen nap den he to voren
39o 3
va
]
382
ander ] anders : s durchges tri chen
395
se zegeden ] dazw. gestri chen g
127
4 2o
425
4 3o
[
3
vb
]
435
4 4o
445
4 5o 433
Ene stonde hadde verloren Vnde leerde em dar heme like woert De he nicht en wolde brengen voert Dat wal sch scriuet na mynen wane So z int de woert dar noch ane Dar dat billige sacrament an leget Dat men in den stille zeget Van den nappe mochtet waer wesen Vnde van den woerden · nu mote wij lesen Van den personen de waerheit a l Dar ick i v nicht an l iegen e n sal Wo gram dat j edesehe volck do was Beide annas vnde cayfas Do j oseph ihesum hadde begrauen Rij kel ike myt dure hauen Se vengen ene z eget d e ware l e s s e Vnde l egeden ene i n gevenckni s s e Dar l ach he tot i n paesche nachte Dat god vp stont mit z i j nre erachte Do quam he al dar j os eph lach Vnde to alre eirst dar he ene z ach Mende he dat • dat E lias waer Mer ihesus dede al openbaer Josepe dar de waerheit vers taen Dat he dat was al zunder waen Den he van den cruce dede He voerde ene dannen dat i s waerhede V� den kerkener beslotener duren En wundert iv nicht der auenturen Vvant god mach doen a l dat h e wille He voerde ene w� den kerkener sti l l e Al tote aramathia Vnde do de j oden quemen dar na Vnde ze ene do nicht en vonden Twiuelden ze to den z e l uen standen
paesche nachte ] dazw. expungiert dach
128
455
46o
465
47o
475
4 8o
485
Do quernen de wechters openbaer Vnde zegeden dat ihesus verresen waer De ioden zegeden gij zulene ons geuen So waer dat he iv is ontbleuen Off z o wat gij dar rnede hebbet gedaen De wechters antworden s aen Geuet ons j osepe den gij vengen Wij geuen iv ihesurn den gij hengen Mer gij ne konden ene nicht gewachten H e ontgenk iv bij godes krachten Wi j en kondent ihesurn verbieden niet He s tont op al sonder verdriet Als he wolde van dode to l iue Do antworden de kaytiue Segget dat he i v was ver stolen Van s inen j ongeren so bl iuet dat verholen Wij zulen iv geuen groten scat Se nernent ghelt vnde laueden dat Nochtan zegeden se dat openbaer P i l atus · dat ihesus verresen waer Jn den tiden dat dit ges chiede aldus Was ein keyser de heet tiberius De d ar de keyser van beginne Js dat als ick d at bescreuen kenne · S o lach d e keyser vnde qual· Vnde de fisiciene deden al · Dar to dat ern gehelpen mochte Nochtan hilt ene dat ouel onsochte Vnde de f i s ike en halp ern nyet Do was dar eyn de ern riet Dat he zolde alte hant Senden inder j oden l ant Vrnbe ihesurn van nazarene De alle ouele gernene Mit z inen woerden kan genesen Vnde den rnenschen gesont doet wesen
1 29
49o
495
Soo
5oS
51o
515
52o
Sonder ienige arcedie Vnde tiberius de keyser vrie Beloßede wal a lte hant daz Eynen de em hemelic was Riep he tot em alte hant Dar he em van veren was bekant De gene genk tot em aldaer He sende ene in der j oden lant vorwaer Ombe ihesum onsen scepper fij n De bode gereide em mitteen Vnde voer do tote in surien Ombe ihesum den vrien Dat he queme van iherusalem Pilatus was blide mit em Vnde makede mit em grote gome Do zegede de bode van rome Waer ombe he dar komen weer Pilatus wart in vruchten z eer Vnde zegede ihesus de is doet Des hadde den boden wonder groet Vnde groten rouwe dar vnde dreyff Do he vereyschede wo he doet bleyff Vnde dat ene pilatus verdede Mit groter oÜermodichede Legede he op em al den mort Dat he zonder des keysers woert Vnde zonder recht der senaet Hadde gedaen desse ouerdaet Want zulck eyn man mochte vele vromen An dat keyserike van romen Pilatus z eget vnde heuet gesworen Dat he des gerne hadde enboren Mer dat de j oden myt oren tongen O p em verrepen vnde dar t o dwongen Dus claerde he em van den moert Vnde gaff dat op de j oden voert
1 30 Jn den vertellede men dar den bode Vele teikene groet van gode Vnde men z egede em zender waen 525 Dat he de doden op dede staen Do sprack de bode l men mach wal zeen Dat dit ne was geen vis icien Mer he was eyn geweldich god 5 3o De ouer den doet hadde gebot Den j oden teech he dar al b loet Dat ze gode hadden gedoet Vnde ze en mochten em nicht ontsculden Vnde he zwoer bij der romescher hulden Dat z e er guet zolden Ver l iesen 535 Vnde quaden doet alle kiesen De j oden weren in vaer Want ze em kenden openbaer Schuldich zere vander sonde Se nemen verste ene stonde 54o Want ze em beraden wolden Wo ze em ontsculdigen zolden � Kinder dit was omber waer Dat de j oden hadden vaer 545 Wo ze e m ontsculdigen mochten Hij r binnen des boden vrende zochten Off ze van ihesus icht mochten vinden Vnder de gene de ene mynden Do vornemen ze van ener vrouwen De onsen heren was getruwe 55o Want he hadde dat wi j ff genesen Van der bl6t sucht dar wi j aff lesen Dar ze · xvi i� iar ane qua! Se hadde eyn belde dat ze al Gewanden to z amen hadde in ein cleet 555 Dat leet na dat men weet
533
en ] n aus m korri giert
1 31
56o
565
5 7o
575
5 8o
585
59o
Van gedane na onsen here Dar ombe pi j nde de bode z ere Eer he dat van der vrouwen gewan H i j r en binnen hebben de j edesehe man Ern beraden in er gedachte Vnde zegeden dat nicht wes en en mochte Dat men mochte doden gode Dus late wij dat bliuen van den bode Vnde vanden j eden a l den pleit Want dat weer mi j god weit To l anck te tel len h i j r ter s tede Oe bode voer en wech vnde voerde mede Vnde brachte to rome dat belde Dar quam den keyser aff grote s elde Want to eirst dat he dat belde s ach Vloe van em al z i j n vngemach Do leet he vor em halen al den senaet Vnde hiet em dat ze er touerlaet A l l e solden zetten a n den god Mer se ontsegeden z i j n gebot Des dede he ze doden vnde versenden Jn veren landen · vnde in ellenden Nochtan en was he kersten nicht Want de eirste kerstene keyser z i j t bericht Hette philippus · vnde dat was oek dar naer Ouer harde manich j aer Ombe dese dinck quam eirst de n i j t Vp d e j eden van langer t i j d Dat stont e e r god gewroken wart Nu leget vele van derre vaert Dat du�ch van onses heren wrake Want dat zeget in ware s ake Dat titus de gene was Oe bij den belde dar genas Vnde dat vaspasianus weer Van aquitanigen de koninck meer
1 32
595
[ 4
vb
6oo ]
6o5
61o
615
Vnde dat herodes zonder waen De · de kinder doet dede slaen Leuede do d e romes che heren De j oden begenden onteren Vnde he em zeluen ok versloech Vnde archelaus crone droech Do men wan de hilge stat Mer dat gelogen is al dat Wil ick prouen hij r vor waer Na des keysers gehorte myn dan dre iaer Offte herodes de ene wolde vers laen Achte j aer ok mede zonder waen Offte myn droech archelaus krone Na z inen vader to lone Vnde he s tarp ock in ellenden Dus mach ment in j o s ephus vinden O�k en is dat romans Jn de redene ni cht wal gans Dat zeget dat vaspasian Van lazerschape hadde ontfaen Bij den belde z ine gesonde Vnde he dar na in korter stonde Onsen heren wrack a l gader Vnde dat titus was z i j n vader H i j r na zal ick iu proßen ter s tede Dat dit al gader gelogen i s mede Wo god gewroken wart van tytus Vnde van vaspasianÜS · · ·
6 2o
E auenture zeget h i j r naer leet wal · xlii · j aer
D Dat
Van dat gemarteret was ihesus Aldus bescriuet j o sephus De was do binnen iherusalem Dat ti tus l ach vnde mit em
[ IV ]
1 33
625
6 3o
635
[
7 ra ] 6 4o
645
6 5o
655
638/639
Dat romesche her vor d e s tede Eer god de wrake komen dede He gaff den j oden tij t vnde s tonde Dat ze beteren mochten er sonde Oe se an ihesum hadden gedaen Her ze en wolden zonder waen H i j r vmbe dedet onse here wreken Ouer em er valsehe treken Vnde al der hilleger lude bloet Dat j edesehe vol ck was al verwoet Want se al le versamelt waren Op den paeschen zonder sparen Tot iherusalem in de s tede Want ze wolden na oren s ede
Oe mij verkoffe vmbe goe t Vnde he myt mi j ter tafelen zat Do genck he hen z inen pat Vnde nummermeer was he mit mi j Mine apostelen do deden z i j Eynen anderen in s ine stede NU z altu gedenken mede Der tafelen dar ick to sat Dor de ere do ick dar uppe ad So zaltu ene ander tafele zetten Vnde ropet broen sunder letten Dinen zwager de een guet man is Vnde zine kinder des z i j t gewis Sin guet vnde oek ander mede Sal he winnen h i j r ter s tede De men guet zal bekennen Sech e m dat he ga myt mynnen Dar du em wisest een riueer
vgl . 7. 6
1 34
6 6o
665
6 7o
675
6 8o
685
69o
Vnde vange enen visch wal sch i j r Vnde d a t he brenge den eirsten visch Als he en wech is gerede dinen disch Vnde decke ene vnde nym dit vat Vnde in midden der tafelen zette dat Vnde decke dat mit enen c lede Dan so nym den visch gerede Vnde legge ene den vate b i j Dan rope d i j n volck waer dat s i j n Vnde zech ze zulen weten saen We van em al len heuet mysd�n Dan z altu in mynen namen z itten Alzo als i ck up de witten Donredage ter tafelen zat Nym broen vnde merke dat We em dar achter trecken zal Als dat vol ck is geseten al Sal daer bliuen een idele stat Vnde de zal beduden dat Dat j udaes z ine stat verloes De s tat zal idel bliuen altoes Tote dat broens zone heuet een kint De de s tat mit rechte wint Vnde alze dan broen geseten i s So d o dan kundich dinen volke des Wat manne dat he is de gone De an den vader vnde an den zone Gelouet vnde an den hilgen geest Vnde d e dan gedaen heuet meest Dat ick myt di j myt mynen monde Ern geboet he come ter stonde Vnde z i tte vnde neme de gracie To der tafelen sonder tribulacie � Recht alze em onze here zecht Dede j o seph vnde anders nicht He zat to der tafelen vnde broen
1 35
695
7oo
7o5
71o
715
72o
725
7o8
Vnde alzo heet he den anderen doen Een groet deel zat dar neder Mer vele meer kierde daer weder De to der tafelen nicht en quamen Do ze vervullet was a l te z amen Sonder de s tat de idel bleef Dar i ck iv to voren aff s creef De tuschen broen vnde j osepe was De zo idel bleeff wal manigen dach Do de lude de dar zeten To j osephus tafelen vnde eten Vernemen der groten soticheit Vnde ze worden vervul let gerei t Van al dat e r herte wolde Vnde hadden al vergeten bolde Der anderen de dar n icht en z eten Do sprack een van den de dar eten Tot den genen de daer stonden He vragede em off ze icht konden Gevoelen des se hadden daer Se zegeden neen wij n i cht een haer Peter hiet he de des vragede Wo wal em des woerdes behagede He zegede do nv moge gij verstaen Dat gij de zonde hebbet gedaen Dar gij j osepe vmbe vragen Gar ouele em dat woert behaget Se schaemden em vnde gengen Jt Er eyn mende noch ouerlÜet Noch wal gebeteren z i j n leÜen Vnde de gene is noch dar gebleuen He en wolde nergen gaen Do de denst was a l gedaen Do hiet j oseph daer elken bi namen Dat ze dar alle dage quamen
nicht ] korrigiert aus niet ?
1 36
7 3o
735
74o
745
7 5o
755
[
7
vb
] 7 6o
Ombe de gracie to ontfane Do gengen ze alle gader dane Dar de ander lude waren DÖs kende j o seph de sondaren B i j der krafft van onsen heer Vnde d i t was noch myn noch meer Dat van den vate de eirste proÜinge Dit z i n doch wonderl ike dinge Vnde weelcke t i j t dat was de get i j de Gengen ze dar in alle wal bl ide Vnde de gene de dar in nicht quemen Vrageden wat ze dar vernemen Se z egeden d a t e n mach tonge vertel l en Noch herte gedichten noch verspellen Ons e grote b l i j tscap dat is waer De wile dat wij sitten daer Vnde alze wij op staen duredet alz� Tote des anderen morgens vr� Se vrageden wannen mach dat iv komen Da gracie de men genomen Noch vul pri sen nicht en kan Peter sprach de guede man De here geuet ons geuoech De j osepe wt den kerkener droech Se z egeden wat mach z ij n dat vat Wi j en zegen nl to voren dat Peter sprack dat heuet verseheden De gesel scap van ons heden Want dat en l aet in z i j n coöent En genen sonder vngeschent Dat moget ir nv wal bekennen Men z eget wat gij van binnen Do j oseph iv dar i n s itten hiet Vnde zegeden gij en wistens niet
726
elken bi ] dazw. gestri chen dar
738
nicht ] nachträglich über der Zei l e eingetragen
1 37
765
770
775
7 8o
785
79o
795
788
De gene zegede gij moget mede Merken wal we s unde dede Dar ze de pine aff ontfaen De ander zegede wij moten gaen Vnde rumen dat lant geli j k keytiuen Mer waer l ate wij iv b liuen Wat zole wij z eggen off men ons vraget Segget dat gij ons achters t z aget Vnde l i j et mede in d e r genaden Der driuo ldicheit de ons beraden Vnde helpen zal wt alre scult Vnde i n den gelouen dat j o s eph holt De quade z egeden wij gaen onser strate Wat moge wi j z eggen van den vate Wo zole wij dat heten waer wij gaen He z egede dat vat dar wij aff ontfaen Hebben gracie vnde glorie Vnde dat wij leuen sunder verno i j e Dar wij aff eten dat zoete mael Dat sal van genaden hieten de grael Dat het den genen so wal bereit De em in sine geselscap meit So grote b l i j tscap hebbe wij to disehe Dat ons to mode is alze vische De in ener groten vloet s aen Des menschen handen z int ontgaen De quade segeden l myt rechte vnde wale Heuet dat den namen van den grale Dus zole w i j dat hieten waer wij gaen Vnde de dar bleuen sonder waen Segeden j osepe dat hiete al so Des was j oseph harde vro Vnde welcke t i j t dat tercie t ij t was s o plegen d e guede das Dat ze dan s egeden sunder hale
quade ] danach expungi ert scheiden; segeden ] nachgetragen
am
Rand
1 38
8oo
Ga wij to den denste van den grale Dus was de grael dat selue vat Dar god z i j n l este mael wt at Vor dat he z ine pine d6gede Dar he ons allen mede verho�ede Vnde h i j r ombe zo hetet alto male Dit boek de historie van den grale · Van moyses l vnde van der ydeler stat De tuschen j osep vnde brone was
8oS
81o
815
82o
825
O den tij den dat ze verseheden luden Was dar een de moyses hiet Vnde he en wolde altoes niet Dat geselscap laten vanden grale He was geraket in z ine tale Vnde to der werlt harde vroet Vnde van buten s cheen he goet He z egede ick ne schede nicht hen Want ik in den wil len bin To wesene mit desen volke goet Dat got mit z i j nre genaden voed He weende vnde dreef mysbaer Alze off dat em wal leet waer Vnde bleff dar myt j o sepes luden Vnde de anderen do dannen s chieden Welke ti j t dat he d er eynen z ach Riep he vmber owi owach Soete vrent bidde vor my Dat mij j oseph genedich z i j Dat i k de grac i e hebben moete D e iv aldus zere i s zoete Dit riep he in den gebeer Offt et em in erenste weer So lange bat he des den luden Dat ze em dar vp berieden
D De quade vanden gueden
[ VI ]
1 39 83o
835
84o
845
85o
855
86o
865 842
To biddene j osepe vmbe moyses So zere ontfarmede em des Se nemen moyses myt em allen Vnde gengen tote j osepe val l en Vnde genade bidden alto z amen Josepe wenderde waer ombe ze quamen Vnde z egede zegget wat gi j begert Se zegeden hoert here herwert Eyn groet deel van onsen luden De met ons van den j eden schieden Sint gegaen erre strate Seder dat wij van dinen vate De gracie eirst werff ontfengen Nu is h i j r een in waren dingen De hetet moyses als wij scouwen Den z ere z ine sunden rouwen He en wi lle ons nv nicht laten He biddet ons al len wtermaten Dat dij n couent tot d i j g � Vnde bidde dat he mede ontf� De gracie de ons geuet d i j n vat Here nv bidde wij iv alle dat Dat dit d i j n wille mote wes en Josep antworde tot desen De gracie en i s nicht mij n Mer d e hemel sche trechti j n Geuet ze em daert em donket goet Dat daer den genen de eren moet To den dogeden zetten altoes Mer i s des s e in dat herte loes Vnde he em buten maket s cone So vruchte i ck dat he my hone H i j r ombe bin ick een deel gevreest Mer he hoent em zeluen meest J s dat he ons wil bedregen Neen zegeden z e kan desse man l iegen
ontfengen ] t nachgetragen
1 40
87o
875
88o
885
89o
895
9oo
9ol
So ne gelo&e wi j man nummer mee r Mer do\ d a t dor god l i eue heer Vnde l aet ene in der genaden wesen Joseph sprack prouet an desen Off h e zulck z i j als he ons toent Dat he em zeluen nicht en hoent Jck zal vor em vnde vor iv Onsen heren bidden nv Sine ges e llen vnde moys e s Segeden here god loen iv des � Vor de s chotele de men het den grael Dar god wt at z i j n leste mael Genck j o s eph a l l ene staen To der eerden zeech he neder z aen Vp e l lenbogen vnde op kneen Vnde bat onsen heren myt dien Dat he em dar makede openbaer Offte moyses alzolich waer Alze he buten togede wale D o sprack van den hilgen grale Eyne stemme vnde zegede Nu is komen de waerheide Dar ick iv aff zegede h i j r to voren Du zalt z een de s tede koren De tuschen broen is vnde dij Vmbe moyses biddes du mi j l Menestu dat he is zulck man Als he buten togen kan Gij vnde uwe gesel len gaet T e r taffe len zitten dat i s mi j n raet Wan dat is tercie ti j t Doet moyses komen dar gi j z i j t Vnde zegget o f ft he mynnet alre meest De gracie van den hilgen ghees t Geli j ck dat gi j hebbet verstaen So ga he dan z i tten zunder waen
he ] über der Zeile nachgetragen
141
8
vb
J
Jn de idele s tede beneßen di j Dar zalstu zeen wal wat he z i j � Alzo alzet em onse here hiet 9oS Dede j oseph vnde anders niet He quam weder to zinen gese l l en Vnde zegede moget gij mij vertel len Off moyses is zulck van binnen Dat he de gracie mach gewinnen 91o Ny�an en mach ze em outseggen Mer wil l he ons to voren leggen Ander sake dan al waer Dat sal em seluen wesen zwaer Se zegeden dit to moyses a l zo 915 He antworde dar vnde was vro Jck ne ontsee lude noch s t i l l e N e gene dinge d e j oseph wil le Jck wene wal we�dich z i j n dar off Se zegeden du heuest den orloff Se dat du doest zinen wi l l e 9 2o H e zegede he e n lietes lude noch s t i l l e � M i t e m weren ze alle blide Vnde gengen do to den get i j de Al daer men diende van den grale 925 Joseph sprack ten zeluen mal e Moyses d u z a l s t nicht genaken Erreger dinck off eneger z aken Dar du aff onwerdich z i j s Want du ne machst i n gener wi j s 9 3o Ny�an honen alzo wel Alze di j ze luen bistu fel Se dat du z i j st alzo goe t A l z e di t volck i want in z inen moet Moyses sprack off ick goet bin S o ne late mij god nummer hin 935 Van iv scheiden l nv komet voert Sprack j oseph l zegestu waer woert
1 42
94o
945
9 5o
955
9 6o
965
9 7o
Dat zule wi j alle nv wal zien Joseph sat neder rnyt dien To der taffelen l vnde z i j n zwager broen Vnde alzo begenden de anderen doen Elkerlij ck op z ine stat Dar he plach to z i ttene vor dat Vnde alze ze weren geseten daer Stont rnoyses vnde hadde vaer De tafele genck he al orntrent He ne z ach onder al dat couent En gene stat to zinen done Dan tuschen j oseph vnde brone Ton eirsten dat he was z i tten gaen Dar sanck he neder alzo saen Men mochte nicht gernerken dat Dat he to der s tede ie sat Vnde j oseph was to vngernake Vnde de anderen van der sake Vnde haddens alle groten to�n Dat rnoyses dus was verlo�n Alze de denst was gedaen Vnde ze op weren gestaen Sprack in groten rouwen vnde leide Een de hiet peter vnde zeide Tot j o s epe wij z int to ongernake Wij bidden iv here ornbe eyne zake Dor erne dar wi j an gelouen Dat is onse here van hi j r bouen Dat gij ons zegget sonder sparn e Waer rnoyses nv is gevarn Joseph sprack des en wetick niet Mer i ck bidde ern de dat al be z iet Off dat z i j n wille nv z i j Dat h e dat doch vertoge rny � Joseph quarn to den hilgen grale Otrnodelike vnde rechte wale
1 43 Kneede he neder vnde zere bat Here god d e i n maniger stat 975 Manege schone miracule tones Dar du dij n volck mede verschones Al dat du doest here dat i s goet Want du ware vlesch vnde bloet Ontfengest an sancta marien 9 8o Vnde wij des ock wal gel i j en Dat ze maget van iv genas Vnde gij gehengen wolden das Dor ons to dogene manich leet Vnde g i j to mi j quemen gereet 985 Vnde my voerden in myne s tat Vnde my mede gelaueden dat Wat dat ick iv bede hi j r voren Dat gij my des solden gehoren 9 9o Vmbe dese zaken so bid ick iv Dat gij rechte desen laster nv Van my doet van dessen wane Vnde gij my brenget de waerheit ane Waer desse man gebleuen z i j Alzo dat dat volck a n mi j 995 De myt my de gracie ontfaen De waerheit mogen verstaen � Binnen den dat j oseph lach op der eerde Antworde em de stemme we�de Joseph dat ick vor z egede 1 ooo Dat is nv worden waerheide Do du de tafele makedes eirst Dine wij sheit is dar bij gemeert Want de s tat de ide l was De bedudet dat j udaes 1 oo5 S i j n erue verloes vnde z ine stat Doch zegede ick dij to voren dat Dat de stat zolde idel staen Tot den vierden sonder waen 987
geloueden ] zweites e nachgetragen
1 44 1o1o
Van E�genien vnde brone De z al z i j n weert van des s en done De in des ser s tat sal wesen Vnde in ene ander na desen Geset sal z i j n in desser eer 1o15 Vnde dar du ombe vragest so zeer De bij dij zat ick salt dij tel len Alze enwech gengen zine gesellen So en bleef he vmbe nicht el Dan he dij wolde honen wel Want he nye gelo�ede niet 1 o2o Dat gij leuet sonder verdriet Hij r ombe genck he alzo l iegen Ombe dat he dij wolde bedriegen Vnde is versanken in abi s s e 1 o2 5 Van em d e s z i j t wal gewisse Ne werdet number meer tale gemaket Eer de gene to em geraket De dese stat vervullen sal Vnde he ene vint in dat deipe dal Want he sal leuen sunder macht 1 o 3o Tote den dat dit is to gebracht Dus eret onse here sine steden Van moyses is de tale geleden Tote dat ene vint de selue mede 1 o3 5 De z itten sal in dese s tede Vnde dat volck dat dan zal z i j n J n zine geselscap vnde i n d e d i j n Solen ene heten l ichname moyses Do kundich dinen volke des Nv siet offt iv wal behaget 1 o4o Want gij hebbet ane mi j belaget � Dus makede k�ndich onse here Josepe · moyses van valsehen kere Vnde joseph zegedet brone voert 1o45 Vnde peter mede desse woert
1 45 Vnde synen iongeren alle gader Do zegeden ze al le here vader He is dul de der dit cranke leuen Juwen denst wi l begeuen Van broene • vnde van synen · xii · zonen vnde wat dar aff kernen zal • • 1 o5o
1 o5 5
1 o6 o
1 o6 5
[
9 vb
] 1 o7o
1o75
Vs weren lange in dit doen Eugenie l vnde er man broen Vnde ze hadden twel f f sonen De ny�an en mochte verschonen Dar ze mede weren verladen So dat de vrouwe begende raden Brone eren manne vnde zeide Here wij z in verladen beide Mit onsen kinderen harde z eer Vraget j osepe onsen heer Wante he is mi j n leue broder Wat wi j dar mede mogen do� · he is vroder Dan wij l vnde wij en z ulen nicht doen Dan s inen raet here broen Dat he zeget dat loue wij al Donket iv guet ick wene ick sal To j o s epe gaen vnde zoken raet De vrouwe zegede here j aet Do genck broen alte hant Dar he heren josepe vant Vnde zegede lieue here mi j n H i j r moet i v guede raet to z i j n Ju suster here vnde ock ick Hebben to samene ges i j n l ange ti j t Vnde wi j hebben twel f f sonen De scho� s ten de in dessen lande wonen Dar bidde wij iv vmbe raet Joseph sprack dar dat al an s ta�
D
[ VI I ]
1 46
He rnote ze to sinen denste staden Vnde i ck willes rny oek beraden 1 o 8o Dit leten ze s taen tot den dage Dat j oseph in sti lre l age Alleyne b i j z inen vate stoet Vnde ern quarn in sinen rnoet Van s inen neßen vnde he bat 1 o8 5 Onsen heren vor z i j n vat Al wenende zegede he lieue heer Weer dat di j n wille · vnde dur d i j n eer So bede ick gerne vor rnyne neöen Dat du ern gracie woldest geuen 1 o9o Vnde doet rny here nv to verstane Offte dar i cht geleget ane � Do j osepes bede was gedaen Quarn de engel dar gegaen Vnde zegede i ck bin hi j r gesent 1 o9 5 Dine bede de is vol len ent Dat du biddest vor dine neöen Heuet dij god al gegeßen He wil dat ze to den denste horen Vnde dat ze s ine iongeren zin verkoren 1 1 oo Vnde ze sonder rnester leßen Vnde rnen ern wi j ff sal geuen Den genen de se willen ontfaen Vnde den genen de dar weder staen De sal erre aller rnes ter bliuen 1 1 o5 Van den genen rnyt den wifren Vnde alze se wi j ff hebben de broder So bidde vader vnde rnoder Dat ze d i j den genen geuen De zonder wi j ff dar is gebleuen 1 1 10 Vnde alze du ene heuest korn ten grale Dar suldij horen onses heren tale De zal van dinen neßen zeggen De engel l iet de tale leggen
1 47
Vnde voer weder dannen he quam Vnde alze j oseph dat vernam Was he des vterrnaten vro8 Dat dat kamen zolde alzo8 To broene quam he vnde z egede Vrnbe raet bede gij mi j beide Van uwen kinderen mynen neuen 1 1 2o Jck rade dat men em wi j ff zal geuen De zolen ze holden myt truwen Vnde winnen kinder vnde de werlt bauwen Den gij nicht dar to kunnen dwingen 1 1 25 Den zule gij to mi j bringen Broen zegede al uwen wille Wil le wi j doen lude vnde stille Do zegede broen zinen wiue voert Josepes tale vnde z ine woert 1 1 3o Vnde ze sprack do mit s inne Haestet dar to lieue mynne � Broen sprack sirren kinderen to8 Vnde zegede nv zegget my wo8 Dat gij iv leuen nv wi l l en leiden Se zegeden wat dunket goet iv beiden 1 1 35 Vnser moder vnde ock iv Vnde onsen ome dat do wi j nv Op dat z i j de wille onses heren Broen zegede ick wi lle dar to keren Dat gi j huwel ick alle doet 1 1 4o Den dar to s taet z i j n moet Vnde gi j dat hol den myt truwen Alze ick do myt myner vrouwen Do ze dit heerden weren ze blide Vnde zegeden do tot a llen tide 1 145 Wille wij doen dat gi j gebiet Vnde des en wil l e wi j l aten niet Vnde myt dien dat broen vernam Waer hen dat er wille quam 1115
1 48 1 1 5o
Beiagede he dat ze hadden wi j ff Vnde beual em op er l i j ff Voert to holdene als de kerke gebiet Vnde de twel ffte en wolde niet Jn gener wi j s huwel ick doen 1 1 55 Ornbe al dat mochte bidden broen Vnde de heet alein de gro� Vnde aldus bleef he wiue lo� Des wunderde zere den vader Vnde zegede do dat alle gader 1 1 6o Sine broeder hadden wi j ff Waer ornbe makestu des een b l i j ff Wo ne do gij nicht als uwe broder doen Jck en mach lieue vader broen Ne gene van dessen ioncfrouwen Aldus dede broen dar truwen 1 1 65 Wi j ff z inen eluen kinde r D e twelffte bleef d o ginder Des lachgede j o s eph vnde zegede dit kint Wi l l i c dat men my to zent 1 1 7o Vnde gij my dat geuet vnde iv wi j ff Broen zegede wi j doen z under b li j ff Dus geuen ze josepe er kint Vnde alze alein dat hadde bekent Dat men eme j osepe gaff alzoe 1 1 75 Was he des vtermaten vroe Vnde zegede dat et em weer lieff Joseph nam ene seget de breef Jn z inen arm ter zeluen stont Vnde kus tene an synen mont Vnde zegedede ick mynne dij zeer 1 1 8o Do zegede he to zinen heer Vnde to z iner zuster mede Gaet to hues desse bliuet hi j r ter stede � Se gengen en wech dat kint bleeff daer Joseph zegede do dat is waer 1 1 85
1 49
1 1 95
1 2oo
1 2o5
1 210
Lieue neue iv sal groet eer Ges cheen dat iv onse heer To z inen denste heuet verkoren Vnde gij zult oek als to voren Bouen iv broder wesen man Hij r ombe bliuet myt my dan Gij zult horen vnses heren krafft Vnde bidden em dor zine macht Dat he my z ine stemme sende Vnde he my zegge van iv dat ende Wo gij leiden zult iv leuen Do he der tale hadde begeuen Antworde em een stemme al leine D i j n neue is simpel vnde reyne Vnde van wal gueden z inne Wat zo du em makes inne Des gelouet he wal te voren Telle em wo ick was geboren Vnde wo i ck eirst de werlt zochte Vnde wo dat men my verkoffte Vnde an den cruce was verheuen Vnde wo ick di j was gegeuen Vnde wo du my legedes in dat graff Vnde ick dij myne schotele gaf f Vnde wo du werest ge vaen Vnde ick dij dede ontgaen Vnde wat gaue ick dij gaff Vnde wat dij quam dar aff Vnde omber meer sal komen De my sal denen to sinen vromen Vnde dat ick dij hebbe gegeuen Eerdeschen wi llen in dit leuen Vnde ock alle dinen gesel len Vnde alle den genen de dar aff tel len Volmakede l ike zulen kunnen 0
1215
1 2 2o 12o l
makes inne ] dazw. gestrichen in
1 50
Den s a l i c k mynre gracien gunnen Vnde behol den er erüe Noch ze en zulen in gener werue Jn hogen houen vor l andes heren 1 225 Ontwiset z i j n van z iner eren Eren l i cham sal i ck bevreden Gelouen der dryuoldicheden Vnde a l z e du em dit heuest geseit So toghe em myn vat gereit 1 2 3o Vnde zegge em dat mi j n bloet Dar inne is vnde ock stoet Dus sal he dij gelouen de bet Wise em wo de dß&el let De gerne wil len dienen my Sech em dat he em wal besee 1 235 Vnde van quaetheiden wal wachte Vnde he merke vnde achte Ombe de s aken de ene oek leren Wo quade gedanken van em keren Heuet he dit in em geuest 1 2 4o Dit zin saken de ene best Van den duuelen zulen vreden Vnde dat he van onsuuerheden S inen licham wal wachte Bij dage vnde bi j nachte 1 245 � Logene zech em dat he scuwe Vnde de waerheide vernuwe Van my to s inen gesel len War hen dat ze henen willen Off in wat l ande dat he se leed 1 2 5o Dat he van my spreke gereet Als he van my spreken begint Js dat sake dat he my mynt so he meer to sprekene vint Sech dat he winnen sal een kint 1 255 Dat myn vat sal achter warn
151 Dus saltu em d i t openbaren Wo he z al leren mi j n co&ent Vnde als he dit al heuet bekent 1 2 6o Sech em dat he wese hoeder Siner suster vnde siner broeder Vnde ten westen gae to hant Jn dat alre woeste lant Vnde dat he tote elker stede 1 26 5 Minen namen verhege mede Vnde heten geuen sinen vader Aleine s ine gracie alle gader � Morgen als dat is tercie t i j d Vnde gi j alle versamelt z i j t 1 2 7o S o zult gij ene claerheit z een Een breeff sal kernen myt deen De iv de c laerhei t brengen sal He sal verluchten iv co&ent al Den breef sal tu peter ge&en 1 27 5 Vor di j n co&ent vor dine neuen Vnde heete em dat he gae t Dar e m dat herte meest t o staet Vnde dar he em nicht ontsiet Jck ene bege&e ene niet 1 2 8o Vraget eme waer he begert He zalt di j zeggen ter vart
1 285
1 29o
Dat is in dat l ant van a&aroen Ten westen wert draget dat doen Dar sal he beiden aleyns kint De doet en wirt em nicht gesent Eer he heuet den seluen man De em den breyff beduden kan De zal em zeggen al wt vnde wt Van den vate de virtdt Vnde van moyses al de meer Als he dit weet openbaer Sal he s ter&en vnde kernen my
1 52 Sech dinen ne�en dat hetick di j Se zolen de bet ten dogeden s taen 1 29 5 Vnde des d e meer gracien ontfaen � Eyne stemme sprack alzo Des was j oseph harde vro Vnde zegedet synen ne�en aleyne Dat he wiste groet vnde c leyne 1 3oo Rohrecht zegede van borioen De in dat walsehe screef f dit doen De dat bescriuen z o lde al Dat he em leerde groet vnde smal Dat dar alzo vele an weer twewerff Alze nv to a l den boke bedarff 1 3o5 Mer elick man merke de dat bevroet Dat he em leerde manich goet Vnde als he ene hadde geleert Segede he ne�e zeet dat gij keert Jv to gode a l dat gij le�et 1 31o De iv zo ve le gracien ge�et He leide ene weder tot den vader Vnde j oseph zegede em al gader Beide den susteren vnde den broder Sijns vader kint vnde s i j nre moder Solen alle wesen onder desen Segget em dat ze vnderhorich wesen Ern als off he weer er vader God sal em helpen alle gader 1 32o Js dat ze gueder z eden plegen Dar ze alle to zolen zeen Giff dine gracie aleyne Se zolen em al gemeyne Gelo�en dar na vele de bet 1 32 5 Vnde holden oek z ine wet He sal ze wal mede behoden Alzo lange alze ze bevroeden 1317
z e vnderhorich ] dazw. gestri chen an
153
Dat ze s inen willen doen Dit sprack j o s eph tote broen 1 3 3 o � Des anderen dages to tercie ti j de Quemen ze to den denste b lide Dar zegen se ene c laerheit Oe enen breyff brachte gerei t Vnde als ze ene o p badden genomen So is j oseph dar to gekomen 1 335 Vnde nam den breyff in sine hant Peter riep he alto hant Vnde zegede wal lieue vrent Jhesus den gi j hebben gedient Oe iv koffte myt sinen blode 1 34 o Dat is vnse vader de goede Dar to heuet he verkoren iv Dat gij dese boetscap nv Sulen doen den he gebiet Peter sprack i ck en mebde niet 1 345 Weerdich z i j n van desen rade Dat i ck des s e bodescap dede God zegede he kent bet iv doget Dan gi j iv seluen kennen moget Mer ick bidde iv ombe gode 1 3 5o Oe iv coes to s inen gebode Dat gij ons zegget waer gij zult gaen Peter de antworde saen Nicht en zach men man in s tede Noch mes selgier zo schi j r gerede 1 355 Jck sal myne bo�scap doen Jn dat l ant von auaroen Jn ene harde woeste s tat Ten westen wert so licht dat 1 36o Vnde ontbeiden dar der godes genaden Jck bidde iv o f f gi j des z i j t beraden Dat gij bidden dat i ck volbrenge 1326
ze wal ] dazw. gestrichen lan
1 54 Vnde i ck altoes in genen dinge Onses heren wille en mote begeuen 1 36 5 Alzo l ange a l s i ck sal leuen Vnde my de d&uel nicht en wij se Dat i ck de mynne godes verliese Want dat weer my een groet verlo� Se zegeden alle god gonne iv des 1 37o � Orre alre sprake was alzo Vnde gengen to samene do Beide merre vnde mynder Vnde broen vnde sine kinder Broen segede ick bin iv vader Vnde g i j myne kinder alle gader 1 37 5 Gij moten onderhori j ch s i j n Wil gi j komen dar der sonnen schi j n Ewel ike is s under nacht Des z i j t alle wal bedacht 1 380 H i j r is aleyn de gro� iv broder Doet z inen raet he is vroder Jck geÜe em al dar ick sta beneÜen Al de gracie de ick mach geÜen Vnde i ck bidde em naes t onsen heer 1 38 5 Dat he iv hoede vnde bekeer Vnde z i j t em alle onder daen Alze uwen heren dat is wal gedaen Soeket s inen raet in alre tij t Dar gi j aff i n twiüel z i j t 1 39o Want h e sals iv wal berichten Doet gelike gueden knechten Vnde werket vr6 vnde spade Altoes bij s inen rade � Se zegeden l ieue vader broen 1 39 5 Wi j zolen dat harde ge�ne doen Aldus verschieden se alle ginder De herre broen vnde sine kinder Aleyn de gros er broder
1 55
1 4o5
141o
1415
Al was he ionger he was vroder Vnde was er rnester vnde j oseph hiet Dat ze alle en leten niet Se en deden dat he gebode Aldus leide he ze naest gode Jn vrerneden lande aleyn de grote Sine broder s ine genote Vnde in wat l ande dat ze quernen Dar ze guede lude vernernen Sprack he van onses heren doet Vnde he hadde de genade zo groet Dat rnen ene ge�ne hoerde spreken Aldus zin de kinder en wech ges treken Vnde number en we�den ze hi j r genorne t Eer de redene weder kornet Hi j r rnoet daer aff de tale b liuen Vnde rnoet van anderen dingen scriuen Van den riken vischer · vnde vanden grale · [ VI I I ] waer dat he quarn · · E auenture zeget do des s e kinder Van daer schieden alle ginder Riep peter j osepe vnde alle de ander Vnde segede dat is t i j d dat i ck wander Daer dat onsen heren donket goet Do quarn in ore alre rnoet Dat ze beden dat he noch b leue To der tij d dat ern god gracie geße Peter sprack rny en lustes niet Mer ornbe dat gij dat ge�ne z iet So bliue ick hijr huden rneer Vnde morgen zo en s chiede i ck nicht eer Dan de denst is al gedaen
D 1 4 2o
1 42 5
1425
dat g:rne ] dazw. gestrichen alle
1 56
1 4 3o
1 435
1 4 4o
1 44 5
1 4 5o
1 455
1 4 6o
1435
Dus bleeff peter sonder waen Vnde god de dat al to voren wiste Eer dat gesciede myt z i j nre liste Sende he to j osepe enen bode De em zegede dar van gode Vnde sprack i ck kome hi j r to dij stille God wi l dat du does z inen wille Weestu wanen quam desen moet Dat men peter bliuen doet Dat was ombe dat onse here wolde Dat he waerheit zeggen solde To em de en wech gaen erre strate Al dat komet van dinen vate Vnde dar to van anderen saken De i ck iv wal kondich sal maken Want alle de z aken de beginnen Se moten ornber ende gewinnen Onse here weet wal dat broen Eyn vol maket man is in z i j n doen Want he moet den visch noch vaen De tot uwen denste zal s taen Jck wille dat he alto male De hoede hebbe van den grale Di j n leuen zaltu em dan leren Wo he em sal to gode keren Vnde wo dij god mynnede • vnde du gode Vnde wo he dij sende zine gebode Gebodescapet was he an eyne maget Vnde al dat di j n herte draget An wi j sheiden dat lere em al Vnde wo dat he gelouen zal Telle em wo dat god to di j quarn Vnde he di j wt den kerkener nam Vnde he di j gaff z i j n hi lge vat Vnde dar to lere em a l dat
does ] dogest:
gest gestrichen, - e s nachgetragen
157
1 46 5
1 4 7o
1 475
1 4 8o
1 485
1 49o
1 495
Dat di j god leerde i n sti l ler hale Dat s acrament van den grale Kenlike lere em al dat Vnde dan gi ff em di j n vat Dat moet he holden vnde dragen Vnde wen dat he hoert vragen Sule den r i j ken vischer nomen Ombe dat noch de ti j d sal komen Dat he eynen visch zal vaen Vnde dit moet wesen zonder waen Recht a l z e de werlt vart Van beginne ten eynde wart Dan moten dine lude wes t Dar em dat herte draget best Vnde to ener s tat dar broen zal tij den Moet he z ines kindes kint ontbieden Vnde de hoede van den vate De em komen is ter bate Sal he dan al op ge&en Da van z inen zone is gebleuen Dus wirt b i j iv dren gerei t Beteikent ene dryuoldicheit Als he dat vat heuet ontfaen Vnde dine leringe mede verstaen Vnde du dar aff bist ontset So mach peter zeggen bet o&er waer vnde zonder waen So waer he dan zal hinne gaen Vnde he den grael besitten zach Den ri j ken vischer op enen dach H i j r ombe bleyff he tot morgen vro Vnde alzet den vischer dar alzo Bezet is de hilge gra e l Ouer berch vnde o&er dal o&er z ee vnde o&er lant Sal he gaen dan alto hant
158 1 5oo
1 5o 5
151o
1 51 5
1 52o
1 52 5
1 5 3o
1 535
Vnde den grael dragen to z i j nre z i j den Vnde de here de tot allen tij den Vnde altoes is rnyt den goeden De zal ene harde wal behoeden Vnde a l z e du dit heuest gedaen Saltu de werlt wes s e len z aen Vnde kernen tot den paradi j se Vnde dat ges lechte van EÜgenise Dat ornber rneer dar aff zal kernen Sal ick to rnynre blis cap nornen Vnde we zo hi j r aff spreken kan Sal z i j n een gernynnet man Vnde rnyt al den luden lieff Dus tellet de historie vnde de breyff Langer ne sprack de engel niet Vnde j oseph was de nicht en l iet Al gader dat he ern beual Des morgens quernen ze ton denste al Vnde j oseph zegede ern gerecht Al dat de engel hadde gesecht Sonder de heyrnelike woert Dar gij nv aff hebbet gehoert Den r i j ken vis cher heuet he de gegeuen Al zo a l z e rnen ze ern gaff bescreuen Vnde he leerde ze ern hernelike Do ze heerden gerneenlike Dat ze van j osepe zolden varen BedroÜeden ze ern zere twaren Vnde to e irs ten dat peter sach dat Dat joseph op gaff z i j n vat Dar god z i j n leste rnael wt at Vnde z ine gracie rnede ornbe dat So stont he op vnde narn oerloff Vnde rürnede do j oseph hoff To den geschiede was groet geween Vnde versuchten rnede ouer een
1 59
1 5 4o
1 54 5
1 5 50
1 555
1 5 6o
1 57o
Vnde oetrnodicheit vnde bede Vnde joseph bleeff noch to der stede Mit den r i j ken vischer dree dage Ton veirden dat en is gene sage Segede he to j osepe lieue heer My lustet nv to wandere zeer Js dat iv leeff he zegede j aet Na den dat i s onses heren raet Vnde wete gi j wat draget dar Vnde wat iv zal volgen naer Nyeman en weet dat alzo wal Als gij vnde i ck vnde ny�an e l Nv gaet alzet i v dunket goet Jck bin de hij r bliuen moet Aldus schieden ze ginder bede De ri j ke vischer genck en wech gerede Vnde er couent erre s traten Dar manich schone woert wtermaten Seder aff vertel let was Vnde joseph z i j d zeker das De bleyff dus in vromeden lande Jck wene ny�an bekande Noch wi j ff de dat lant genomen konde Dus s criuet rohrecht wt z inen monde Mij n her rohrecht van barioen De in dat walsch screyff al dit doen Vnde sonder rime al gader dichte He seget dat men nicht mach l i chte Al vers taen desse auenture He en mote dat weten wal ter eure Waer hen genck aleyn de grotze Broens zone vnde zine genatze Vnde wat geslechte van em quam Vnde wat l euene he an nam Vnde wat daer oeck aff kamen zal Van peter vnde zijn leuen al Vnde in wat s teden men ene vant
1 60
1 575
1 58o
1 5 85
1 5 9o
1 595
1 6oo
1 6o5
1 586
Vnde waer moyses was bewant Want he de den grael ontfenck Van broene dat is ware dinck He vant moyses envers eheden Hij r to sal ons rohrecht leden So dat wi j dat zolen vers taen O�k moet he weten sonder waen Waer de ri j ke vis cher genck Desse redene vnde des s e dinck Heuet he al in viuen gedeelt Vnde to enen boke al verheelt Vnde ne mach ny�an zeget he Geweten he en were dar bij Dat he ouer leze dan alto male Dat grote boeck vanden grale Vnde eer dat van em wirt ge openbaert Wetick wal dat to pinen wart Vnde zo ne wiste ny�an twint de tale Dan in dat grote boeck van den grale Aldus heuet he ze een dee l bescreuen Des dankede he gode de dat al mach geuen Hi j r lat he dat bliuen van dessen vieren Tot der wilen dat he bij manieren Weder sal kernen an de tale Dan sal he dat openbaren war Vnde liete he dat aldus dat en weer neen man De dat wal geopenbaerde dan War hen al dat volck quam Vnde j acob de to dichtene nam Secht vint he dat alzo veer in dat wals ch Dat he dat in ryme sonder valsch Alzo vere oeck dij chten zal Dat dit boeck wirt versame lt al Want em der pinen ne verdroet Aldus so endet dat eirste boeck
he ouer ] dazw. gestrichen dan
161
Hi j r begint dat boek van merl i j ne · Vnde wo de duuele be nyden· Dat god de helle to brack· Vnde syne vrent daer v\ ver lo z ede·
161o
1615
1 62o
1 625
1 6 3o
1 635
1 637
N
[ IX ]
V hoert gi j heren al bij sonder e groet wonder Van onsen heren en Want na z iner pine vnde z iner doet
Voer onse here to der hellen oeck Hi j r aff spreket dit boeck voert meer He dede den duue len groet onneer Want he em or zielen nam Des worden ze wonderlike gram Vnde hadden des wonder harde groet Do makeden ze onder er genoet Eyne s ameminge des gelouet Se zegeden we heuet ons berouet Vnde onse veste aldus to broken Wi j en mebden nicht al was dat vore sproken Dat he van wiue mochte komen De onse macht heuet genomen Wi j mebden hebben al le de lude Mer des s e dar ons dat aff geschiede Wo i s he tor werlde komen Wij en hebben nicht vernomen Dat z i j n moder nye gewan Wi lle off lust to ienigen man Alze dar vrouwen kint aff ontfaen Do antworde dar een duuel saen Dat wij tot onsen vromen deden Js ons komen al to schaden Gedenket iv nicht dat de propheten Lange wile hebben beheten Dat god sal z i j n geboren Vnde verlosen dat oek verloren
oek verloren ] dazw. gestri chen geb
1 62
1 6 4o
1 645
1 6 5o
1 6 55
1 6 6o
1665
1 6 7o
1649
Heuet gewes en manich j aer De dit zegeden vorwaer Den dede wij alre meest verdriet Mer ze en achten des myt alle niet Vnde se troesteden de sondaren Vnde zegeden al sonder sparen Dat he omber zolde komen Des se here tot eren vromen So l ange zegeden ze dat i s geschiet Vnde heuet ons allen als gij wal z i e t Beroöet al myt synen l i s ten Wo quam dat wij des nicht en wisten Nu doet he de sonderen dwaen Jn een water sonder waen Alze ze komen van vrouwen leden Jn de ere der dryÖoldicheden Dus hebbe wi j de kinder verloren De onse weren hi j r to voren Dat en sy dat ze in zonden vallen Noch heuet he meer ontrecket ons a llen Want he heuet papen gelaten De ze gewisen ter rechter straten Se en mo�en nicht zo vele sneuen Mer willen ze der sonden begeuen Vnde doen _ d_at ze castien horen Wij en hebben ze al verloren Seer hadde he den menschen lieff . oat h e em liet vaen als een dieff Ombe to quitene den man Vnde menschen forme dede an Sonder man van eyner maget Jck wene g i j dat prouet vnde saget Jn al den dat g i j prouen mochten Gij weten wal dat gij besochten
quam dat ] dazw. gestrichen dat
163
1 6 75
1 6 8o
1 6 85
1 6 9o
Sine manier in manigen s tanden Vnde gi j en vonden ene nye in senden Mer dor de man koes he den doet Als he wolde vnde geboet Owi j segeden de viande dan Nß. hadde he harde leyff den man Na den dat he dat dor em dede Wi j mogen ge�ne pinen mede Ombe den menschen to hebbene e cht He zeget dat he geen onrecht Ons an den menschen en doet Wi j moten setten onsen moet Ombe den menschen to werpen neder So dat he number meer weder Van onsen denste moge keren Noch gespreken de kercheren De em raden van den senden Do spreken ander de dar s tanden Mach men luden aldus verge&en Er mysdaet alze ze sne&en Bij rade van der hilgen kerken So verliese wi j alle onse gewerken Wo de duuele alle vergaderden· · Vnde koren enen procurere · ·
1 69 5
1 7oo
o de duuele
zegen dar naren Dat ze aldus bespottet waren Do riepen ze to samene gereede Alle de helleschen quaetheide Vnde koren vnder em al len daer Eynen procurerre schalck vnde zwaer De was geheten mascheroen Den wart beßo len al er doen
D
1 698
em ] davor Rasur
1 7oo
geheten mascheroen ] dazw. durchgestrichen und expungiert mach
[X]
1 64 Vnde dat ze so lden varen mede Jn onses heren j egenwordichede · Gel i j ck dat procurere plegen · 1 7o 5 Nv mochte j eman zeggen dar kegen• Wo een verdo�de em mochte togen Jn de iegenwordicheit des scheppers ogen Dar op antworde i ck in twen saken Dat eirste mach z i j n myt spraken 1 71o B i j gel i j ken in enigen dingen Dat wij mogen zeggen zonderlingen Alze van boßen tote beneden Js dat al in onses heren j egenwordicheden De ander is z i j t zeker des 1715 De pine de in den dßßele i s Dat de van em nicht gaet in s ch i j n Se e n b liuet myt em waer z e z i j n Gel i j ck dat d e zeke nicht he�et bat Al weer he in ener koninchliken s tat 1 7 2o Sine pine en weer de mynre niet Aldus is dat myt den duuele nv ziet Waer dat ze god gehenget to syne Altoes volget em na er pine Vnde dit was de eirste procurere mede 1 72 5 Den de duuele nv hebben geset De vor nicht en was J mer na desen stonden Heuet men procurerre altoes gevonden � Des s e procurerre J treckede sonder beide Jn de iegenwordicheit godes l vnde zegede 1 7 3o 0 schepper J vnde aller dinge gerechtichei t Jck b i n procurere alre quaetheit Van der hel len j dy moet geno�en des Want dij van gerechticheit an geboren is Mij to hoeren j alze bode der hellen 1 7 3 5 � Onse here l antworde den fel len 17o5 1 724
j eman ] verbessert aus j enan mede ] verbessert aus myt
1 65 Bistu procurere l toge dine breue nv Mascheroen zegede ick wille eer i v Bevroeden o p een pßnte wal hoge De roert de bene al onse verrnoge 1 74o De in der hellen zin l vnde op dat Beziet onse procuracie nv ter s tat � Onse here sprack l hi j r vorrnaels wal So kande i ck dine schalcheit al Vnde onderwint iv nicht gij 1 74 5 Mit uwen woerden to leidene rny Want du en heuest hi j r gene perti j e Jegen di j dat danket rny Nv toge dine procuracie al hier Off rnen sal di j wt werpen schi j r 1 7 5o Des s e ontsach den rechten dor daz Ornbe dat he des onwi l lich was Doch toende he de procuracie z i j n teiken Dar wi j aff gerneenlike spreken Dat harde wal gedichtet was dan 1 755 Dat dar nicht to beterne was an � Do segede onse here wult� icht spreken So spreck vaste op dij n teken
1 7 6o
1765
1 7 70
De viant clagede l vnde antworde rnede Al ze een procurere van z i j nre he�lichede Want i ck l vnde de gene dar ick vor spreke Hebben gehat wal ontel like Ja by engeendeden tij den sonder verlaten Vnde alle gescreuene ti j de achter gelaten Alze in rasten to hebbene rnede To pinene l vnde to torrnenten gerede Vnde to beri chtene al onse hel l e dure Alle rnenschl ike creatßre Vnde nv neuwinge is achter gelaten Alle rechte l vnde alle baten Vnde en geyne perti j e is gero�en da� toe
1 66 Vnde wij z int berouet l wi j en weten woe Myt erachte van onser hebhinge nv Dat clage wi j weynende vor iv Waer bij off di j genoge onse clage 1 7 75 Vnde du beriepes to enen zekeren dage Dat menschelike ges lechte to komene zaen To antwordene hi j r op sonder ontgaen Want i ck eirst toge dat men ons is S chuldich te done restor van des 1 7 8o Van den zielen volcomelike mede De inden hemele zin l vnde gerede De in purgatorien nv zin genomen Vnde de vor em weren l vnde na em zolen kamen Vnde er kinder l vnde tot desen 1 7 85 Al dat van em geboren sal wesen � Onse here sprack ick hore wal dij Du begerest enen dach dar bij De procurere antworde dar naer De zake is groet vnde engestlike zwaer 1 7 9o Vnde o�k ontfarmelike in allen houe Gel i j ck eyner sake van groten roue Vnde ombe dit beger ick l di j haeste dar toe Men legge den dach morgene vroe � Do sprack onse here l vnde zegede 1 795 Sone des viandes i vnde alre quaetheide Verdomede schalck al vallende onweerde Heuestu gemeten tuschen hemel vnde eerde Jck legge d i j dach alze procurere gerede Vnde den menscheliken ges lechte to komene med 1 8oo Vor my a l z e to eynen zekeren dage Alze in den hilgen vriedage Op den weleken ick gecrucet was Mascheroen antworde to hant na daz Den dach ick nicht ontfangen sal Want den dach viertmen ouer al
167
181o
1 81 5
1 8 2o
1 82 5
� Onse here sprack ick makede dat recht Vnde ick l atet hi j r op nv vnde echt O · gabriel roep des menschen diet Dat ze komen to desen dage j en komet z e niet Men sal voert dat recht doen s chinen Do keerde de viant to hant to den sinen Vnde toende sinen gesel len des s e dinge Dat ze em betruweden onderlinge Want ze segen wal in da z Dat em de richter nicht ontsculdich was � Do sprack lucifer to der s tat En ontsiet iv nicht dor dat Men zecht cristus gerechtichei t wesen Dat valsch i s j donket my i n desen Want is he gerecht j zo sole W1J dan Onse sake beholden l vnde prouen voert an Vte sines zelues monde z i j t zeker des Dat he nicht gerechtich en is Vnde du zalt weder ten dage varen Mascheroen zegede j ick hadde lieuer twaren Hi j r myt iv werden gepij net vorwaer Dan weder to gane j vor em dar Dar alle b l i j tscap is van vroyden
Vnde dar i ck nicht aff mach vervrouwen Mer meer my bedrouen hi j r bij Ombe er b l i j tscap j de nicht mach in mij Mer ick moet gehorsam wesen Vnde ock doen dat steet to desen � Op den dach de dar geset was 1 835 Quam mascheroen z i j d zeker daz Recht in de dage raet l vnde genck Jn eynen winkel j na de dinck Jn dat pleidoen j want he wiste dat Wal j dat des eyschers s tat 1 84o Eerst vnde gestediger moet wesen 1 8 3o
168
[ 14
va
1 87o
]
Dan de men eyschet to desen Vnde dar ombe quam he vroe god weet Vnde hadde beide z ine oren gereet Vnde zine ogen op gedaen oek wij de 1 84 5 Ombe to hoerne l vnde to zene i n elke z i j de � Vnde doet den myddage beg�nde naken Quam mascheron voert myt z inen saken Jn de iegenwordicheit godes l vnde zegede Hilge vader j ick quam vor l vnde noch beide 1 85o Nv doe my recht j ick beide to l anck Do zegede crus tus i d�uel nv ganck Want al dese dach to rechte staet Do keerde he weder in sinen winkel de quaet � Omtrint vesper tij d gaff he do w� 1 8 55 Eynen vres l iken j gruwel iken j gel�et Vnde sprack god waer is dine gerechtichede Onse here antworde em to der s tede Ja en zegede ick di j nicht v�le quaet Dat a l desse dach to rechte gaet 1 86 o Do keerde he weder in den winkel daer Vnde wachtede bet der nacht wal naer Do riep he j waer is de gerechtichede Se gebreket my in den hemel mede � Onse here dede ene do ropen voert 1 86 5 Do sprack mas cherob desse woert l Al dessen dach heb ick gebei t J n d a t rike der gerechticheit Vnde en vinde gene gerechtichede Onse here antworde dar ter stede Mascherene vnde zegede j nv ze 1 87o Wat du eyschende bist hi j r bif Mascheroen zegede j de s i tacie s iet Want al dat menschelike diet Hij r i s gedaget to antwordene my
Mascherone ] davor gestrichen Vnde
1 69 Al ze procÜrere j merket waer bij Js hij r ieman de dar to hoert Dat he vor alle menschen kamen wil voert Vnde nyfuan en quam to dessen done � Do sprack onse here to mas cherone 1 88o Wat wi ltu dat men nv do echt Jck beger here een gemene recht Dat men elken sculdich to done is Vnde ick beger ock litteren des Dat alle menschen weren vor dij Gedaget hij r to antwordene my 1 885 Vnde ick hebbe den dach al wt gewacht Vnde nyfuan en quam hi j r van o re macht Vnde vmbe dit beger i ck vorwert nv wesen Vnde eysche myne li tter van desen Do wolde onse here myt des s en dingen 1 89o Meer voert gaen myt effeningen Dan he wolde myt gerechticheden He wiste wal mascherobs doen vnde z eden DÜ z egede he de vele weest vnde heues t geho�t 1 89 5 Du weest wal dat bewi len voert Eyn recht gaet tuschen twen partij en Vnde bewi len in effeningen belien Al zo alzet em dÜnket best Want i ck nv wil le dat zij geve s t A l l e desse stucke in effeningen 1 9oo Vnde wil den dach tot morgen verlengen Jn den seluen ponte dat hude was Tot prime tij t durende z i j t zeker d a z � Dus s tont o p onse here dar naer 1 9o 5 Vnde mascheron genck t o den z inen da� Vnde vertellede dit a l den gesellen De dat zwaerlike verdrogen in der he llen Vnde luc i f fer sprack to em zaen Du zalt morgen weder gaen 1 875
1 89o
here myt ] dazw. gestrichen voert gaen
1 70 191o
To der rechten vren • vnde a l zo holde Leerde he wat he zeggen zolde Wo onse vrouwe wart eyn vorsprake · Van a l cris tenhei t kegen den viant·
[ XI )
Lze des s e beropinge quam to voren Der reynen maget wt irkoren Bedrouede ze er ombe den pleit 1915 Mit oetmodeliker ontfarmicheit Vnde do ze vernam dat verlenget was De dach sprack ze do openbaer daz To der menscheit nv laet iv sorgen Want op den dach van morgen Sal i ck uwer aller vorsprake wesen 1 9 20 Dat hemelesche volck wart verblidet van desen � Des morgens is onse here geseten Mit zinen engelen myt z inen propheten Mit ener geselscap ongetelt Do quam z i j n moder myt gewelt 1 925 Mit engelen myt propheten myt patriarchen De sengen myt luder stemme starken God groete di j des hemels koninginne God groete dij der engele mynne 1 9 30 Dus quam ze gegaen alzo vermogen Dar ze an z ach myt wreden ogen Oren weders aken in oren ri j ke Do genck ze zitten verweendelike Bij oren zone to oren wil l e Vnde zegede n v zwiget al stille 1 935 � Nv zuldij hij r horen beduden Wo ze een vorsprake wa�t allen luden Jn een gedinge van iamerheden o&ermyddes er grote ontfarmycheden Wante des duuels na radicheit 1 9 4o Hadde den menschen zere beleit
A
1 71
� 1 945
1 9 5o
1 9 55
�
1 96o
1 965
�
1 9 7o
� 1 975
1 9 56
Dat weder stont onse vrouwe s chone Vnde sprack aldus to oren sone Jck hore zeggen sone ml J n Dat ges lechte dar wi j aff komen z i j n Gij vnde ick dat is dat mens chel ike diet Wirt hij r an gesproken nv z iet Van eynen verdometen verreder quaet Van eynen valsehen de hi j r s taet Jn mynen rike vnde dit ongevoech Geroert mynen licham de di j droech Want al z ulke en plegen nyet Hi j r to komene mer dat du gebiet Want in dij alle gerechticheit z i j So kome h e vnde zegge sine tale dar b i j Vnde h i j r a f f verblide d e hemel al Dat ze een voerspreker wesen sal Vnde riepen den verdomeden to der s tede Comet verwi j sede vnde verbannen mede Du vindest h i j r wedersake in dit doen Aldus zo quam dar vorwert mas cheroen Vnde ne dorste nicht zonder waen Sine ogen op onsen vorspreke s laen Do sprack onse here wan antwerstü Vnde h e antworde aldus zegge ick i v 0 onge loefflike gerechtichede 0 waerheit vnde sonder valscheide Hoere my armen in des sen dage Wes ick my vor iv beclage En laet di j n vleysch noch bloet nicht roren Jck bidde to spreken sonder verboren Vnde onse here sprack to em do�n Spreket als dat betamet mas cheroen Do sprack he i ck wi l dat el lick vers taet Dat in elken rechte voert gaet Drie persone heb ick vereyst
verblide ] korrigiert aus verblidede durch Streichung der l etzten Silbe
1 72 D e vader d e zone de hi lge geys t Den richter ze ick a l z e t behouet Dat ick eyscher bin is er geprouet 1 9 8o Bij mynen breuen als men z ieht Den sculdegen persoen en ze ick nicht Sonder wen dat recht is twint t Onse vorsprekersche antworde omtrint Den richter mer nicht den viand 1 9 85 Sone myn zegede ze to hant Seet my berede to antwordene h i j r D o zegede mascherob dat quade dier Bilge vader nv toge ick di j des Dat dij n moder nicht en es Schuldich to komene dor desse sake 1 9 9o Noch vor en geyne myt orre sprake Wante ombe dat ze is di j n moder So weer ze my een zwaer stoer roder Pertij e to dragene tegen my Want ze mochte l ichte getrecken dij 1 995 To erwert al weer dat onrecht Vnde voert ock want ze is echt Eyn wi j ff • vnde de gemeyne loep van desen Verbedet wiuen vorsprake to wesen 2ooo t Dus sprack de quade mascheroen Do wart gestoert om dat doen Vnse vrouwe · vnde sprack to oren zone voert Dese verbannene de my dus s toert Vnde mynen rike verkeert dat recht 2oo5 He zecht my di j n moder wesende e cht Vnde versmaet my l ieue sone Du weest dat wal al bin i ck de gone De di j droech vnde een wi j ff nochtan Vnde my beri spet ton rechte voert an Sone bin ick nicht moder als ander wij ff 2o 1 o Dar i ck wart drachtich was een bli j ff Van alre smitte der menschlichede Jck wa�t zwaer sonder pine mede
173 Vnde sonder rouwe kint brengende voert Waer i s dat recht dat my verboert 2o1 5 De gene de z in beropen vor iv En mach ick er tale nicht spreken nv Vnde vor em to stane als een persone Vnde hi j r to antwordene mas cherone Al weer ick engeleuich off te banne 2o2o Des nicht en is an my nochtanne So zolde i ck to rechte h i j r to gaen Alze de dar to gedaget bin zender waen � Du weest dat wal zone in dinen zin 2o25 Dat i ck van allen ordenen bin Want al de werlt off we dar in es De i s van huwelike z i j t zeker des Off van megeden off voert anne Vntholden van wiue off van manne 2o3o Jck was van allen ordenen gerede Jck was josepe gegeuen mede Vnde b leyff dar na ock wal geacht Vnde wart b i j em dragende dracht Vnde bleeff b i j em ontholden daer 2o35 Dat i ck nye gekreech een haer Begerte to genen manne wart Ombe dit wirt hi j r wal geopenbaert Dat ick bin sculdich to z ine vorsprake Vor den menschen van alre z ake 2o4o � Vnde dat de viant oek nv zeget Dat wiuen is dit ambet ontweget Dat gebreket 6k in dessen done Want e li ck mach euer arme persone Spreken alze euer wedewen vnde wesen 2o45 De desse bose viant in vresen To brengene steet vnde to bliuene To s inen denste de zeilen to ontliuene Vnde ewelike sonder eynde verdo�en 2o5o
my ] am Zeil enende nachgetragen
1 74 Hijr ombe eysche ick vnde bin komen Dat men dit ambacht my late 2o5o Voert hen to z ine een aduocate Want my en lettet nicht an dit ambacht Dat he op my voert heuet gebracht � Do antworde h i j r op mascheroen 2o55 Jnterloquitorie wil ick doen Dit bedudet als wij dat ontknopen Als eynen dat recht to na zolde lopen Dat he eynen wech dan vinden moge To proßene mede dat em toge 2o6o � Do sprack onse here to desser z ake Mine moder late ick z i j n een vorsprake Want er nicht mach letten in dit doen Dat h i j r getoent heuet mascheroen Nv heues tu perti j e sprack onse here Wiltu icht spreken spreck hi j r an mere 2o65 � Mascheroen sprack to spreken ick behoue Jck hebbe pert i j e des ick droüe Want my dunket dat myne s ake Geueert is b i j orre sprake Nochtan zegge ick na dessen gelike 2o7o Dat kenli j ck genoech is in dessen r i j ke Dat de duuele dar i ck bin vor komen Vnde al or z ake hebbe an genomen Weren in rasten van hebhinge Van zo manigen i aren Sonderlinge 2o75 Dat des ny�an gedenket nv ter wilen To pinene vnde to tormenten de z i elen Ja alze van begynne alle de storuen Nye en wart er een ontborgen 2o8o Vnde nv z in alle ordine van rechte Achter gelaten als in enen verplechte Vnde myt eynen wille vnde ere delinge 2o56
ontknopen ] zwei tes n über der Zeile nachgetragen
2o82
vnde ere ] dazw. gestrichen nicht
1 75
2o85
2o9o
2o95
2 1 oo
21o5
21 1o
2115
Sin wij bereuet nv onser hebhinge Vnde want den wi j sen to behoert Eerstwerff restor to eyschene voert So eysche ick eirst restor vorwaer Van onsen verluse vnde . dar naer Sal men in desse zake gaen voert Want wi j de bloet zin als men hoert Vnde berouet • wi j en mogen ons niet Setten tegen gewapende diet � Do sprack de zone ter moder we�t Antwort hirj op · vnde ter veert Sprack ze ten zone en zee gij nicht dat baraet Vnde de ombegange des viandes quaet Aldus to verslitene den dach mede Mit woerden myt groter valschede Dat en doech nicht he eyschet restor Alze off he bereuet weer h i j r vor Vnde hi j r an lieget he echt Want eirstwerff zo spreket dat recht Den bereueden to verstoerne wesen Dat i s in den genen gelike desen De bereuet i s de en eyschet niet Nv is he eyscher als men z iet Vnde aldus verkeert he dat recht Alzo als he valsch is echt Aldus he eirs tewerff valscheit begenck Want nye zo en wart bekent Dat du vnde de dine int s cheuwen Nye besat myt gueder treuwen Ander lude erue want dat is kont Ern allen schone dat du ter stont Mit diner wij sheit makedes den man Na diner gelike vnde nochtan Al hebben de duuele gepinet daer Lange ti j t de zie len vorwaer Dat en deden ze van ors selues rechte niet
1 76
Mer a l z e knapen der hellen nv ziet Vnde ouermyddes d i j n gebot mede De duuel en hadde nye s tede Noch de z iele· mer du haddest heer Want alle d inck is myn noch meer Jn des namen in des gewolt 2 1 25 Dar men ze aff ontfaet vnde holt Wo mochten de duuele raste l ike Besitten eens anders guet vnde rike Want de propheten zegeden to voren Dat wt eyner ste�uen solde z i j n geboren 2 1 3o De zonne de godes zone bolde De z i j n volck verlosen zolde Hij r ombe wandert my zone dat So vele loesheide nv ter stad Jn uwen rike wirt wt getrecket 2 1 3 5 � Mascheren antworde vnde heuet gernecket De gemeynen sprake to hebbene mede De he echt eyschede ter s tede De moder antworde sone ick wal weet Dat alle rechte na dat steet 2 1 40 De in den hemel gegeuen zin Vnde an der eerden vnde in den name di j n Bo�en alle kneen myner dracht Des s e en merket nicht op dine macht De du he�est · vnde bespottet nv 2 1 45 Dine mogentheit dat he eyschet iv So vele v�gange tegen my Do sprack god i ck ontzegge di j Hij r aff restor nv to doene � Do sprack de moder to oren zone 2 1 5o Vraget em off he wil zeggen meer Do sprack de viant ongehuer Tote noch heb ick nicht geseit Jck zal noch zeggen wonder god weit Dit woert wondede onse vrouwen ter s tede 2 1 2o
1 77 2 1 55
[ 1 6 va ]
Ombe de mynne der menschelichede Do z egede de richter to den viand Do dine z ake sonder schelden to hant � De viant treckede de bible v� vt eynen s acke vnde sprack oßer lu� 2 1 6o Mit eyner groter stemmen nv hoert Gij hemele wat i ck sal zeggen voert Vnde ze zwegen alle na dat Do keerde he ombe dar een blat Jn den anbeginne der werlt voert 2 1 65 Dat god to adame sprack dit woert Vnde to euen mede · dat zult gi j weten Van aller frucht zult g i j eten Sonder van desser · vnde op wat vren Gi j dar aff etet zole gi j dat besuren 2 1 7o Vnde s terßen van dode to dode Do sprack he voert tote gode Here eirstewerff zo vrage ick iv Off desse woerde d i j n sin nv � Do sprack maria nv zegge voert 2 1 75 He zegede he en wil le nicht een woert Want ick bin in dat rike der waerhei t Vnde vor den genen d e zeget gereit Dat he waerheit is geheten Vnde dar ombe wil ick eirst weten 2 1 8o Dat des s e woerde zin de waerheide Vnde ze zwegen alle ter s tede � Do sprack onse here j dese woert zin myn De viant antworde des wi l i ck z i j n J n den geloue· vnde in desen Wil ick dat ze besloten wesen 2 1 85 Want do adam vnde eßa a lleyne Weren in den paradi j se gemeyne Vnde alto male ongehorsam gingen Tegen di j n gebot dus sonder lingen 2 1 9o So eysche i ck dat dine woerde ombe dat
1 78
Staende bliuen i n hore stat Vnde ze · vnde de na em komen dan Ewel ike zolen steruen voert an Vnde wul tu dine woert Verwandelen i cht 2195 So is dat proeflick dat du nicht En bist de waerheit lude noch stille Vnde hijr op antworde · de spreken wille � Do sprack maria to oren sone Leue kint wannen is des s e hone 2 2 oo Vnde desse s chalck den duuelen kofuen Dat ze so vele s chalcheit om dat verdofuen Pinsen om verderuen des menschen diet Mer de duuele als men hij r ziet Weten wal dat den onseligen troest is Gesellen to hebbene donket my dor des 2 2o 5 Jn orre armode om em dat wreken Sone nv wil ick hi j r tegen spreken Want dat waer is dat du vor nv Desse woerde sprekest zegge ick iv Mer een ander l i tter spreket voert 221o Vnde de h i j r op aldus antword De zeget dar loesheit vnde schalchede NYfuan mogen bescudden mede Dar men myt rechte voert sal gaen Want de duuer sonder waen 221 5 Daer desse vorkernet de rieden adamen Vnde euen mede dat ze namen Den appel de verbaden was Want in den boke s taet na das Dar he desse woerde v� track 2 2 2o Dat een serpent to euen sprack Vnde to adame de des s e dieff Desse procurere in s inen breyff Valschelike vorzwiget vor dij Vnde dit weren de woerde nv z i j 2225 D e se euen deden verstaen
1 79
Ete g i j desse vrucht gi j zult saen Alze iv meyster wesen geschapen mede Van desser logene vnde valschede 2 2 3o Dat dit do dede de man Al by des duuels rade dan So willen de viande den menschen wrogen Mer oüermyddes dessen ongevogen Vnde ok ombe dit pont zo wil ich ter s tede 2235 Den mens chen to rechte beschudden mede � De viant z ach em bespottet zeer Van zulker antworde · vnde zegede heer Her richter desse vorsprekersche Menet aldus ontgaen mynre lesse 2 2 4o Mer nicht aldus · want vader dar staet Bescreuen · daer een openbaer mysdaet Geschiet · de gerechte r ichter nochtan Al en wroget ny�an den sculdigen man He is s culdich voert to varne 2245 Mit zinen herten · vnde nicht to sparne Mit der mysdaet vnde myt der pinen mede Al is dat s ake dat de vorsprake zegede Dat men my nicht sculdich to hoerne i s Dat ick nochtan nicht n e lij e des 2 2 5o Men sal my antworden van desen Vnde al weer des nicht nochtan zolde wesen Sculdich de richter voert to ga�e Mit syner heerlichei t na mynen wabe Waer ombe · want du bist gerecht Des wil i ck dan zeen nv vnde echt 2255 Off d i j n name is volgende den Want ik wi l zwigen vnde an z eb Dine heerlicheit hi j r an vorwaer Want de mysdaet is openbaer Vnde en behouet gener proue dan 226o Vnde dar en is geen twiuel an De mensche en brack dat gebot gereet
1 80 N u sal i c k zeen dine heerlicheit Vnde mede dat ick en gene parti j en Holden ne mach kegen marien So an rope ick al hij r ter s tede Dine edele heerli chede � Nu wart vorsaget de moder godes Want ze ontsach er des gebedes Dat de gerechticheit zolde gaen 2 2 7o Ores l ieuen sones ouer dwers s aen Al ze van heerlicheit · van gerechte nicht Vnde wa�t wenende ouer dat menschl iche slecht Vnde s eheerde er c leder ten brusten dan Se sprack do sone nv ze an 2275 Den l icham de d i j droech gerede Vnde de bruste de du zoges mede Nu ze de dij sehenden de gene Vnde bespegen · vnde cruceden gemene He an ropet dine heerlicheit hij r 2 2 8o Al zo a l z e zeget desse ongehuer So sal dat b i j dinen wil l en v� gaen Nicht b i j den sinen sonder waen Vnde bidde 6k mede darkegen di j 2285 Offte doe a f f v� den boke my Des leuens · want en geen recht Ne wi set dat du nv vnde echt Voert zalst gaen myt heerlichei den Mer a l z e dat an hoert diner rechticheiden 229o Nu sal ick zeen wen du to vo�en Best zalst gelouen vnde ho�en Offte diner moder • offte den verra�er Dus wart de sone v� den vader Beroert dar he sine moder sach an So wij f fl ike wenen · vnde sprack dan 2295 Den viant an in dat pleit Jck ontsegge dij to hant myne heerlicheit 2264
partijen ] r über der Zeile nachgetragen
1 81 � De viant sprak do vleysch vnde bloet Heuet di j geraden dat gij dit doet Vnde nicht de hernelsche gerechtichei t 2 3oo Jck hadde dat wal to voren geseid Dat rny harde zwaer solde wesen To hebbene des richters rnoder to desen Kegen rny nv to eynen aduocaet 2 3 o 5 � D o sprack rnar ia · du vule quaet Wi ltu i cht rneer hij r to versynnen He sprack ick wi l nv eirst beginnen Vnde op de ewangelia oeck rned e De wt der s criffturen van der wet 231o Vnde zal der rede volgen rnede Ouerrnyddes alle gerechtichede � Eirstwerff zegge ick dat dat recht Dat gotlike her is kernen echt Dat ze dar ynne leren de richters dan 231 5 Als ern een twi st rij set an Tuschen personen in erfl i cheden Vnde van anderen dingen in dat s eheden De gerechte richter sal seheden al geheel Gerneyne dinck vnde geuen z i j n deel Elken · want gerneyne dinge 2 3 2o Brenget groet twist in sonderlinge Want de scri j ffttfr der waerhei t fij n Orcondet rni j vnde den gesellen rnyn Dat wij s in vorsten der werlt vri j Nochtan e n zegge ick dat nicht bed i j 2325 D u e n heuest dar wal e e n deleken an Du alrnechtige god nochtan Ja een deleken a l zo groet gesecht Als een zenep zaet in eyn rnudde gelecht Vnde dar ornbe orn des s e twe woerde 2 3 3o Mij n vnde di j n als rnent hoerde Eyn twist dagelikes rij sen mochte Tus chen dij vnde rni j ansachte
1 82
[
1 7 va
]
Almechtich god vnde diner moder med6 De vorsprake der werlt i s geset 2335 So begher i ck ouermyddes dine gerechtichede Dat mij n deel weerde gescheden mede Vnde a l zo dat dan de myne Dat zin de sonden · to mij nre pine 2 3 4o Vnde to mynen rechte horen to Vnde de waldaet bliue d i j n a l zo Dit en mach ontseggen richter geen Jck late wesen nv dit alleen De al recht heuet gemaket dan 2 3 4 5 � De sone sprack de moder an Vorsprekersche der werlt l antwo�d Do zegede onse vrouwe desse woert Dat he eyschet heuet he en weghe He eyschet gewichte van gewege Dat lange vor nv gedaen i s 2 3 5o E n gedenket iv nicht sone des Dat gij dat al hebbet verdinget Al dar gi j an den cruce henget e Alze doget der werlt in dij woge Vnde op de ander z i j de op de ander vla6ge 2 355 Henck de mordener wo6 so dat gaet Alze sonde der werlt dat verstaet Sone dat ick d i j do an sach Mit dro&egen herten op den dach Vnde myt wenenden ogen mede 236o Dar was gewegen ter s e luer s tede Mit eyner effener s chalen de do�et Vnde de quaetheit onverhoget Vnde du de weers t de doget gereit Verwonnest dar alle de quaethei t 2365 Al zo dat du neder vorest da� To der hellen ombe de z ie len vorwaer Vnde treckedes dar v� de keyti &e Vnde off dan zulke wage bli&e
1 83 237o
De vor alle de werlt feestelike Gedaen was · vnde ock hoge like Op den berch van cal&arien eer So en wil i ck wegen nUrnber meer Mer ick holde my an dat alleyne 2375 Vnde en wil le ander gewichte ne geyne � De procurere wart vorsaget dar zeer Vnde gaff wt een vresl i j ck gebeer Vnde sprack tot noch so hebbe wi j Biesen gestrouwet· vnde dar b i j S o w i l ick trecken ten hardes ten saen 2 3 8o Jck se my nv alleyne hi j r s taen Alze een procurere ick nv beger Van rechtes wegene in myne wer Eynen aduocaet offte twe des sen dach 2385 De men mij nicht weygeren en mach Vnde dar to so kenne ick des s e beide Gerechticheit vnde waerhei de � Onse vrouwe sprack nym de du wolt Hij r ombe waldende menichfolt De engele vnde ontsegen mede 2 3 9o Sine s calche i t · vnde zegeden ter stede Conyngynne van hemelri j ke Vnde ock mede van eertrike Mit groter eren so moge gi j nv Aduocate nemen tote iv 2395 Vnde se geheerde rades dar b i j Se zegede do · so kiese i c k to mij Ontfarmherticheit vnde den vrede D&s wa�t hi j r een gedinge ter s tede Wo gerechtichei t • vnde waerhei t Degedingeden tegen ontfarmicheit vnde vrede . • • 2 4oo
N
V wart hi j r voert een gedinge Onder dessen vieren sonderlinge Want do ze dus weren ontfaen
[ XI I ]
1 84 So i s ontfarmherticheit op gestaen Alze to helpene der menscheit Vnde dar kegen stont op gerechtichei t 24o5 Vnde waerhei t mede · vnde toende vnde zeide Dat men den sonder zunder beide Doemen solde al angespart Ontfarmherticheit antworde ter vart 241o Vnde off ze guet werden mochten Vnde em namaels dan bedachten So zo lden ze geropen werden dan Gerechticheit antworde nochtan So en sal ze god nicht ontfaen Noch en mach· want sonder waen 24 1 5 De quade en solde he sparen niet Ontfarmherticheit sprack nv besiet Vnde offte god en spaerde ny�anne dan So en hadde he ntmbermeer goeden man 2 4 2o Gerechticheit antworde · ick nicht en mach Noch en mach op genen dach An seen de boesheit van eertrike Ontfarmherticheit antworde dessen gelike De gracie godes so lde ouer vloyen 2425 T o vorgeßene alle vernoyen � Do god sach desse manich fo lde dinge Js he geseten to des sen gedinge Want des s e twe nicht oßer een En mogen comen alze dat wal scheen 2 4 3o He sprack et is gescreßen oÜer al Dat god ontfarmycheide sal Vnde de gerechticheit to gader mynnen Gerechtichei t wi l dat in allen zinnen Dat men al le sonden wreke 2435 Vnde ontfarmicheit ock zekerlike Wi l dat alle dinge z in vergeßen 24 1 1
namaels ] korrigi ert aus nameels
1 85 Vnde des s e twe en rnogen to gader nicht leuen Hi j r ornbe in enen deyle de sonden Van den rnenschen • zolen ter s tanden ouerrniddes de gerechtichede 2 4 4o Sorne gedornet werden rnede Vnde ouerrniddes de grote ontfarrnichei t S a l d e sonde ock werden gereit Jn eynen deyle o ck zijn verlaten 2445 Gerechticheit wi l er nicht rnaten Se en cornet in des rnenschen herte Vnde ropet ene rnyt groter begerte Vnde wroget ene al dat ze mach Do ontfarrnherticheit dit gesach Weder s tont ze dit wal zeer 2 4 5o Vnde zegede aldus vor onsen heer Vader du dedest ons verstaen Do du de rnenschei t haddest ontfaen We dat gedopet vnde geloui ch weer Vnde geb i j chtet ock weer rneer 2455 Dat de beho lden zolden b liuen Wil gij dit nv weder scriuen � Onse here sprack noch laet i ck dat a l z o Des was ontfarrnherticheit wal vro Vnde sprack kegen de gerechticheit 246o Vnde rnede kegen de waerheit Dat weer onrecht zegede onse vorsprake Dat al zo edele creature gebreke Vnde de gernaket weren na den l iue Ores scheppers dat de verloren bliue 2465 Want dar ornbe rnakede he ene van rnynnen Ornbe dat he ene solde leren kennen Vnde als he ene kende zolde he dan Ene rnynnen · vnde dar na voert an Solde he z i j ns vrij ens gebruk i ch wesen 2 4 7o Al was dat de engele vor desen Misdeden · de hadden gebot en gene
1 86
2475
2 4 8o �
� 2485
� 2 4 9o
2495 �
2 5oo
2 5o 5
Nochtan mysdeden se myt allen gemene Dar ombe hebben ze er verdeynte dar bij Mer de mensche al verbrack he Dat gebot · dar ombe wart he sterfl i j ck Dar ombe en salt nicht zekerli j ck Achter bl iuen dat de prophete Seget aldus in eynen behete De sone en zal nicht dra%en De quaethei t des vaders noch gewa%en Vnde go d en sal oeck nicht vergeten To irbarmene dat is beheten Ock spreket een prophete me� Op wat vren dat de sonde� Versuchtet ombe s ine zonden zere Jck en wil er gedenken n&mber mere Vnde da&id doet ock mede gewi s Want de t i j d van ontfarmicheiden i s Gekomen n v to den menschen i n s chine Vnde de heuet gedoget manige pine Vor sine zonde · want in dat zweet Van sinen ans ichte moeste he gereet S i j n broet eten sonder waen Na dessen woerden is op gestaen De vrede · vnde sprack a l z e de fij r Sinen susteren a n in desser manier Gerechti cheiden vnde waerheiden mede Vnde ock mede de ontfarmichede Hoert myne suster h i j r o&er al Wat i ck hi j r to z eggen sal Vnde gelouet my de is een bant Der ewicheiden• vnde nicht den viant Den verrader s i j t zeker vnde gewis De een bant alre quaetheit is Want gelouet gij mij i ck sal iv s aen Pro&en dat e lken is genoech gedaen
1 87 Want mi j n suster de gerechtichede Se eyschet ornbe dat de man mysdede 251o Ongeorlo&et · dat he dar b i j Sonder ende gepinet o c k z i j Vnde dit i s gescheen· want d e gone Onse beholder de godes sone Den doet an genck ouerrnyddes dan De mens chei t de he dar nam an Vnde em seluen dar offerde mede oßer al da menschelichede Alze to lozene den ewigen doet Der menscheit• vnde ornbe des s e noet So hadde mogelij ck gewesen int behauen 2 5 2o Dat de engele de nicht mogen dro&en Dar ornbe hadden geloset mede Want de engeende dogedichede God vnde mensche gepineget zin an 2525 Ornbe de angehengeden sonde dan Dat i arner is to zeggene iv Ornbe dit so laet dij genogen nv � Lieue suster gerechticheit Mine ander suster de waerheit 2 5 3o Eyschet de woert godes vnde cracht De to bliuene in orre macht De dus z in · op wat vren gi j eten Van dessen holte so zuldij moten Steruen · vnde hij r aff is genoech gedaen Want de mensche sunder waen 2535 Vor der sonden so en hadde he nicht Den l i charnen s terffli j ch Vnde ouermyddes de sonde so wart he Sterffli j ck · vnde mede dar bij So wart he to asschen a l z e wij zeen 2 54o Dagelikes oßer a l gescheen Want solde men ene pinen nv ten s tanden 2 5 1o
Ongeorlofiet ] Ongeendet : endet gestri chen
1 88
[ 1 8 vb ]
2544
Twiuo ldel i j ck van eren sonden Dat weer suster kegen de mede Want du hei test waerheide 2545 � Nu moet er ock genogen l aten M i j n suster ontfarmiche i t · vnde gematen Want god em heuet onfarme l ike Laten pinen · vnde oetmodelike Ombe to beholdene den menschen vor waer 2 5 5o Vnde h i j r ombe off elk dar naer Van iv dren hi j r heßet ontfaen Vnde em van rechte an sal gaen Vnde to sinen namen dan behoert Jck d e vrede bin · rade dan voert 2555 Wal dat vrede werde ter s tede � Vnde h i j r op spreket dauid mede Dat d e ontfarmicheit ter s tat Vnde waerheit de was kegen dat 256o Eyn weder kegen er genomen Sin a ldus to s amene komen Vnde dro�en ouer een alda� Vnde de gerechtichei t �ck dar naer Vnde de vrede op dit beheet Vnde onder kusseden em al gereet 2565 � Vnde om dessen vrede �ck mede De procurere aller quaethede Js omb l i j de van daer gescheiden Vnde bleyff altoes voert an in veden Op onsen getruwen aduocaet 2 5 7o Vnde noch alt henne de vede staet Ombe ons to brengene to eren sl ike Vnde hij r ombe zolde wi j gemeenlike Wi j euen kinder an ropen er 2575 De so krefftelike in der wer Was ombe onse mysdaet groet Se is onse vorsprake ter noet de ] Verschreibung für di ?
1 89
2 58o
Vnde ombe dit edele maget vri j Dat en geen dinck so groet en s i j G i j e n hebbet dar een verdingen an So mote gij ons allen verdingen dan Wo de duuele visierden wo ze eynen man mochten maken
[ XI I I ]
Lze mascheron to der hellen komen is Vnde ze de waerheit weten des Dat he den pleit heuet verloren 2585 Badden s e des allen groten toren Vnde visieerden eynen anderen raet Do zegede een duuel harde quaet Mochte wij eynen man gemaken Vnde he dan konde al onse zaken Alzo alze wij macht hebben des 2 59o Dat wij wal weten dat geleden i s Hadde w i j der ge lijke eynen man Vnde de myt den luden weer dan Vnde de dan zegede sonder liegen Dat gescheen is · he zolde bedriegen 2595 Vele lude vnde verraden Alze ons de propheten daden Do ze spreken van onsen heer Vnde wi j des en wisten myn noch meer Aldus zolde de gene weten 2 6oo Alle de dinge de zin vergeten Vnde waer dat he dit vertelde Manich weer de em dar an helde � Prouet zegeden ze wat groter vromen Ons van em mochte komen 26o5 Oe zulken man mochte maken Men zolde gelouen al z i j nre zaken Weret dat he weer sonder waen Do sprack eyn ander duuel z aen 261o Jck hebbe de macht van des s en z aken
A
1 90
Dat ick wiuen mach genaken Had ick ze to mynen wille Jck weet ene de lude vnde stille Ge�ne doet a l mi j n gevoech 26 1 5 Al weer de nicht men vin·t er genoech De nemen konnen mans gelijke Vnde wandelen myt vrouwen heymelike Mer men moet hemelike konnen Aldus hebben ze des nv begonnen 2 6 2o Eynen man to makene • de a l Er behendicheit leren s a l Anderen luden achter lande Se me'hden dat dit god nicht en kande � Aldus so quam de duuel an 2625 To maken alzo eynen man De zinen zin vnde sine natu� Weten zolde wal to de kur Ombe to krigene godes hantgewerke Nu pro&e ick wal vnde merke 2 6 3o Dat ze weren harde zot Se en dachten nicht dat god Er saken al vernam Nu moge wi j z i j n harde gram Dat dus krancke dinck ons hoent Alze de duuele dus badden gecroent 2635 Legeden ze dar en er gedachte De gene de zegede dat he mochte Mit wiuen doen al z inen wi lle Makede em en wech harde stille 2 6 40 Vnde quam dar he ene vrouwe vant To z inen wi l len alto hant Van al len dingen de ze helt Gaff ze den duuele de ene helfft Er man de en was nicht daer 2645 De rike was dat is vmber waer 2635
Alze de ] dazw. gestrichen dus
191 Van lande vnde van groter haue Was he riker dan manich graf:te Dre dochter hadde he · vnde eynen sone Bij der vrouwen hadde he de gone Dar sathanas an hadde z i j n dee l 2 6 5o Sathanas pinsede ombe geen heel Mer ombe der vrouwen s chade Doch quam he to eren rade Vnde vragede wo he honen mochte Oren man - eyne wile se dachte 2655 Do z egede ze du zalt ene verirren Dat zaltu wal doen zunder myrren He en zals em nuwet hoeden He en zal em moyen vnde verwoeden 2 6 6o Nemes tu dat i ck dij op gaff Do keerde sathanas dar aff Vnde genck an des mannes queck genoet Vnde s loges em harde vele doet � Alze de heerden dat versegen Do e r beesten doet legen 2665 Hadden ze des wonder· vnde zegedent den heer Do wart he zick moyende harde zeer Vnde hadde wonder wat em waer Den hierden vragede he des aldaer Wat den beesten weer geschiet 2 6 7o Se zegeden ze en wistens niet � Ouele behagedet den manne das Ton eirsten dat dit wiste s athanas Dat de man dus was verirret Was em dat leyf f · vnde he en myrret 2675 Nicht langer he en dede em schade An s inen ve vro vnde spade Dat he em moyen zolde de meer Vnde he ene to z inen wi l len keer 2 6 8o Do sloech he em ti j n perde doet Des hadde de man den rouwe zo groet
1 92
Ombe dat z i j n guet dus wa�t to s toert Dat he sprack eyn verdomet woert Dar ene de quaetheit to dreeff 2685 He gaff den duuele al dat dar bleeff � Ton eirsten do dat de duuel wi s te Was he des b l i j de · vnde en reste He en dreeff ene noch to meerre noet He s loech al z ine beesten doet 2 6 9o Dus dede he z ine quaetheit vervul len Vnde den man wal zeer verdul len Do sathanas wiste desse dinck Dat he buten allen luden ginck Wis te he wal dat he vollbrengen mochte Al dat he to em wert dachte 2695 Do dodede he em z inen zone Dar allene sleep de gene Des morgens als men ene vant doet Hadde de man den rouwen so groet 2 7oo Dat he al zunder hopene was Vnde Z 1 J n geloue z i j d zeker das Wart em zere gekrenket alz� Des was de duuel harde vroe Want he den man hadde gevangen Dat he em nicht en konde ontgangen 27o5 � Rechte do dit al was geschiet Genck he to er de dat al gereet Vnde dede ze s taen op eyne kiste Eyne line dede he er myt l i s te An den balken vas te knopen 271o Eynen strick de to mochte lopen Dede he an er kele dwingen Vnde dede ze van der kisten springen Aldus zo bleeff dat wij ff verdaen Do de man dit hadde verstaen 27 1 5 Vnde he verloren hadde z i j n goet Wij ff vnde kint · do wart z i j n moet
193 So bedrouet vnde zo gram Dat em to een z iecheit quam 2 7 2o Dar he aff starff van rouwen Aldus zo moget gij my getrauwen Heuet de duuel man vnde kint Oe he to s inen denste vint Sathanas was bli j de vander daet 2725 Do visierde he enen nuwen raet Want dar weren dochtere dre Wo he gehonen mochte de He wis te wal zolde he ze hoben He moste ze waer mede schonen 2 7 3o Vnde mede o�k ores willen doen Dar was een schone gartsoen Oe vele z ines wi l len dede Den leidede sathanas to der s tede Aldaer de ioncfrouwen do saten Oe ene vri j ede he vtermaten 2735 Vnde bat er vele vnde loech So lange dat he ze bedroech Vnde ze dede dat he er bat Vnde de duuel was vroe ombe dat Vnde als he enige dinck voldriuet 274o He en wil nicht dat verhol en b l i uet Op dat he des de bouen zij He wil verre vnde o�k bij Dat dat werde meer achter lande 2745 Ombe to merene des menschen s cande Dus openbaerde he daer er zonden � Dat was zede in den standen So wat wiue zo mysdede Se en weer gemeyne in elke s tede 2 7 5o Dat ze verboert hadde er l i j ff Ton eirsten wart dat kondich onder de wi j ff So l ange dat dat quam vor dat gerichte Do quemen des richters knechte
194
Vnde hebben dat ionge wij ff gevangen 2755 Mer de knape is em entgangen Do wart ze bracht vor de man Sere em des i rbarmen began Want ze oren vader kenden Den ze alle zeer mynden Vnde zegeden zeet hij r vrofude dinck 276o Wo dat dessen goeden manne mysgenck De des iongen wiues vader was Nicht dor lanck en was noch das Dat men binnen des sen l ande 2765 En genen rikeren man en kande Nu heuet ze verbort dat leuen Mer dorch er guede neßen Sal men se grauen heymelike Dat ene god bezwike 2 7 7o � Sathanas den duuel · he onteert Aldus d e gene d e h e verkeert Nu was eyn h i l lich man in dat lant De des s e dinck al onder vant He troestede de iongfrouwen 2775 De he vant in groten rouwen Ombe er Sonderlinge mys&al He onder vragede de zaken al Beide van vader vnde van moder Vnde o�k van oren broder 2 7 8o Vnde erre suster ongeual Se zegeden wij en konnen dat al Gemerken we dat ons gevalt Dat is rechte dul l ike gekalt Antworde dar op de guede man 2785 Want god nYfuan haten en kan Ern is leet dat ieman em seluen sleit Vnde zijd des zeker dat de quaetheit Van groten zonden is geschiet Vnde van uwer suster dat verdriet
195 279o
Wis te gij i cht dat dat geschiede a l z o A l z o make ons ihesus vro Alze wij des en wisten myn noch meer Do antworde de guede heer Hoedet iv van zondeliken saken Se brengen den menschen in s chaden 2795 Vnde doen ene lasterlike steruen Want de altoes ombe zonden weruen Sterlien geerne quader doet De guede man zegede em vnde geboet 2 8oo Manich guet woert sonder waen Op dat ze dat wal wolden verstaen De oldeste zuster hoerde dar wal naer Vnde de guede man dat is waer Sprack em vele van onsen heer 2 8o5 Vnde de oldeste pij nde or zeer Ombe to done dat he or zegede He sprack wil gij gelouen megede Dar an dat i ck iv sal leren Jck sal iv mynnen to uwen eren Noch iv en ges chiet nUmber de noet Noch de zake gene zo groet Nu en mystroestet iv nicht zo z eer Bij der hulpen van onsen heer Jck sal iv harde wal beraden 281 5 Doet dit dat en sal iv nicht s chaden Want ick en wone hi j r nicht vere Doet gij en werdet des nlimber erre � Ton eirsten dat he ze hadde gewiset Vnde den gelouen aldus gepriset 2 8 2o So genck de guede man van dane De oldes te hilt er vaste dar an Se hielt er an den prediker Al z i j n doen bequam wal er Vnde alze de duuel dit vernam 2825 wa�t he des vtermaten gram
196 Want he meende des s e hebben verloren Al legede he er iet to voren He ontsach dat dat nicht en diede Dat en weer off dat enich wij ff beriede 2 8 3 o � Nu hadde he ene de z ine sagen Dicke wi le hadde gedragen Der zegede he dit to gener stede Nu hoert wat de qßene dede Se nam de ionge to eynen rade 2835 Vnde vragede er wat ze dede Vnde off ze der suster iet hadde weert Se antworde do ter veert Jck wene ick guedes rades wal behofle Mij n suster is althen so droue 284o Vnde so gram vnde zo zuer Ombe onse quade auentuer Dat ick des hebbe grot ongemack Eyn man de to er sprack Van gode · d e heuet ze so bekeert 2845 Dat ze doet dat he er leert � De quene sprack alzo lange Als gij z i j d in oren bedwange So en geschiet iv nllinber meer vrome Van l ichame wo dat kome 2 8 50 Mer mochte gij de lusticheit bekennen De de vrouwen hebben alze ze mynnen Gij zolden luttel prij sen dat guet Hadde gij de lusticheit in uwen moet De komet van mannen zegge i ck iv 2855 Gi j zolden dar b i j vervrouwen nv Wat is schoenre vnde soeter dan mynne Dit zegge ick dor iv vrendynne Al hadde gij aldus desse werlt groet Nochtan voer gij bet weer gi j doet Gij en weten nicht wat bli j scap z i j 2 8 6o Vnde i c k z al iv zeggen waer b i j
197 JÜ suster i s older dan gij z i j d Vnde ze sal to eirst doen e r del i j t Aldus ze dat i v verbieden sal Vnde zal uwes vergeten al 2865 Dus zuldij van ßwen s chonen liue De bli j s chap verliesen keytiüe � S e zegede do ick en dorste nicht ane gaen Dat gij my hij r nv doet verstaen 2 87o Mi j n suster bleue dar ombe doet JÜ suster doet nv domhei t groet Vnde ze heuet nv quaden raet Gij zult doen dat daer to staet Vnde doen a l dat iv li j ff begert 2875 Vnde z i j d der doet al onverve�t Jck en weet nicht zegede ze van des sen treken Vnde en daer iv nv nicht meer spr eken Ombe myne suster nv gaet henen Segede de maget tot der quenen 288o Mer anderwerff als gi j hi j r komet So moge gij mij spreken dat iv vromet � Alze dit wis te de duuel al Was he vro vnde wiste wal To z inen willen hebben de gene 2 88 5 Als en wech was de quene P i j nsede he ombe er tale De duuel merkede dat gene wale Dat ze beroert was to s inen wille Vnde daer ze allene was stille 2 8 9o Sprack ze dar aff in oren zin Vnde do stack he dat er noch vas ter in To hant dar na eyns auendes spade Sat ze in orre kemenade Vnde besach or s chone lede Vnde zegede ia is dat waerhede Dat my zegede dat vroede wij ff Ver loren is mij n schone l i j ff
198
2 9oo
29o5
291o
29 1 5
2 9 2o
2925
2 9 3o
Dat olde wij ff dede ze halen Se zegede to hant van uwer talen Weet ick de waerhei t a l gemene Mij n suster geuet ombe my wa l clene De quene zegede dat wiste i ck wa l Se zolde iv noch haten al Hadde ze ores wil len bet een deel Wi j en z int gemaket ombe geen heyl Dan ombe to hebbene man De ander zegede ick queme dar an Mer dat i ck ontsee den doet De quene zegede • cleyne noch groet En dor&et gij den doet ontseen Mer wi lle gij uwe suster vleen Wille gij i ck zegge iv wat gi j doet De ander zegede wat iv donket goet Wi l ick doen groet vnde c lene De quene sprack · zo z i j d gemene Allen mannen zonder merre Vnde vleet dan uwer sus ter vere Dus moge gij doen dat gij begert Vnde nicht en z i j d der doet verveert Dat men iv dar ombe doet enige ande Dus z int gij buten uwer suster bande Nochtan sal wal na desen Eyn goet man b l i j de wesen Jv to truwene dor iv goet Lieue mynne aldus so doet So hebbe gi j uwen wil len al De ander zegede · vnde i ck sal Vnde vlo van ore suster dannen Vnde wa�t gemene allen mannen B i j den rade van der quene Vr� was de duuel ombe dat gene Dat ze a ldus was gevaen � Als dit de oldeste suster heuet vers taen Genck ze to hant to den goeden man
199 De z e to voren leren began Sere dro&ich · do he ze s ach Vragede he er wat er was Hem ontfarmede van eren rouwe Vnde sprack zegent iv ioncfrouwe 2 9 4o Vnde beuelet iv onsen heer Gij z i j t beweget harde zeer Dat i s recht dat ick hebbe to�n Segede ze want i ck hebbe verlo�n Mine suster want ze is gemene Allen mannen groet vnde clene 2945 Do ze dit sprack do wart he irre He zegede i ck wene de duuel merre Noch onder iv dat donket mij Vnde he en lat iv nurober vri j Eer gij gehoent z i j d a l l e gader 2 9 5o Ons en he lpe ihesus onse vader � Ach here zegede ze helpet mij bevro�en Wo dane wij s i ck mij sal hoeden Van den duuele hebbe i ck grote vaer De here zegede ick zegge dij waer 2955 Wi ltu volgen al mynre tale Jck sal dij behoeden wal Ja i ck zegede ze althenen gader Gelouestu dan an den vader An den sone an den hilgen gei s t 2 9 6o Vnde dar a n ock alre mei s t Dat een god s in d�sse dre Vnde dat de zone ombe d i j Vnde ombe o n s allen gemeenlike 2965 Hij r neder quam op ertrike Ombe dat he ons zolde beholden Vnde alle de em d eynen wolden Vnde an de gebode der hilger kerken Vnde dat he papen vnde c lerken Jn ertrike heuet gelaten 2 9 7o 2935
200
2975
2 9 8o
2985
299o
De ons wi j sen ter rechter s traten Wultu hi j r an gelouen al Ja i ck here groet vnde smal Alzo gewaerli j ck als ick geloue Bidde ick gode dat he my raue Van s athanas behendicheit De here sprack dit is wal ge zecht Vnde i ck bidde iv tot alre hoede Dat gij iv hoedet van tarnen moede Vnde gij nicht gram slapen en gaet Want dat is de dinck dar z i j n baraet De duuel vele in gewint Al ze he de lude toernich vint H i j r ombe hoede dij als du bist irre Dat du my zokes ick en bin nicht verre So wat moyenissen dat du heues t Se d a t d u dij s culdich geuest Goede vnde s inen vrenden to Vnde mij preester· vnde dan doe
Als du gaest slapen vnde op staes Dat du een cruce vor dij slaes Jn de ere der driuoldicheit I n de ere des cruces dar cristus menscheit Ane s tarff omb onse noet 2995 Ombe ons to lozene van der doet Doestu d i t in gener staden So en mach di j de duuel nicht schaden Dar du zolt s l apen dar holt lecht De duuel batet dat i ck zegget dij echt 3ooo Want he s chu1"et de c laerhei t zeer Do desse dinck wat zal dij meer � Aldus leerde ze de goede man Er · de sorge legede dar an Dat ze de duuel nicht en solde sehenden 3oo5 Do l iet ze er des genenden Dat ze to hues doch dorste keren
201
3o 1 o
3o 1 5
3o2o
Se zette or to den denste onses heren o\modich was ze kegen de armen Gueden luden began des ontbarrnen Vnde zegeden aldus to der ioncfrouwe Dat gij drifret dus groten rouwe Ornb uwen vader ornb uwe rnoder Ornb uwe suster ornb uwen broder De gij o&ele hebbet ver loren God late iv gueden raet verhoren Gij hebbet noch so schone guet Manich guet man set s inen rnoet Ornbe iv to wiue to ontfane God brenge iv ton besten dar ane
Aldus troesten ze ze manich war ff God geue rny dat rnij bedarff Sprack de ioncfrow dan dar naer Aldus was se wal twe iaer Dat ze de duuel nicht mochte s ehenden Noch in genen sunden vinden Dat was ern vterrnaten leet He wiste o�k dat wal gereet Dat he ze dar aff ock nicht en keerde Van dat er or b i j chter leerde He en mochte ze gernaken gram 3o3o � Mit den he er suster narn Vnde brachte ze op einen saterdach Dar de ander to gesach Ornbe dat he ze wolde to�nen doen 3o35 Er volgede manich quaet gart so� Dat en was den auende nicht verre Alze ze se zach wart ze erre Se sprack alzo lange als gi j dit leßen Suster nicht en wil let bege&en So en kernet nicht rneer to des ser s tede 3o4o Gij doet rny dar laster rnede Des i ck wal ontberen mochte
202
3o4 5
3o5o
3o55
3o6o
3o6 5
3o7o
3o7 5
De ander zegede dat z e dachte Alze dar de duuel rastede in Gij z i j t arger dan ick bin Jv confessoer is iv poytier Wis te dat dat volck dat wonet h i j r G i j zolden dar ombe ontlißet wesen De ander w�rt to�nich van desen Alze se er zegede des sen orlo ff Suster zegede ze rßmet mynen hof f Jck e n rßmes nicht alzo wal is dat mi j n Sprack d e ander n v a l z e di j n Do wolde ze z e wt s toten myt erachte De ander werde er harde onsachte Vnde de portier sprongen ze a« Vnde myshandelden ze myt s lane De ioncfrowe eer ze em ontbrack Hij r a f f quam er groet ongemack Ombe dit was de duuel vroe To eirst dat de ioncfrowe ontfl� Liep se in de kamer vaste Vnde s loet de dore kegen de gaste Er knape vnde er ioncwi j ff ze twe Weren in den hues vnde nicht me Dor hen en lieten de anderen niet Se en deden do dat em riet De duuel er leydes man De em al quaetheit brachte an Oeck en l iet de ioncfrowe niet Se en dogede al leyne er verdriet Vnde lach op er bedde in oren clede Vnde wenede zere vnde gerede Alze se de duue l dus z ach allene Sere verirret vnde in wene Vnde nacht was · do sprack z i j n raet Dat ze weer wal begaet Se gedachte orre moder Vnde ores vader · vnde ores broder
203 3o8o
3o85
3o9o
Vnde dar to orre suster beyde Se weynde van rouwen vnde van leyde So dat ze alto male vergat To done dat er de here bat Er confessoer dat he er beual Dit zo merkede de duuel al Vnde was vtermatene blide He sprack nv lest ze er getij de Se is buten der hoede van onsen heer Vnde buten ores mesters leer Jn des ser quaetheit w:rt ze in s lape a l z o Dat ze er nicht zegende do Do zegede de duuel · nv mach men dar an Harde wal maken onsen man Wo merli j n gewonnen wart . . Vnde dar na wo he geboren wart . .
3o95
3 1 oo
31o5
311o
V hoert voert de auenture De duuel de eirst zegede ter frr e Dat he myt wiuen wesen mochte Do men em des s e bodes cap brachte Was he wal gereet to er d:r Vnde dar ze sleep lach he myt er Vnde wan een kint an er s aen Vnde ze wart in wake sonder waen Vnde dachte ombe ores mes ters tale Mit den zegende ze er wale Vnde ze riep sancta marie Wat i s my geschiet acheste fie Mij donket ick bin in arger dinck Dan do ick to bedde ginck Helpet maria moder onses heren Biddet uwen sone dat he keren Mine z ele mote tor goeder stede Vnde he mynen licham bevrede Van den quaden bosen viande
N
[ XIV ]
204 Do stont z e op alto hant Vnde zochte den genen de er dat dede 3115 Se mende ene vinden to eniger s tede De dore dat was wonder groet Vant ze besloten alze ze besloet Do genck ze in allen hoeken Beide tasten vnde zoeken 3 1 2o Ombe den dar er dat was aff gescheet Mer ze en vant ene altoes niet Do dachte ze wal dat se sathan Hadde gehoent vnde anders geen man Se wa�t drouich vnde riep zeer 3125 Genade sprack ze lieue heer Dat gij den duuel nicht moten gehengen Dat he mi j to der schauden mote brengen � De nacht genck hen vnde dat woert dach Sathanas de z i j n beiach Mit orre suster hadde voldaen 3 1 3o Dede ze nv vte den hues gaen Vnde er portier a lto male De em gedeent hadden wale Vnde do ze en wech weren gegaen De ioncfrowe quam alzo s aen 3135 e Vt ore kameren · vnde to hant Riep ze dar do eren seriant Vnde hiet ene ombe twe vrouwen zenden Dat ze dar quemen walden ze gevinden Er to zokene den goeden heer 3 1 4o Doch quam ze dar myt groten zeer � Do ze de goede man versach Vragede he or wat er was Want he sach oren z in verzeert Here zegede ze i ck bin onteert 3145 Mit rechte is mij dat herte zeer Mij is ges chien dat nye eer Wiue en ges chiede dan my
205
Ornbe raet kome ick nv to dij Gij zegget dat zo grote zonde Geen mensche gedoen en konde Sreke he des bij chte vnde weert em leet Vnde he dan dar mede d ede gereet Den raet van zinen confes soer God verge&et em op de Jr 3 1 55 Here ick hebbe zere mysdaen Vnde dat zuldij wal verstaen Dat mi j gehoent he&et de viant Do zegede ze em a lto hant 3 1 6o Van erre suster wo ze dar quam Vnde wo ze dar ombe wa�t gram Vnde ock wo ze was to bleuwen Vnde wo ze van groten rouwen Ongesegent s loet de dore 3 1 65 Vnde vergat al dor vnd dore De leringe de gij mij tonet Des heuet mi j de viant gehonet Vnde genomen myne renichede Jck dore zechte to e lker s tede Mine kamer ick en vant dar in 3 1 7o Man noch wi j ff meer noch myn De dore was besloten wal Vnde ick en wiste nicht a l Wat dinge d a t m i j quam to schaden Here des biddick uwer genaden 3 1 75 Off ick den doet dar ombe kiese Dat ick de z ie le nicht verliese � De goede man de hoerde er zeer Hem verwenderde des io lanck io meer Vnde he en gelouede des nicht een woert 3 1 8o Want he en hadde des nl gehoert Vnde he sprack de duuel is in dij Vnde du bist der vol dat donket my 3 1 5o
3 1 52
Sreke j Verschreibung für Spreke
206
3 1 85
[ 2 2 va ]
Wat penitencien zoltu ontfaen Dat du my logene doest vers taen Nye en was in der werlde wi j ff
Dan myt manne sonder b l i j ff Se en hadde ene getastet off gesien Den man daer er dat mochte off geschien Wo wiltu mi j gelouich maken 3 1 9o Dat d i j ges cheen zin des se saken � Do antworde dat trorige wi j ff Alzo behoede my god myn l i j ff Als ick iv waerheit do vers taen 3 1 95 Oe goede man antworde saen Js dat waer dat wert ons beiden kont Mer du heuest dij zere besond Dat du nicht en dedes dat ick dij heet Hi j r ombe en saltu dat laten niet Du en zalt vas ten den vri j edach 3 2oo Alzo lange alze du leuen machs Vnde van den keuesdome do dan Des ick gelouen nicht en kan Dat dij dat alzo ges chiede 32o5 Peni tencie de i ck dij gebiede Js dat sake dat du machst Se zegede do na mij nre macht Wi l ick doen dat gij mij hiet He sprack god helpes dij gereet 321o Du komest hij r gode to genaden Vnde to der hilgen kerken to raden Oe god koffte myt sinen bloede Dat was myt enen dueren goede Dat was warege bij chte Was dat b i j dage was dat bij nachte 321 5 Alzo alze de dinck geuel Dat du alzo zegedes nv vnde nicht e l Vnde dan doest dat men d i j raet Here sprack ze al dat dar to s taet
207 322o
Wi l ick doen al dat ick kan God helpes dij leue sprack de man Js dat waer dat du mi j doest verstaen Jck hoepe du zoldes wal ontgaen � Alzo gewaerli j c sprack echt dat wi j ff 3225 So moete mi j god behoeden dat l i j ff Als ick iv waerheit do verstaen Oe goede man antworde saen Du z alt doen al mynen raet Vnde s chuwen meer voert al quaet 3 2 30 Here z egede ze dit is al waerhede So vorti j e dan voert vnkueschede Sprack de man vnde · des en laet niet Sonder dat slapende geschiet Jck do here sprack de ioncfrouwe Nu weset mij n borge getrouwe 3235 Off ick do dat gij my hiet Al zo wal al ze iemen de men weet Dat my god vergeuen sal Here hij r aff myne mysdaet al 3 2 4o � Ene dis cipline gaff he er dar Vnde sette e r penitencie zwaer Oe nam ze wenende vnde myt treuwen Als enen den z ine zenden rouwen He zegende ze myt goeden z inne 3245 Vnde leerde er onses heren mynne He dachte wo dit wesen mochte Dat ze em to voren brochte He dachte dat dat de duuel dede Do leide he ze to ener s tede Dar he er drinken dede wijwater 3 2 5o Nu mote d i j zegenen zegede he pater Et f i l ius · et s anctum flamen Nu drinck in den name amen � Nu dencke zegede he omb de gebode De i ck dij geleert hebbe van gode 3255
208
326o
3265
327o
3275
3 2 8o
3285
3 2 9o
Vnde a l z e du noet heuest kom to my He zegende z e · vnde do zegede he Gaet to gode · vnde al dat goet Vnde de alemis sen de gij doet Sette ick iv vor uwe zenden Dus genck ze ton zeluen standen Vnde leide een hill ich lefren De viant s ach dat ze begefren Sij n doen in derre gebeer Alze o f f ze sonder zonde weer Des wart he vtermaten gram Mit den de t i j d so vere quam Dat de vrucht in er wes Vnde de licham er op blies So dat dat vol ck wart gewar Vnde zegeden do tote er Joncfrouwe gij dicket nv z eer Se sprack danck hebbe onse heer Se zegeden l eue b i j wat manne Heb gij dat kint outfangen danne So helpe mij god vt aller noet Alzo i ck des en weet c lene noch groet Heuet dat volck gewesen myt iv alle gader Dat gij nicht en kennet den vader Se zegede zo mote mij de godes krafft Nfrrnb er van des ser dracht Mij verlosen off i ck ie man Mit tastene offte myt ziene gewan Mij zo na mit zulken z aken Dat he my mi t kinde mochte maken Se zegenden em do vnde spraken Lieue mynne myt dessen saken En ges chiede dit nye vrouwen We sal iv des getreuwen Guet i s dat to zene dat ·gi j ene mynt Den dar gi j aff draget dit kint
209
Dat g i j des ni cht e n wil t openbaren Mer dat is s chade twaren Dat dar iv ombe to ster&ene steet 3295 Ton eirs ten alze dat de richter weet � Faise de mor deus omplasier Sprack de ioncfrow · he vint my hier Mer alzo beholde my god mi j n l e&en Als i ck en weet wen dat kint ge&en De vrouwen hilden dar er spot 3 3 oo Vnde schieden danne vnde zegeden wete god Jfr s choenheit vnde iv s chone gelat Vnde iv simpelheit is worden quaet Want gi j hebbet dat nv al verloren 3 3o 5 Dat stont er so ze moste dat horen Des was er harde we to moede Se sochte raet alze de vroede Vnde genck to eren confessoer Vnde tellede em er a&entur 331o Wat de vrouwen to er zegeden d�r De goede man war\ al gewa� Dat ze droech leuendich kint He sprack ia en heb gij nicht s int Gelaten van dat ick iv hiet 33 1 5 Here sprack ze neen i ck niet Geschiedet zegede he · iu nicht meer Dat wonder dat iv geschiede eer Here zegede ze dat en i s my scheet Mer eens dar my aff komet dit verdreet 332o Des wenderde den goeden man Vnde he bescreeff de wi le dan Vnde de nacht dat dat er geschede He sprack van den quaden diede Laet de tale al gader gaen 3325 Vnde weset des al zonder waen Segge gij mij waer• wetet dat to voren Alze dit kint wirt geboren Sal i ck de waerheit weten wal
210 Hoepe ick an gode anders ny�an a l Js dat waer dat g i j my doet verstaen Gij z o len der doet wal ontgaen Wat wonder is dat al hebbe gij vaer Alze dat vor dat gerichte wirt openbaer Solen ze iv wil len ontlißen 3335 Ombe dat iv goet em zolde bliuen Mer ton eirsten dat gij z i j d gevaen So doet my dat myt enen baden verstaen Jck sal iv helpen · vnde geßen iv troest Jck weet wal gij werdet verloest Van gode · ia zint gij zulck van binnen 3 3 4o Als gij my buten doet bekennen Gaet to hues vnde weset zonder sorge Doet wal ick bin hij r aff iv borge Eyn guet leßen doet sterßen wal 3345 Se genck to hues vnde dede al Dat beste dat ze mochte � Mit den quam dat gerachte Vor den richter van der dinck Schire he de ioncfrouwe vinck 3 3 5o Men brachte ze vor de s chepene danne Vnde ze ontboet dat den goeden manne De er to radene plach He quam dar op den se luen dach Mit den quam dar de richter nv De lude zegeden here hoert ons nv 3355 Des s e vrouwe zecht dat ze van man Ne en gene scult gewan � He zegede do · is dat iv waen Dat vrouwe kint macht ontfaen Sonder gemeenschap van manne 336o Er confessoer antworde danne Jck en zegge iv nicht al dat ick weet Mer dat zegge ick iv gereet Doet mynen raet dat is iv goet Dat gi j dar geen gerichte oßer en doet 3365 3 3 3o
211 Eer ze vanden kinde is genesen Want dat en donket mi j geen recht wesen Dat kint en hefret gener doet verdient Do zegede de richter lieue vrent So wil le wi j des doen al uwen wille 3 3 7o Hoert here zegede he vnde zwiget stille Doet ze in enen torn bes luten Vnde wechters genoech dar buten Vnde myt er twe vrouwen de ze verho�en 3375 Vnde in de pine gehelpen mogen Dus mosten ze besloten wesen Tote den dat ze was genesen Vnde dat kint mach al leyne eten Mach men dan dar anders i cht aff weten So richte dar ouer her baliu 3 38o Desse dinck rade ick iv nv Dit is dat beste dat ick dar aff weet Do gij i cht anders dat is mij leet � De goede man gaff dessen raet He en dfrchte den richter nicht qfraet 3385 He dede ze doen in enen s teen Dar ne was an dore en geen Se en weren vaste verhameit Twe vrouwen weren myt er geleit De vrodesten de men vinden konde 3 3 9o Een vinster dat bleeff open s taende Dar men in trecken mochte Sulke zake alze em dochte De goede man de dit geriet He sprack opwert vnde hiet 3395 Der ioncfrouwen · vnde zegede Giff den kinde z ine kristenhede Ton eirsten als dat geboren i s A l z e d u machst gemerken des
3371
Hoert ] t nachgetragen
212 34oo
Dat men ouer di j sal richten Sende na mij myt dinen knechten G�rne here riep ze naer � Dus bleyff de ioncfrouwe dar Jn den torne de dat zwaer verdro�h 34o5 Vnde dat gerichte gaff er genoech Do quam de ti j t dat ze genas Vnde do dat kint geboren was Soldet hebben gehad des d&ßel s zin Want et was duuels gewin 341o Mer he haddet oßele vorhoet Vnde ihesus starff dor grote o�moet Vnde he hoende de ioncfrouwe Jn den s lape des ze hadde rouwe Wo ze gehoent was vnde verraden 34 1 5 Se riep ton alre eirs ten genaden An onsen heren harde starke Vnde beßal er der hi lgen kerke Vnde em allen de myt gode zin Hij r ombe zo wolde onse here f i j n 342o Dat d e duuele dar ane vonden De dinck dar ze dat ombe bestonden � Se wolden dat zeget de hys torie Dat dat kint hebben zolde er memorie Van a llen dingen de weren geschieht 3425 Des en gebrack em nichtes nicht Mer god kende der vrouwen zin Dat er leet was zulck gewin Des wolde he dat der moder zonde Den kinde nicht ges chaden konde 3 4 3o Vnde gaff em dat et konde vorsien Alle de dinge de zolden geschien D&s hadde he van den vian� De vorgeledene dinge bekant Vnde dat gescheen zolde ombermeer 3422
� ] steht zwischen 3 4 2 1 und 3422
213 Wuste dat kint van onsen heer Dus mochtet em keren daer i d wolde Wil t ock dat mochte bolde Onsen heren geuen z i j n recht Vnde den duuele z i j n deel echt 344o Want dat vleysch quam van den viand Vnde god hadde dar de z ie le in gesant Ornbe dat de lude zolden dar in Prolien mogen des duuels zin He gaff em meer synnes dan enen anderen 3445 He heuet des noet he mach dar wanderen � Wes dat kint s a l plegen moget gi j hoeren Mer aldus zo was et geboren Vnde de vrouwen weren verva�t Ornbe dat id was alzo gehaert 3 4 5o Se l ietent der moder s chauwen dar ze lach Se zegende er alze ziet z ach � Dat kint verveert my sprack de vrouwe So doedet ock ons bi j mi j nre trouwe Antworden de anderen wi j ff 3455 Dat wij wenen verliesen dat l i j ff De moder sprack nv doet id doepen Men zalt an ene l i j ne knopen Vnde latent vt den venster neder De wij ff antworden er weder Wo salment hieten wete gij des ieet 346o Se zegede als mi j n vader hiet � Se lietent neder myt goeder stade Vnde hieten dat ment kerstenen dede Vnde dat ment hiete na den o lder vader 3465 Ge�ne riepen ze do alle gader Dat mote ter goeder t i j d z i j n Do hiet ment na den manne mer l i j n Merli j n was e t kristen gedaen Men gaff et der moder weder s aen 3435
[ 24
ra ]
214 3 4 7o
Want dat ny�an anders dorste sogen De moder bildet ze mostet gedogen Tote den dat et hadde maende ti j ne De vrouwen zegeden zo onsiene Kint · en zeghe wi j ny8 eer 3475 Des wanderde em io lanck io meer � Do id ti j n maent was olt twaren Duchtet em wesen van twen iaren Do et was van anderhaluen i aer Segeden de vrouwen openbaer 3 4 8o Vrouwe wij willen hene gaen Al daer onse woninge s taen Tot onsen vrenden want dat is ti j d S e zegede a l s gi j hene z i j d Sal men my to hant ontliuen 3485 Wat moge wij des wij en mogen bliuen Mit iv hi j r nicht ombermeer De ander weende do harde zeer Want ze was zere vervart Vnde ze gengen to den vins terwert 3 4 90 Vnde de moder nam er kint Jn oren arm vnde ze begint Maken een groet hantges lach Lieue kint sprack zi owij owach Dor dich moet ick den doet ontfaen 3495 Nochtan en hebbe i ck nicht mysdaen Jck en weet wo mi j dat is geschiet Vnde men wil des mi j gelo&en niet Dus moet i ck s terßen myt onrechte Do ze dus sprack to genen knechte Vnde ze zegede off god dat heuet gekoren 3 5oo Dat du wardes van mij geboren Dus clagede ze er grote leet � Dat kint zach op er vnde sprack gereet Ließe moder en bedroßet iv niet
215 3 5o5
Ombe dat iv noch is geschiet So en werdest du nicht verdaen Do dat de moder hadde verstaen Bezweech er dat herte · vnde al de lede Er arme entgingen er mede 351o Vnde dat kint vel neder vnde s cree Do quemen de anderen vrouwen twe De to den venster weren gestaen Vnde zegeden wil gij dat kint verslaen War ombe liete gij dat ter eerden val l en 351 5 De moder zegede vor em a l l en Vnde antworde alze de b loede Dat zolde ick doen harde node Mer dor een woert dat et mij zegede Ontvel l et mi j · do spreken ze beide 352o Wat wonder zegedet iv hij r toe Twaren zegede ze dat zegede zo Dat men mij hi j r ombe nicht verdede Et zolde noch spreken haddet s tede Antworden de wi j ff vnde myt dien 3525 Nemen z e id vnde hebbent bes ien Vnde besochten off id wolde spreken voert Mer dat en zegede nicht een woert � De moder sprack nv zegget s chire Dat men mi j zal in enen viere Verbernen nv dor sinen wil le 3530 He en sal nicht l ange zwigen stille Jn oren arm nam et myt dien Oe moder de ge�ne hadde gesien Dat dat kint nv hadde geseget ieet 3535 De wij ff zegeden do god weet Dat is s chade dat iv s chone l i j ff Ombe des s en leliken keyti j ff So iamerlike wirt verloren He weer bat gebleßen angeboren 3 5 4o � Gij l ieget antworde mer l i j n A l hiet iv d e moder mi j n
216
3545
3 5 5o
3 5 55
356o
Do worden de wi j ff in vare Vnde zegeden dat dat de duuel were Dat en weer geen kint dat spreken konde Vnde er tale zo wal verstonde Do spreken ze ern an de twe Vnde he en arntworde do nicht rneer Dan laet rni j in vreden staen Gij hebbet z e luen rneer rnysdaen Dat zegge ick iv · dan rnij n rnoder doet Dit wonderde ern in oren rnoet Vnde zegeden j di t grote wonder Moet dat volck weten hij r onder Wij en zolen dat nicht verhelen To eirst dat z e dat mochten gestel len Quernen ze neder vnde zegeden Van rnerline de vro�edicheden So dat de richter wiste de zake Dat duchte ern wonder dat dit kint spreke Vnde zegede spreket he nv de knecht So is dat ti j t dat rnen ouer er richte Vnde rnen ze voert brenge Vor de s chepenen in dat gedinge Wo rner l i j ns rnoder vor gerichte quarn Vnde wo ze rner li j n qui j t rnakede
3565
3 5 7o
3548
in ]
am
E
richter hete dat de schepenen quarnen Binnen viertich dagen to sarnen Vnde er recht ge�en wt Do rnen er dat zegede ouer lu� Vnde ze wiste er leste v� Do ontboet ze dat eren confessoer So lange leet ock dat de ti j t genaechte Dat der dage en bleuen rner achte Dat rnen ze brengen zolde to viere
D
Zeilenende nachgetragen
217 Do er des gedachte wart ze s chire Seer wenende ombe dat doen Merli j n genck do achter den pri j son 3575 Vnde sach wo z i j n rnoder s cree zeer Do rnakede he spellicheide rneer De vrouwen zegeden al gerneyne Nu dencket dit kint wal cleyne Dat rnen binnen der naes ten weke 3 5 8o Sine rnoder sal bernen zekerlike De stonde rnote god verdornen Dat he ter werlde zolde kornen � Mit den dat kint to der rnoder gaet Vnde zegede rnoder nv verstaet 3585 Alzo l ange als ick sal le&en So en zal nyfuan gerichte o&er iv geßen s&nder god o&er iv l i j ff Dit hoerde de rnoder· vnde de ander wi j ff Dit kint zegeden ze kan zo wal spreken 3 5 9o Et sal noch konnen vele treken Want keyser noch koning noch ammirale En spreken ne zo schone tale Alze rnerli j n sprack · di t en is gene s age Hi j r binnen quarn dat to den dage 3595 Dat rnen de vrouwe aff kornen dede Vnde ze brachte rnerli j ne rnede Oe schepenen vrageden den vrouwen Off dat waer weer in goeden treuwen Dat dit kint wal spreken konde 3 6 oo Se zegeden bede ter seluer stonde Wat tale dat ze van ern heerden Ern wenderde van zulken woerden Vnde zegeden zo rnoet he voert bringen Manich woert sal he ze ontdingen 36o5 � Do dat de s chepenen hadden gesecht
3595
quam ] verschrieben als qmam
218
3610
36 1 5
3 6 2o
3625
3 6 3o
3635
3640
Quarn de goede man echt De altoes was der vrouwen raet Nu zegede een schepene de dar s taet Vrouwe heb gij i cht to done al Keert iv ornbe gij weten wal Gij rnoten liden desse pine Se zegede do al stil lekine Jck wil hebben des rnans raet Se zegeden haestet iv vnde gaet Jn ene karner ze se sluten Vnde rnerli j n bleeff dar buten To ern so spreken vele lude Dat ern harde l uttel dude De rnoder zegede al dat ze weet Mit wenenden ogen gereet Do ze gebij chtet hadde aldaer Vragede de man off dat weer waer Dat er kint wal spreken konde Se zegede ia · do sprack he ter s tonde Hij r zal groet wonder aff geschien Do quernen ze voert rnyt den Mer de vrouwe was ontcleed Jn enen hernede brachte rnen ze geleet Vnde enen rnantel ouer er Se vant er kint alda� Vnde brachtet gedragen vor dat gedinge Se zegeden to er zegget zonderl inge We van den kinde de vader z i j Se zegede · ick ze wal dat rnen rnij Verbernen sal · rner nurober rneer Ontfarrne rni j ns god onse heer Off i ck den vader ie gesach Vnde off ock ie bij rni j l ach Jn genen dingen erdesch man
3624
spreken ] korri giert aus spraken
3633
to er] über der Zeile nachgetragen
219 Jck e n weet wo ick d i t kint gewan De s chepenen zegeden wij en mogens niet Gelouen dat et dus i s geschiet Wij zolen des vragen anderen vrouwen Vnde wi j s de mogen getreuwen 3645 Want wij nye dar en quemen Dar wij zulck wonder vernemen � De schepenen repen nv darto Alle de anderen wi j ff alzo Vnde leiden ze vten ringe 3 6 5o Vnde zegeden em • dus dane dinge Geschiede ne vrouwen en gene Dat men weet groet off c leyne Dat ie vrouwe sonder man Kint droech offte wan 3655 Se zegeden dat en mach nicht gescheen De vrouwe en moet mans plien De kint zal dragen offte winnen Alze de schepenen dat bekennen Quemen ze dar de vrouwe was Vnde z egeden dat weer gedwas Dat ze em dede verstaen Vnde hieten ze to den vJre gaen � Van oren arme spranck merli j n neder 3665 Vnde sprack to der moder weder Gij en hebbet gene noet z i j d onverveert Do keerde he em ten schepenen wert He sprack dat en wirt nicht dus schire Dat mi j n moder sal gaen to den vu�e 3 6 7o Want ze en heuet des nicht verdient Vnde zo lde gij a l le uwe vrent Beide manne vnde ock wij ff De mysdaen hebben · nemen dat l i j ff
2 20
3675
3 6 8o
3685
3 6 9o
3695
Bu�en oren bedde genoet De twe deel zol de bli&en doet Van den genen de hij r staen Dat weet ick wal al zender waen Alzo wal a l z e ze dat zeluen weten Des daer i ck mij wal vermeten Dat i ck des l i j ckteken weet openbaer Vnde de vrouwen de spreken daer Sin sculdiger dan mi j n moder is Want ze gene scult en heuet des Vnde dat se hij r an he&et mysdaen He&et he op em ontfaen Desse goede man de h i j r steet De al er mysdaet weet Des moge gij em wal vragen Alze de s chepenen dat gesagen Riepen ze den goeden man daer Vnde vrageden em off dat weer waer De guede man zegede i aet Al dat van der moder mysdaet He he�et gesecht is waerheit al Vnde is dat men er recht doen sal Geschied a l z e ze mij heuet don verstaen
3676
de ] es folgt der erste Stri ch eines n ?
3681
d e spreken ] dazw. gestri chen gij
3696
Geschied ] verbessert aus Geschieh
221
B uten haren bedde genoet 3675
3 6 8o
3 6 85
3 6 9o
3695
D V D A D D E S W E H D D D A R E D A H E G
ie tweedeel soude bliuen doet anden genen die hier s taen at wetic wel al sonder waen lse wel al s i j s selue weten es dar ic mi wel vermeten at ics licteken weet openbaer nde die vro uwen die gi spraket dae r i j n s culdigher dan mi j n moeder es ant s i gene s cout heeft des nde dat si hier an heft mesdaen eft hi op hem on tfaen ese goede man die hier s teet ie al haer mesdaet weet ies mogedi hem wel vragen ls die scepene dat gesagen iepen si den goeden man daer nde vrageden hem oft waer waer ie goede man s eide iaet 1 dat van de r moede r mesdaet i heft geseit es waerheit al nde est dat men haer recht doen sal esciet alse mi heft doen verstaen
Neben den Anmerkungen zur hands chriftlichen Über lieferung des münsterscheu Fragments mit der mnd l . Fassung der Verse 3674 -4oo9 werden auch die Abwei chungen von Verdams Abdruck (TNTL XIX, 65-84 ) ver zeichnet. Da Verdam i/j sowie u/v j e nach vokalischer/ konsonantischer Funktion im Abdruck verwendete , Groß schreibung und Worttrennung nach den "kritischen" Prinzipien des 1 9 . Jahrhunderts einführte und darüber hinaus den Text mit seiner eigenen Interpunktion ver sah, werden diese Aspekte in der Auflistung der ab weichenden Lesearten nicht berücksichtigt . 368o
licteken ] V. licteken
3691
waer waer ] V. ware waer vgl . aber 3959 waer
3696
verstaen ] V. verstaen
222
3 7oo
37o 5
371o
371 5
372o
S o e n heuet ze nicht mysdaen Noch iegen gode noch kegen iv Salmen er recht doen nv Se zegede mi j in ware dinck Dat ze s l apende dit kint ontfinck Vnde ze en wiste nicht we er dat dede Se genck to b i j chte vnde dede mede De penitencie de men er hiet Mer -ick en hoerde ne niet Dat desse dinck mochten ge val len Vnde ick en geloßedes nicht al myt a llen Merli j n zegede vor alle de lude De wile dat er dit ges chiede Hebbe gi j gescreßen vnde den dach Gij weten wal welcke ti j d ze gelach Er leßen is iv wal openbaer De goede man zegede du zegges t waer Jck en weet we dit dij dede verstaen Do haelde men de twe vrouwen saen De weren dar dat kint was geboren Ombe dat ze de waerheit wolden horen Se zegeden welke ti j d dat ze genas Vnde do de tij d gerekent was Wo dat was geboren vnde ontfaen De s chepenen antworden saen Dat en doncket ons geen recht dar b i j Dat des s e vrouwe qui j t z i j Want w i j d e s nicht geloßen konnen
223
3 7oo
37o5
37 1 o
37 1 5
3 7 2o
S N S S D E S D M D E M D H G H D J D D
one heft si niet mesdaen och iegen gode noch iegen v almen haer recht doen nv i seide mi in ware dinc at si s lapende dit kint ontfinc nde s ine wiste niet weet hae r dede i ginc te biechten ende dede mede ie penitencie die men haer hiet aer inne horde noit n i e t a t d e s e dinc mochte gevallen nde in geloues nie t al me t al len e r l i j n seide vor alle die l iede ie wi le dat haer dit gesciede ebdi ges creuen ende den dach i weet wel weltijt si gelach aer leuen es v wel openba er ie goede man seide du seges waer n weet wiet di dede verstaen ]en die . ij . vro uwen saen oe ha[ ie waren dart kin t was geboren 0 m dat s i die waerheit wilden horen s i seiden weltij t dat si genas E nde doen die ti j t gerekent was H oet was geboren ende on tfaen Die s cepene antwerden saen E nde donckt ons geen recht daer bi D at dese vrouwe quite si W ant wij s nie t gelouen aonnen
3698
iegen ] V. iegen
3 7o2
weet ] V. wiet
37o3
biechten ] V. biechten
3 7 1o
gescreuen ] V. bescreven; ende ] V. ende
3712
Haer ] V . Haer
3715
ha [ ]en ] Loch im Pergament, V. lies t haelde men; vrouwen ] V. vrouwen
3716
dart kint ] V . daert kint; geboren ] V . geboren
3719
gerekent ] V . gerekent
3722
Ende donckt ] V . E n doncket
224 3725
3 7 3o
3735
3 7 4o
3729
He en zegge ons wo h e was gewonnen
i Merl i j n he waert harde gram
Do he des s e dinck vernarn He zegede twaren her bal iß Vele bet zo kenne ick nv Minen vader dan g i j doet den &wen Gij en dor&et rnyne rnoder nicht verspuwen Jv rnoder kennet bet uwen vader Dan de rnyne den rnynen j al gader Heerden ze dit de weren al daer De richter antworde dar naer Sech op rnyne rnoder echt Weestu dar i cht aff i ck do dij recht Ja i ck antworde dat kint Jck hebbe van er bekent Dat ze der doet he&et bet verdient Dan de rnyne lie&e vrend Laet rnyne rnoder in vreden wesen Se en heuet nicht rnysdaen in desen Vnde ze en l ieget iv nicht en twint
nv ] verbessert a u s i v
225 3725
[ Fra
1
rb ]
H � M D H V M 3 7 3o G V D H D 3735 s
w
3 74o
J J D D L s
E
ine secge ons hi was gewonnen e r l i j n hi waert harde gram oe hi dese dinc vernam i seide te waren her baliu ele bat so kinnie nv inen vade r dan gi doet de vwen ine dorst mire moeder nie t ve rspuen moeder kint bat uwen vader an de mine den minen al gader oerden si dit die waren alda e r i e bal iu a [ J e dae rnae r ech op mire moeder echt etsture iet af ic doe di recht aic antwerde dat kint c hebbe van haer bekint at s i der doet heft bat ve rdient an die mine l iue vrient aet mire moeder in vreden wesen ine heft nie t mesdaen in desen nde sine l ieget v n i e t . i . twint
3725
ons hi ] wohl rich tig ergänz t von V. ons hoe h i
3726
waert ] V. wart ; auch i n den anderen drei münstersehen Fragmenten nur abgekürzt überli efert
3727
dinc vernam ] V. dinc vernam
3728
waren ] V . waren
3729
kinnie nv ] dazw. gestri chen v
3 7 3o
Minen vader ] V. Minen vader ; de ] V. den Nasals trich fehl t ?
3731
dorst ] V . dorft aber 3 76o dorste
3733
gader ] V . gader
3734
Hoerden ] V. Hoerden
3735
]e] auch mit Ul travioletlicht nicht lesbar, a[ V. antworde vgl . aber 4o53 , 4 2 78 antwerde
374o
der ] V. der; verdient ] V. verdient
3741
liue vrient ] V. lieve vrient
3743
mesdaen ] V. mesdaen
226 De ri chter wart tornich op dat kint Vnde sprack doestu my dit bekennen schij r Du quites dine moder van den vuer Bel i egestu oeck myne moder So dat i ck bin de vroder 3 7 5o Jck sal di j doen bernen vnde de dine Dat en sal nicht z i j n dat de myne Sprack merli j n . zal z i j n verbrant Alzo l ange als men my leuendich kant Someli j c maket em vroet vnde harde reyne 3755 He vnde z i j n moder gemeyne Weren beter van den liue � Men nam verste der dage viue De richter dede zine moder halen Vnde he geboet in korter talen 3 7 6o Luden den he dorste betrouwen Dat kint to holdene vnde z ine vrouwen Ock wachte he ze zeluen wal Vor mer l i j ne was manige tale Van z iner moder dar binnen vertrecket 3765 Vnde oeck ander dinck entdecket Mer ze en mochten ene nicht doen spreken Jn vij ff dagen myt genen treken Vor dat des richters moder quam Vnde alze merli j n dat vernam 3 7 7o Dat ze was komen dede men ene s aen 3745
227 3745
3 7 5o
3755
3 7 6o
D E D B S J D S A S H W M D E L T 0
3765
3 77o
V V E M J V E D
3748
met ] V. met
3749
vroed[
ie baliu balch hem op dat kin t nde sprac doestu mi dit bekinnen s cire u qui j ts dire moeder vanden vire edraechstu oec me t mire moede r o dat ics ben te vroed[ c sal di doen bernen entie dine an sal niet s i j n dattie mine prac me r l i j n sal s i j n verbrant lse l ange als men mi leuende cant e l c maect hem vroet ende harde reine i ende s i j n moeder gemeine aren beter vanden liue en nam vorste der dage viue ie rechtere dede s ire moeder halen nde hi geboet in corter talen ieden dien hi dorste betrouwen kint te houden ende s ire vrouwen ec wachte hise selue wale ore mer line was menige tale an sire moeder dae r binnen vertrect nde oec ander dinc ontect a e r s ine mochtene nie t doen spreken n vif dagen me t genen treken ore dat trechters moeder quam nde also mer l i j n dat ve rnam at si was comen dede men s aen
] ] durch Tintenfl eck unleserl i ch , V. vroeder
3 7 5o
bernen ] V. bernen
3753
Alse ] V. Also
3754
harde ] V. herde, vgl . aber Fra . 2 , 1 3o64 harde
3 75 5
gemeine ] V. ghemeine
3758
sire ] V. sijn, vgl . aber 3 761 , 3 7 71 u . ö . sire
3768
moeder quam ] V. moeder quam
3 769
also ] V. alse
3 7 7o
comen ] V. comen
228
3775
3 78o
3785
3 7 9o
Vnde z ine moder v� den prisone gaen Vnde komen doen vor dat gerichte De richter sprack to den knechte Wat zegges du dit is mi j n moder Merl i j n sprack gij menet vroder Vele wesen dan gi j z i j d Leidet ze e n wech i n corter ti j t Dar dat heymelick i s · vnde uwen raet Vnde myne moder de hij r s taet Vnde oren raet sal ick dar bringen Dat is got de weet van al len dingen Vnde dar to desse goede man Sere em wonderne began Do he des s e tale brachte voert Se dors ten kfume spreken een woert De richter zegede wal aldaer Dat em dat kint zegede waer Merl i j n zegede mach i ck nv Mine moder quiten kegen den bali& Darff ze ontseen dinck anders en gene Neen · riepen ze algemeyne Ontgaet ze nv van dessen mane
Er en spreket nyfuan an � Dus gengen ze in de kemenade De richter myt s inen rade 3795 Dat is z i j n moder vnde ze twe Merl i j n quam vnde ny�an meer
229
3775
3 7 8o
H E D W M V L D E E D E s
D [ Fra
1 rc ]
3 7 85
s
D D M M D 379o N 0 H � D D 3795 D M
em ende s i re moeder vten pri sone gaen nde comen doen vore tgerechte ie baliu sprac toten knechte at secgestu dits mi j n moeder e r l i j n spra c g i waent vroede r ele wesen dan gi s i j t eidse e n wech i n corter tij t aert heimeli j c es ende vwen raet nde mire moeder die hier staet nde baren raet salic da er bringen ats god die weet van al len dingen nde daertoe dese goede man ere hem wonderne began ]ort oe hi dese redene brochte i dorsten cume spreken . i . [ ]ort ie rechter seide wel al da er at hem tkint seide wae r erlij n seide magic nv ire moeder quiten j egen den baliv arf s i ontsien din c e l negene een s i riepen s i al gemene n tgaet s i nv van desen man aer ne spreket nieman an u s gingen s i in d e kemmenade ie rechter e me t s inen rade ats s i j n moeder ende s i twee e r l i j n quam ende nemmee
3771
prisone ] V. prisoene
3772
Ende comen ] V. Ende comen
3773
toten knechte ] V. toten cnechte
3775
Merlijn sprac ] V. Merl i j n sprac
3 7 8o
bringen ] V. bringen
3781
van allen dingen ] V. van allen dingen
3783
wonderne ] V. wonderne
3784
[ ]ort ] abgeschabt, nicht lesbar V. vort
3785
dorsten ] V. dorsten;
[ ]ort ] V. wort
2 30
3 8oo
3 8o5
381o
Mit em dan de goede man Vnde z i j n moder dar dat ombe began Vnde do de baliu was beraden Sprack he to merline myt staden Segget op myne moder dat du wolt Vnde wo du de dine quiten zolt Merl i j n zegede op de dine Ne zegge ick nicht waer bij de myne Qui j t van dij solde gaen Weer dat ze ieet hadde mysdaen Want kegen recht wil i ck nicht spreken Godes recht laet ick node breken Wante wetet vorwaer dat ze der doet Verdient en heuet cleyne off groet Gij lieten ze qui j t dede gij wal Vnde en vraget vander uwer j vorder nicht al
� Neen sprack de baliu zonder waen Aldus en zole gij nicht ontgaen 38 1 5 G i j moten ander zaken togen Mer l i j n sprack vor z inen ogen Gi j zolt myne moder laten gehermen Dat zegede he mochte he ze beschermen Vnde op de uwe dit prouen nv 382o Dat is waer zegede de baliu Want wij komen horen vnde s couwen Wat du wi lt zeggen op myne vrouwen
231 M e t hem dan die goede man E nde s i j n moeder daert om began E nde doe die baliu was beraden s prac hi te me r line me t staden s egt op mire moeder dattu wout E nde hoe du die dine quiten sout M e r l i j n seide op die dine N e segic nie t waerbi de mine Q uite van di soude gaen w aert dat si iet hadde mesdaen w an t iegen recht wil l i c niet spreken G ods recht latic node breken w ant weet vor waer dat si der doet V erdient ne heft clein no groet G i lietse quite daetdi wel E nde vraget vander vwer nie t e l N een sprac de baliu sonder waen A ldus ne seldi nie t ontgaen A nder saken moeti togen M e r l i j n sprac vor sine ogen G i sult mire moeder laten gehermen D at seidi mochtiese bescermen E nde optie vwe dit proeuen nv D ats waer seide die w ant wi comen horen ende scouwen w attu wils secgen op mire vrouwen
3 8oo
3 8o5
381o
38 1 5
3 82o
38o2
Segt ] V. Sech
38o3
Ende ] V. Ende ; quiten ] V. quites
38o5
ni et ] V. niet
38o8
niet ]
am
Zeilenende nachgetragen
38 1 o
Want ] V . Want
3816
Ander ] V . Ander
38 1 7
sine ] V . sinen, Nasal strich nicht erkennbar
3819
mochtiese ] V . mochtise
3821
] ] Loch i m Pergament , V . baliu
3822
Want ] V. Want; comen horen ] V. comen horen
2 32 Mer l i j n sprack ia e n holde gij nicht dan Mine rnoder ornbe dat ze rny wan Jn ke�esdorne vnde nicht in echte We rni j n vader was rnyt rechte Se zolde dat bet weten wolde i ck dan We he was de rny wan Dan du dinen vader kennes t 383o Vnde d i j n rnoder de d u z o rnynnes t Solde bet nornen dan d e rnyne Dinen vader al stillekine � De richter zegede l i eue vrouwe Den manne den g i j geuen trouwe 3835 vlas dat de gene nicht de rny wan Lieue zone we zolde dat wesen dan Dan rni j n here de dar is doet Mer l i j n zegede · vrouwe al bloet Mote gij de waerheit doen verstaen 3840 Sal rnen ons quij t laten gaen Jck lietet aldus wolde dat iv zone gedo�en De richter zegede gij rnoten tagen Van rnij nre rnoder de waerheit Merlij n zegede a l dit gepleit 384 5 Dat gij dar an winnet holt al bloet Gij rnenet dat iv vader is doet He le&et noch o�konde uwer vrouwen Den anderen wanderde des de dat scouwen 3825
[ 2 6 rb ]
3828
Se zolde ] dazw. gestri chen : zolde aus zode mi t nachgetra genem 1
233 M M J W
3825
W D E S D
383o
3835
384o
D W L D M M s
3845
J D V M D G H D
e r l i j n sprac j a e n houdi dan ire moeder omdat si mi wan n keefsdome ende nie t in weet ie mi j n vade r was gereet ]i sout bat weten wi ldic dan ie hi was die mi wan an du dinen vader kins nde dijn moeder die du so mins oude bat nomen dan di mine inen vade r al stillekirre ] echtere seide lieue vrouwe ien man die gi gauet trouwe as dat die gene nie t de mi wan ieue sone wie sout wesen dan an mi j n here dire es doet erl i j n seide vrouwe al bloet oetti die waerheit doen ver staen almen ons quite laten gaen c l iet aldus wilt v sone gedogen ie rechte re seide gi moet togen an mire moeder die waerheit erl i j n s e ide al dit gepleit at gire an wint h[ a l bloet i waen t dat v vader es doet i leeft noch oreonde vwer vrouwen ien andren wonde rts die dat s couwen
3825
moeder ] V. moeder
3826
ende ] V. ende; in ] V. en
3827
mijn vader ] V. mi j n vader
]i ]
3828
abgeschabt, V. Si
]e chtere ]
3 8 34
abgeschabt, V. Die rechtere
3836
de ] V. die
3837
wesen ] V. wesen
3838
mi jn here ] V. mi j n here
384o
verstaen ] V. verstaen
3846
h[
] ] Loch im Pergament, V. hout
234 385o
3855
386o
3865
387o
3875
Vnde merli j n sprack zegget uwen zone Vrouwe we he was de gene Se zegende er als de gram was Wat zegge gij zegede ze s athanas Jo weet i ck dat wal • merli j n zegede Gij weten wal vor waerheide Dat ene de man nicht en wan De vrouwe zegede zech we dan Dat was de pape zender gij le To lij ctekene dat to der zeluer wi j le Do he ton eirsten myt iv was Dat gi j zegeden gij vruchtet das Dat gij wenet eyn kint ontfaen He zegede vrouwe laet dit staen Van my en werde gij nicht bezweert Want he was altoes verveert Dat iv een ander zolde bezwaren Hij r ombe bescreef he dat twaren Welke tij t dat he myt iv was Jck en l iege iv nicht z i j t zeker des Vnde gi j weren oßele myt uwen ma� Do men dessen sone an iv wan Dat gij nicht vele do bij em en leget Vnde gij oßer em do claget Vnde zegeden gij drogen b i j em kint Dit en is logene nicht een twint Vnde geloßet gij des nicht h i j r mede Jck zegges iv meer al h i j r to der stede
235 E nde mer l i j n spra c segt vwen sone V rouwe wie hi was de gone s i seinde haer als die gram was w at segdi sege t si sathanas J a en wetict wel mer l i j n seide G i wet wel over wae rheide D attene die man noit ne wan D ie vrouwe seide sech wie dan D at was die pape son der gile T o licteken datter seluer wile D oen hi tirsten rne t v was D at gi seit gi vruchtet das D at gi wanet kint on tfaen H i seide vrouwe laet dit s taen V an mi en wertdi nie t beswart W an t hi was altoes veruart D at v een ande r soude beswaren B edi bescreef h i j t twaren W eltij t dat hi me t v was J n liege v nie t si j t seker das E nde gi waerd qualike me t uwen man D oe men desen an v wan D at gi nie t vele bi hem ne lage t E nde gi over hem doe c l aget E nde seit gi droget bi hem kint D it en es logen nie t een twint ] s nie t hier mede hier te r s tede
3 8 5o
3855
386o
3865
3 87o
3875
385o
vwen ] v. uwen
3863
dit ] V. dat
3 869
ni et ] V. niet; sek er] v. seker
3 87o
Ende ]
3876 -
3 879 Pergament s tark abgeschabt, Löcher
3 876 3877
V.
Ende
]s ] V. Ende geloefdis
[
t er ] V. ter
J J v. Ic secges u meer al;
2 36 [ 2 6 va ]
� 388o
3885
389o
3895
3 9oo
39oo
o
wy wo gram was de baliu Sijn moder sprack gelo�et gij nv Lie�e zone des s en viancf Merlij n sprack alto hant En gelo�et gij des nicht b i j dessen s aken Jck zal iv des harde wal vroet maken De vrouwe ze antworde s aen Jck weet wal wat ick hebbe gedaen So do ick 6k / nv hoert dar naer Do gij dit kint drogen hadde gij vaer Vnde beden den papen dat he den vrede Gestedel ike wesen dede Tuschen iv vnde uwen here Ombe to decken iv onnere Vnde do he den vrede hadde bei aget Dede dat gij to s amene laget Dus dede gij uwen manne verstaen Dat gij dat kint van em hadden ontfaen Aldus menden dat alle de lude s int Vnde desse weende wal wesen z i j n kint Dit le�en hebbe gij lange geleit Vnde noch doe t · hoert wat ick des weet Des nachtes do gij her solden tij den
h er ] korrigiert aus her
237
3 88o
3885
389o
3895
[ Fra
1 vb
] 3 9 oo
3878
{
was de baliv ] geloefdi nv L ieue sone desen viant M er lij n sprac altehant E n geloefdi j s n i e t bi desen saken J c s ael s v harde wel vroet maken D ie vrouwe si antwerde saen J e weet wel wat ic hebbe gedaen S o doe ic oec nv horter naer D oe gi dit kint droecht haddi vaer E nde baet den pape dat hi den vrede G estidel ike wesen dede T uschen v ende uwen here 0 rn te decken v onnere E nde doe hi den vrede hadde beiage t D edi dat gi te sarnen lage t D us dadi uwen man ve rstaen D at gi kint van hem hadt ontfaen D u s waendent al die liede s int E nde dese waende wel wesen s i j n kint D it leuen hebdi lange geleet E nde noch doet hort wat ics weet D ies nachts doe gi her sout tiden ] ] V. 0 wi , hoe gram ] ] V . Sine moeder sprac
3879 3882
desen ] V. deser
3883
maken ] V. maken
3888
Ende baet ] V. Ende badt
3889
Gestidelike ] V. Gestadelike
389o
ende ] V. ende
3892
Ende ] V. Ende
3895
ontfaen ] V. ontfaen
3896
Dus ] v. Dus
3897
Ende ] V. Ende
3898
leuen ] V. leven
3899
Ende ] V. Ende ; ics ] V. ic
39oo
her ] V. hier
238 Do l ach h e b i j uwer z iden Des morgens genck he myt iv eb stick Vnde wat he zegede dat weet ick Al lachgende sprack he lude vnde stille 39o5 Doet a l dat mij n zone wille Want he weet wal dat he i s zijn zone Bij z inen gescri ffte · do ze dat gene Hoerde dat he zegede waer Vel ze neder vnde hadde vaer 391o Se wis te wal ze moste geen De richter heuet dit geseen Vnde zegede moder ick bin iv kint So wat vader gij my to sint G&et kint bliue i ck iv omber meer 39 1 5 Genade zegede ze omb onsen heer Jck en mach des gelochenen geen Alzo he dat zeget is dat gescheen � Parde& zegede de bali& Dit k int zegede de waerheit nv 3 9 20 Et wiste z inen vader bet Dan ick den mynen · dat en is gene wet Dat ick z ine moder wise to den vure Jck en verberne de myne ock schire He zegede to den kinde . nv bidde ick dij Dat du my zegges we di j n vader z i j 3925 Ombe dat ick di j mach dar b i j ontsculden Vor den luden i omb dine hulden Do ick dat meer dan dor bedwanck
239
39o5
391o
391 5
3 9 2o
3925
L ach hi doe bi uwer s iden s morgen s geleide hi V . i . stic E nde wat J seide dat wetic A 1 lachgende spra c hi lude ende stille D oet al dat mine sone wi l le W an t hi weet wel dat es s i j n sone B i s inen gescri fte doe si tgone H oerde dat hi seide waer S eech si neder ende hadde vaer S i wis te wel si moste gien D ie rechtere heft dit vors ien Ende seide moeder ic ben v kint W at vader so gi mi toes int G oet kint bliui c v embermere G enade seitsi om onsen he r e J c n e mages geloechenen nie t A l so hij t sege t est gesciet P aerdieu seide de baeliv D it kint seide die waerheit nv H et wiste sinen vader bet D an ic den minen ens gene wet D at ic s ire moeder wise te vire J n verberre die mine oec s cire H i seide ten kinde nv bidic di D attu seges wie di j n vader s i 0 mdat ic di mach da erbi ontsculden V ore die liede om dine hulden D oe ict meer dan dor bedwanc
39o2
Smorgens ] V. Smorgens
39o3 39o4
]] V. hi Ende ] V. Ende ; [ ] lachgende V. lachgende ; ende ] V. ende
39o9
neder ] V. neder
39 1 1
vorsien ] V. versien
3912
moeder ] V. moeder
3921
minen ] V . minen
3922
te ] Nasalstrich fehl t ( ?) , V. ten
3928
bedwan c ] V. bedwanc
2 40 Sprack mer l i j n a+ zonder wanck So was mi j n vader eyn viant Dar he myne moder s l apende vant Was he myt er gelouet my des � Vnde z ulke hetet men aguipedes Desse duuele des mach men my gelo&en Wonen in der lucht hi j r boßen 3935 Vnde omb dat my een duuel wan So gedogede onse here dar an Dat i ck hebbe oren zin Vnde er l i s te meer noch myn Vnde i ck weet dat geleden i s 3940 Vnde van myner moder z i j d z eker des Dor de doget de an er was gevonden Vnde de berouwenisse van oren zonden Vnde ombe den afflaet de er dede Desse goede man ock mede 3945 Ombe der hi lgen kerken gebode Oe ze helt vnde gelouede an gode So heuet my god gegond des Dat i ck weet wat dar ges cheen sal j des 3 9 5o Dit machs tu proßen nv ten tijde He nam den baliß ouer ene z i j de Vnde z egede dijn moder de zal gaen Vnde zeggen dit dinen vader saen 3 9 30
241
393o
3935
394o
3945
3 9 5o
S S D W E D W E S D E B E D E E D 0 D s D D H E E
pra c mer l i j n a l sonder wanc o was mi j n vader . i . viant a e r hi mire moeder s lapende vant as h i me t haer geloef mi des nde selke heetrnen anguipedes ese duule des mach men mi gelouen onen in de lucht hier bouen nde om dat mi . i . duuel wan o gedogede onse he re daeran at i c hebbe haren sin nde haer list meer no min edi wetic dat leden es nde van mire moede r s i j t seker des or die doge t die an haer was vonden nde dat bereuwenes s e van haren senden nde om den aflaet die hae r dede e s e goede man ende oec mede m der heiliger kerken gebode e s i hilt ende geloefde an gode 0 hef t mi god geonnen des at i c weet datter gesciene es it machtu proeuen nu te tide i nam den baliu over . i . s ide nde seide d i j n moeder s i sal gaen nde secgent dinen vader saen
3929
Sprac ] V. Sprac
393o
mijn vader ] V. mij n vader
39 3 1
moeder ] V. moeder
3932
geloef ] V. geloeft
3933
heetmen ] V. heetmen
3935
Wonen in ] V. Wonen in
3943
dat ] V. die
3949
datter ] V. dat te
3951
nam ] V. nam
3952
moeder ] V . moeder
3953
secgent ] V. secgen
242
[ 2 7 ra ]
3961
Alle gader dat h i j r is ges cheen tor s tont 3955 Vnde als he weet dat et dij is kont Sal he van herten z i j n versaget Vnde vleen o ff he weer geiaget De duuel den he he&et gedient Sal ene leiden alze z inen vrent Dar he ern verdrenken sal 3 9 6o Hij r b i j merke dat i ck weet al De z ake de zolen gescheen De baliß antworde rnyt dien Js dit waer ick sal dij bij rnij nre wet Ornberrneer gelaßen de bet 3965 � Qui j t s colt de richter rner l i j ne Vnde dar t o d e rnoder zine Oe rnere was vor den volke vor hoelt Desse zegede he heßet wal vortaelt Mit s choner rede zine rnoder 3 9 70 Vnde weet ock wal dat geen vroder Jv nßrnber rneer to zene s teet Na den dat ick de waerhei t weet � Dat vol ck riep al rnyt vli j te 3975 Got hebbe des danck dat ze is quij te De richter sende zine rnoder hene Vnde boden rnede de al dat gene Praßeden dat dat kint dede verstaen Do ze was kornen alzo saen Segede ze den papen al de woerde 3980 He wart versaget do he dat hoerde Vnde vlo van groter scharne He dachte alze de richter querne Dat he ene zolde doen vers laen Alze he was ift der poerten gegaen 3985
ick weet ] dazw. gestrichen dat
243 A E S E D S D 396o H D D E 3965 E � Q E D D M 3 9 7o E V N D G 3975 D E P D S 3 9 8o H E H D A 3985 3955
lgader dat hier es vermont nde als hi weet dat di es cont al hi int herte s i j n versaget nde vlien oft hi waer geiaget ie duuel dien hi heft gedient a lne leiden alse s inen vrien t aer hi hem verdrinken sal ier bi merct dat i c weet al ie saken die sellen gescien ie bali u antwerde mettien s dit waer i c sal di b i mire wet mbermeer gelouen te bet uite scout die baliu merlij n nde daertoe die moeder s i j n ie tale was vor tfo l c verhaelt ese seiti heft wel ontaelt et scoenre redene s ire moede r nde weet oec wel dat geen vroede r nembe rmeer te siene steet adat i c de wae rheit weet at volc riep al me t vlite od hebs danc dat s i es quite ie rechter sende s ire moeder hene nde boden mede die alt gene roefden dat kint dede verstaen oen s i was comen also s aen eide si den pape al dat si horde i was versaget van den werde nde vloe van groter scame i pensde als die rechter quame at hine soude doen ver s laen ls hi was vter port gegaen
3955
cont ] V. cont
3957
Ende ] V. Ende
3959
vrien t ] V. vrient
3977
Ende ] V . Ende
3985
vter ] V. uter
244 Quam he to hant op ene rißeer Vnde zegede my is beter dat i ck schier Verdrinke dan he my doden zal To laster des ser werlt al 3 9 90 Dus leidene de duuel eer ieet l anck Dar he em zelßen verdranck � De myt der vro&wen weren gesent dar Stonden vnde zegen al dat vorwaer Dit boeck zecht al is een erre 3995 Dat he den luden nicht ontferre Vnde alze de boden weder quemen Segeden ze dat ze vernemen Vnde dat de pape verdronken was Den richter hadde groet wonder das 4ooo Vnde merl i j n lachgede do vnde zegede Merke en zegede i ck di j nicht waerhede N& bidde i ck dat du dat zegges dan Blasi s e den goeden man Blas i j s hiet he de altoes hoeder 4oo5 Hadde gesi j n van merli j ns moder He vortelde em wo dat was geschiet Mit den papen vnde anders niet � Blasi j s genck to hues myt der vrouwen De qui j t was van groten rouwen
2 45 Q E V T D 3 9 9o D t D S D D 3995 E S E D 4ooo E M N B B H 4oo5 H M B D
uam hi s aen op ene riuiere nde seide mi es beter dat ic sciere erdrinke dat hi mi doden sal e !achter deser werelt al us lei tdene de duuel eer iet lanc aer hi hem seluen verdranc ie metter vrouwen waren ges in t tonden ende s agen altgent ese boec seit al es een erre at h i den l ieden nie t ontferre nde alse die bode[ ] weder quamen eiden dat s i vernamen nde dattie pape verdronken was en rechtere hadde groet wonder das nde mer l i j n loech doe ende seide erc en seidie di nie t waerheide u biddi c dattut seges dan lasise den goeden man las i j s hiet hi die altoes hoeder adde ges i j n van mer l i j n s moeder i teldem hoe dat was gesciet e t ten pape ende ander s nie t l as i j s ginc thus metter vrouwen ie quite was van groten rouwen
3988
Verdrinke ] v. Verdrinke; dat ] V. dan
3989
werelt ] V. werelt
3992
gesint ] V. gesent
3996
Ende ] V. Ende; bode [ ] ] über de Loch im Pergamen t , Nasalstrich nicht mehr sichtbar, V. boden; weder quamen ] V. weder quamen
399 7
Seiden dat ] V. Seiden s i dat
4ooo
Ende ] V. Ende
4oo l
Merc] V. Merc ; waerheide ] V. waerheide
4oo5
gesijn ] V. gesij n
4oo7
Metten ] V. Metten
4oo8
thus ] V. thuus
2 46 Vnde merli j n genck myt den baliu Desse b l as i j s zegge ick iv Was een harde duer clerck Vnde he bescreef ons eirst dit werck � Des s e redene merkede blas i j s wale Vnde vernam al mer l i j ns tale 4o1 5 De mer derdehal f f iaer was olt Wender hadde he des menichfolt Wannen em quam de grote z in He prouede ene z ere in dat begin 4o2o So lange dat em merli j n hiet Blas i j s en prouet my niet Dij zal des wonderen io l anck io meer Mer do dat i ck d i j leer Jck sal dij wisen l ichtel ike 4o25 To gewinnen dat hemelrike B las i j s zegede ia en zegedes du nicht dan To my dat di j de duuel wan Vnde dat donket my wesen waer Hi j r ombe hebbe ick grote vaer 4o3o Dat du my ienige wi j s willes honen Merl i j n sprack aldus zo kronen Quade lude vnde hebben hoede Meer vor dat quade dan vor dat goede Eynen hoepe heb i ck dij gesecht 4o 3 5 Alzo als i ck hebbe gesecht Dat de duuel was mij n vader So zegge i ck dat my god al gader Gaff dat i ck mach vor zeen Alle dinge de zolen gescheen 4o4o Vnde bistu wi j s proeff vnde merke Na welken leuene i ck meest werke Vnde merke dar an do my god gonde Dat i ck zulke z aken konde Dat i ck den duuelen bin ontgaen 4o42
god ] korrigiert aus gond, d radiert
247 Nochtau weet ick zonder waen Oren zin · vnde i ck holde Van em dat i ck holden zolde Dat en zal em nicht gehelpen konnen Dat ze my an myne moder wonnen Weren ze dul • want dat vat 4o5o Dat ze menden hebben gehat Dat is al verloren ble�en Dor myner moder reyne le�en Mer hadden ze my an ene quade 4o55 Gewonnen • zo zolde groet s chade Vnde er wil l e hebben geschiet Vnde zo en wis te i ck van gode niet Van em quam al leet myner moder Van oren zustern van oren broder Van orre moder van oren vader 4o6o Mer hol t dij an my al gader Jck zal dij zeggen dat neman en weet Sonder god daer dat al an steet Vnde s cri�et ons in ene hystorie 4o65 De dar an leggen er memorie Se zolen vele de bet gevroeden Vnde em de meer van zonden hoeden Dus zette dij to der bester wi j s <1: Dat do i ck gerne zegede blas i j s Mer bij den vader mane ick dij 4o7o Vnde bij den sone ock dar b i j Vnde bi j den hilgen geeste gereet Alzo waerlike als i ck wal weet Dat een god z in desse dre Vnde bij der vrouwen mane i ck d i j 4o7 5 Dar ihesus cristus aff i s geboren Vnde dar to b i j den negen koren 4o4 5
4o75/76
Hier stehen in der Handschri ft fünf durch Streichung getilgte Zeilen, die mit den Versen 4o71-4o75 völlig identisch sind
248 Der engele · de mit gode resten Bij den apos telen bij den ewangel i s ten 4o8o B i j rnertelaren bij confessoren Bij allen rnegeden verkoren Bij allen santen vnde santtinnen Vnde b i j ern allen de gode rnynnen Vnde b i j den rnes ters der hi lgen kerken 4o85 Vnde b i j leken vnde b i j clerken Vnde b i j al onses heren creaturen Dat du rny nicht en hones ter vren Vnde rny nicht en does in genen rade Sake de i ck iegen gode dade 4o9o � Merli j n zegede al de woert D e i c k van di j n v hebbe gehoert Al hi j r to der stede nv nornen Moeten rnij ornber rneer verdornen Off ick dij rade voert ornber rneer 4o95 Dinge de z in iegen onsen heer He zegede zo zech dat dij goet dunket Merl i j n zegede • gewinne ons enket Vnde zet ons nv in dat perkernent De z ake de ny�an en bekent 4 1 oo � Schire zo was dat gedaen Vnde rnerli j n hete ern scri&en z aen De rnynne van der s choenre rnarien Vnde van j osepe van ararnathien Alze rnen hij r vor hoerde tel len 4 1 o5 Vnde van aleyne vnde s inen gesellen Wo dat ze de vader lieet Vnde wo peter dannen s chiet Vnde wo j oseph bezitte den grael Vnde dat bloet rnede in dat vrornde vael 4 1 1o Vnde wo de duuele weren bedacht Dat ze verloren hadden er cracht
4o82
santtinnen ] oder sanctinnen vgl . 1oo53
2 49 De z e hadden ouer den man Vnde van den gedinge ock voert an Dat ze hadden myt groten rauwen Tegen marien onser zoeter vrouwen 41 1 5 Ombe de z ielen de em weren behieten Vnde wo ze clageden ouer de propheten Ombe dit walden ze enen man vi s ieren De kennen zolde er manieren Sprack merli j n · vnde makeden mi j 4 1 2o Alze mij n moder vorte l lede dij Se deden er manich leet Mer bij der dulheit de em besteit Verloren ze mi j vnde al vervaren Dus vi s ierde merli j n twaren 4 1 25 Dit werck · vnde dede dar ombe onderzoek Dar ombe zo hetet merli j ns boeck � Blas i j s hadde des wonder in sinen moe t Jdoch zo dachtet em wesen goet Vnde zette dar an zine memorie 4 1 3o Do z e gevisiert hadden des s e hystorie Sprack merli j n vor sinen ogen Du moest grote pine do�en Hij r aff vnde ick zal de mere dragen Blas i j s de begende em vragen 4 1 35 War b i j · vnde wo • do sprack merli j n Jck zal van westen ges ocht z i j n Vnde de mij zolen zoeken zeer Hebben gelouet oren heer , 4 1 4o Dat ze my nemen zolen dat l i j ff Vnde brengen mi j n bloet sonder b li j f f Eme · mer to eirst dat z e mi j z een Vnde spreken · zo en zal des nicht geschien Jck zal myt em hinne varen Vnde du zalt hene gaen twaren 4 145 Dar dat vol ck is van den grale Vnde dij n boeck zal to elken male
250
4 1 5o
4 1 55
4 1 6o
4 1 65
4 1 7o
Lieff z i j n de dar rneer aff visieert Vnde he en wirt nicht gecalegiert Want nicht en z in der apos tele woert Se en scriuen dat ze hadden gehoert Vnde dat ze zegen vnde anders niet Mer dat en i s rni j nicht ges chiet Anders dan ick dat dij hebbe vertrecket Alzo als ick bin bedecket Dar i ck wil l e to elker stede Alzo wirt desse hystorie rnede Vnde luttel iernan zal er gewagen Alze ze volrnaket is zal tu ze dragen Jn dat l ant dar du hene zalst t i j den Vnde ick rnoet rnyt den genen ri j den De s chire zolen zoeken rny Vnde dan korne ick weder to dij Vnde a l z e du dit heßest vollend Saltu z i j n in er coßent Vnde s arnelen dinen boeck in den oren Dus wirt onse pine groet twaren Al ze ze dit hebben · zolen ze to rnerre Vor ons bidden onsen herre Twe boeke zin er nv rnyt desen Dit z al een s chone boeck wesen Vnde beyde spreken van ener z aken Nu rnoet ick ander ieesten rnaken Wo vtegier koninck wolde werden · Vnde hier begint dat derde boeck
4175
4 1 5o
I
N dessen boke zule gij verstaen Van groten s tride zonder waen Want engelant hade manich iaer Gestaen dat lestrnen ons vorwaer Eer de koninge worden kri stin
nicht ] korri giert aus niet ?
[ XVI ]
251 4 1 8o
4 1 85
4 1 9o
4 1 95
4 2 oo
4 2o 5
421o
42ol
Mer al d e koninge d e hebben ge z i j n E n s taet mi j nicht to brengene voert Sonder de to der hystorien hoert De alle de koninge wille weten De dat lant to voren hadden beseten Vnde er verlues vnde er waengen He lese de hystorien van britaengen De brutus boeck gebeten i s Meyster merti j n z i j t zeker des Van rore dichtede dat �t den lat i j ne Jn dat remans myt z iner pine Dar inne vint he desse historie gans Eyn koninck was · vnde heet constans He was l ange koninck lestmen mi j He hadde s choner zone dre He dede den oldesten hieten doen Moynes den anderen pandragoen Vnde %ter was de derde genant Dar was een man in constans lant De was geheten vtegier Eyn s tolt ridder vnde een f i j r Vnde wiste der werlde wij shei t wal Constans was olt vnde vol Jn ene zueke vnde blei ff doet Mit den was dar de twiuel groet Wen dat men koninch maken zolden Do drogen euer een de olden Ombe dat moynes de olde s te weer Dat men ene koninck koes aldaer Al was he ionck dat en weer nicht s chone Geue men ieman anders de krone � Dit loßede mede vteger Men wij gede ene koninck lestmen hi j r Vnde makeden vtegier dross ate Nu was dar s tolt volck vtermate
vol ] davor f oder
s
radiert
252 Heiden · vnde d e hieten sennes 42 1 5 Vnde ze plegen dickewile des Dat ze op de cristenen vochten Vnde den koninck in s chaden brachten Vnde vtegier dede myt den rij ke Sinen wil len want zekerlike De koninck moynes was nicht olt 4 2 2o Vnde dat volck was vteger holt He wis te wal dat men ene hielt vroet Des verhoeff he em in z inen moet Vnde sprack eens myt z inen monde 4225 Dat he em s trides nicht onderwonde Want he wal o ck wiste mede Dat ny�an en mochte doen dat he dede � Dus dede he em vt den twis ten Als de heidenen dit wisten 4 2 3o Dat he den stri j t hadde gelaten Nemen ze groet vol ck vtermaten Vnde quemen op den koninck schij re De koninck clagede dat vtegiere Vnde z egede helpet ons holden dat lant Wij hebben manigen viant 4235 Dit lant s taet al tot uwen gebode Vtegier sprack b i j gode Jck var hen myner straten De anderen helpen iv de mij haten 4 2 4o Want my ny�an gebidden en kan Dat i ck my i cht kere dar an � Vteger de antworde alzo Des de koninck harde onvro Vnde de anderen de dar hoerden to De koninck nam z i j n her do 4245 Vnde quam kegen de heidine De sennes verwonnen de sine
4243
Des de ] dazw. fehl t wohl al s Prädikat was
253 Des hadden de cristenen torn Vnde zegeden wij hebben vele verloren 4 2 5o Dit en weer ons nicht ges chien al hier Hadde myt ons gewesen vtegier � Dus begenden ze den koninck haten Lange s tont dit vtermaten So dat ze zegeden de koninck is quaet 4255 Wij en gelij den nicht dat dit dus gaet Do quemen ze to den drossate Vnde zegeden lange vtermate Hebbe wij gewesen sonder heer Se zegeden des s e en doech myn noch meer Weset onse here want dar en is geen man 426o De dit bet volbrengen kan He zegede dat ne mach nicht z i j n Alzo lange alze le&et d e here mi j n S e zegeden beter weer ons vele 4265 Verliepe em de doet z ine kele Vtegier zegede weer he doet Vnde wolden dan de genoet Jck wol de dan koninck wesen Se heerden wal spreken desen 4 2 7o Vnde dachten wat dat mochte beduden Mit den ze alle danne s chieden Schire ze to lande quamen Vnde berieden em to samen Een was dar de de tale zegede 4275 De em vtegier to voren legede Do zegede dar een to hant zaen Dat is best dat wi j ene doet s laen So mach de dro s sate merken des Dat he bij ons dan koninck i s 4 2 8o Dan sal he em an ons keren Dus moge wij werden grote heren Do nemen ze em twelue saen De eren koninck doet zolden s l aen
254 4285
4 2 9o
4295
[ 2 9 ra ]
4 3oo
4 3o5
4310
4315
� Desse twelue z in n v komen Dar ze oren koninck hebben vernomen Beide myt zwerden vnde myt knißen Liepen ze oren heren ontlißen Vnde ze hadden ene to hant verslagen Want dar nYfuan en s treet kegen To vtegier quemen ze myt den Vnde zegeden nv zalt ges chien Dat gij zult wesen here groet Want wij hebben den koninck doet Alze dit vtegier vernam Do l iet he o f f he were gram Vnde zegede gij deden quaethei t groet Dat gij s logen uwen heren doet Vl iet henen dat is mij n raet Dat iv dat gerichte nicht en vers laet Mi j is leet dat g i j hi j r z i j t Se rßmeden dat hues to der zelfren tij d � Dus bleef de koninck moynes doet Do versamelden em de genoet Ombe to kiesene enen heer Vtegier als i ck zegede eer Hadde er meest de em to horen Dus w�rt he koninck dar gekoren � Twe goede man weren ginder De hilden de twe ander kinder Vter vnde pandragone Do ze vernemen van dessen d6ne Dat men vtegier koninck koes Se gedachten dat moynes verloes S i j n lij ff bij sinen valsehen rade E lck vragede anderen wat he best dade Na den sprack de ene dat he ene vers loech Vnde als he mechtich is genoech Sal he des s e doden beide gader Wi j mynneden constante oren vader
255 432o
He goedede ons rnyt s chonen lene Wi j rnynnen de kinder l al z in ze c lene Dat is quaet late wij ze doet s laen Alze wij ze in hoede hebben ontfaen � Quer een drogen ze beide doen Dat z e vt den lande ontfloen 4325 Vnde d e kinder rnyt e rn beide Ten oestenwert voren ze gereide Want dannen weren ze geboren Dus zin ze gevloen to voren 4 3 3o Vnde nürnberrneer en spreke i ck dar van Eer rny de historie brenget dar an Mer dat zegge ick iv zender sparen Se weren gevloen twaren Tote atens in ene poert 4 335 De rnen borges nornen hoert Dar weren ze lange inne gevoede t Elck man merke de dat gevroedet Dat rnen nicht verliesen en kan Dat rnen doet dorch goeden man 4 34o � Bij desser tale proßet rnyt der vart Dat vtegier do koninck wart Do he gewi j get was koninck mit vreden Qßernen to ern de gene de dat deden Van den koninck rnoynes den rnoert 4345 He dede ze vaen vnde brengen voert Mer he rnakede eirst sarnblant Off he ze nicht en hadde bekant Dor ons zegeden ze heb gi j des s e eer Dor iv sloge wij onsen heer He zegede g i j hebbet iv zeluen bedrogen 4 35o Dat gi j den konninck hebbet geslagen So zolde gi j rni j ock hadde gi j des macht Jck zal rny des hoeden heb i ck geacht Here zegeden ze dor uwen vrornen 4355 Sin wij to dessen s chaden kernen De koninck sprack ick zal iv l eren
256 Wo men zal eren dusgedane heren He nam ze alle twel ue to samen Vnde bant ze an perde bij den harnen Vnde slepede ze in zo manigen s tJcken 4 36o Dat men ze nicht en konde gernicken � De he verdede aldus myt erachte Lieten een harde groet geslechte De quemen to vtegier dar achter Vnde zegeden · koninck groten laster 4365 Heb gij ons gedaen hijr mede Dat men onse mage aldus verdede Wi j en dienen iv geerne nUrober meer Alze se em droweden aldus zeer Wart vtegier verirret dar kegen 437o Vnde zegede dat en weer dar ze zwegen Dat z e lue dede he em gereet Se spreken alze de ene hadden leet Du zalt ons drouwen vtegier 4375 Alzo vele als dij voget h i j r Mer op dat onse vrende vnde onse m�ge Gedßren · du zalt alle dage Stri j t genoech hebben vnde rouwe Wi j �ten ons hi j r diner trouwe 4 38o Want du en bist nicht de gerechte heer Vnde dat lant en bes taet dij myn noch meer Dv holdes dat kegen recht vnde kegen gode Vnde weet ock wal al zulker dode SaltÜ s teruen als onse vrent 4385 Want du heuest des wal verdient Se gengen dannen • als he vernam Dat drouwen wart he gram He en mochte dar nicht ombe doen een haer Want he en hadde de macht nicht daer 4 39o Constans l ant dat les tmen hi j r Hilt dus lange vtegier Mer hi j r aff quam dat · dat de baroene Tegem em weren in allen doene
257 Vnde ock kegen em vochten 4 39 5 Want ze groet vol ck kegen em brochten Vnde verorlogeden z i j n ri j ke Vnde reueden dat geweldelike Dus hilt he l ange s tont de lande Vnde vacht kegen z ine viande 4 4oo So lange dat he ze alle verwan Do wart he quaet op z ine man Vnde op z ine gemeyne diet Do en wolden ze dat langer l i den niet Vnde s treden kegen em gemeynlike 44o5 Vnde nemen em vele van s inen r i j ke Vnde zetten em an myt alder cracht Vnde vtegier heuet em bedacht Dat he s chade zolde hebben des Vnde ontboet tot an de sennes 441o Dat he wolde maken vrede Se weren blide dat men dat dede � Eyn senne was dar de hete angwi s De myt den koninge ontfangen i s D e deynde den koninge lange tij t Den makede he here ouer den s tri j t 44 1 5 He zegede here i ck zegget di j gereet Dat di j di j n volck heuet leet Vnde o ck z egede he em ander tale De men nicht en kan vertrecken wale Vnde ock zegede he em dar to 4420 Waer b i j dat weer vnde ock wo Vnde vtegier narn angwis dochter Des weren em de sennen de s achter Vnde wat angwis noch meer dede Ne vertelle i ck al nicht h i j r ter s tede 4425 Mer de kristenen weren des gram Dat vtegier s ine dochter nam Vnde vele lude zegeden dar aff Dat he z iner ee vele begaff Ornbe dat z i j n wij ff heiden was 4 4 3o
258
4435
4 4 4o
Vtegier prouede wal das Dat ene z ine lude nicht en mynden He gedachte van constans kinden Al weren ze veren wech geholden Dat ze noch weder komen zolden He wiste wal quemen ze to lande Dat dat weer ombe sine s chande Vnde dachte dat he maken wolde Eynen torn to s inen beholde Den ny�an gewinnen mochte Vnde dat men s teen mester brochte De maken zolden z ulke s tene Dat ene en wonne man en gene Wo vteger eynen t6rn dede maken · · [ XVI I ] Vnde wo men merl i j ne / voer zoken · ·
4445
4 4 5o
4455
4 4 6o
V dede vtegier alto hant Jn ene s tede brengen kalck vnde sant Vnde dede morter maken saen Vnde hiet dat werck bes taen Mer bo&en de eerden en quemen ze ne Meer dan veer vademe offte dre De eertbe&ene en was dar alzo groet Dat de torn al neder s choet Alze off he al gader z inken zolde Des en l ieten ze nicht alzo holde Alze dat s chudden was vergaen Se en hebben dat werck weder bestaen Se makeden dat di·cke . mer de torn brack al Vtegier de sach dat wal Dat de torn dus moste gli j den He zegede he en konde nicht verb l i j den Eer he wis te waer bij dat weer Vnde dede ontbeden na vnde veer Sine wi j s en lude al b i j sonder Vnde zegede em al dat wonder
N
259 He bat dat men em gerede Do zegede alle z ine lude Here dat en mach nyman weten He en sy goet c lerck verrneten Want in eren boken staet Dat ons to kennen w€r quaet 4 4 7o De koning zegede gij zegget waer Den wisesten clercken ontboet he dar Vnde zegede em van den toerne al bloet Des hadde em allen wonder groet � He narn de wij sesten dar al leyne 4475 Vnde zegede wete gij dinck en geyne War b i j mi j n toern nicht en staet Jck bidde iv dat gij ge&en raet Vnde zegget my wat den toern let En zegge gij des nicht i ck bliue ontset 4 4 80 Do em de koninck dit hadde gesecht Se zegeden ze en wis ten des nicht Mer hij r z int zulke de konnen zeen An s ternen waer b�j dat mach gescheen He zegede zoeket onder iv luden Waer b i j de dit konnen beduden 4 4 85 Dat mij n toern nicht en s taet Vnde ge&et my den besten raet � E lck vragede den andern o f f h e i cht wi s te Enege dinck van gener li ste Vnde twe de treckeden em dar voert 4 4 9o Vnde zegeden wi j hebben gehoert Genoech wene wij van des ser aert So lange dat er ze&ene wart Den koninge togede men de ze&ene He vragede em bij oren le&ene 4495 Offte ze zolden weten wal Waer bij de tarn so dicke vel Ja wij zegeden ze zoldet i eman weten De koninck heuet em vermeten Oren wi llen al to ge�ene 4 5oo 4465
260 De raet s chiede mer de ze&ene Ble&en dar myt den koninge Vnde pij nden om desse dinge Vnde studeerden al gemeyne 45o5 Mer ze en vonden sake mer eyne Vnde ze en was groet noch cleyne Nicht een twint van genen s teyne Des weren ze alle to ongemake Vtegier hiet haesten de z ake 451o Vnde dede de clercke vor em kernen Vnde zegede wat heb gij vernomen Se zegeden dat is ene grote dinch Dat du an ons zokest here koninck Beide noch achte dage wi j en wi l len nicht m�r 451 5 De koninck sprack dat do ick eer Seet dat gij mi j zegget dan To rade gengen de ze&en man De ene zegede wete gij heren Wa� hen de zake mogen keren 4 52o � De wij seste sprack kernet alle gemeyne Elck na anderen to my alleyne Vnde zegget my wat gij hi j r aff wis t Jck en openbaer iv anders nicht G i j en willet dat dan alle raden Se zegeden dat ze dat gerne deden 4525 Elck genck allene to den clerck Vnde he vragede ombe dat werck Alle spreken ze gemene Wij en weten nicht van den s tene Eyn ander dinck ze wij twaren 4 5 3o Dat eyn kint van ze&en iaren Geboren is zender e�des chen vader Dit zegeden de zesse alle gader Vnde al s he dit hadde gehoert Comet alle zesse zegede he · voert 4535 Se q&emen vnde he sprack tor stonde Gij spreket al le Jt enen monde
261 Want g i j zegget alle gemene Dat gij nicht en weten van den s tene 4 54o Al myt alle nicht een twint Vnde dat geboren is een kint Van ze&en iaren zender eerdeschen vader Dat i s nicht dat gi j zegget alle gader Mer i ck zegget gelouet des my 4545 Dat hi j r neman en z i j H e e n sach dat em zender b l i j ff Dat kint zolde nemen dat l i j ff O�k zegge i ck dat zelue alze gi j Vnde dit heb gij gezwegen my 4 5 5o � Do zegede de ene doet mynen raet Gij beholdet dat l i j ff wo dat gaet Vnde dat donket my wesen goet Nu zegget wat men dan best doet Gij hebbet geseen al dat wij zegen 4555 Helpet ons onse l i j ff ontdregen De gene sprack verstaet mi j war Laet ons zeggen al ene tale Dat de torn nicht en mach s taen Jn dat fondament en z i j gedaen 4 56o Dat bloet vanden kinde eirst to voren Dat zender eerdeschen vader is geboren Vnde weer dat dar ynne zo stonde he schi j r Laet ons dit zeggen vtegier Al o&er een dat is best gedaen 4565 Dus moge wij myt den liue ontgaen Vnde doden dar onse doet an s taet Den koninge zole wij ge&en raet Dat he dat leuendich nicht zeen en moe t Mer d e dat eirst zeet h e brenge dat bloet 4 5 7o Dus hebben ze den raet ges lichtet Vnde hebben den koninck zo berichtet De ene zegede wij en zegen nicht to s amen De wij sheit de wij vernemen Mer elck zal zeggen dat he sach
262 4575
Dat men dat bes te kiesen mach Dus deden ze verstaen myt liste Dat de ene van den anderen nicht en wiste De koninck hoerde elken bij sonder Vnde do ze zegeden dat wonder 4 5 8o Segede he mach z i j n een kint zonder vader So mach desse dinck wal alle gader Dat gij zegget wesen war Want gij zegget al ene tale Here zegeden ze nv zegget ons dat woert 4585 De koninck zegede dat gij hebbet gehoert Dat is al eens dat gij hebbet ge zecht Do antworden de clerke echt Here nv doet onsen raet hi j r naer Ja zegede he mochte dat wesen waer 4 5 9o Dat een kint weer zonder vader Jaet zegeden ze alle gader He hete ze hoeden to der stonden Dat men dit hadde onder vonden Se zegeden en zeet noch en spreket dat kint 4595 Mer alre eirst dat men dat vint Sal men dat doden vnde brengen dat bloet De toern zal s taen is dat gij dat doet � Quaetheit was dat al dat ze dachten Vtegier he dede ze wachten Men gaff em des ze hadden noet 4 6 oo De koninck em twelue do ontboet Dat ze voren twe vnde twe to samen Dat ze zulck een kint vornemen Vnde dede em zweren to den stonden 46o5 Dat ze dat doden alze ze dat vonden � Nu merket wo he dat zoeken doet Se voren en wech to ors vnde to voet e De boden in vromden l ande Vnde omber twe vnde twe in hande 461o So lange dat twe messelgiere Gernoten anderen tween do was er viere
263 Oe vier voren zo lange to samen Dat ze to enen dorpe quamen Dar liepen harde vele kinder 4615 Jn enen mersche meere vnde mynder Vnde s logen dar eynen bal Mer l i j n d e d i t wiste al Sach de boden want he was daer Vnde he trat een deel dar naer Vnde gaff den rikesten enen s lach 4 6 2o Van den dorpe dat he lach Mit ener kolßen vor z ine schene Omb dat ene schelden zolde de gene Dat kint weende vnde sprack to merl i j ne wart 4625 Onreyne vaderloze bastart � O e boden heerden dat al le gader Dat dat kint weer zender vader Se quemen to den kinde dat dar weende Vnde vrageden em wat dat meende He zegede dit is enes wißes zone 4 6 3o Oe nicht en weet we was de gone Oe dit kint an er wan Alze merl i j n hoerde spreken den man Sprack he to hant to em wart Jck bin den gij zoeken v:rt 4 6 35 Gij zworen mi j to dodene schi j r Vnde mij n bloet to brengene vtegier Se zegeden wannen quam di dat to voren Jck weet wal dat gi j dat hebbet gezworen 4 6 4o Antworde merli j n dar twaren Se zegeden wiltu myt ons varen He sprack ick vruchte mi j n leßen Mer wil gi j my des zekerheit geßen So wolde ick myt iv hen myt al len 4645 Vnde zegge war den toern doet val len Dar gi j myn bloet willet brengen onder Do ze dit heerden haddes em wonder Vnde zegeden wonder zeget dit kint
264 Wi j en doen eme nicht een twinck Elck zegede ick zal mi j eer vorzweren Eer i ck den kinde icht zal deren Merli j n sprack gij zult myt treuwen Herbergen myt myner vrouwen Jck moet hebben oren orloff Vnde des mans de wonet myt er in den hoff 4655 Wij zolen dar zegeden ze geerne gaen Merl i j n leide ze vor hem z aen To z iner moder de was bege&en Nonne vnde leide een hi l lich leßen 4 6 6o Vnde merli j n ontfenck ze wal gereet Alze ze do alle weren gebeet Leide he ze to blasise z aen Vnde zegede desse zechten my ombe vers laen He zegede to den boden zegget em nv 4665 H i j r aff de waerheit des bidde i ck iv Jck zolde dat wal weten lieget gi j i cht Se zegeden du en l ieges nicht Mer ick ze wal dat du zegest waer � Merli j n zegede nv hoert dar naer 4 6 7o Gij z i j t gesent van westen hij r Van enen koninge de het vtegier De maket ene borch wal f i j r A l z e ze is dre vademe offte vier Hoge valt ze neder zonder merren Dit doet vtegier vererren 4 6 75 So dat he ombe clerke zende Do en was dar neman de bekende Waer bi j he vel · do worpen ze lot Nochtan bleuen ze des euen zod Do vonden ze dat ick was geboren 4 6 8o Vnde em duchte dat ze verloren Alle bij my zolden wesen Vnde drogen o&er een b innen desen 4 6 5o
466 3
zegede ] korrigiert a us zegeder, r radiert
265 Dat ze my doet zolden doen s laen Vnde zegeden dat de toern zolde s taen Als mi j n bloet weer dar onder Vtegier den hadde des wonder Vnde mende dat dat weer waer Vnde dede my zoken dar naer De clercke hieten em vnde den boden 4 6 9o Dat ze my omber zolden doden To eirst dat ze rny vinden mochten Vnde rnyn bloet rnyt em brachten Do nam twelff boden de koninck Vnde dede ern zweren desse dinck 4695 Dat ze mij n bloet brengen zolden So zolde de toern vaste holden Van den tweluen z in dit de viere Se quemen nv geriden schire Dar gene kinder speleden a l 4 7oo Vnde i ck d e weet wo dat komen zal Dar ze my zochten • ick s loech een kint Ornb dat et my zolde s chelden gint Vnde verwiten my rnyner moder zonden Jck wolde dat my des s e boden vonden 4 7o5 Blas i j s vraget ern off i ck zegge waer He vragede des ern ze lieden daer � Se z egeden alzo laete ons keren God to landewert rnyt eren 471o Als he en lieget nicht een woert Blas i j s zegede als he dit hoert He z al noch wesen harde vroet Dat is s chade is dat gij ene verdoet Wi j breken lieuer onsen eet 471 5 Dan wij em deden ienich leet He kan zo ve le he weet dat wal Off wij to ern ock dragen hat al Bla s i j s zegede gij zegget waer 4685
47o7
lieden dar ] dazw. gestrichen
wae
266 Vnde ick zal ene ropen naer 4 72o Vnde vragen em dit vnde ander s aken Des he my wal vroet sal maken � He riep merl i j ne de was dar �t Ombe dat ze wolden o&erlJt To s amene hebben er tale 4725 Blas i j s sprack al zonder hale Se wil len dat i ck di j vrage Wat is et zegede merl i j n dat z age He zegede zolt du myt em varen Ja i ck antworde merli j n twaren Wi l len ze my gelo&en gereet Dat men my vor den koninck leet Vnde my en l aten geen q&aet gescheen Eer i ck ene spreke vnde hebbe geseen Se geloßeden em z i j n leßen 4735 Blas i j s sprack wultu my begeßen Wo zal ick my gehelpen konnen Mit den dat i ck hebbe begonnen He zegede i ck en zegge di j myn noch meer Want du zeest dat onse heer 4 7 4o My de genade geuet to voren Dat my gene hebben verkoren De my meynden hebben to oren gebode Verkoren bin ick o�k van gode To z inen denste i ck zegge di j wo 4745 Dat en doet neman dat i ck do Want dat en weet neman alzo gereet Dat gescheen z a l als ick dat weet Want i ck weet bet dat zal ges cheen Dan alle de in der werlde s i j n Vnde ick moet in dat lant wesen gebracht 4 7 5o Dar men my vte he&et gesocht Vnde doen dat men my sal gelouen Naest gode onsen heren hi j r boßen Bet dan dat ie dede man 4 7 55 Vnde du zalt my helpen dan Maken dat werck van des sen boeken
267
4 76o
4765
4 7 7o
4 7 8o
4785
4 7 9o
4767/68 4 786
Vnde i ck zal dij som wi j le soeken Vnde vrage omber omb merlant Dat is woeste vnde onbekant Want de twe deel van den lande Segge ick dat neman en kande Dar z altu wonen vnde ick sal dij Beraden dat di j n orber z i j Tote al gader dessen boeken Vnde du en zalt my nicht zoeken Di j zal dar aff komen groet geval Wetes tu wat ick di j geuen zal Vnde gueden eynde na dit leuen Men zal dij n werck geerne horen Vnde van j oseph den h i j r to voren God onse here gracie gaff Alze du gepi j nt heuest hi j r aff Dor em vnde dor z i j n ges lechte Dat god to zinen denste achte Saltu zo vele hebben verdient Dat du zalt z i j n myt j o s ep vrent Vnde ock in de geselscap myn Jck sal dij wi j sen waer z e z i j n Dar z a ltu zeen de schone gaue Oe j oseph ontfenck dar aue Dat he ihesum van den cruce dede Vnde wes zeker ock darmede Dat ick in dat rijke dar ick zal varen Oe gueden lude zal twaren Doen arbeiden bij dage vnde bij nachte Jck kenne enen van j osepes ges lechte Oe grote pine en zal nicht komen Eer men den veirden koninck zal nomen Oe sal artur z i j n genant Du zalt hene gaen alto hant Jck zal dij zoeken dar du z alt b l iuen
dazw. fehl t ein Vers enen ] davor ein Buchstabe gestri chen
268 Vnde zeggen wat d u z a l t bescriuen Wetet ock wal dat iv gewerke Prij sen zolen leke vnde clerke 4795 Ja sprack mer l i j n o�k dar na Alze dat gescreuen is zo ga Jn dat geselscap dar i ck sprack aße Dar zaltu zeen de s cone gaue Dinen boeck z altu myt dij dragen 4 8oo Gene historien ne gene sagen Ne werden zo wal gepri j set ter kur Alze van den koninge artur Vnde de dan zal wesen heer Dan heßestu verdient de eer 48o5 De ze hebben al to male De behoren to den grale D i j n boeck zal dar aff ontfaen z i j n woert Vnde he wirt geerne ock gehoert Want luttel woerde zolen z i j n in desen 481o Se en zolen to pri j sene wesen Dus sal he werdich z i j n van pri j se Dit sprack merli j n tote blasise Vnde zegede wat he zolde ontfaen Alze ene blas i j s hadde verstaen Was he bli j de vnde sprack 4815 Mer l i j n geen ongemack Mach dat my benemen noch geen leet Jck en zal doen dat gij mij heet � Merl i j n sprack to den boden saen Jck moet to myner moder gaen 482o Vnde nemen orloff an er Do gengen ze myt em al dar He sprack i ck bin alto hande Ontboden vrouwe van vromden lande Ombe orloff kome i ck tote iv 4825 Want g i j moet gode dienen nv Van der gracien de he mij gaff Vnde i ck en mach des nicht komen aff
269 Jck moet i n vr6mde lant varen 4 8 3o Blas i j s moet oek en wech twaren Dus werde gij qui j t van ans beiden Se zegede god mote iv geleiden Vnde i ck en bin nicht zo vroet Dat i ck iv icht letten moet Jck wolde dat blas i j s h i j r bliuen mochte 4835 Weer iv dat lieff · neen dat en dachte Nicht moder sprack do merlij n Orloff nam he dat moste z i j n Vnde voer myt den messelgieren 4 8 4o Blas i j s voer en wech in des ser manieren Vnde genck dar em merli j n hiet De anderen reden vnde sparden niet Den enen dach den anderen voert Tot dat ze quemen to eyner poert 4845 Alzet dar was een market dach Vnde mer l i j n dar vorsach Enen dorper de twe s choe dar cochte Vnde leder mede dar men aff mochte Starke lappen maken saen 485o H e wolde pelgrimasi j e gaen � Vnde merl i j n lachgede de he ze droech De baden vrageden waer ombe he loech He sprack om den dorper myt den schoen Proßet wat he wi l mit den leder doen 4855 He wil de schoe dar mede maken Jck zegge iv dat in waren z aken Eer he to hues komet sal he z i j n doet Volget em vnde zeet wonder groet Ern wanderde des do ze dat hoerden dar 4 8 6o Wij zolen weten off dat mach z i j n waer Se vrageden den manne myt den s choen Wat he den leder zolde doen He zegede ick zalt nv orbaren 4862
he den ] dazw. fehlt wohl myt
2 70 Jck zal pelgrima s i j e varen 4 8 6 5 � Renlieh wonder dachtet em allen wesen Wo dat mer l i j n wiste van desen Vnde ze zegeden t o der zeluer s tont Desse man donket ons gesont Wi j twe zolen em volgen naer 4 87o Vnde zeen off dit mach wesen waer De twe volgeden em ene wij le Se en gengen nicht ene myle Dat de man doet vor em lach Se keerden op den zeluen dach 4875 Vnde z egeden wat ze badden geseen De anderen antworden myt deen Dul weren de c lerke zonder waen De ons des sen bieten doet slaen Lieuer weer ons dat ons mysqueme Dan men em z i j n leuen neme 488o Dit zegeden ze hemelike vnde mit liste Se en waenden nicht dat dat merli j n wiste Vnde do ze quemen bet voert Dankede em merli j n der woert War aff danke g i j ons zegeden ze 4885 Van dat gij zegeden antworde he Ern wanderde zere ombe dat woert Vnde zegeden wij en mogen nicht een woert Gespreken du en wetes dat al 4 89o � Dus voren ze hene berch vnde dal Vnde quemen i n vtegiers koninckri j ke Eens dages gereden gemeen l i j ke Dor ene stat dar geschiede Dat ze zegen vele armer lude 4 8 9 5 .Want men droech dar een kint to graue De maghe weenden zere dar aue De papen songen vnde de c lerke Merl i j n begonde lachgen starke 4867
ze zegeden ] dazw. gestri chen g
271 War omb lachget gij zegeden de ges e llen 4 9oo Merl i j n begende em vertellen Vnde zegede ze gij genen man De ginder wenet • j a wij wat i s et dan Vnde den papen de dar zinget Vor den doden den men dar bringet 4 9o5 De pape zolde myt rechte wenen Nu merket wo ick dit mach meynen Den dat nicht en bes taet zine hande wringe t Des dat kint i s lude he z inget Se zegeden wo zole wi j dit weten 491o Gaet i ck dar my wal vermeten To der moder vnde vraget er we Dat er man zo drof:üch z i j Se z a l zeggen ombe z i j n kint Segget dan dat en bestaet em nicht z int Alzo wal wete wi j dat alze gij 49 1 5 Dat dat myt rechte des papen z i j D e ginder s inget alzo hoe Vnde he weet wal zeluen alzo � Dus vrageden de gene der vrouwen 4 9 2o Ombe ores mannes treuwen Alzo als em mer l i j n hadde geraden Se zegede to hant genaden Vnde dat iv god wij se van der hellen Jck zal iv de waerhei t verte llen 4925 En latet mynen heren nicht vers taen Want he zolde my doet slaen Do ze dit heerden gengen ze wanderen Vnde de ene zegede den anderen Wij en zegen ne zegeden de vier 4 9 3o Waer s ager van desser manier � Dus voren z e hene myt der vart Tot dat ze quemen in ener dachvart Dar vtegier or here was Vnde ze vrageden merl i j ne das 4935 Wat he em to antwordene riede
2 72 Vor den koninge vnde z ine lude Wi j zolen zegeden ze senden em tween De zeggen zolen ouer een Wat ons to voren kernen z i j Wat wul tu dat men zegge van dij 4 9 4o � Laet des my gebruken sprack merli j n Dat z a l uwer a lre vrome z i j n Want g i j z egget dat dor mij n goet Jck z egge iv dan wat gi j doet 4945 Vnde g i j en werdet ock nßmber gescolden Se zegeden zegget ons wij zolen dat holden Varet zegede he to vtegier Vnde zegget dat gij my hebbet al hier Vnde dat i ck em a l sonder waen 495o Sal zeggen wo z i j n torn zal s taen Ombe dat he my dan alzo ri j chte Ouer de quaden vßlen knechte De my wolden doen vers l aen Vnde ick zal em zender waen 4955 Seggen waer ombe ze em dat rieden Dit zegget em vor alle z inen luden Vnde dan doet dat he iv hiet De boden voren en wech gereet Vnde quemen tote vtegier 496o Do he ze s ach verbli j de he s chier Vnde vragede wo em dat i s gegaen Se zegeden wal vnde beeten saen Vnde wo ze vonden merl ine Vnde al b i j den wil len z ine 4965 Vnde dat he gerne myt em quam Do de koninck dat vernam He z egede wat zegge gi j alle gader En zechte gij nicht dat kint zender vader Ombe dat gi j brengen zolden z i j n bloet Se zegeden dat en is geen zo vroet 497o Waer s ager a l z e is dat kint
273
4975
4 9 8o
De clerke en weten nicht een twint Waer bij de torn nicht en mach s taen Mer he zal iv dat z eggen z aen Js dat he vor iv komt myt talen Wi l gij wi j doden ene eer wij ene halen Ene hoeden onser gesel len twe De koninck sprack ick en wi l nicht me Dor gij dat nemen op iv a llen Dat he zegge wat den torn doet val len Vnde op iv l i j ff i ck l ate ene leuen S e zegeden j a wij dat weer quaet gebleÜen Wo merl i j n vtegier zegede waer bij s i j n [ XVI I I ] torn vol · vnde van den roden draken J vnde Van den witten draken •
4985
499o
4995
5ooo
.
•
•
•
•
•
V voren dese boden omb merli j n s aen Vnde vtegier volgede em zonder waen Alze merlijn de boden heuet vernomen He zegede to hant gij hebbet genomen My op iv l i j ff · dat is waer zegeden z e Wij hebben dat lieuer dan g i j Doet bleuen · dat wi j ons auenturen Jck zal iv lozen wal ter kuren Sprack merl i j n vnde voer myt em s chij r Do gemoten z e vtegier Merli j n grotte ene bij lieuer s tade Vnde nam ene buten to eynen rade Gij deden my zoken zegede he heer Ombe uwen torn de iv moyet zeer Vnde hieten dat men my zolde doet s laen Ombe dat myt mynen b lode zolde s taen Jv torn dit was iv bedu� He loech de dat was de iv dat riet
N
Mer zegeden ze dat he myt my Solde staen zo segeden ze waerheit dij
274
SooS
So1o
So 1 5
So2o
So3o
5o3 5
Vtegier sprack to ern gereet Segestu rny h i j r aff de waerheit Jck sal rnyt ern doen al uwen wille Nu ga wij zegede rnerli j n stille Tot den clerken i ck sal ern allen Vragen wat den torn doet val len Se en zolen dat nicht konnen geseggen Aldus gengen ze dar leggen De steyne van den groten werke Aldus ontboden ze de clerke Vnde do ze quernen vor vtegier Vragede ern rnerl i j n harde schij r Gij heren we vel let dessen s teen Se zegeden wij en weten dinck en geen Dan wij zegeden den koninge Vtegier zegede vrornde dinge Was dat gij rny zegeden alle gader Dat ick zolde doen zoken zonder vader Eyn kint i ck en weet wo dat is vonden Merl i j n sprack to den zeluen s tonden Ouer dul holde gij den koningk Dat gij deden zoken zolken kint Dat en was nicht to z inen vrornen Gij vonden dat to der eerden was kornen Eyn kint zonder eerdes chen vader Dat doden zolde iv allen gader Vnde deden den korringe dat verstaen Dat he dat kint dede doet s laen Vnde legede in dat fondarnent z i j n bloet De torn zolde dan wesen goet Dit zegede gij ornbe to lengene iv l i j f f Elck wart vorveert a l s eyn keyti j ff Alze de steruen waenden do Merl i j n sprack den koninge to Here nv rnoge gij wal verstaen Dat ze rny nicht en willen verslaen
275 Omb uwen torn · rner omb er leuen Vragedes ern d ar ick z al beneuen 5o4o Se en zolen des lochgenen nicht een haer De koninck zegede zeget he rni j waer Ja he zegeden ze alle gereet Mer wij en weten nicht wo he dat weet Vnde wij bidden iv here goet 5o45 Dat gij ons nicht en verdoet Eer wij dan zeen sonder waen Wo de torn b i j ern sal s taen Merl i j n sprack gij en s teruet niet 5o 5o Eer gij dat mit den ogen z iet � Do sprack rnerli j n to vtegier Gij zolden geerne weten s chier Wat dit werck dus vallen doet Wultu doen dat rny donket goet 5o 55 G i j zolen de waerhei t weten schier Onder den torne is ene riueer Vnde onder den water z i j n twe s teyne Twe draken de ne groet noch cleyne Ne zegen z in dar onder groet De eyne is wit de ander roet 5o6o De eyne weet wal dat de ander is daer Alze ern de last dan wirt to zwaer Maken ze zo groet baraet Dat all vallet dat op ern s taet Do dat bezoken du zalt dat vinden 5o6 5 Vnde doet rny hangen vnde binden Ne vindestu dat nicht vnde ock verworgen Vnde vindes du dat laet gaen rnyne borgen � De koninck zegede zeggestu rny waer So en is nergen vere noch naer 5o7o Man zo wij s noch zo vroet Mer zech wo rnen dit best doet Merl i j n sprack rnyt rnaniger keer Sal rnen de eerde nernen veer To hant de koninck dat doen dede 5o75
276
5o8o
5o85
5o9o
5o9 5
5 1 oo
5 1 o5
511o
Dit duchte den luden dul l i chede Al en dorstens ze em des nicht bevroden Merli j n dede de clerke hoeden Men wachte ginder l ange stonden So lange dat ze dat water vonden Do ontboet men vtegier Vnde he brachte dar merli j ne s chier Se zegen dat water harde groet Vnde de koninck he ontboet Ern twe al dar z i j n raet an stoet Vnde zegede dit kint is zere vroet He zeget h i j r onder z in twe draken So vele en kostet my nicht dat maken Jck en wi l doen al z inen raet Do riep he merl i j ne al dar he staet Van den water zegede gij eerst waer Jck en weet off de draken zin daer Merl i j n zegede eer men dat ziet En kan men dat geweten niet Merl i j n sprack he vrent nv zech Wo zalmen dat water brengen enwech Mit groten grachten zalmen dat wal Leiden in dat diepe dal De grachte z in begonnen s chi j r Vnde mer l i j n sprack tote vtegier De draken de dar onder wanderen To eirst dat de ene komet ton anderen Sal de ene den anderen doet s laen Ontbiedet iv hoge lude saen De s cheuwen mogen dessen wij ch Want dat ore twi j er kri j ch Grote dinck zal beduden De koninck sprack ick zal ze ontbieden Ouer dach vnde ouer nacht Ontboet he alle z ine macht Ridders clerke vnde barone Vnde zegede em van merli j ns done
277 Vnde wo de draken zolden striden Se zegeden vragede gij em nicht s iden 5115 Wel i ck anderen doet zolde s l aen Neen i ck zegede he zonder waen � Do dat water vte was al reyne Bleken dar de grote steyne Merl i j n zegede ze gij gene s aken 5 1 2o Ja wij wal · dar z in de draken Sprack merl i j n al ouer 1Jt Wo salmen ze best brengen wt Segede vtegier · vnde merli j n sprack Se en doen neman geen ongemack 5 1 25 Eer de eyne komet an den anderen al Dan zolen ze vechten dan alzo wal Tote den dat de eyne onder gaet Oe koninck vragede vnde z i j n raet Welk er dar to steruene steet 5 1 3o Merli j n zegede na dat i ck dat weet Vnde s culdi ch bin to zeggene dan Segge i ck di j dat gerne vor dre man De koninck riep dar �t dre Vnde vor de gene zegede he 51 35 Wat merlij n sprack · do zegeden ze alle Vraget welck drake vorwinnen sal Mer l i j n zegede desse dre manne Sin ze van dinen rade danne Ja ze bet dan ieman al So mach ick em dat zeggen wal 5 1 4o Sprack merli j n al openbaer Oe koninck sprack dat is waer � He z egede ick wi l dat g i j weten ditte Dat winnen sal de witte He sal to eerst grote pine dogen 5145 Groet l i j kteken sal dit tagen Oe konde geweten wat dit bedJt Mer neman e n zeg ick dat eer dat geschiet He heet dat men den s teyn op trake
278 5 1 5o
Do quam dar vt eyn wit drake To eirst dat ene de lude z agen Begonden ze dar aff versagen He was eys l i ck vnde groet Den anderen vonden ze de was roet Dar aff weren ze versaget meer Want he was to ontsiene zeer De koninck wan op em den zege Merli j n sprack laet gaen er wege Mine borgen want ze zin quite 5 1 6o De koninck sprack dat z i j myt vli j te Mit den quemen zo na de draken Dat ze em dar onder staken Porrende dar e lck den andern vernam Mit den woerden ze zere gram 5 1 65 Vnde voren to samene myt tanden Noch man in genen landen Bees ten in s tri j de zach zo s ture Se vochten den dach al dure Vnde den andern tot den myddagen 5 1 7o Alle de lude de dat zagen Menden wal de waerhei t bekennen Dat de rode zolde winnen So lange dat de witte vt warp Vt der nasen vt den monde eyn vu� zo s carp 5175 Dat de rode verbrande van der hette Do lach neder ock de witte Vnde en leuede mer dre dage dar naer Do zegeden alle de weren dar Dit wonder en z ach neman eer 5 1 8o � Do zegede merli j n koninck heer Nu maket uwen casteel weder He en zal nv number vallen neder Vtegier hiet dat men dat werck Maken zolde hoge vnde starck 5 1 85 Dicke he an merli j ne z ochte Wat de stri j t beduden mochte
279 Vnde war ombe d e rode zo lange hadde beste Merli j n antworde em i n dat leste Oat bedudet al zonder waen 5 1 9o Alle de dinge de z in gedaen Vnde de noch to gesch iene zin Wultu my ge&en de truwe d i j n Oat dar my nicht a f f geschiet Jck zal di j zeggen wat dat bedu� 5195 Vnde des se zekerheide my do Vor de gene de dar horen to � Oat do i ck gerne sprack vtegier So gaet vnde doet kamen hier Vwen raet vnde de c lerke s aen 5 2oo Oe omb den tarn z in gevaen Vtegi er he dede ze halen Merli j n z ette de clerke in talen Vnde zegede wo dul dat gij waert oo g i j plegen zulker aert 52o5 Vnde gij nicht en weren z ulke lude Alze betaemde geleerden diede Vnde g i j wal ock wesen mochten Hij r ombe vonde gij dat g i j zochten Gij zegen wal dat i ck was geboren 521o Oe iv dat brachte to voren Tageden dat ick iv zolde doet s laen Omb dat i ck em bin ontgaen Walden ze dat gij my hadden verslagen Mer i ck hebbe dar eynen heer kegen 521 5 Oe my hoedet kegen er bedregen Vnde i ck zal ze seer doen l iegen Van my en komet iv n&mber quaet Wil gij doen al mynen raet Quaet en duchte den c lerken niet 5 2 2o Oat em merlij n dar onthiet Blidelike hebben ze geantwo�t Vnde zegeden du en brengest nicht voert Oat ons te doene onweert heuet
2 80
[ 34
va
]
Want du b i s t d e wiseste d e leuet Merli j n sprack van des ser art 5225 En onderwint iv nicht vorwart Dit zekert my vnde dan gaet To b i j chte dat is myn raet Doet penitencie gi j hebbet gesendet Dat gij de ziele nicht verwendet 5 2 30 Vnde ick late iv varen qui te Se dankeden des em myt groten vli j te Vnde zegeden dat ze dat gerne deden Dus z in ze van der doet ontleden Alle de dat zegen sprekens em eer 5235 De koninck sprack to merline meer Vnde zegede du ne zeggest my niet Wat der draken camp beddt Van den andern heb ick wal gehoert 5 2 4o Noch berichte my bet voert � Mer l i j n sprack de rode drake Bedudet d i j vnde dine s ake Vnde d e witte constans kinder Vtegier s chaemde em ginder 5245 Do zegede merli j n is dij dat leet Jck zwige dan van dat i ck des weet Vtegier sprack hi j r ne staet Neman he en i s wal myn raet Dar ombe zech my wat dat bedJt 5 2 5o De waerheit vnde anders niet Merli j n sprack du hoerst van my Dat de rode beteykent dij Jck zal dij zeggen wo ick dat meyne Constans kinder de bleuen cleyne Do ze oren vader verloren 5255 Vnde haddes du ze alzo verkoren Alze du to rechte zoldest hebben gedaen Du haddes t em in s taden gestaen Tegen alle de nv leuen
281 526o
5265
5 2 7o
5275
5 2 8o
529o
5295
N u heuestu ze s laens verdreuen Vnde holdes dat lant al in d i j n gewolt Omb dat dy dat volck al was hol t A l z e ze raet an d i j gesochten Des ze nicht ontberen en mochten Dedes du dij vt oren rade Se do engelant nam scade Vnde dat volck kroende do vor oren here Du zegedes du en mochtes nurober mere Coninck z i j n ouer de genoet De koninck moynes en weer doet Vnde z e verstonden dat wal de dat hoerden Dus dedestu dinen koninck vermoerden Sine broder ontfloen to hant Noch ontholdestu em er lant Vnde als de gene to di j quemen De den koninge z i j n leuen nemen Dedes tu ze ontliuen gereet Alze off dy z i j n doet weer leet Mer dat du beheldes z i j n r i j ke Dat eyne quade gel i j ke was Omb d i j n behold makestu den s teen Mer dij en mach helpen dinck ne geen Robert zegede dat de koninck z egede Mer l i j n du zeggest al waerhede Ombe raet bid i ck di j sekerlike Du bist de vrodeste van ertri j ke Hij r ombe zech my zonder bli j ff Wo i ck vorliesen zal myn l i j ff Mer l i j n sprack en dede ick des niet So ne zegede i ck nicht al dat bedJt Jck weet dij des danck sprack vtegier Merli j n zegede verstant my hier Dine macht bedudet de roede drake Vnde de witte der kinder z ake De vt den l ande zin gereden
282 Vnde dat ze ock lange s treden Bedudet dat du er lant Lange he&est gehat in diner hant Dat de witte den roden brande 5 3oo Bedudet alzo ick dat bekande Dat du zoldes bernen van oren v&re En gelo&e des in gener maniere Dat dij dij n s teen helpe vt der noet Du en zalt aldus bliuen doet 5 3o5 � Alze dit hoerde de koninck ginder Vragede he waer zin de kinder Mer l i j n zegede in genen mer Dar ze hebben een krefftich her Vnde zolen hi j r komen ombe vechten 531o Vnde zeggen dat ze willen rd.chten o&er dy al zonder bli&en Dat du moynes dedes ontli&en Se zolen ha&enen · vnde manich scip mes ter o&er dre maende to wincester 5 3 1 5 � Gram was de koninck omb de meer Vnde vragede mer line s chi j r Off dat anders nicht mochte z i j n Neyn twaren sprack merli j n S e zolen dy bernen dat e n mach nicht bli&en 5 32 o Alzo als du z egest ontliÜen Den witten den roden draken Dus eynde merli j n z ine sprake � Do dit mer l i j n z egede to voren Eynes dages als gij mogen horen 5325 Dede he to samene z ine lude Aldus meyne ick dat ges chiede Do quam mer l i j n to wincester De maniger wij sheit was mes ter Dar constans kinder zolden landen 5 3 3o Vtegiers lude nicht en kanden 5 33o
lude nicht ] dazw. gestrichen de
283 Waer ombe ze versamelt quemen Eer ze dat van merl ine vornemen Vnde to hant merli j n van danne schiet Do he dit vtegier hadde bedJt Vnde genck to blas i j se wart 5335 Vnde zegede em dat he z ine vart Wal na Wil l en hadde volbrocht Dar he ombe was gesocht He vortelde blasise al de z aken 534o Vnde hiet ze em in dat boeck maken � Lange wij le was merl i j n ginder Tot dat ene zochten constans kinder Vnde vtegier ontbei de den dach Des em merli j n dede gewach Des dages zegen de van wincester 5345 Geschepet volck vnde manigen mester De constans kinder dar brochten Vtegier z ach dat ze ene sochten Vnde hiet wapenen z i j n her Vnde vor de haßene staen to der wer 5 3 5o Mer de to voren op em vochten Letten ene dar al dat ze mochten Vnde constans kinder wolden l anden Vnde to eerst dat ze de lude bekanden Haddes em wonder wannen ze quemen 5355 � De kinder do hauene nemen D e vor d e hauene s tonden ter wer Vrageden do wes is dat her Vnde ze antworden em aldus 5 36o Dat is aÜrelißs vnde ambros ius Vnde vter J vnde pandragoen Vnde komen vnde wi llen wrake doen Ouer vtegier alto hant De valschelike holt er l ant 5365 Vnde oren broder moerden dede H i j r ombe komen ze h i j r ter s tede Vnde als de van der s tat vernemen
2 84
5375
5 38o
5385
5 3 9o
5395
Dat ores heren kinder quemen Vnde ze krafft van luden brachten Gevel dat ze dar kegen vochten Dat dar em schade aff mochte ges cheen Vnde onts egeden vtegier myt dien Vnde aldus van vtegier s chieden Dat meeste deel van zinen luden Do hadde he vaer van dessen dingen He heet de em nicht ontgengen Dat ze de hues zolden bezetten Se deden dat to hant al zonder letten Nu hebben de s chepe hauene genomen Vnde de ridders z in �t gekomen Vnde de van wincester groet vnde cleyne Quemen kegen em gemeyne Vnde ontfengen ze vor heren De em an vtegier keren Helden de borch myt groter wer Op em zo vacht al dat her So l ange dat in eynen tijde Pandrageen in eynen stri j de Den casteel ontstack myt vure Vnde verbrande dar vtegire Aldus wonnen ze al dat l ant Vnde ontboden alte hant Achter lande na vnde veer De dar kegen em nv weer Dat ze ze aldus zolden besoeken Hij r is dat eynde van tween boeken Hi j r begint dat derde boeck • wo pandragon [ XI X ] Vnde vter mer li j ne doen zoken · · · yt boeck zeget voert openbaer To eirsten dat dat lant wart gewar Weren de heren harde bli j de Vnde ontfengen ze to stri j de
D 5 4 oo
2 85 Aldus zo wonnen ze dat l ant Aurelius arnbros ius makeden to hant Eynen koninck van pandragone Vnde weren em getrouwe in allen done 54o5 Vtegier de hadde in den l ande Den sennes geset in de hande De castele vnde ock de borge Des hadden de cristenen zorge Pandrageen zat een halff i aer Vor eyner borch dat was waer Dar ynne belegen was hangis S ine lude berieden em des Wo men gewonne den casteel Do weren dar lude eyn deel De van merline spreken 54 1 5 Wo he bedude van den draken Vtegier al z i j n doen Se nemen vter vnde pandragoen Buten den luden vnde al b i j sonder Vnde zegeden em van merli j ns wonder 5 4 2o Dat he weer de beste diui j n De i n der werlde mochte z i j n Vnde wolde he ock h e dede bekennen Off men de borch i cht mochte gewinnen Pandrageen sprack waer zolde men dan 5425 Vinden alzo wij sen man Se zegeden wi j en weten waer Mer dat wete wi j wal openbaer Als men van em spreket dat he dat weet Vnde wolde he he queme gereet 5 4 3o Pandrageen sprack alto hant Jck zal ene vinden is he in dat lant � Dus dede de koninck pandragoen Merlij ne nv zoeken doen Jn dat lant dar men ene vinden mochte 5435 5432
dat ] datt: zweites t gestri chen
286 Do merl i j n wiste dat men ene zochte Nam he an blasise orloff s aen Vnde is in een dorp gegaen Dar he des koninges baden wiste 5 4 4o Quam he in gegaen myt liste Op zinen hals myt eyner maetsue Twe groete s choen al nuwe Vnde eynen quaden rock hadde he ane Nu was he in z iner gedane 5445 Rechte als he eyn wilt man weer Dus quam he gegaen al daer Dar des koninges baden legen Vnde to alre eirst dat ze ene zegen Wenderdes em vnde zegeden dan 5 4 5o Dit danket ons wes en een quaet man He genck to em vnde zegede des s e tale Gij en doet nicht zegede he wa� Juwes heren bodescap to z inen vromen Dar gij ombe her z int gekomen 5455 Ombe to zokene den diui jn De geheten i s merl i j n � Do ze dit heerden ze zegeden gemene Wel ck duuel zegede dat des sen vi leyne He zegede do weer dat geheten my Jck hadde ene vonden eer dan gij 5 4 60 Weestu dar icht aff zegeden ze myt dien Off heuestu ene iergen gesien Gezeen heb ick ene sprack merli j n Vnde ick weet wal waer zine pade zin Vnde dat gij ene zoket vnde doet arbeit 5465 En helpet iv nicht heuet he my geseit Al myt alle nicht eyn twinck Al is dat zake dat gij ene vint He ne vore nicht noch myn noch meer Als gij comet tot uwen heer 5 4 7o Segget dat he de borch wint in geenre wi j s Eer dat doet i s hangij s
2 87
5475
5 4 8o
5485
549o
5495
5 5oo
5 5o 5
Vnde van al des koninges luden De rnerline to zokene rieden So is erre nv twe rnyn dan vi&e Van ern al len nv to l i&e Juwen heren zegget van den dren Vnde z egget wat gij hebbet geseen Vnde zegget ern zochte he ene in dessen wolde Dat he ene dar ynne vinden zolde He en zal rnyt nernan wil len varen Dan rnyt den koninge twaren Dus sprach he dar dat de boden horen Vnde eer ze dat wisten hadden ze ene verloren Vnde e lkerlij ck sach op anderen Vnde z egeden l aet ons hene wanderen Dat was de duuel dat wij spreken Wat wille wij doen rnyt des sen s aken Dat is bes t z int dat ons is gevallen Dat wij dat onsen heren verkallen En wech voren de boden s aen Do ze er dachvart hadden gedaen Q&ernen ze to pandragoene Do he ze z ach in den done Vragede he off ze hadden gehrocht Den genen den ze hadden gesocht Here zegeden ze versarnene de lude d i j n D e d i j zegeden van den di&i j n Pandrageen dede z e ontbieden Vnde a l z e ze quernen tot ern luden Segeden ze wat ern was geschiet Vnde wat ern de dorper riet Vnde dat der twe doet zolden wesen Van den de reden to zokene desen Dat i s waer z egeden ze De coninck sprach dat donket rnij Ern wenderde in er gedochte
548o
zolde ] ursprüngl . zolden, n radiert
55o7
er gedachte ] dazw. gestri chen d
288 We de dorper wesen mochte Se ne dachten nicht van merline Dat he ander gedane dan de z ine 551o Enege wi j s genemen mochte Se dachten do in er gedachte Dat neman van hangij s doet Dan merl i j n e n wiste cleyne noch groet 5 5 1 5 <1: Den baden vrageden ze waert weer Dat em de dorper b rachte de meer Se zegeden in nort tomberlant Dar wij eten quam he to hant Jn de herberge tot ons gaende Do sprack dar eyn dat he waende 552o Dat dat merli j n wal wesen mochte Vnde wolde dat ene de koninck sachte Pandrageen sprach ick zal dar varn Vnde laten vter hi j r twaren 5525 Vnde de merline hebben geseen Solen dar my ombe helpen speen <j: Se voren in norttomberlant Ombe mere vrageden ze to hant En gene en hebben ze gevreest De koninck quam in enen foreest 5 5 3o Vnde eyn van z inen luden vant Eynen hierden al to hant De vele beesten hodde dar Vnde he vragede wannen he weer He zegede van norttomberlant 5535 Bin i ck eynes gueden mannes seriant Mer ick sprach gistern eynen man De my dat zeggen began Dat ene de koninck pandragoen Solde zoken dat is een zwaer doen 554o De bode sprach zech waer he sy 5515
vrageden ze ] dazw. gestrichen off datt; waert weer ] zusammengeschrieben, getrennt durch Schrägstri ch
2 89 He zegede ick zegge dat node dy Dat i ck den koninge zolde vertellen So com myt my to mynen gesellen 554 5 Jck late dy den koninck zeen We wolde dan myner beesten plegn Jck en hebbe eyn twinck ock nicht to done Mit den koninge pandragoene Mer weer he hij r ick wi j sede em dan 5 5 5o Waer he vinden mochte den man He zegede ick zal ene dij halen to hant He voer dar he den koninck vant Vnde vortellede em van den z aken waer De koninck zegede vare wi j dan daer 5 5 5 5 � Aldus quemen ze tot den kornßd De knape sprack al ouer 1 Jt Seet waer i ck den koninch brenge Nu vertelle ons alle de dinge Du zoekest merline du en kanst ene nicht twaren 5 5 6o Vinden he en wil le dich openbaren Mer vare tegen de porte gereet He zal dar komen dat i ck wal weet Wo geloue i ck des sprack pandragoen Merl i j n zegede wil gij des nicht doen 5565 En trouwen zo l aet dat s taen Mer dat is dompheit zonder waen Hoert men na valsehen rade ieet De koninck sprack ick en mystrouwe di j niet Do zegede mer l i j n alze dat dij nv staet 557o So geue i ck dy den besten raet Dan ieman de iv is b i j Vnde vorwaer z egge i ck dat dij De coninck voer to der eirster poert De he daer nomen hoert 5 5 7 5 � Do quam dar to ho&e een man De guede cleyder hadde an Vnde zegede laet my to pandragoene 0
290 Men dede dat • he sprack alze de koene Here zegede he merl i j n zent my her Vnde zegede my dat he de gene weer 5 5 8o Den g i j in genen bosche vonden Eyn waerteiken sprach z i j n mont Dat he hij r to komene zegede Huden vnde dat is waerhede Mer du en heuest z i j ns gene noet 5585 De koninck zegede ick do wal groet Vnde ick zegge dy dat ick en zolde En genen man spreken alzo holde � Merl i j n zegede guede mere 559o Ontbiedet he dy bij my here Dij n broder vter heuet gedoet Hangij s dinen viant groet Den koninge wanderde des vnde zegede Vrent zeges du my waerhede 5595 Do zegede he tote pandragoene Wat heb ick dar mede to doene Geloßestu des nicht zo bistu nicht wij s Onder vinde de waerhei t des Vnde geloues off dat is waer De koninck z ande twe boden dar 5 6 oo Op perden van goeden lusten Vnde heet em dat ze nicht en rusten Wente ze de waerheit hebben vernomen Hij r en binnen ander boden komen 56o5 De dessen boden gemoten Vnde pandragoene voren groeten De em de waerheit zolden entbinden To eirst dat ze em onder kenden Reden ze to den koninge to s amen 561o Mit den ze den raet dar namen Wo vter hangi j se sloech De koninck zegede dat is genoech Swiget alze lieff gi j wi lt leßen
29 1 56 1 5
5 6 2o
5625
5 6 3o
5635
564o
5645
5 6 5o
� Aldus is de tale gebleuen Wonder haddes den koninch in z i j n gedochte Wo dit merli j n weten mochte He wolde omb em dar noch dagen Want he em geerne zolde vragen Wo hangi j s weer bleuen doet Do quam to em een man groet De goede cleder hadde an gedaen Al daer de koninck quam gegaen De man ontboet em goeden dach Vnde vragede em waer ombe he dar lach He zegede merline ick h i j r ontbeide Went dat he kome als he zegede Gij ne z int nicht zegede he alto vroet Dat gij ene zegen vnde vor iv s toet Vnde gij ene nicht kennen mochten in den Roep ze de ene hebben gesien Vnde vraget off ick dat icht wesen mochte Mit den men de dar brochte � De koninck sprach ombe den diui j n De geheten i s mer l i j n Hebbe w i j hij r lange gedaget Kende gij ene icht off gij ene s aget Here z egeden ze dat en mochte nicht z i j n Wi j e n zolden kennen z i j n anschi j n Bij den koninge stont de man Vnde antworde den luden dan Js hi j r ieman van hi j r binnen De mer l ine mochte kennen Se antworden l zine zede En mochte wij nicht kennen mede Al wete wij wo he is gedaen De man z egede gij zult verstaen Dat g i j den man nicht kennet wal Bij z iner gedane vnde nicht al Kende gij ene off gij ene zegen in de ogen Jck zal iv z ine gel i j ke togen
292
t Do riep he in ene kemenade Pandragoene to eynen rade Vnde zegede here ick bin mer l i j n Jck w i l z i j n d e raet al di j n 5655 Vnde vters uwes broder mede H i j r ombe zoke g i j my gerede Ju volck en kent nicht wal mij doen Ropet ze hij r in her pandragoen Se zolen zeggen ick bin gevonden Vnde wolde i ck ze en konden 5 6 60 Mij gekennen nember meer Pandrageen was b l i j de zeer Vnde he riep de gene dar binnen De zegeden dat ze merline kennen Vnde merl i j n was alzo gedaen 5665 Alze ze ene to eirst zegen zender waen Dit is mer l i j n zegeden ze al De koninck zegede wete gij dat wal Ja wi j zegeden ze dit is mer l i j n 5 6 7o He zegede z e weten nv den f i j n q: Do sprack de koninck to der zeluer s tat Merl i j n geerne bede i ck iv dat Dat gij my weren van herten holt Want manich man ionck vnde olt Heuet my gezeget dat gij z int wi j s 5675 Merli j n zegede in gener wi j s Vrage gi j my icht dat i ck weet Jck z al iv dat zeggen wal gereet De koninck zegede sprack i ck iv ieet Sint dat i ck vten wolde schiet 5 6 80 Merl i j n z egede do her koninck Jck was de b i j den beesten ginck Vnde de iv zegede van hangij s doet Den koninge hadde des wonder groet 5 6 8 5 q: Do sprack de koninck pandragoen Gar ouele wiste gi j merlij ns doen Se zegeden here dusdane z aken
293 En zege wi j em nicht maken Vnde he mach doen vnde berichten 569o Dat ander luden zolde ontfechten Conde gij my dat gezeggen ieet Sprack de koninck [ wo hangi j s hiet Sijn l i j f f vnde wo gij dat vernemen Mer l i j n sprack do gij h i j r quemen 5695 Wolde hangi j s vter doet s laen Vnde ick dede em dat to wetene saen Danck hebbe he · he gelouede my Vnde i ck zegede em waer b i j Hangij s doen vnde z ine krafft 5 7oo Vnde dat he zolde als dat weer nacht Alleyne kernen in dat pauloen Ombe dat he ene steruen waende doen Ouele dochte em dat wesen waer Mer zo vele helt he em daer naer 5 7o5 Dat he z i j n pawe lon b i j nachte Dat neman en wiste al leyne wachte So lange dat hangi j s quam Vnde als ene vter vernam So liet he ene wal binnen kernen 57 1 o Vnde als he vter nicht en heßet vernomen Wolde he em zeluen doden van rouwen Mer vter de was eer entrouwen Vnde sloech ene al dar to der doet Des hadde de koninck wonder groet 5 7 1 5 � Merli j n wo were gij do gedaen Want my wondert des zender waen Dat ick des geloue myn noch meer Jck was gedaen do heer Als een o lt man vnde een vroet 572o Mij n raet dochte em wesen goet Jck zegede em zeet dat gij iv wacht En do gij des nicht gij s teruet to nacht 5688
nicht maken ] dazw. gestrichen nicht
5692
hiet ] wohl fehlerhaft für l iet
294 Ondeckede g i j ern anders ieet Sprack de koninck • here neen i ck niet 5725 Vnde he en zal des weten nicht een woert Eer he iv dat vertel len hoert � Do sprack he wil gij rnyt rny varen Jck hebbe uwer to done twaren Merl i j n sprack i ck dat do vele de eer Nochtan zolen ze vele de rneer 5 7 3o Juwe lude tornen gelouet gij rny Mer ze gij dat i ck iv nutte z i j Dor ern zolt gi j d e rnyn doen Do sprack de koninch pandragoen 5735 Gij hebbet rny nv des gernaket vroet Js dat waer dat gi j hebbet behoet Vter vnde z inen doet gelettet Jck zal iv gelouen de bet Coninch zegede he vragedes uwen broder 5 74o Vnde dan rnoge gij des z i j n de vroder Off he des l i j et gelouet rny dan Vnde ick weet wal als i ck do an De gedane als i ck hadde ane Do i ck ern dat dede to verstane Ne zole gij rny rnogen kennen niet 5745 Vnde dat zal z i j n wo dat geschiet Van huden ouer twelff dage De koninch sprach al zonder sage Wistick gerne als gij wolden Dat gij vter spreken zolden 5 7 5o Gij zolt dat weten rner hodet iv des Dat gij nicht en z i j t onwes Dat dat ander lude weten rnogen Bevinde i ck iv rnyt ener logen Jck en betrouwede iv nernber rneer wale 5755 Jck zal iv prouen to rnenigen male Dat is rny l ieff sprack pandragoen Merli j n zegede g i j weten rnij n doen
295 576o
5765
5 7 7o
5775
5 7 8o
5785
5 7 9o
� Dit z a l ouer twelff dage z i j n Dat i ck z a l spreken den broder di j n Mit den nam merl i j n orloff Vnde gench tote in blas i j s hoff Vnde blas i j s he&et al dit bescre&en Vnde van em is ans dat geble&en De coninch voer an z ine z i j de Vter z i j n broder de was b l i j de To eirst dat he ene comen s ach Was he b l i j de al den dach De koninch leide ene buten luden Vnde zegede em de zake de em geschieden Van angi j se alze dat merl i j n zegede Vter z egede dat is waerhede Jck meynde i ck dat wiste vnde neman al Vnde een goet man de my wal Hoede dat ick nicht en bleff verloren Here wannen quam iv dit to voren He zegede gij wetet wal dat ick dat weet Broder nv zegget my gereet De iv warnde wat manne he was Jck wene gi j nicht en weten daz Dat iv hangi j s geerne hadde gedoet Bij der truwen de god geboet Jck en weet we he wes en mochte Mer een goet man he my dachte Des geloÜe ick oÜer een Dar al dat dat logene s cheen Dat hangi j s hij r kamen solde Ombe dat he my meerden wolde Pandrageen zegede broder Off g i j ene zegen weer g i j des i cht de vroder Vter zegede ia ick meyne dan De koninck sprack holt iv dar an Dat he iv binnen elÜen dagen sal Spreken dat en do groet ongeÜal
29 6 Mer al den dach weset myt my Tote den dat dat aÜent z i j So dat i c k beschauwen mach Alle de iv spreken op den dach To wetene off ick ene kennen konde Jn eneger wi j s to eneger s tonde 58oo Vter sprack wat des geschiet Dan en s cheide ick van iv niet Jck en sal eer weten neen off ia Eer i ck iergen van iv ga 58o5 � Elck heÜet dit den andern geloÜet Vnde hebben to samene gehoÜet Vnde merli j n de dit wiste alle gader Segede dat blasise den geestliken vader Wo vter vnde pandragoen 581o Visierden onder em dit doen Vnde wo ene de koninch prouen wolde Blas i j s vragede em wat he zolde Doen dat he dat volbrengen mochte He zegede ich merke in mynen gedochte 581 5 Dat ze ionck z in vnde bli j de Vnde mochte ze an myne z i j de To mynen wil len nicht bet gebreken Dan myt spraken de ick kan spreken Vnde doen wonderlike saken 582o Dat ick ze lachgende sal maken � Vnde oeck zo kenne ick ene vrouwe De vter mynnet op gerechte trouwe Jck sal em eyn par litteren bringen Van z inen lieue in zulken dingen Dat he sal holden vor waerhei t 5825 Want ick weet a l er hemelicheit Als dat vter van my hoert Sal em wonderen derre woert Want dat is er hemelichei t 5 8 3o Dan sal d e dach l i j den gereit
5795
5817
gebreken ] verbessert aus gespreken
297
5835
[ 3 8 ra ]
Dat z e my nicht zolen zeen Vnde nicht bekennen in dien Des anderen dages zal i ck my Ern entdecken dan zolen ze My des weten meren danck
H i j r enbinnen quam der sonnen op ganck Van mer l i j ns geloße Dat he zolde kernen to houe Vnde was gedaen als een knecht 584o Den vter hadde geseen echt Wenende myt z inen lieue Do he quam myt s inen b reue Sprach he here myn vrouwe grotet iv Vnde zent iv desse l itteren nv 5845 Des was vter harde vro Vnde meynde dat dat were alzo De litteren zegeden ge louet den knechte Want g i j moget wal doen myt rechte Wat dat he zeget dat is waer 5 85 o Ju ami j e zend ene daer Mer l i j n zegede em dar al de woert De he weet dat he gerne hoert � Dus was merli j n dat is waer Tot den auende vor em daer Vnde vter was myt em b l i j de 5855 Do dat was kernen na vesperti j de Wenderde des den koninge vnde was gram Dat mer l i j n g inder nicht en quam Phy dachte he heuet merli j n gelogen 5 86 o Mit den wilt em merli j n togen Vnde genck ouer eyne z i j de staen Vnde was rechte als de man gedaen De eirst tote vter quam Vnde als vter den man vernam Kende he ene vnde bat dat he ontbeide 5865 Tote dat he dat den koninge zegede
298 He zegede geerne · vnde vter genck Vnde zegede dat zinen broder den koninch Dat de man dar komen weer 5 87o De koninch vragede der meer Js he dat de iv warnde dan Ja sprack he dat is de zelue man De koninch zegede gaet vnde prouet bet Vnde zegget my dan b i j uwer wet 5875 Vter komet weder vnde zeet Den man den he ginder leet De noch dar z i j ns ontbeide He kende ene wal vnde gerede Segede de here hebbet danck groet 5 8 8o Dat g i j my loesten van der doet Wilkomen mote g i j mi j nv z i j n Mer wonder heb i ck in dat herte mi j n Wo myn here d e koninck Geweten mochte desse dinck 5885 Want he my tel lede dat g i j my zegeden Dar to zegede he my ock gereit Al dat my is geschiet Seder dat he my h i j r liet Vnde dat gi j h i j r zolden komen huden 589o Dar to heuet he my gebeden Dat i ck em dat to wetene dede Als i ck myt iv weer to rade He zegede my ock off g i j weren dat Dat i ck em dat ontbode ter stat 5895 Vnde dat he dit weet al bloet Des heuet my wonder alto groet � Merli j n sprack haelt ene dar he z i j Vnde vragedes em vor my Vter genck ornbe z inen heer 59oo Vnde beual den luden zeer Dat ze dar nernan in laten gaen Alze vter en wech was alzo s aen
299 Verkeerde em merli j n vnde nam Sine geli j ke de myt den litteren quam Vnde alze vter den koninck brachte 59o 5 Vonden ze den knecht • vnde vter zochte Den goeden man vnde he zwoer zeer He s tont hijr nv bij onsen heer Nu vinde i ck h i j r den messelgier De my de litteren brachte hier 59 1 o Ontbeidet here i ck zal den luden vragen Off ze hi j r ieman wt gaen zegen Offte dessen knecht h i j r in gaen De koninck begonde lachgen saen Vter zegede zege gij h i j r iet 591 5 Enegen man in corter t i j d Sint dat i ck ombe den koninch ginck Se z egeden neen wi j waerliker dinck He sprack to den koninge na desen 592o Jck en weet wat dit mach wesen He sprack to den knechte · hoerstJt Genck h i j r ieman in offt vt He zegede ick was h i j r b i j iv dan Do g i j spreken kegen den man 5 9 2 5 � D o sprack vter t o den koninge myt der vart Alzo mote ick z i j n bewart Alze my dit geschiede ne Dat i ck nv myt den ogen ze De koninck makede dar aff groet spil Dat dat merli j n was wiste he wal 5 9 3o Ay lieue broder sprack pandragoen Wete g i j we he is des s e garssoen He zegede my he was to iv gesent Nu prouet off g i j ene i cht kent He zegede ia i ck · wat donket iv dan 5935 Sprack de koninck · mochtet z i j n de man Den gij sachten nv hi j r na desen 5932
he is ] dazw. durch Streichung getilgt ein Buchstabe
300 Vter zegede dat en mochte nicht wesen Ga wi j en wech sprack pandragoen 5 9 4o Wi l he em to kennen doen So hebbe wi j ene lichte gevonden Vt gengen ze to den s tonden Als ze een s tucke badden gegaen Riep ze een ridder s aen 5945 Gaet zeet we dar ynne sy Als he dar quam zo z ach he Waer de man op den bedde sat He keerde weder vnde zegede dat Vter sprack genade god heer 5 9 5o Jck wene i ck ze dat neman eer Ne zach de in der werlde was Dit is de man de my genas � De koninck was b lider dan ze zome Vnde biet ene wesen Wil lekorne 5955 De koninck zegede en weer iv dat nicht leet Jck zegede em gerne wo gij biet Vnde ock we dat gij z i j d Mer l i j n sprack tor z e luer tij d Dat i s my lieff · de koninch zegede echt 596o Vter broder waer is de knecht De tot iv quam de messelgier Vter sprach he was nv hier Do riep mer l i j n den koninch vt Vnde zegede em al ouerlJt 5965 Wat meren he van der vrouwen zegede Vnde wat he em to voren legede Do riep de koninch vter vt De iv brachte dat salJt Van uwen lieue waer i s he nv 5 9 7o Jck zolde en gerne spreken vor iv De iv de goede litteren gaff Vter zegede wat wete gij dar aff De koninch zegede dat i ck des weet dan
301
[ 3 8 vb ]
S a l ick i v zeggen vor dessen man 5975 Van den dat staet in den breyff Vter zegede dat is my lieff He en wiste nicht dat et em was kont De koninch zegede al dat dar inne s tont Vter sprack do tot den koninck Here wo wete gij desse dinck 5 9 8o Vnde dat gij achterst zegeden De koninck zegede i ck zegge dat gereet Gebiedet my desse goede man Vter sprack wat gaet des em an De koninck zegede ick en zegget iv niet 5985 Dat en zij dat he dat my gebiet Des wanderde vter z eer Vnde zegede i s v dat lieff dat myn heer My vertellet al dit wonder Latet mer ons dren b i j sonder 5 9 9o � Gar ouele sprack de koninch dan Wete gij we he is desse man Mer dat weet ick wal zekerlike He is de vrodeste van eertrike 5995 He heuet de macht de ick iv zal zeggen Dar ons vele an zal liggen Dit is de knape de iv gaff De litteren dar ick iv zegede aff � Vter sprack mach dat waer wesen So en hoerde ick ne zulck wonder lesen 6ooo De koninch zegede geloue des bet Van eneger z ake de gij wetet Jck en geloues nicht zonder waen Eer he my dat anders doet verstaen De koninch bat merline hertelike 6oo5 Dat he em togede de geli j ke Gerne zegede he gaet dar vt beide Jck toge em den knecht gerede � Se gengen vt vnde keerden s aen
302 Do was he als de knecht gedaen Vnde vragede wat he wolde ontbieden Sinen l ieue eer ze schieden De koninch pandragoen sprack e cht Wat donket iv van desen knecht 6o 1 5 Geloue gij dat he dat is gereet Vter z egede i ck ne weet Wat i ck h i j r aff mach zeggen De koninch sprack laet neder leggen Allen twiuel vnde allen waen 6o2o Dit was he de iv dede verstaen Dat iv hangij s doden zolde Vnde den i ck zechte in genen wolde He weet dat gescheen is al Vnde ock dat gescheen sal Jck wolde dat he ons ock wolde geraden 6o2 5 Vnde wij al bij s inen wi llen deden Vter sprach wij hadden des noet Do deden ze des an em bede groet Dat he em zolde wesen bij 6o3o He zegede wetet dat wal van my Al dat i ck wille dat i ck dat weet Se zegeden dat wete wij gereet Vnde dat g i j de waerhei t weten van my Merli j n g i j en logen my nye 6o35 Vter i a vnde heb i ck iv waerheit Jv van hang i j s e geseit Vnde dar to van uwer mynnen De g i j ne en lieten bekennen Vter zegede ia g i j · gij doet 6o4o Vnde ombe dat gij z i j d zo vroet So zege wij vele de eer dat g i j Minen heren altoes weren b i j � Merli j n sprach i ck do dat vele d e eer Mer g i j twe vnde neman meer 6o4 5 Mogen weten wo dat myt my staet Vnde i ck moet zo wo dat gaet 6o 1 o
303
[
39
rb
]
Jn brytanigen wesen s aen Mer dat en mach zo nicht vergaen Jch en sal meer denken op iv Dan ombe ieman de le&et nv 6o5o Vnde wat node iv to gaet Jck sal wesen al iv raet Al ga ich en wech en achtes niet Als g i j my weder komen z iet So doet my vor iv lude eer 6o55 Men sal mi j ns achten de meer Den quaden zal dat wesen leet De my vnde iv haten gereet Mer ze en zolens nicht doren togen 6o6o Do g i j my ere vor eren ogen Jck en verkeer my nv in langer ti j t Sonder dar g i j twe z i j d To hant zal ick komen in dat z ale Dan zolen ze dat weten alto male 6o65 Vnde zeggen dat i ck gekomen bin Dan doet my ere vor em Se zolen my prisen dar g i j staet Vraget my dan dat is myn raet Vnde wat dat gij my vraget dan 6o7o Sal ick iv zeggen vor uwe man � Jn oren rade vnde in den hoff Bleef mer l i j n vnde nam orloff Beide to komene vnde to gane Vnde em to togene in de gedane Dar he inne best bekennet was 6o7 5 Vnde alze ze worden gewar das De ene z egen in ziner manier Weren ze des verblidet s chier Men z ach den koninch kegen em gaen Do zegeden de lude zaen 6o8o Seet waer de koninch komet tegen iv vt Dar was b l i j tscap vnde gelut Jn des koninges zael wart he ge leit
304
Des coninges man nemen ene gere i t Ouer eyne z ide vnde spraken Seet hij r merline in waren saken De de beste diui j n is De nv in der werlde is Here b iddet em to zeggene al Off men de borch iet winnen sal 6o9o Vnde wo dit orloch zal vergaen Wi l he · he zal iv dat zeggen s aen � De koninck zegede i ch sal em des vragen Eer des s e achte dage verdagen 6o9 5 Des derden dages hilt de koninch feeste Dar weren do de alre meeste De in den lande weren geboren Merli j n zegede den korringe to voren Des em z ine l�de beden 6 1 oo Pandragoen sprack myt s taden Men zeget my van iv mer li j n Dat g i j z i j d e n geen diui j n Jck bidde i v dat g i j my zegget eyn deel Wo men winnen zal den casteel 6 1 o5 Vnde ick wi l doen al uwen raet Merl i j n sprack dat verstaet Vnde proßet off i ck bin wij s Sint dat de sennen verloren hangi j s Ne zegen ze anders geen pant 611o Dan to r&mene dit lant Gebiedet em vrede vnde wetet vorwaer Se en steken an iv nicht een haer Dan g i j em dat laten a l le gader Dat em quam van uwen vader 6115 Mer des en zole g i j nicht gehingen Noch em laten dat volbringen Wi l len ze dat lant rßmen gerede Dat g i j em geuen zulk geleide Vnde s chepe dar ze mede varen 6o85
6111
wetet vorwaer ] dazw. gestri chen dat
305 6 1 2o � Do sprack pandragoen twaren Des se dinck wil ick em ontbieden He nam vte alle z inen luden Eynen ridder de hiet vlfi j n De de bode zolde z i j n Kempe e n was i n genen ti j de De zo stoltelike genck to stride Alze vlfi j n voer to den vianden Als ene de sennen verranden Quemen ze iegen em alzo holde 6 1 3o Vnde vrageden wat de koninch wolde Vnde off he weer des koninges bode He zegede ia i ck b i j gode Vnde he zent iv vrede dre weken Se z egeden wij wi llen des ons bespreken 6 1 35 Vnde do er raet versamelt w�rt Se zegeden wij z in bezwa�t Van onses heren angi j s doet Wi j en hebben spi se c leine off groet Dar ons iet aff weer de bet 6 1 4o Onthiet l vnde ons queme ontset Vnde men ontbiedet ons vesten vrede Des hebbe wi j to doene mede Vnde dat is wesen harde quaet Dar dat zo nouwe van spise s taet 6 1 45 Mer wij zolen em ontbieden Dat he en wech var myt z inen luden Vnde late ons borge vnde lant Wij zolen dat ontfaen van z iner hant Vnde geßen em to elken i aer Dertich ridder vnde dar naer 6 1 5o Tij n vrouwen vnde elke er kamerier Vnde dar to tij n ioncfrouwen f i j r Van knapen d e den vrouwen dienen Wi lle wi j em senden em ti j nen Hondert valken vnde hondert perde 6 1 55 Vnde hondert ors se van goeder werde
306 � Dit dochte em allen goet raet wesen Vnde gengen ten boden myt desen Vnde zegeden em dit behiet 6 1 6o Do genck vlfi j n en wech gereet Vnde zegede den koninge desse tale Vnde em de waren in den zale Alze de koningh dit verstaet Sochte he des an merline raet 6 1 65 Merl i j n zegede ne doet nicht dßs Dar zolde aff komen groet verlßs Bliuen ze in den l ande dat is verloren Mer gij zult mynen raet horen Ontbiedet em dat ze rßmen dat lant 6 1 7o Vnde op geuen de horch to hant Se zolen dat doen alle gerne Want ze en hebben nicht to verterne Vnde beheet em l i j ff vnde lede Vnde s chepe to varne mede 6 1 75 Segget em dat ze nicht ontgaen Js dat ze dit nicht an en gaen Want g i j en vredet nernber meer zoe Se en zolen des wesen alte vroe � Des morgens de koninch nicht en liet 6 1 8o He en dede dat em merl i j n hiet Langer en sparden nicht de sennes Do ze zeker weren des Dat ze beholden mochten varen Vnde ze ontboden dat twaren 6 1 85 Achter lande oren vrenden Pandrageen hiet de em dienden Dat ze ze to der zee zolden leiden Dus mos ten ze van danne s cheiden Dus zegede mer l i j n pandragone 6 1 9o Wat den heidenen s tont to done Wo mer l i j n des koninges raet wart · · Vnde wo ene een ritter verraden wolde ·
[ XX )
v
307
is mer l i j n al raet gebleuen Do de sennen dat lant hadden begeuen Mit den koninge pandragoene Was he van harde groten done Vor den koninge helt he de tale 6195 Dat en bequam nicht wale Eynen barone de dat z ach De gene merkede zinen s l ach Vnde zegede here dat is vromede dinck 6 2oo Dat gi j holdet dessen vondelinck Al dat he weet kernet em van den viand Dat wil i ck prouen alte hant Dat gij z e luen to zolt zeen Wi j l gij dat here laten gescheen 6 2o 5 De koninch sprach zin gij zo vroet Op dat gij ene nicht vertarnen doet Dat gij ene prouet wil i ck wal Here zegede he i ch en wil nicht al Vnde ick en wil ene nicht doen erren 621o De ridder en wolde do nicht merren Do em des de koninch orloff gaff He was harde bli j de dar aff � De ze lue man was harde vroet Vnde harde quaet in s inen moet 6215 Verreder vnde ock wal geboren To eynen tijden quam he vorn Jn des koninges hoff onder de b arone Vnde p i j nde em mer l i j n ere to done He nam ene to rade vor den koninck 6 2 2o Dar geschiede do des s e dinck Dar weren tijne des koninges man Vnde he sprack den koninch an Her koninch zegede he zekerlike Dit i s de vrodeste van ertrike 6225 He vor zegede vtegier To s teruene van uwen v&re
N
308 Hijr ombe bid i ck em zekerlike Ombe dat ick bin dus to ongereke Dat he my zegge mynen doet 6 2 3o Off he dar aff weet c leyne off gro\ Want wil he · he zalt wal doen Do bat des em de koninch pandragoen Vnde alle de dar weren ginder Vnde mer l i j n de zine felheit kende 6235 He zegede gij doet bede groet Ombe to wetene uwen doet Gij zult vallen van eynen perde Vnde breken den hals boÖen der erde Dus zole gij uwen eynde doen 6 2 4o De ander zegede here pandragoen Merket nv van enen vroeden God mote my dar vor behoeden � Mit den leide he den koninch vt Vnde sprack to em al ouerlJt Gedenket here wal der woert 6245 De gij van merline hebbet gehoert Jck zal ene proöen harde s chier Noch in ener anderen manier Do genck hene de man Vnde dede ander c leider an 625o Vnde keerde zo he eirst mach To der stede dar de koninch lach He makede em z ieck vnde bat to handen Dat ene de koninch zolde vanden Vnde he merline brachte myt l i s te 6255 So dat he ziner nicht en wiste De koninch zegede he zolde dar gaen Merline en dede he des nicht verstaen � De koninch zegede merli j n ga wij Tot eynen zieken ick vnde gij 6 2 6o De hi j r leget in de poert Merl i j n zegede koninch nv hoert
309 Geen koninch e n z a l i n ertrike Nergen gaen zo hemelike Dat en zij dat dertich myt em gaen 6265 Do riep de koninch to em s aen Dertich ridder vnde myt dien Gengen ze den z ieken besien Se quemen dar vnde vonden de vrouwe Alze off z e hadde groten rouwe 627o Se zegede here dor iv Jtmoede Vraget merline uwen vroede Off myn man i cht sal genesen Op merline s ach he myt desen Vnde zegde vrent wete gij i cht dit 6275 Dar my de vrouwe ornbe bit Here sprack mer l i j n ick bin des wedde He en sterßet nicht in dit quale bedde � Do verstreckede em de man 6 2 8o Vnde zegede wo zal i ck s teruen dan Vnde merli j n de antworde weder Du zalt s teruen op vnde neder Want du zalst verhangen wesen Vnde merl i j n genck en wech myt desen 6285 Vnde gebeerde off he were gram Vnde als de ander dat vernam Sprack he to den koninge gereet Hoert wat desse sot nv zeit Prouet dat he heuet gelogen 6 2 9o He zegede twe dinge vor uwen ogen Dat neman alzo en s tarff Jck zal ene prouen derde werff Vnde i ck wi l in eyne abdie Gaen liggen in eyne formenie 6295 Vnde bij den abbete iv onbieden De sal zeggen tot den luden Dat ick eyn z ieck hroder z i j Vnde zo zieck dat men my Meynet zolen vorscheiden
310 6 3oo
Vnde gij z ult rnerline rnyt iv leden Vnde i ck en proße ene nernber bet dan nv De koninck sprack i ck korne tot iv Vnde brenge rnerline ock rnede � De gene genck to gener stede 6 3o5 Vnde dede do aldus des se dinck Vnde zende do ornbe den koninck De koninck quarn vnde rnerl i j n rnede Alze ze quernen to gener stede Hoerden ze �ysse vnde do s aen 631o Quarn de abbet tot ern gegaen Vnde vi j f f vnde twintich rnoneke rnyt den Vnde beden dat he genge beseen Eynen zinen z ieken broder Vnde brenge rnerline he is vroder 6315 Dar an dan dit volck is al De koninch sprack gerne ick sal Merl i j n he en wi l des laten niet He ne wil al dar de koninch to ziet Vter z inen broder spreken 6 3 2o Vnde ondecken ern desse treken � Nu danket rny zegede he in rnynen synne So i ck iv twen bet bekenne So g i j rny danket dulre wesen Mende gi j i ck en wete wal van desen 6 32 5 De rny prouet wo he sal s teruen Jck sal ene noch eneweruen Seggen dat iv sal wonderen rneer Dan dat noch dede van des sen heer De koninck sprach mochte dat waer wesen 6 3 3o Dat du heuest geseget van desen Mer l i j n zegede ern daer naer Men hange rny en is dat nicht waer Vnde dat zegge i ck vter rnede Dat zal zulck horen h i j r to der stede 6 3 35 De dar van en s cheidet niet Eer ern dit al is geschiet
31 1
6 3 4o
6345
6 3 5o
6355
6 3 6o
6365
6 3 7o
� Hij r lieten ze de tale staen Vnde volgeden den abbete s aen De abbet sprach vraget koninch heer Off desse man nember meer Van dessen oßele genesen mach Mer l i j n gebeerde als he ene sach Genoech als off he were irre De doet sprack he is em noch vere Dat is ombe nicht dat he my bekoert Al dat gij van my hebbet gehoert Vnde dat i s wonderlike vele Want als he steruet wetet dat wale Dat z i j n hals sal breken ontwe Vordrinken vnde hangen dit is wonder mer Hij r is zulc de zeen sal de s aken He en darff em nicht zo z ieck maken Want ick kenne z i j n herte wal Vnde z ine gedanken valsch al � De man zat op vnde sprach · koninck Here nv merke desse dinck Vnde de dulheit van desen Wo dit waer mochte wesen Dat ick breken zolde den hals Verdrinken vnde hangen dit is valsch Dit is dat nicht gescheen en kan Van my noch van andern man Merket wo gij wi j s mochten wesen Dat gij iv holdet an desen De koninck zegede ick en do dar to niet Dat i s zo vromde dinck geschiet � Desse dinck bleff to der s tont Vnde dat wart den luden kont Dat merl i j n zegede van dessen man Manich legede den zin dar an Ta prouene wo dat mochte wesen Dat merli j n geseget hadde van desen Onder de lude l iep de zage
312 Do geschiede in eynen dage Dat de man quam gereden Mit vele luden to eyner steden Op eynen rißeer de was deyp Dar eyne brugge oßer liep S i j n pert was verdich vnde snel Vnde dat snevede vnde he vel 6 38o Vnde brack alzo den hals ontwe S i j n voet voer noch myn noch mer Jn een gat van der bruggen gerede Dus verdrank he vnde brack den hals bede Dat hauet vnde sculderen henck em inde beke 6 385 Vnde bij den beyne ock zekerlike Bleef he hangende ter zeluer wi j le Dar weren ze twe zonder gij le De al dit vor zegen beide Dat merl i j n to voren zegede 6 39 0 � Schire was dar groet gekrij Van eynen dorper wonede dar bij Dar quam al dat volck gelopen to Vnde nemen den doden ridder a l z o 6395 De lude d e hoerden dese sproken Vrageden is em de hals to broken De dorpers antworden ia he Do ze dit hoerden spreken ze Twaren merli j n en zegede geen vals ch 6 4oo He zegede du zalt breken den hals Vnde hangen mede vnde verdrinken He mach ons harde wal nv denken Dul de em mystrowet hi j r naer Want he zegedet ons al vorwaer 6 4 o 5 � Den man groeff men in korter s tont Al di t was merline wal kont Vnde zegede dat vter in hemelicheden Vnde z egede dat he dat den brodere zegede 6375
6392
dorper wonede ] wohl dorper de wonede oder dorper wenende
313 Vnde vter vortelde dat den koninck Do sprach de koninch desse dinck Heuet merl i j n al vor gezeget Vnde is dat dus worden waerheit Vraget em zegede welcke ti j t dat was Vnde vter he vragede em das 64 1 5 Gisterne antworde merli j n Vnde de boden zolen h i j r z i j n Van nv ouer den zesten dach Vnde ick ga henen al dat ick mach Want ick en wil h i j r nicht wes en 6 4 2o Als de mere komet van desen Want men my vele vragen zolde Des ick node antworden wolde Jck en spreke vor dat gemeyne diet Vorwert meer nembermeer niet 6 4 2 5 � Dus sprach merl i j n vter to [ 4 1 rb ] Vnde vter zegede dat den broder do Oe koninch mende dat he weer irre Vnde sprack is he noch iet verre Vnde wete gij werwert dat he geet 6 4 3o Vter zegede here ick en weet Mer he en wolde hij r nicht wesen Als de mere quam van desen Mer l i j n genck blasise zoeken Vnde doet dat s criuen in den boken 6 4 3 5 � Vnde pandragoen ontsach em das Dat mer l i j n verbolgen was Vnde to den zesten dage n a desen Quemen ze de hadden gewesen Al dar ges cheet was dat wonder Oe koninck sprach vnde nicht bysonder 6 4 4o Vnde zegede do al dar he s toet Nu en i s neman alzo vroet Alze mer l i j n is weet ick waf Nembermeer en zegget he tale Jck en zal dat al bes criuen doen 6445 641o
314 Aldus began dar pandragoen Eyn boeck to scriuen in der manier Van merl i j n s prophetien schier Vnde van den koninge van engel ant 6 4 5o Dat manigen is onbekant Dat boeck en zeget nicht das "\l'!e desse vrode merli j n was Want he en brenget nicht voert Anders dan bedeckede woert 6 4 5 5 � To den tiden was mer l i j n al heer Ouer al den raet myt groter eer Bouen aurel ius vnde arnbros ius De de meesten weren van den hues Mer do ze wolden zine woert 6 4 6o Scri uen · vnde he heuet dat verhoert Segede he blasise de zaken Blas i j s zegede zolen ze maken Sulc een boeck alze is dat mi j n Neen ze nicht sprach merl i j n Se e n scriuen nicht a l zonder waen 6465 Dan dat ze nicht en konnen vers taen Noch nicht geweten wo dat ges chiet Hij r na zo en liet merli j n niet He quam to houe men zegede em d�r Van den manne al de nie maer Wo he weer bleuen doet Alze off he des en wiste cleine off groet � Qui j t was de koninck alles rouwen Do he merline mochte s couwen 6475 Vnde makede myt em grote feeste H i j r spreket van mer line de j eeste Dat he de bedeckeden woert Alre eirst begonde brengen voert Vnde de prophetien oeck al 6 4 8o De neman bekennen en zal Eer dat ze verspellet z i j n S o e n mach neman weten den f i j n
315 Wo de sennes weder in dat l ant quemen Vnde pandragoens doet • •
( XXI ]
V spreket merli j n den koninck ter s tede Vnde vter sinen broder mede 6485 Vnde zegede i ck pine my nv zeer Ombe iv gewin vnde ombe iv eer Derre woerde hadden ze wonder beide Vnde beden dat he ze dan zeide Vnde al gader dat he myt gebode 6 4 9o Jck en heles iv nicht sprack he bij gode Jck sal iv tel len iv twen bysonder Des iv zal hebben groet wonder Gedenket iv dat gij hebbet verdreuen De sennes de weren. gebleuen 6495 Jn uwen lande na hangij s doet Hangij s liet ges lachte groet Do ze s inen doet vernemen Vil balde ze to samene quemen Vnde zworen de iongen myt den o lden 6 5oo Dat ze z inen doet wreken solden Vnde ze z int versament alto hant Alze omb to winnen iv l ant t Ern beiden wanderde des a l z e ze dat vernamen Vnde zegeden hebben ze groet vo lck to s amen 6 5o5 Se hebben meer volkes dan gij Des moge gij gelouen my Se zolen iv v lant aff gewinnen Se zegeden konne wij dat bekennen Wi j en doen nicht dan uwen raet Mer l i j n zegede nv verstaet Welke ti j t gij er kamst bewaent Des el fften dages in wedemaent Solen ze an uwen l ande l iggen Vnde dit en zole gij neman zeggen 651 5 Vnde dit en weet neman dan gij Nu doet mynen raet dar bij
N
316 Doet alle uwe lude ontbieden Vnde geuet ern dan s cone rneden Elken na den dat he is weert 6 52o Vnde ock na dat he verteert Vnde ock kan decken s inen rnoet Seet dat gij ze dagen doet Vnde dat ze kornen zeker like Jn wedernaent in der eirsten weke 6 52 5 Jn dat dal van salesbire Jn den rnersch op de riuere Vnde dar gereet z in altehaut Al ze dar to bescherrnene iv lant � Raet gij dat sprack pandragoen to handen 6 5 3o Dat wi j ze dar dan laten landen Ja i ck zegede he van der riueren Sol gij ze vere laten logieren So dat ze uwes volkes nicht en weten Vnde alze ze dan z in geseten So zendet een deel van ridderschape 6535 Tuschen ern vnde er s chepe Juwer een sal rnede varen Aldus zo rnoge gij ze vervaren Vnde vart zo na in desser rnanieren Dat gij ze verre van der riueren 6 54o Holdet dar dre dage al stille Se zolen hebben eren onwille Ten derden dage zol gij vechten Vnde dat wi l ich iv verpli chten Gij hebbet den zege do gi j dat 6545 De koninch sprach ter zeluer s tat Bliuet onser enich dar in Merl i j n sprack hade gij begin So kornet dar ornber eyn eynde naer En geen rnyn zal hebben vaer 6 5 5o Kegen den doet off he den ontfaet 6538
zo moge ] dazw. gestri chen g
31 7 Alzo als dat nv ges chapen staet Want eynde mote wij omber doen Do sprach de koninck pandragoen 6555 Du heuest gezeget wonder groet Dat du wetest alzo wal mynen doet Al ze den z inen de van den perde vel Want dat wi stes du harde wal Hi j r ombe toech hij r de waerhei t dine 6 5 6o Vnde zech my dan den mynen <(: Merlij n sprack i ck wi l dat gij De hilgen brengen vor my Vnde g i j my doet eynen eet Vnde dat zole gij doen wal gereet 6565 Dat ick rade dor iv goet Jck sal mynen bedeckeden moet Vor iv ondecken saen Alze dit de heren hadden verstaen Segeden ze wi j hebben ge zworen Wat zaltu z eggen l aet ons horen He sprach i ck do al sonder miden Swert dat gi j zult z i j n goede lude Ten stride den men z al vechten nv Kegen gode vnde kegen iv 6 5 7 5 <(: Jck wil dat gij geb i j chtet z i j t Gij hebbet des to done op des s e tij t Bet dan op een ander vart Want gij op uwe vi ande vart Vnde zin gi j zulc als i ck geb iede Gij zult verwinnen al de lude 6 5 8o Want ze em an gode nicht en keren Vnde verwert iv lant myt eren <(: Wat manne dat steruet in een gevecht Ombe to beholdene z i j n recht He is versonet kegen onsen heer 6585 Vnde he en zal den doet nicht vruchten zeer Jck zegge iv oeck z int dat in dit lant Cri s tenhei t eirst wart bekant
6 5 7o
318 S o e n was n e z o bitter stri j t Noch e n wirt hij r n a i n langer ti j t Gi j vter vnde gij pandragoen Sworen dat gij zult iv beste doen Jck en zegge iv meer noch goet noch quaet Eer ick ze wo dat vergaet 6 5 9 5 � De ene van den twen zal h i j r steruen Vnde d e ander de hi j r sal eruen De zal maken to salesbiere Eynen kerchoff rike vnde dure Al gader na mynen raet Alzo l ange als de werlt staet 6 6oo Sal myn werck dar ane bliken Jck hebbe gezeget gij en konnen des nicht ontwiken Dat de ene van iv twen h i j r bl iuen moet Nu z i j t stolt vnde vroet Alzo als i ck iv hebbe geseit 6 6o5 Elc man sal z i j n gerei t S o h e s choenst mach ombermeer To komene vor onsen heer Juwer een de moet daer varen 661o Doet iv b i j chte zonder sparen Vnde toget uwen volke s chone gelaet Vnde zegget em dan wo dat staet Dus kome gij in dat hemelsche sale Dus endede merli j n z ine tale 6 6 1 5 � Vnde de twe broder hebben dat vers taen Vnde ontboden e r volc s aen Dat ze dar weren zeget dat gedichte Geuen ze manegen schone giffte Den bogen luden ze do beden 662o Dat ze em ten wapene deden Vnde gebeden in er lant Dat vol c myt gewapender hant To wesene al gemeenlike Jn wedemaent in der ersten weke 6625 Jn den plaen to salesbire
659o
319 Op de teemse de schone ri&ere Ombe to beschermene dat lant Ne en was dat manne bekant He en zegede dat he dat gerne dede 6 6 3o � Dus quam dat to den dage b i j rade Dar dat volc op ontboden was Oe heren belaueden em das Vnde deden dat merlij n hiet To pinxsten en lieten ze des niet 6635 Se en helden hoff op de rluere Jn dat dal van salesbire Manege gaue geuen ze dar Schire quam de nie meer vorwaer Dat de heidenen in dat lant quemen 664o Vnde als de heren dat vernemen Dachten ze ombe merl i j ns gewach Dit was op sante barnabas dach � To den tiden geboet pandragoen Dat ze em b i j chten zolden doen 6645 Vnde elc bij zines preesters rade Vergeue den andern z ine mysdade Oe heidenen ontschepeden myt l iste Vnde deden em op de ruste OÜer negen dage begenden ze ri j den 6 6 5o Pandrageen sprack rnerline ten ti j den Vnde vragede wat he zolde doen Merl i j n zegede here pandragoen Sendet vter nv darwart Mit vele ridders to der vart 6655 To erst dat ze kamen op dat vel t Dar ze hebben er getzelt Sal he em de schepe ontriden Vnde sal ze dwingen to den ti j den To wesene verre van der riuere 6 6 60 Vnde holden ze kort in der maniere Dat ze dar bliuen wen lieff wen leit Dan zo porret dat her gereet •
0
[
4 2 va ]
0
0
320
[ 4 2 vb ]
Des morgens alze z e wil len ri j den Dan sal he zere op em strij den 6665 So dat ze nergen mogen varn Dar ne wirt neman zo kone twarn He en wolde to l ande weder wesen Twe dage holt ze in desen Des derden dages komet myt uwen her 6 6 7o Vnde zet iv dar kegen to wer � Oe dach zal z i j n claer vnde schone Gij zolt dan zeen onder den trone Vnde in der lucht eynen drake De sal beduden uwe sake Vnde dan vechtet zonder vaer 6675 De zege sal iv wesen zwaer Dit ne hoerde al geen baroen Dan vter vnde pandragoen Se weren blide do ze dat heerden Mer l i j n sprack na dessen woerden 6 6 8o Si j t zonder vaer i ck wi l gaen Dit is waer dat ick iv do vers taen Denket omb to wesene goede man Vnde stolt dit rade i ck iv dan 6 6 8 5 � Aldus s eheden do de dre Vter voer dat zeget men my Tuschen de beydenen vnde de s chepe Mit z iner s tolten ridderschepe Merl i j n beual ze gode beide To vter keerde he vnde seide 6 6 9o Jck zegge dij al vorwaer Du machst wal z i j n al zonder vaer Du ne s terliest nicht in dessen s tr i j de Du machs t myt rechte wesen b l i j de Merli j n voer in nortornber lant 6695 Al daer he blasise vant Blas i j s heuet al dit bes creuen Vnde van em i s t ons noch bleuen � Vnde vter dede de beidenen s chi j r
32 1
6 7oo
6 7o5
671o
671 5
672o
6725
6 7 3o
6735
Vere logieren van den riueer Vnde en l iet er nicht to s chepe varen So zere dwanck he ze zonder sparen Dat ze op dat dorre velt Ores ondankes legen myt gewel t Vride makede em z o starck dat s triden Dat ze nergen dorsten riden Aldus dwanck he ze twe dage Ten derden dage dat is zonder s age Quam pandragoen myt z inen her Vnde s ach waer ze myt groter wer Legen op dat dorre velt Vnde wo ze do myt gewe lt S charden er her to den tiden Vnde wolden op vter striden To erst dat he den koninck s ach Schart he z i j n her al dat he mach Vnde l iet lopen to den vianden Do dat de heidenen becanden Dat ze allenthaluen weren bestaen Worden ze harde zeer ontdaen Se en mochten nicht nv to der ti j t To den s chepen keren zonder s tri j t Mit den sachmen i n der lucht Eynen draken komen myt groter vrucht Merlij n hadde dat vor gesecht al hier Oe drake wart vlarnrne vnde vuer Op de s chepe vte ziner kele Dat zegen lude harde vele Oe dar aff hadden grote vaer Pandrageen riep dar naer Slaet myt sporen vnde vter mede Sach wat z ines broder her dede Vnde haeste em alzo de meer Des koninges her versamende eer Des s chamede em vter aldaer Dat zegge ick iv al vor waer
322
674o
6745
6 75o
Ginder geschiede in elke z ide Grote moert in genen stride De beidenen nemen den meren s chade Jck en hebbe to seggene gene s tade We dat dar best dede myt der hant Want ick dat in dat romans nicht en vant Mer dat zegede he de dat bescreeff Dat dar pandragoen doet bleff Vnde myt em z iner lude vele Vter wan in den nij t spele Den zege tel let ons de ieeste Ne en las ick noch en vereyschte Dat der beidenen ienich ontstoet Se ne moesten alle bliuen doet [ XXI I ] Wo vter koninch wart • vnde wo · · De zittene van der tafelronde gemaket worden
ldus vnde in desser manier Was de s trij t to salesbier Dar bleff doet de koninck pandragoen Dat rike bleeff an vter doen Dat recht was na des landes zede Nu hoert wat vter nv dede He dede de cristenen to gader dragen De dar doet verslagen lagen Vnde hiet dat elc z inen vrent neme Vnde groeff ene zinen l i chame Vnde leggen in ene hoge tombe Van s chonen s teynen al ombe Op elken screeff men wo he hiet Mer op den koninck en s creeff men niet Den legede he hoger dan neman al He zegede he ne gevrodet nicht wal De des nicht gelouet omber meer Dat en was erre alre heer
A 6755
676o
6765
6768
was ] am Zeilenende nachgetragen
32 3
Van den genen de dar lagen 6 7 7o Vter bleff al z ine leße dagen Des rikes geweldich genoech Als he koninges crone drSch So was he kernen to lonnen Vnde al z i j n volc quarn geronnen Dar he ern koninck dede rnaken Dit weren ornber waer s aken Abbete papen vnde clerke Vnde prelate van der kerke Dus wart vte� na des koninges doet 6 7 8o Coninck gekoren vor de genoet � Als de rnanschap was gedaen Van sinen rnannen • daer na s aen Quarn rnerli j n op den vi j ffteynden dach To eirst dat ene de koninck sach Was he van rnerline harde vro 6785 Merl i j n zegede nv zech alzo Den volke als ick lange tij t Dij vor zegede dessen strij t Vnde vter vortellede al de s ake 679o Sonder al leyne van den drake Dar aff he wiste ne groet noch cleyne Want rnerl i j n hadde gezecht alleyne Pandragoene s inen broder Des zo rnakede he vter do vroder 6795 Wat de drake mochte beduden Al daer zo zegede he dat al den luden Dat he bedude des koninges doet Vnde vters ere vele groet Ornbe dat de koninck hiet pandragoen 6 8oo So wolde rnerli j n ornber doen Dat vters to narne dat weer Dor des broders wille openbaer Vnde dor dat teiken van den drake Vnde dor desser twi j er s ake 6 8o5 Dede he ene voertrneer vor de baroen
324 Hieten vter pandragoen Van rnerli j ns rade hadde he grote ere Dus bleyff he rnyt ern voert rnere So dat de raet an ern al lach Do geschiede op eynen dach 681o Dat de koninck in rasten sat Vnde rnerli j n zegede nv zegge rny dat Waer ornbe ne doestu c leyne noch groet To dinen broder de is doet 681 5 Vnde licht gegrauen to salesbire De koninck zegede nv visiere Dat du wi llest vnde laet rny horen Merli j n zegede du he&es gesworen Vnde gelouet oeck zeluen rnede Dat wi j zolden to der stede Sulk teiken zetten zonder waen Dat nornber rneer ne zolde vergaen Loze dinen eet · ick loze rnij n woert Vter pandragoen antwort Sech dinen wil len ich en do des nicht node 6825 Merl i j n sprack ick wi l bij gode Dat gij in irlant nv zendet Ornbe grote steyne de rnen dar vindet Vnde doet ze brengen rnyt ballingen Men kan ze nicht zo groet gebrengen 6 8 3o Jck en zal ze wal alleyne op richten Sendet en wech ick vare rnyt den knechten � De koninch vter pandragoen Hiet al z inen wi llen doen 6835 Vnde dede dar vele s chepe varen Vnde als ze ginder kornen waren Togede ern rnerl i j n grote steyne Vnde zegede dit z in ze de ick rneyne De gij in engelant zolt voren 684o Se zegeden alle vnde zworen Dat de werlt gerneyne Nicht verberden de steyne
325
Wij en voren er nicht wat des ges chiet Merli j n zegede zo i s dat ombe niet Vnde dat gi j z i j t komen in dit lant 6845 Se keerden weder alto hant Vnde zegeden den koninch eren heer Se meynden dat nembermeer Man gedede dat merli j n hiet De koninch zegede dat en zegget niet 6 8 5o Eer dat merl i j n komen z i j Schire dar n a zo quam he De koninch telde em gereet Wat de schiplude hadden geseit 6 8 5 5 � Coninch zegede he na den dat ze My breken truwe · so heb ich my Van mynen geloue gequi j t Do dede merl i j n in corter ti j t De groten steyne brengen Mit l i s te zonder ander dingen 686o Jn dat dal van salesbire Dar leide he den koninch schire Vnde ock vele ziner lude To s iene wat daer geschiede Vnde do se zegen de s teyne Se zegeden dat de werlt gemeyne De steyne nicht verporren mochte Ern hadde wonder we ze dar brochte Want neman hadde ze zeen komen Merl i j n sprack dat zolde iv vromen 6 87o Mochte gij de steyne doen gestaen Dat weren de s choensten sonder waen De men iergen mochte vinden Nu wil ick myne tale eynden 6 8 7 5 � Do zegede vter pandragoen Dit ne mochte neman doen Dan got zeluen · vnde merli j n seide Nu gaet en wech vnde rlime t de heide Jck wil qui j ten rnyn geloff
326 6 8 8o
Jch hebbe gedaen daer rnen off Alzo l ange sal spreken sonder waen Alze desse werlt sal staen Do ri chte rnerli j n gene steyne Vnde dede dar to dinck ne geyne 6885 Dan z ine bedeckeden art Do genck he to den koninge wart Den he rnynde vnde deynde wal � Op eyne t i j t zo gevel Dat rner l i j n was wal zeker das Dat ern de koninch holt was 6 8 9o Vnde he ern wal gelouen zolde Van al dat he ern zeggen wolde Do gevel in eynen tij de Dat he ene riep an eyne z i j de 6895 Vnde zegede ick wil rny ondecken nv Van neuwen rade kegen iv Gij z ij t een ionck man vnde eyn neuwe Vnde al dit koninchrike i s uwe Vnde hebbet alzo vele in uwe hant Als enich koninch doet z i j n l ant 6 9 oo Hi j r ornbe zegge ick iv een dinck Gedenket iv i cht dat angij s genck Bij nachte allene ornb uwen doet Vnde ick lozede iv vt der noet 69o5 H i j r ornbe donket rny guet recht Dat gij rny geloÜet echt � Jck do gerne sprack de koninch Want ick ge loue dij alre dinch Dat du rny hetes wil ick doen Twaren here vter pandragoen 691o Oe vrorne is uwe zonder s cheren Dat zal iu harde luttel deren Dat i ck iv zal to voren brengen Vnde gij en rnoget in genen dingen
6893
eynen tijde ] dazw. gestrichen Anfang eines Buchstaben {p?)
327 So lichte gewynnen dat hemelrike He zegede i ck zal dat doen sekerli ke Al zoldet my werden to ongemake Merli j n sprack dat is eyne s ake De vromde schint ick zalt dij zeggen 6 9 2o En wult du dat neman to voren leggen Jck wi lle dat de eer vnde de vrome Alto male iv dar aff kome � De koninck sprach dat en i s geen man De dat van my geweten kan 6925 Merli j n sprack nv prouet hi j r in Dat my hi j r aff den groten z in De duuel geuet vnde anders niet Dat i ck weet al dat geschiet Mer god de alle dinck mach geuen 6 9 3o Heuet my gegeuen dar beneuen Dat ick weet dat gescheen sal Hij r bij bin i ck ontfonden al Den duuele vnde der hellen to Want i ck oren wil len nicht en do 6 9 35 Wete gij wannen mi j komet de macht De i ck hebbe vor geacht Jv to zeggene wat god gebiet Vnde als gij dat wetet en latet niet Gij en doen onses heren wille 6 9 4o Nu hoert mij vnde zwiget stille � God quam dor onsen wil len her Omb to verlesene den sonder He sprak to der tafelen dar he sat Mit s inen iongeren vnde at 6945 Mij heuet Verraden uwer een Alz dat waer was vnde wal s cheen De sculdege he genck henen saen Do onse here was verdaen An den cruce dor onsen wil le 6 9 5o Do dede ene aff eyn ridder s t i l l e D e onsen heren hadde leeff 69 1 5
32 8 He was gehangen als een deeff An den cruce dor onse zenden He verrees in korten stonden Vnde de ridder de ene aff dede 6955 Voer wonen in ene woeste stede Vnde zine mage vnde z ine lude Tote dat eme ene plage ges chiede Vnde van honger groet mysual 6 9 6o Do clageden ze dat den ridder al Do bat he gode dat he vertogede Dat z i j n volc dat leet gedogede Do geboet em onse here Dat he makede in der ere 6965 Der tafelen dar he to sat Eyne ander vnde zette dar op z i j n vat Vnde deckede dat myt eynen clede cleyne Al omb vnd ombe sonder alleyne An eyne z i j de de kegen em weer Dar zolde he kennen b i j de schaer 6 9 7o De behoerden to der goeder straten De gene de to der tafelen s aten Hadden oren wille dar mede Dar was altoes ene ydele s tede 6 9 75 Dar was de s tat betekent mede Dar iudaes em seluen vt dede Want he track em seluen achter Vnde verriet gode des hadde he laster � Echter zole gij weten hij r naer 6 9 8o Dat de apostele koren daer Eynen de der s tat werdich was Dat is van triere mathias Here dit zin tafelen twe De concorderen myn noch me 6985 Ouer eyn onder em beiden Alle de lude de er l i j ff leiden Mit josepes tafelen to elken male
329 Geuen em den namen vanden grale Gelouet gij my van des sen saken Gij doet de tafelen maken 6 9 9o Jn de ere der dreuo ldicheit Vnde ick geloue iv o ck gereit Dat iv grote ere dar aff zal komen Vnde dat zal iv to der z i elen vromen 6995 Ock sal in uwen tij den geschien Groet wonder dar gij to zolt zeen Vnde ick iv helpen wil her koninck Dat sal oek wesen een dinck Daer vele talen af f zal gaen Want grote gracie z a l ze ontfaen 7ooo De daer aff wal spreken konnen Vnde de den grael hebben gewonnen Vnde de den ock ho lden twaren Sin to den wes tenwert gevaren 7oo5 Alzo als dat onse here geboet Vnde een ander gesels cap groet De nicht en weten van den vate Gaen westwert de rechten s tate � Geloue gij des mij gij zolt doen maken 7o 1 o Dor desse dinck al ander saken Do gij dit g i j werdes vro Merli j n sprack den koninge so Vnde dat duchte den koninge goet Mij is leef dat men dit doet 7o 1 5 Jck wil al dat wi l onse here De koninck sprack to merline mere Jck legge den last al op dij Du ne moges t nicht geheten mi j Jck ne wille dat al gader doen 7o2o Dat sprack vter pandragoen Vnde liet em al gewerden das Des merli j n wal bli j de was � Fier wart merline dat herte binnen He sprak here helpet bekennen
3 30 7o25
[ 4 4 vb ]
Waer men best do desse dinck Dar iv dat best danket sprack de koninck Vnde dar du er gode mede best betalest Merlin sprack to caredol in walsch Dar zole gij to pinxsten hauen 7o3o Weset dar blide men sal iv lauen Vnde geÜet dar s chone gifften Jck ga vor de dat sal dichten Geüet mij tymberman vnde lude De dat doen dat ick gebiede Dat dede de koninck alto hant 7o35 Vnde ontboet in al z i j n lant Dat he to caredol zonder sage Hoff wolde holden in pinxste dage � Vnde merli j n visierde in de poert 7o4o Dat to der tafelrenden behoert Vnde de koninck quam dar corteleke Vor pinxsten in de eirste weke Vnde vragede merline wat he doet Wal sprak he dat is al gespoet Mit den mochte men ginder s couwen 7o4 5 Ritter kamen vnde vrouwen Do vragede vter pandragoen Wat lude zaltu daer s itten doen To derre tafelen · dat zolt g i j zeen Morgen sprack merli j n mittien 7o5o Dat g i j nicht en wenet gebieden Jck sal nemen in corten ti j den Vi j ff tich ridder zekerlike De besten van al le desen rike Alze se to der tafelen zin geseten 7o55 Se en zolen em nicht vermeten Weder to kierene to eren houe Dat zo len z i j n ridders van loue Als gij de ydele stede ziet Ne verget der tafelen niet 7o6o Dar des s e was gemaket naer
331
Aldus dede merli j n daer Als he hi j r zegede ouerlJt � Des andern dages koes he vt 7o6 5 Vi j fftich ridder alle bij namen Vnde bat em dat ze sitten quamen Tote gener tafelen vnde aten Se zegeden gerne vtermaten Merli j n de vele wij sheit konde 7o7o Genck al ombe de tafelronde De den koninch riep dar to mede Vnde wi j sede em de idele s tede He sach ze vnde manich ander man Mer neman en wi ste wat dar an 7o75 Gelach • al s ach he ze wal idel staen Dan mer l i j n al sonder waen � Dat werck hadde merli j n vo ldaen Den koninch hiet he eten gaen Jck en do des nicht zegede he lieue vrent 7o8o Eer dessen heren is vol dient Vnde do men hadde valdient den heren Do ginck de koninch eten myt eren Al de achte dage hilt he hoff Vnde gaff vele des hadde he loff 7o85 Beide heren vnde vrouwen Genoech des moge gij mi j getreuwen Do de heren dannen schieden
7o9o
7o9 5
Vragede de koninck den luden De to merli j ns tafelen zeten Wes dat ze em vormeten Here zegeden ze onser alre wi lle Dat is hi j r to bliuene stille Wi j en wi l len nicht henen schieden Wij en mogen to pinxsten gereden H i j r to s ine to tercie tide Vnde h i j r dan to wesene blide Wi j wi llen ontbieden onse masseniede
332 Vnde leuen hij r alze guede lude Js dit iv wil le sprack de koninck Ja spreken ze weerliker dinck 7 1 oo Ons wandert wat dat beduden mach Vnde onser en geen ne anderen sach Vnde elc den andern nv dus mynt Off he weer s i j ns selues kint Dat en do de doet wi j en schieden niet 71o5 Als de koninck dat gesiet Hiet he dat men em dede eer Als off he dat z e luen weer vnde meer � Bij merl i j ns s inne de vele konde 711o Was gemaket de tafelronde Vnde de hoff schiede al to male De koninck sprack des s e tale Merl i j n du dedes mij verstaen Waer bij geloue ick des sonder waen Dat dit gode doch bequeme sy 7115 Desse tafele wiste i ck doch bij dij Wat bedudet des s e idele stede Jck zolde gerne vragen mede We dat dar ynne s i tten sal Merli j n zegede ick zegget dij al 7 1 2o Jn dinen tij den en wirt ze niet Vervullet wat dat des geschiet He en is gewonnen noch geboren De to der stede is verkoren Vnde dat sal wesen geloße des my 7 1 25 Jn des koninges tij den na dij Vnde de vervul let desse stat He sal ock vervul len dat Dat to den grale idel i s bleßen 7 1 3o Vnde de den grale sin beneuen Ne z egen de stat vervullet ne Voert zo bid i ck ock mere dij Dat du holdes in dese poert
333
Dinen hoff nv hoert voert Dine getij de z altu hij r doen 71 35 Vnde alle dine hoge baroen Ere de tafele de hi j r s taet He zegede ick do dinen raet � Here sprak merli j n ick moet gaen Du ne ziest my nicht zonder waen 7 1 4o Jn l anger ti j t · war zaltu dan Antworde do de edele man Jck hebbe hi j r myne feeste genomen En zaltu hij r nicht weder komen He zegede ick en wil hi j r nicht ho�en 7145 Jck wil dat ze des ge louen De gene de dar zolen to zeen Wat s aken dat h i j r zal geschien Dat ick hi j r zelue nicht en bin 7 1 5o Aldus s cheide he do van em Vnde mer li j n geck dar blas i j s was Vnde zegede em de waerheit das Wo de tafele was geschieht Lange beide he zeget dat gedieht 7 1 55 Meer dan dre i aer als ick dat vernam Was dat eer merli j n weder quam � Vnde vele de merli j n walden niden Quemen do in corten tij den Tote caredole in den houe 7 1 6o Mit menegen van loue Vnde vrageden ombe de idele stat Wat beduden mochte dat Vnde waer ombe dat sete geen groet man De tafele weer vervullet dan 7 1 65 De koninck sprak merli j n my seide Dar aff wonder vnde vromedicheide Dat ze onvervul let bleue Alzo lange als ick leue 7151
geck ] genck Nasalstrich fehl t
334
Vnde de dar to zal z i j n gekoren Dat he noch nicht en is geboren Se zegeden dat ne weer niet Vnde he loge als een bose diet Gij z i j d zeluen alzo groet Alze ieman de na iv komen moet Vnde gij hebbet in uwen lande binnen Alzo guede lude wil gij dat bekennen Alze de to der tafelen eten He zegede ick en dar my des nicht vormeten Van al dat gij my zegget hi j r aff Nu en doge gij nicht een kaff 7 1 8o Gij ne prouet de idele st�de He zegede dat he des nicht en dede Jck vruchte merlijns ouelen moet Wij ne wi llen nicht dat gi j dat doet 7 1 8 5 � Gij zegget dat merl i j n al weet Wat talen dat van em geet Js dat waer zo weet he war Dat wij van em nv hebben tale Moyet em dat icht wo zo dat gaet 7 1 9o He komet want he ze nicht prouen laet Vnde ornbe zine logentlike tale Wil l e wij dat prouen wale Geuet ons orloff gij moget zeen Wat dar aff mach gescheen 7195 De koninck zegede mer dat ick vruchte Dat em merlijn toernen mochte Jck en dede zo gerne gene dinck Do zegeden ze weder her koninck Leßet merl i j n he en lat des nicht ges cheen 7 2oo Latet ons prouen gij moget zeen To pinxsten zegede he doet alzo Se dankeden em vnde weren vro � Jn groter hope weren ze das 7 1 7o
0
7171
ne ] über dem zwei ten Strich von setzt
n i -Punkt versehentlich ge
335 72o5
72 1 o
72 1 5
[
4 5 vb ]
7 2 20
7225
7 2 3o
7235
7 2 4o
Tote den dat pinxsten was Vnde rnerli j n de dat wal wis te ter kur Telde blasise de auentur Vnde wat ze nv zolden bestaen Dar ornbe en wolde he dar nich t gaen Ornbe dat ze prouen wo lden de s tede He sprak rny is lieuer rnede Dat ze prouen nv de quade Dan iernan goeders dar an rnysdade Querne ick dar oek dat rnen rny solde T i j en dat ick dat benernen wolde Se ne zolen gelouen niet Eer ze zeen wat dar geschiet H i j r ornbe wil ick dar nicht varen Aldus bleef dar rnerl i j n twaren Tote na pinxsten vi j f fteyn dage Vter pandragoen de gerne sage De prouen wolde de idele s tat Vnde de zegede ock den koninge dat Dat rner l i j n doet weer geslagen V an dorpers de ern quernen iegen Vnde dat de koninck h i l t vorwaer Ornb dat rnerl i j n nicht quarn daer Op den pinxsten dach was de koninck To karedoel vnde een iongel inck Ontboet dat he kernen zolde De de idel stat prouen wolde De koninck sprack al openbaer Vnde vragede welc de gene waer Do zegede een de s tont dar b i j Coninck rnen z a l ze proÜen m i t rni j Ornbe dat he wal rnyt den koninge mochte Vnde he was de dat eirst op brochte Vnde he was harde wal gebo�n De des ern dede aldus to vorn Mit ern hadde he bracht al daer Clerke de zegeden openbaer
336 Dat mer l i j n doet wesen zolde Omb dat he de s tat besitten wolde Oe hoff was groet ze gengen eten Oe ridder weren alle geseten 7245 He sprak ick kome tot iv nv Se zwegen alle dat zegge ick iv Vnde zegen wat he zolde doen Dar stont vter pandragoen Vnde vele z iner lude dar mede 7 2 5o Oe gene genck to der stede Vnde sat dat men zine deen Ene korte wile nicht en conde zeen Do s anck he neder in derre manier Als een loet in een vßer 7255 Noch cristen mens che dat zecht men my En was zo snel versenken n/ Oe lude de dat zegen ges cheen Worden versaget alle �t d� � Als se den man hadden verlern e 726o Quemen de andern vnde hadden des torn Vnde wolden z itten ock op de stat Mer de koninck verboet em dat Vnde hiet de ritter alle op s taen So en zolde men nicht bekennen saen Oe stede dar de man versanck Dat deden ze alle eer iet lanck Jn den hoff was rouwe vnde zeer Den koninge was dat herte vorzeert de meer Omb dat mer l i j n em dat zegede to voren Dat to der stat nemant en was geboren 727o Vnde heuet den edelen man becroent He hilt em zeluen vor gehoent Al hilt he dat vor gedroch H i j r mede ontsculdegede he ene doch 7 2 7 5 � Vnde merli j n quam op den vi j ffteynden dach Do des de koninck hoerde gewach Quam he kegen em gegaen
337 Do he ene s ach do zegede he saen Dat hem dulheit was geschiet Dat he zolde gedogen iet 7 2 8o Dat men prouede de idel stede He zegede ick bin gehoent dar mede Mer l i j n sprack dit is dicke ges chiet Men vint manigerhande diet De de lude wi llen be liegen 7285 Vnde em zeluen meest bedriegen Du machs t weten ock dar bij Dat ze zegeden dat dorpers my Vor wilt s logen to der doet De koninck zegede dat i s waerheit gr6t 729o � Do zegede mer l i j n koninck heer De stat ne prouet nernber meer Dar zolde o f f kamen groet onvrede De s tat vnde de tafele mede 7295 Segge ick dat noch beduden Sal • grote ere vele luden De in dessen koninchrike zin De koninck zegede lie&e mer li j n Jck hebbe wonder groet twaren Waer desse man z i j gevaren 7 3oo Here zegede he dat en z altu nicht vragen Want dat en mach dij nicht voert dragen Al wistes du dat wal koninck heer Mer omb to done al eer Den genen de to der tafelen horen 7 3o 5 Vnde ick zegget iv to voren Al dine feeste nv meer voert Saltu holden in dese poert Dor de tafele de hi j r i s D e s z i j t zeker vnde gewis 731o Dat ze is werdich groter eer Nu do voert dat ick dij leer Jck moet hene myner s traten Jck zal dij denen gerne vtermaten
338 7 3 1 5 � Mer l i j n genck en wech n a desen z aken Vnde hiet den koninck dar huse maken Vnde zine feeste drewerff in dat iaer Holden to cardole binnen daer Do zegede vter pandragoen 7 32o He zolde z inen wi l len doen
Wo de koninch vter pandragoen . . [ XXI I I ] Des hertagen wij ff mynde van tintanie l · Vnde den koninch artur dar an wan . . En lange t i j t dar na geschiede Dat de koninck sal zine hoge lude Ontboet dar to z inen houe Vnde ze deden dat alle myt loue 7325 Vnde elc brachte dar zine vrouwe Sine kamerere vnde z ine ioncfrouwe Sine dochter vnde zine nichten mede Vnde z ine mage dar to der stede Dor z i j n ere vnde dor den hegen dach Dar z ine feeste op gelach 7 3 3o Jn kerstes dage ze alle quarnen Sine hoge lude alle b i j narnen Dar quernen vele scone wibe Vnde ritter van firen libe Jn dat wals ch zo en is neman genornet 7 3 35 Sonder dar de rnere aff kernet Der nornet he een deel � Dar was de hertzoge van tintanieel Vnde z i j n wi j ff de s chone ygerne De vter pandragoen z ach gerne 7 34o Se was de s choenste de dar was Wal behagede den koninge das Nochtan legede he er des nicht to voren Dat he ze dus hadde verkoren Sonder dat he rneer z ach op er 7345
E
339 Des zo wart de vrouwe gewar Dat he ze gerne do an s ach Se schuwede ene weder al dat ze mach Vnde quam vor den koninck node Want ze was s impel vnde blode 7 3 5o Vnde scone vnde eren manne getruwe Oe koninck begauede manige vrouwe Als he s ach dat ze des gewar Was worden · nochtan zende he er Al dat he wiste dat er bequam 7355 He wiste wal vnde vernam Dat ander vrouwen badden genomen Vnde ze en mochte des nicht aff komen Se moste nemen dat men er gaff Vnde ze merkede wal dar aff 7 36 o Dat de koninck al openbaer Oe vrouwen begaÜede al dorch er Anders en zegede he nicht dar off Dorch er hilt de koninck ho ff 7365 Noch to was he zonder wi j ff Ygernen mynnede he vor z i j n l i j ff Want he in ommacht vel dorch er Als he dachte wan ze en wech var Vnde als de hoff zolde s chieden 7 37o Bat he heren vnde vrouwen bieden Dat ze to paeschen zolden hoÜen Aldus mosten ze dat beloÜen � Alze de hertage van tintanieel Voer en wech geleide he ene een deel 7375 Vnde zegede vart gesond vnde b l ide Ygerne leide he ouer ene z ide Vnde zegede vrouwe wetet dat wal nv Dat gij myn herte voret myt iv So voer off ze des nicht en verstode 7 38o Dat he ze mynde dorch er goede Mit den zegede he vart gesont Vnde keerde weder in korter s tont
3 40
7385
739o
7395
De vrouwe voer myt oren ma� De koninck voer to karedel dan Den heren van der tauelronden Dede he grote ere to den standen Dar na voer he in z i j n l ant To richtene dar he des to done vant War zo he voer em brande de mynne Van der s conen hertoginne So lange dat was paes chen bij To des koninges houe quemen ze Beide heren vnde vrouwen Vro mochte men den koninck s couwen Do de hertage quam vnde ygerne Vele gaff he do vnde gerne Heren vrouwen wil gij dat weten De koninck genck z i tten vnde eten
Den hertagen nam he b i j z ine ziden Vnde ygernen to den tiden Gaff he manege gi ffte rike Vnde toende er zolke like Dat ze dat ontseggen nicht en mochte Vnde dat ze er wal des bedachte Dat ze de koninck mynde vorwaer 74o5 Des was ze in groter vaer Men mochtet wal merken in oren ogen Dat stont zo ze moste dat gedogen � Do de feeste was gedaen Wolde elc to s inen lande saen 741o Vnde nemen orloff an oren heer De koninck bat em allen zeer Dat ze quemen al s he ze ontbode Se zegeden here dat l ate wij node Alze dat vol c was gescheden 74 1 5 De koninck moste z i j n l i j ff leden Mit pinen dor de hertoginne Eyn iaer was he wal dar ynne Do ontdeckede he dat zinen vrenden twe 7 4oo
341 742o
Dat em van mynnen were we Se zegeden wat mochte wij iv raden Do zegede he mochtet my gestaden Dat ick in er geselscap weer Se zegeden voere gi j nv al daer her 7425 Vnde legen binnen oren l ande De lude zolden iv des spreken s cande Als ze de waerheit- wisten van desen He zegede wat rade sal mi j ns dan wesen Wi j zolen iv dat beste zeggen 7 4 3o Gij zolt enen anderen hof doen leggen To karedole vnde men ontbiede Dar to komene alle de lude Vnde dat se em alzo bespreken Dar to liggene twe weken Vnde elc brenge zine vrouwe 7435 Dus moge gi j beteren uwen rouwe Vnde spreken ygernen iv to&erlaet Dit dochte den koninge een goet raet � Dus hiet vter pandragoen 744o Dat men ontbode de baroen To houe to komene we dat mochte Vnde elc zine vrouwe dar brochte Se quemen tot den hoÜe s chone Vnde de koninck de droech krone 7445 Vnde he gaff dar scone gifften Ritteren vrouwen vnde nichten Dar em dat goet dochte ten t i j de Oe koninck de was harde b l i j de Do zochte he raet vnde vro&de 7 4 5o An eynen den he best betrowde Vnde dar he ene an sochte was vl f i j n D e koninck sprak wo s a l d i t z i j n Dat my ygerne dus doet l us ten Jch en kan ges l apen noch rusten 7455 Noch gegaen noch sitten noch rij den Jck wene steruen tot allen tij den
342 Als i ck se myt ogen nicht e n s couwe Vnde als i ck ze zee vliet my al rouwe Dat en z i j dat men my raet mach geuen Jck e n mach aldus nicht l ange leuen 746o � Gij z i j d kranck sprak vlfi j n van l iue Dat iv de mynne van enen wiue Aldus zere nv leget an Jck bin myt iv eyn arm man 7465 Nochtan mende i ch van myner mynnen Standet my aldus wal raet gewynnen We hoerde ye zeggen dat wi j ff mochte Er verweren dar men ze versachte Vnde men er mochte cl agen Spreken • eyschen · vnde vragen 7 4 7o Vnde ere doen al oren gesellen Van zulken wiue hoerde ick ne tel len Oe des mochte ontgaen in alre ti j t Vnde gij here vnde koninck z i j t Gij s teruet ombe eyner vrouwen mynne 7475 Dat komet iv a l van cranken synne � He sprak du z egges de waerhei t al Vnde off du wetes wat dar to sal Ganck in de kamer vnde giff miede Al der vrouwen masniede 7 4 8o Elkerl i j ck dat he begert Vnde dan spreket to em wert Van my off dat mach z i j n Laet my gewerden sprak vlfi j n Jck s a l dar myne macht t o doen 7485 Nv heuet vter pandragoen Mit vlfine genomen raet Nu prouet wal woet my staet Mynne to zoken weder oren wi l le 7 4 9o Vlf i j n zegede l ude noch stille Want gij z i j t des hertagen vrent Vnde in geselscap em gedient Vnde getroestet iv zeluen wal
343
De koninck zegede ick do dat al 7 4 9 5 � Dit was to pri j sene goet raet Bij vlfijns rade zo bestaet Oe koninck to wesene al vro Achte dage hilt he em also Dat he vnde de hertoge nicht en s chieden He gaff em vele scoenre myeden 7 5oo So dede he sinen rittern mede Altoes pijnde he em dat he dede Waer zo he mochte zinen wi lle Beide vro lude vnde stille 7 5o 5 Vnde vlfi j n clagede er des koninges noet Manige schoenheide he er boet Dat ze som wij se nicht en nam Eens vlfijn to er quam Oe vrouwe track ene an eyne z i j de 751o Vnde zegede vlfijn zech wat n i j de Wilt& nv versonen dar mede Dat du my biedes des se s choenhede Vrouwe sprak he dor iv doget Vnde omb iv schone ioghet 751 5 So biede ik iv desse s coenheit nv Want al dit lant staet an iv Guet vnde lude l vnde al dat des is Waer bij zegede ze geloue ik nv des Want gij draget des koninges le&en 7 52o Den al dit koninckrike i s ble&en Na den dat gij z i j n l i j f f beholt So staet dat al in uwer gewo l t Wat zechstu zegede ze van wes dobe Vrouwe van vter pandragoene 7 525 Se zegende er vnde sprak myt s taden Connen koninge dus verraden He vart off he mynen heer Vnde my gerne dede al eer Jck bidde dat du des nember en zegges 7 5 3o Noch my ock to voren en legges
344 J k zolde dat clagen mynen man Vnde du zoldes dar ornbe s teruen dan Mer zwi j ch ne zech des nernber meer Vlfi j n sprak dat weer myn eer 7535 Word ik dor mynen heren vorslagen Nl en sette er wij f f dar kegen Dat ze eynen koninck vorsegede De zulke mynne an er legede Jck wene gij holt dar mede iv spot 7 5 4o Hebbet des genade doch dorch got Juwes selues vnde uwer eren Gij ne willet dat ton besten keren Dar leget iv s chade an Noch gij noch iv goede man 7545 En moget kegen em nicht gestaen De vrouwe begonde wenen s aen Vnde zegede nv zwiget al s ti l le He ne ziet meer na s inen wil le � Pij nlike ze vorschieden zin De scone ygerne vnde v l f i j n 7 55o Vnde v lf i j n zegede dat den koninge voert Wat ze hadde geantword He sprak ze doet als eyn guet wijff Dar ornbe en makes geen b l i j f f 7555 So s aen en zecht geen goet wi j ff ia Op den eirsten dach dar na Sat de koninck vnde at Vnde de hertzoge bij em sat Eyn guldi j n kop s tont vor em 7 5 6o Vlf i j n sprak . koninck nv nym Dessen cop vnde zende ene ygerne Se zal ene ontfangen harde gerne Vnde zegget den hertoge oren man Dat he dat er ontbiede dan 7565 Vnde ze ene dor dinen wi l le ontfa Vnde ze dar vt drinke dar na � De koninck zegede ton hertzogen
345 Sende ygernen de zid in hegen Des sen nap vnde ontbiet er stille Dat ze dar vt drinke dor mynen wille 757o Vnde ze ene holde ick gans er wel De hertzoge antworde sonder fel Here danck hebbet want ygerne Sal ene van iv ontfangen gerne De hertzoge van tintaniel 7575 Riep enen ritter de hiet bretel De was van s inen nouwesten rade Nemet des sen Cop g i j hebbet de s tade Vnde gaet dar ygerne zit Vnde zegget de koninck zent er dit 7 5 8o Vnde dat ze drinke dessen dranck Dorch em vnde ze em des wete danck Bretel dede gerne dat He ginck al dar de vrouwe s at Mit anderen vrouwen to oren male 7585 He knielde vnde sprak desse tale De koninck zent iv des sen cop Vnde mi j n here wil sonder s cop Dat gi j dar vt drinket h e e n i s nicht quaet Vnde dat gij ene dor s inen wil le ontfaet 759o � Ygerne hadde des schame groet Vnde ze wart onder den ogen roet Mer ombe dat de hertzoge hiet So ne dorste ze ene ontseggen niet Vnde dranck darvt vnde zette ene neder 7595 Vnde z egede dat men ene droge weder Bretel zegede de koninck bat Vnde myn here wil o�k dat Dat gij ene holt he geuet ene iv gerne Do pij nsede wal de s cone ygerne 7 6oo Vnde wiste wal ze moste ene ontfaen Bretel kierde to den koninge saen Vnde dankede em van der vrouwen
346 Dat ze doch nicht e n sprak entrouwen 7 6o 5 � Quale · versuchten · vnde zeer Verloes de koninck vorwert meer Do men em dankede van der vrouwen Vlfi j n ginck merken wat rouwen Ygerne dar hadde dar ze s at 76 1 o Jn der kamer dar ze sat vnde at He vant ze denkende vnde gram Do ze vlfine dar vornam Riep ze ene want de tafele was en wech Vlf i j n b i j wat rade nv zech 76 1 5 Dede men my dessen cop ontfaen Mer wetet nv wal sonder waen Dat z i j n gewin c leyne sal z i j n Jck d o dat noch e e r morg i j n O e laster wirt mynen heren geclaget 7 6 2o Den g i j twe to my wart iaget � He sprak g i j ne z i j d z o ries Want clagede een vrouwe dies Er man so lde er mystrauwen de meer Swiget dat i s bet iv eer 7625 Ondanck hebbe he de em des hoeden sal Dus zo s chiede de tale al Mit den hadde de koninck gegeten Vnde zegede ton hertzogen gij zolt weten Wij gaen ton vrouwen vnde to ygerne 7 6 30 Oe hertzoge zegede here gerne � Dus zin ze in der kamer gegaen Ygerne heuet wal vorstaen Dat vter pandragoen aldaer Dor ny�an en quam dan dorch er 7635 Tot der nacht he�et z iet geherd Do gingen ze to der herbergen wert Vnde to eirst dat ze to der herbergen quam Do wart ze vtermaten gram Vnde als de hertzoge er i s na komen 764o Heuet he ze harde serich vernomen
347 Al s h e dat sach wart he i n vare Vnde vragede wat er were Mynnentlike narn he ze in z i j n arme Se zegede weer ick doet i ch arme Ern wonderdes vnde zegede we 7645 Jck en heles iv nicht zegede ze My rnynt rnyn here de koninck Vnde ick rnynne iv zo vor alle dinck Vnde alle dit hoff dat g i j h i j r z iet 7 6 5o Js dor rny vnde dor anders niet Ornb dat gij rny hijr zolt doen kornen Dit heb ick ander werff vernornen Dar to biede t he rny groet goet Tote nv heb ick rny gehoet 7655 Sinen Cop narn i ck ouer 1Jt Vnde gij hiet dar rny drinken �t H i j r ornbe wil ick den doet ontfaen Kegen ern mach ick nicht gestaen Noch kegen vlf i j n zinen raet Nu weet ick wal dat h i j r off quaet Cornen zal ornb dat gij dat weten Een stri j t zal dar aff kornen rneden H i j r ornbe voert rny to tintaniel Bliue ick hi j r dat is rnyn geen hel 7 6 6 5 � Recht do dit de vrouwe c lagede Den hertzogen dat zere wanhagede Vnde wart gram ornb dat quaet Vnde ontboet z ine ri tters ornbe raet Se quernen ze en weren nicht verre 7 6 7o Se merkeden wal dat he was erre He zegede laet ons henen ti j den Dat ny�an wete dat wij en wech r i j den Eer i ck dat iv zegge en vraget rny niet Se zegeden neen wi j wat des ges chiet
7649
hijr ]
dient als Schaft des
r,
Korrektur?
348 7675
He zegede vare wij onser verde Sonder wapene vnde perde Al l ate wi j h i j r onse harnasch Dat zal ons morgen volgen rasch Jck en wi l nicht dat de koninck weet 7 6 8o Men dede z i nen wil le gereet De hertzoge dede ern lenen ross iden Dar he vnde de vrouwe op zolden ri j den � Dus s chieden ze henen alte hant Vnde voren in ores zelues lant Des morgens begonde de stat verroren 7685 Van den l uden de rnyt ern voren Vnde den koninge quarn de rnere Dat de hertzoge henen were Vter pandragoen hadde rouwe 7 6 9o Dat aldus enwech was de vrouwe S ine barone riep he to handen Vnde becl agede ern der schanden De ern de hertzoge hadde gedaen Ern hadde des wonder zonder waen Dat ern de dulhei t was geschiet 7695 He ne mochte lichte gebeteren niet Dat zegeden den dat onkondich was Oe koninck zegede wat donket iv das Wo he zal beteren do zegeden ze al 77oo Dat iv dar an best donken zal Dat wille wi j gerne rnyt iv doen Do sprack vter pandragoen Gij segen wat eren i ck ern dede Meer dan iernan in der stede 7 7o5 Dat dede gij vnde al by sonder Des heuet ons de rnere wonder Wo ern dit is ges chiet De koninck sprack · gi j heren ziet Jck ontbiede ern ist iv raet 771o Dat he betere desse rnysdaet De he rnysdaen heuet kegen rny
349 Vnde he weder kome recht als he Hene voer nv z iner strate Se zegeden dat en is geen ornrnate Sulke bodescap als g i j hi j r hoert 77 1 5 So ontboet de koninck voert Bij twen ri tteren den hertzogen Se voren dal vnde berge bogen Eer ze to tintaniel quemen Dar ze den hertzogen vornemen 7 7 2o Se zegeden em dat men em biet Al ze de hertzoge dat gesiet Dat he moet keren als he vor dane Pynsede he in z inen wane 7725 Dat z i j n wi j ff moste weder keren Do antworde he den heren Jck en kome nernbermeer in s inen hof f D e koninck dede my zulken onloff Jck en mach em nernbermeer geloßen Mit em ne wil i ck nernber houen 7 7 3o Dit antworde de hertzoge ten stonden Vnde gode neme i ck des in orkanden He dede my zulke z ake bekennen Dat i ck ene nernber mach mynnen 7 7 3 5 � Aldus s chieden de boden van dan Want ze e n vonden dar anders nicht an De hertzoge ontboet van staden to s tade Sine lude al to rade Vnde zegede wo he van Caredol s chiet 7 7 4o Vnde dat de koninck anders niet En zochte dan dat he ygerne To z inen wi l len hadde gerne Des wanderde den luden sere Off god wil dat en wirt nernbermere 7745 Antworden ern de heren dan De dit wil doen sinen ma� Mit rechte so geschiet em quaet De hertzoge zegede na den dat s taet
350
So bidde ick iv g i j z i j d myne manne Dat gij my s taet in s taden danne Off my de koninck wi l orlogen Se zegeden wi j zolen gedogen Mit iv gewin vnde ver loes Dus was de raet z i j d z eker des 7 7 5 5 � Hij r na quemen de boden gerede Tote Caredol binnen der stede Dar ze vter pandragoene Vonden vnde z ine barone Do zegeden ze des hertzogen antworde Do zegede manich de dat hoerde 7 7 6o Dat em des wanderde in s inen moet Se hi lden den hertzogen zo vroet Do bat de koninck s inen mannen Dat ze de herevarde zolden bannen Vnde helpen z inen laster wreken 7765 Se zegeden wij en konnens ontbreken Mer wi j bidden iv ofrer 1Jt Dat gi j iv to eir s t s ine manscap wt Vnde gi j ene in veirtich dagen ontbiet De koninck sprak ick en l ate des niet 777o � Vnde vter pandragoen ontboet Mit haes ten vtermaten groet Den hertzogen binnen viertich dagen Bij em de z ine bodescap dragen Eer he ene ontkeert vnde verschiet 7775 Als de hertzoge dat vorsiet He zegede ick sal na myner macht My weren dach vnde nacht De hertzoge ontboet z ine man 7 78o Vnde zegede em al de woert voert an Wo ene de koninck hadde verladen Vnde bat dat ze em staen in s taden Se zegeden geerne do nam he raet Nu merket zegede he wo et my s taet 7785 Mer twe Castele zo heb i ck 7 7 50
351 De men holden moge een stick Ne man tware gene twe En wint de koninck nemberme Jck l ate myn wi j ff to tintaniele Vnde t i j n ritter op den Castele Want men mach ze nicht gewinnen De in der stede wonen binnen Holden dat wal kegen al onvrede Dus vis iert he dat vnde dede mede 7795
To eyner andern horch vor de hertzoge He sach wal dat em nicht en doge Te holden z i j n ander lant De boden quemen dar to hant Den koninge dat ze zegeden holde 7 8oo Dat em de hertzoge weren wo lde Hij r ombe wart de koninck erre Vnde ontboet na vnde verre Dat ze quemen alto hant To em in des hertzogen l ant 7 8o5 Jn enen mersch op een rißiere Dar quam manich ritter fire De koninck clagede al den lande De ouerdaet vnde de s chande De em de hertzoge dede ten ti j de 781o Vnde wo dat he z inen hoff ontvr i j de Se zegeden dat is recht dat hees ontgel t D o reden se henen myt gewel t Vnde vter pandragoen he vant Castele dorpe steden vnde l ant 781 5 Dat vant he al idelre hant Do hoerde he zeggen in dat lant Dat de hertzoge lege op enen Caste le Vnde de vrouwe to tintanie l e � D e koninck vragede d o omb raet 7 82o Welke horch he bes t bestaet De heren zegeden zonder z age Dat he den hertzogen be lage
352 Wonne h e den heren h e hadde a l dat lant De koninck lo&ede dat al te hant 7825
Vnde he dede kreyeren hoge Dat men belege den hertoge � Do ze vor der borch l agen Begonde de koninck zere clagen Vlf i j n s inen groten rouwe Den he dogede ornbe de vrouwe 7 8 3o Vlfi j n sprack men moet zwi j gen Van des men nicht mach kri j gen Gij moten pinen ornbe den hertzoge Dat men em gewinnen moge Do sprack vlfi j n vor den luden 7835 De gene de iv dit rieden De rieden iv dat alre beste Lege gi j vor der vrouwen veste So weer iv dinck openbaer Aldus zo bleeff de koninck dar 7 84o Manich man was dar nv fel Vnde de hertzoge werde em wel � Vter pandragoen de lach Vor der borch manigen dach Dat he ze gewinnen nicht en konde 7845 He droech in den herten zware wonde Gij weten wal wo he dat mende So dat he eynwerff weende Dar he genck in z i j n pa&l&n 7 8 5o Vnde z i j n vol ck sach em dit doen Vnde lieten ene do dar al leyne Do vlfi j n wis te van den weyne Quam he to em vnde sach al toe Vnde zegede wat is dit nv · als hoe 7855 So moge g i j dus wenen · vnde wete gij a l Sprak d e koninck mi j n ongeval Ornbe ygernen doge i ck de noet Dat i ck wene bliuen doet
35 3
Want dat drinken vnde dat eten 7 86o Vnde alre blitscap heb ick vorgeten Dus moet omber mi j n s teruen wesen Jck en mach des nicht gewesen � Vlfi j n sprack des hebbet ondanck Dat gij van herten z i j t dus kranck 7865 Dat gij dus iv leuen gel aet Jck sal iv geuen goeden raet Oe koninck zegede wat is dat Vlf i j n zegede ontbiet merli j n ter s tat He geuet iv raet l ude vnde stille Nu doe t a l gader s inen wil l e 7 8 7o Jck dede dor em al dat i c k mochte Merli j n weet al gader mi j n gedochte Vlfi j n zegede heuet he des de s tade He sal komen to uwen rade 7 8 7 5 � Aldus troeste vlf i j n z inen here Vnde bat dat he em voert mere Mit s inen l uden makede vroe He sal des al gader vorgeten alzo Oe koninck sprack dat do ick gerne Mer mi j n herte heuet ygerne 7 8 8o Doch getroeste he em eyn deil Vnde genck vechten op den Casteil Mer he en mochte des gewinnen niet Schire dar na zo i s dat ges chiet 7885 Dat vlf i j n omb dat her reet Vnde siet waer eyn olt man s teet He en kende des nicht · de man zegede Dor dinen Willen ick ontbeide Vlf i j n sprack ick gere dij 7 89o Vten her schieden do ze Vlfi j n reet vnde de man genck Vnde vlf i j n sprack des s e dinck We bistu zegede he myt der tale 7862
gewesen ] Schreibfehler für genesen ?
354 Eyn olt man bin i ck ze g i j wale Do i ck was ionck hiet men my vroet Men zeget vele vnde o ck doet Dat ick nicht vertellen mach Noch ock doen moge gewach Des en is leden ock nicht lanck 79oo Dat ick to tintaniel zat vnde dranck Vnde s at kegen eynen man in sprake De my zegede vromde z ake Dat de koninck myt der hertzogynnen Vnde he dar by dit l ant wi l winnen Ombe dat ze de hertzoge ontfoerde 7 9o5 Mer wolde de koninck sonder boerde Gueden loen my geÜen dan Jck zolde em wi j sen zolken man De em doet spreken z i j n touerlaet Vnde geuen em to z i ner mynne raet 791o � Vlf i j n hadde des groet wonder D o h e em d i t zegede bysonder Vnde zegede wete gij zulken man De den koninge geraden kan 79 1 5 Ja i ck sprack he de o lde Mer i ck bin de weten wolde Wat em de koninck wolde zinden Vlf i j n sprak waer mach i ch di j vinden Als i ck gesproken hebbe mynen heer 792o Morgen als i ck weder keer Gij vint my tuschen hi j r vnde den her Off mynen bode heb gi j des ger Vlf i j n he beual ene gode Vnde segede he zolde wesen bode 7925 Des em z i j n here kan verbli j den He quam ten koninge in korten t i j den Vnde zo he alre eirst mochte 7895
79o6
wolde de ] dazw. gestri chen my
7915
he de ] dazw. gestrichen
do do
355 Mit der mere d e h e brachte B i j uwer truwen sprak de koninck Vnde l achgede omb desse dinck 7 9 3o Kende gij ene iet deet iv zegede Vlf i j n sprak na myner waerheide He was olt vnde kranck zere De koninck sprak wetestu wanneer Dat he weder dar zal z i j n 7935 Vlf i j n zegede here morgi j n H e zegede dat gij my zeggen zolden Wat gij den genen geuen wolden De iv geriede to uwen dingen De koninck zegede gij zolt my bringen 794o Dar he uwer zal ontbieden Gerne here sprak he ten ti j den � De koninck sprack off i ck dar nicht en bin S inen wille zo biedet em Dus bleff dat to den morgen ti j de 7945 Vnde de koninck he was bli j de Mer dan he was to voren Des morgens ginck he mys s e horen Vnde do em dat ti j t duchte z i j n Reet he en wech · vnde vlfi j n 7 9 5o A l bij den her dar vlf i j n wolde Al dar he ene vinden zolde Segen ze eynen Cropel ten t i j den Dar ze bi j em zolden r i j den Mochten ze ene kume geseen 7955 Vnde de Cropel riep myt dien Her koninck dat god alle smerte Driuen mote iv vt den herte De g i j nicht en kennen vergeten Ge�et mi j des ick iv danck mach weten 796o De koninck sprak do vnde lachgede doch Vlf i j n du zoldes gerne genoech Dor my doen vnde dor mi j n goet Dat du moges genesen mynen moet
356 7965
797o
7975
7 9 8o
Vlf i j n zegede i ck en zegge iv niet So gerne dat iv wil le geschiet Jck zoldes rneer doen dor iv Dan dor i ernan de leuet nv Hore den Cropel sprack de koninck De rny verrnaent der l euester dinck De nv in deser werlt z i j N u ganck henen vnde z i tte ern bij Sech dat du ern gegeuen z i j s t Vnde dat h e z i j to voren wi j s Dat in der werlt en i s hafre Noch zake de ik ern noder geue Dan iv weert dat ik dat dorste laten Vlfij n de reet zine straten Sonder tale vnde zender woert Vnde gaff ern den Cropele voert Vnde genck ern zitten harde naer Do ene de Cropel zach daer Do vragede he wat he wolde Vlfij n sprack de koninck mi lde
Heuet rny gegeuen iv De cropel sprak he kent rny nv Vnde weet bet we ik bin dan gij Nu hoert wes bode i ck s i j � Cornen bin ik als dat got wolde 7 9 9o Vnde heuet rny gesent de olde De gisteren sprak tote d i j Jck weet wal dat he zegede rny Mer zech den koninge ik hebbe verstaen Dat ern zolde ane gaen 7995 Ornb to hebben dat he begert Vnde des he saen wirt gewert Ern sal bet z i j n in korten dagen Vlf i j n sprak dorste ik di j vragen We du bis t · he sprak vrages uwen heer 8ooo He zalt iv zeggen rnyn noch rneer 7985
7968
leuet ] zwei tes e über der Zeile nachgetragen
357 Vlf i j n voer na al dat he mach Als ene de koninck komen s ach Leyde he ene buten vnde vragede Wat he so zere j agede Vnde wat i s dij geseget nv Here de Cropel ontbiedet iv Dat g i j ene hadden bekent schi j r Vnde g i j my zegget z ine manier Jck en mach des anders nicht weten a l 8o 1 o D e koninck zegede ik weet wal Vnde zegede kennestu i cht den man Den du gistern sprekest an Dat is de Cropel de dar s at Vlfij n zegede wo mochte z i j n dat 8o1 5 Mach een verkeren zine gel i j ke Ja sprack de koninck r i j ke Dat is mer l i j n de em tot ons doet He toent em als em dat donket goet � Dus lieten ze de tale staen Vnde voren tot den her s aen 8o2o Vnde mer li j n quam al openbaer Jn des koninges her · men wart des en w�r Men vragede em off he bodescap brachte Off wat doene he dar zechte Dar na en heuet he nicht gehoert 8o25 He haeste em vnde genck voert De koninck zegede men sal zeen s ch i j r Dat merl i j n s a l komen al hij r Dat wirt sprak vlfi j n geopenbaert Of g i j eneger dinck z i j d weert 8o3o Nu doet a l dat merli j n wille Beide lude vnde stille Jv ne mach helpen to uwer mynnen Ny�an zo wal wil gij dat kennen Do zegede vter pandragoen 8o35 8o2o
tot den her saen ] nach tot em gestrichen; den her nach getragen am Zeilenende
358 Jck wille a l z inen willen doen � Dus voren ze sprekende ten standen To der steden dar ze merline vonden To eirst dat ene de koninck s ach 8o4o So riep he ene al dat he mach Vnde zegede wal mote gij z i j n komen Vnde heuet ene in z inen arm genomen Wat sal ick clagen zegede de koninck Alzo wal wete gij myne dinck Als ick seluen van ygerne 8o4 5 Ny8 en sach i ck man zo gerne Vnde bidde iv dor den rij ken gode Dat gij my helpen vt der node Dar ik ombe l i j de dit vordriet Mer l i j n zegede i ck en zegge iv niet 8o5o Vlfi j n iv raet en z i j dar mede Men riep vlfine dar ter s tede Do sprak to merline vlfi j n Dat gij d e olde zolt hebben ges i j n 8o55 Den ik gi s tern sprak ter stat Vnde de cropel de dar zat Merli j n zegede dat i s waer To eirst dat he iv sende dar So wiste ik wal dat he my kende 8o6o Vl fij n zegede nv maket een ende Vnde spreket omb iv saken Gij en moget geen lanck beiden maken Dar wij nv hij r z in al leyne De koninck zegede groet noch cleyne 8o65 En weet ik wat ik bidden mochte Merli j n weet al mi j n gedachte He wiste wal loge i ck em een woert Vnde ik bidde em nv voert Dat he my helpe ombe ygerne Jck do al de zaken gerne 8o7o Oe to doene noch z i j n gebleuen Merli j n sprak wil gij my geuen
359
[ So vb ]
Dat ik iv bidde ik dede s aen Dat gij bij er zolt s lapen gaen Al naket vnde meer dat genoech 8o75 Vlfi j n hoerdet vnde he lagede doch Vnde zegede laet zeen wat herte heb g i j D e koninck zegede gi j ne moget my Nicht gebieden gro� vnde smal 8o8o Jck en salt gerne iv ge&en al Merli j n zegede doet my des zeker genoech Jck do sprak he al iv gevoech � Merl i j n zegede zo zwert my dan Vnde vlfi j n iv getruwe man 8o85 Dat i ck sal hebben dat ik beger Alze gij geweset hebbet myt er Oe koninck zegede gerne i ck do Merl i j n vragede vlfine dar to Off he dat myt em zweren wolde 8o9o Ja ik zegede he harde holde � Echt sprak merl i j n vnde he lachgede doch Weert gezworen dat weer genoech Wo de zake zolden wesen Oe koninck dede brengen na desen Dat meeste heilichdem dat men vant 8o95 Vnde de koninck zwoer to hant Dat he dat zolde holden waer Dar na zwoer vlfi j n dar naer Alze merli j n hadde de ede ontfaen Segede de koninck haestet iv s aen 8 1 oo Doet mynen wille myt der vart Als eynen de dat zere begert Merli j n zegede zeet dat g i j iv doet Jv wal to gerake de vrouwe is vroet Vnde getruwe harde zeer 8 1 o5 Kegen gode vnde eren heer � Nu moge gij mynen z in verstab Jck sal iv maken alzo gedaen Alze de hertoge is in korter ti j t
360 81 1o
81 1 5
8 1 2o
81 25
8 1 3o
8 1 4o
8145
Dat men sal menen dat heet z i j d D e hertage heuet ritter twe De em zin heymelick vnde nemmee De ene is bretel · de ander j ordaen Alze bretel sal ick z i j n gedaen Vnde vlf i j n zal z i j n gel i j ck j ordaen Noch myn noch meer in z i j n gedaen Dus zole wi j varen alzo een deel Alle drie tot tintanie l Jck z al ons wal dar in geleiden Mer wij moten vro en wech s cheiden Dar zal z i j n mere van vromden doene Beset iv ritter vnde iv barone Verbiedet dat men nicht en s tr i j d E e r gij weder komen z i j t Vnde zegget ny�an waer g i j gaet De koninck zegede ick do uwen raet Seet dat gereet zin onse zaken Merli j n zegede ik z al iv maken De gedane maket iv ter s traten De koninck haes tede em vtermaten Ombe to done dat merli j n hiet Alzet gedaen was lette he niet He ne quam to merl i j n s aen Vnde zegede ik hebbet al gedaen Denket ombe mi j n doen · merli j n segede Vare wi j nv op gene heide Do voren ze en wech • vnde reden eyn deel Tot dat ze quemen to tintanie l Do sprak mer l i j n t o den koninge Bliuet ik ga omb uwe dinge To eirst dat he ze hadde vorseheden Do s chiet mer l i j n van em beden Vnde beiagede zine dinck Vnde quam weder tot den koninck Eyn Crudeli j n hadde he gelesen Wriuet iv hande sprak he myt desen
36 1 Vnde iv vote . vnde iv ansi chte Dat dede he · vnde a l zo lichte Hadde he des hertogen gedane Dat ny�an twiuelen mochte dar ane 8 1 5o � Do gaf he vlfine · j ordaens gel i j ke Vnde leyde ene ten koninge Cortelike He zegende em do he ene s ach 0 got zegede he dat men mach Aldus verwandelen eynen man 81 55 De koninck zegede kennes du my dan Ja ik vor den hertzoge J ck en weet wo dit wesen moge Sprak de koninck · du bist j ordaen 8 1 6o Vnde merli j n makede em zeluen saen Noch myn noch meer dan bretel Do voren ze to tintaniel � Fause couerturen drie Hadden ze dat zecht men mij e 81 65 Spade quemen s e to tintaniel Mer l i j n de wal scheen bretel Riep to der poerten laet ons in Se gingen voert meer noch myn Duchte em de koninck wesen er heer 8 1 7o Laet in riepen ze do zeer Hijr i s de hertzoge sonder waen Vnde bretel · vnde j ordaen Alze ze in waren quam bretel voert Vnde hiet dat men in de poert 8 1 75 Nicht en zegede dat de hertoge dar weer Vnde men dat der vrouwen dede openbar Vnde als he ten palase quam Bette de koninck • vnde mer l i j n nam Den koninck vte do wal gereet Dat dar neman aff en weet 8 1 8o To der karneren quemen ze alle drie Dar was de scone ygerne · de To eren bedde was gegaen
362 Se ontschoede den koninck s aen 8 1 85 Vnde he genck liggen bij der vrouwen Dar wan he des moge gij my getreuwen Den edelen koninck artßr Dar men aff z echt menige aßentßr De vrouwe was vro myt den koninck 8 1 9o Alze de mende in ware dinck Mit or hebben oren heer Den ze mynde harde zeer � To samene legen ze tot den dage So dat in de poerte quam zage 81 95 Dat de dros sate weer gevaen Vnde de hertzoge doet sonder waen De ander twe hebben dat verheert Vnde ze zin komen voert Tot den koninge dar he lach Staet op zegeden ze dat is dach 82oo Jv volc heuet nyemeer groet Vnde alle de poerte dat gij z i j t doet He zegede my ne wenderdes niet Als i ck vter poerten schiet 82o5 En zegede ik dat knechte noch manne Do he hadde z ine c leder anne Do nam he harde s aen orloff An alle de weren in den hoff Do Custe he ze an oren mont 82 1 o Vnde zegede goet lieff b liuet gesont � Do rumeden ze tintaniel Onbekant • do sprak brete l To eirst dat ze vter poerten waren Wo donket iv wij zin ontfaren 82 1 5 Her koninck gij hebbet dat gij wolden Nu s iet dat gij my wa l holden Myn gelof f • de koninck zegede Gij hebbet ter ste de dat is waerhede Mij gedaen de hoges te bede
36 3 O e i e een man den andern dede Merl i j n zegede ik wil gij dat bekent Dat gij gewonnen hebbet een kint An ygernen vnde dat is mi j n Dat e n mach nicht wesen d i j n Vnde d a t moe s tu my gerne gegefren 8225 Jck wil ock dat z i j bescreuen Oe nacht dar dat op gewonnen was Du machst wal zeker wesen das Jck holdes omber mynen eet Jck geue dij dat kint gereet 8 2 3o � Dus quemen ze wal s chire Geuaren op een riuere Dar nemen ze weder er gedane Mit der haest voren ze dane To eirst dat ze quemen na dat her 8235 Quam dat volck rr_y t groter ger Dar vragede he zulken genoet Wo de hertoge was bleuen doet Vnde ze antworden em s aen Dat de hertzoge sonder waen 824o Op de morgen stonde twaren Dat he en wech was gevaren So lach dat her stille alte male Vnde de hertzoge vernam de tale
8220
8245
825o
8255
Dat gij hijr nicht en weret Vnde he wapende em ter vart Vnde s loech uwer lude vele Eer ze gewapent worden wale Do dat wij hoerden dat gekrij Mit groter haesten zo queme wij Vnde i ageden ze ter veste weder Oe hertzoge was geuelt dar neder Dar vers loge wij ene god weet Oe koninck zegede dat is my leet Dat de hertzoge dus doet b leff
36 4 De rouwe was grot den he dar ombe dreff Wo de koninch vter versoende · · · Vnde yge�nen to eynen wiue nam · · ·
V is doet de hertage van tintaniel Vnde verloren z i j n Casteel Des hadde de koninck rouwe gro t Vnde zegede en wi ls nicht hebben doet Al was dat ik op em s treet Dat geschiet is dat is my leet Vlf i j n nam vte de baroene Vnde zegede em van dessen doene Segget my heren off gij dat wet Wo de koninck best gebetert dit Want he zoket des an iv raet Gij motet doen alzet nv s taet Juwen heer van gerechter scult Se zegeden alle z i j n beholt Sie wij gerne zonder beraet Dat des de koninck nicht aff ne gaet Vnde he dan do ons ordeel Want gij z i j d z i j n vrent een deel Vlf i j n zegede off ik alzo wal dan Mit em bin alzo ieman Mende gij dan ick h i j r raden wolde Dat ik vor em lochenen zolde So hette ik myt rechte eyn verrader Vnde lege de z ake op my alle gad er Jck wene ik zulke dinck wal riede Dat g i j nicht en denket gij lude Se zegeden dat wete wij wal Dat h i j r neman en is al De alzo getrouwe is alze gij Vnde dar ombe bidde wi j Dat gij ons geuet den besten raet Dar zine ere mees t an s taet
N [ 5 1 vb ]
8 2 6o
8265
8 2 7o
8275
8 2 8o
8285
[ )\:XIV ]
365 Want de dinck i s openbaer Vlf i j n zegede nv hoert her naer Ver s taet a l rnyne woert De beter weet he brenget voert My donket goet dat de koninck ontbiede Des hertzogen rnage de edelen lude To tintaniel in eynen dage 8295 Vnde dar to der vrouwen rnage Vnde zegede dat he dat beteren zo lde Weert dat rnen dat nicht en wolde Men zolde ze holden vor onvroet Vnde den koninck vor goet 83oo Vnde alle de gene diet ern rieden Solden gepri j set z i j n rnyt den luden Jn den rade en was nernan doe He en radet gerne dar toe Vnde zegeden dat weer wal gezecht 8 3o5 Tot den koninge gengen ze echt Vnde rieden ern dat al gerneyne Mer ze en zegeden groet noch cleyne Dat vlf i j n hadde beraden dat Ornb dat he ern des to voren bat 83 1 o To eirst dat de koninck dit verstoet Segede he dat dochte ern wesen goet Wolden ze to Caredol kornen He wil dat beteren to oren vrornen 8 3 1 5 � De koninck voer to hant en wech Mer l i j n zegede • koninck n v zech Wetes tu waer bij ze dit rieden Dat du dit zoldes ontbieden Neen ik zegede he rneer noch rnyn Dan vt orre alre zin 8 3 2o Mer l i j n zegede anders niet Mer de getruwe vlfi j n riet Vnde heuet den vrede vorgedacht al Alzo als he wesen sal Dit ne weet nernan dan vlf i j n 8325 8 2 9o
366 De koninck zegede wo zalt dan z i j n Vnde mer l i j n zegede em dat alto male Alze h i j r na komet de tale De koninck was wal to gemake Vnde zegede he louede wal de zake Mer l i j n zegede na den dat staet So ne weet ik genen beteren raet Dus machs tu d i j n s herten wi l le gewinnen Vnde dar to loen van diner mynnen 8 3 3 5 � Nu wil ik henen maken my Mer i k wil e e r spreken vor di j Vlfine · al s ik henen bin Vrage omb desse z aken em De koninck sprak ik en late des niet 834o Mit den men vlfine kamen z iet Vnde merli j n zegede dar ze to horen Gij hebbet beide dat gezworen Dat gij my des kindes wal gonnen Coninck dat gij latest wonnen Dat en mach uwe nicht bliuen Want gi j hebbet doen bes criuen Welke tij t dat et was gewonnen Got he zoldes mi j wanconnen En helpe ik em nicht vro vnde spade 8 3 5o Want gij wonnen ene bij mynen rade Kindescheit is van manigen keer Vnde de moder mochte des hebben onneer Weert dat ze et al leyne voede Vnde de vrouwen z in van kranker hoede 8355 Dicke wile in er sneuen Ock wil i ck dat vlf i j n hebbe bescreuen De nacht dat et was gewonnen Gi j ne zolt my nicht gespreken konnen Recht eer eynen dach to voren 836o Dat iv kint zal z i j n geboren Gelouet vlfine vorwert meer 833o
8 34 3/44
gonnen/wonnen ] korrigiert nach Rasur aus gonte/wonte ?
36 7 Des bid i ck i v ombe onsen heer Van al dat he iv brenget to voren He heuet iv lieff vnde verkoren 8365 He ne radet iv z ake myn noch meer Dat en z i j i v goet vnde ok iv eer Jck en spreke iv nicht vor mynen termyne Mer ik sal spreken vlfine Dat ik iv by em ontbiede dat doet 8 3 7o Off gij van my wilt z i j n behoet Vnde off gij wilt dat iv voert meer Guet ges che vnde ok eer � Dus bleff vlfine de tij t bescreuen Do merli j n dus s tont beneuen 8375 Den koninge · vter pandragoene
8 3 8o
8385
8 3 9o
8395
Segede he en z i j t nicht so koene Dat ygerne wete openbaer Dat g i j een kint wonnen an er Noch s cult hadden van eren l iue Want gi j zulen ze nemen to wiue Hij r mede zolet gi j z e dwingen Vraget er in waren dingen Bij wen dat ze draget dat kint Jck wene ze den vader nicht en vint Se sal er s chamen der onneren Dit is de sake dat dar gi j my mere Mede mogen helpen dat ment my geuet Mit den merli j n orloff heuet Genomen an den koninck vnde an vlfine De koninck voer myt den Carine Tote Caredol myt der vart Vnde merli j n to blas i j se wart Vnde zegede em dit vnde ander s aken Eyn boeck dede he dar aff maken Vnde b i j em zo wete wi j dat noch � De koninck quam to Cardol doch Vnde onboet den wij sesten luden Vnde vragede wat ze ten vrede rieden
368 Ern allen duchte guet de vrede Vnde dat men vrede makede mede Kegen de vrouwe vnde de mage Do nam he in eynen dage Boden den he dit dede verstaen Vnde zende ze tote tintaniel s aen 84o5 Vnde vragede der hertzogynnen Of ze den vrede icht mochte mynnen Vnde dat ander volck ock mede Se mynden alle sere den vrede Lanck perlement is dicke quaet 84 1 o � De koninck zende sinen raet Tote tintaniel in eynen dage Tot der vrouwen j vnde mage De koninck bleff to Caredol binnen Tot dat he de waerheit wolde kennen 84 1 5 Do sprak vl fi j n to den koninge Donket iv goet al desse dinge He zegede em duchte goet de vrede Vnde du heuest zegede he ock mede Den vrede gevi s iert dar to Vnde ik weet zeluen ock wal wo 8 4 2o Wete gij dat wal sprak vlf i j n S o wete gij offtet iv goet donket z i j n De koninck zegede ick e n lasters niet Jck wi lt alzo nv weert gescheet Vlfi j n sprak nv achtes cleyne 8425 Jck sal doen vrede maken al leyne De koninck bat em dat he dat dede Aldus gengen ze van den rade Vnde de boden quemen ten stonden 8 4 3o To tintaniel dar ze vonden De vrouwe vnde ock er mage Vnde togeden des koninges clage Dat em leet weer er s chade Vnde de hertzoge bij quaden rade 84oo
369 8435
Vnde b i j ouerdade de he dede S i j n l i j ff verloren hadde ock mede Dat weer leet vter pandragoene Vnde wolde maken eyne z6ne Se zegeden ze walden des em beraden 8 4 4o Jn eyne Camer ze em daden Beide vrouwen vnde heren Se zegeden ze en wistent wo bet bekeren Dan ze vrede maken vnde holden De hertzoge starff b i j z inen sealden 8445 Vnde de koninck is ons to magende Se wij off dat ons is dogende Dat gebot dat men ons biet Dat mach zulck z i j n wij en latent niet Van twen quaden sal men dat beste kiesen 8 4 50 Dat is beter dan wij ver l i esen Do antworde de s cone vrouwe
3 70 Se nemen verste veerteynacht Dan zolden ze komen echt Alle tot den koninge recht 8475 Ombe to hoedene z ine woert Brachte de koninck ock i cht voert Dat den magen nicht en dochte So wolden ze dat men ze brochte Weder tote tintaniel Des badden ze borgen eyn dei l 8 4 8o � Aldus was d e verste genomen Vnde de boden z in weder komen Vnde zegeden den koninge de waerheide Want de raet tot em zeide De koninck he zwoer vaste geleide 84 8 5
849o
84 9 5
85oo
85o5
To varne vnde to komene beide Dar lach de koninck veerteynacht To Caredo le myt ziner krafft De koninck vnde vl f i j n dicke spraken Van manigerhande vro�de s aken Als de veertenacht weren gedaen Sende de koninck ri tter s aen De de vrouwe vnde de mage Geleiden zolden tot den dage Vnde do de ri tter dar quemen Dede de koninck zine man to samen Vnde he dede s chire vragen Der vrouwen vnde den magen Off ze wolden eyschen zoene Do zegede een der baroene Omb eyschen en kome wi j niet Mer ombe to weten wat men ons biet Off dat ons i cht mach genogen Do zegeden de • de tale drogen Den koninge de antworde Als de koninck dit hoerde Hilt he ze vor vroet / zine baroene
37 1
[
5 3 rb ]
Nam he to rade van dessen doene Vnde vragede wat ze em rieden Do sprak een van s inen luden 851o Dit ne mach neman weten bet Dan gij seluen dar dat al an let De koninck zegede i ck sal iv s aen Al mynen wi llen doen verstaen Nu s in gij hi j r al mi j n raet 85 1 5 Vnde dar mi j n troest nv al an s taet Hoedet iv dat uwer geen ne zegge Dar mi j n laster an l igge Se zegeden wi j ne doen anders nicht al Mer wij ne deren anders nicht wal 852o Dit wi j sen zegeden de baroene Gij ne z iet onsen wil len to doene Vlfi j n zegede do · z in gij nicht wi j s En gelouet gij em nicht des Dat he iv recht sal doen 8525 Ja wi j zegede do elck baroen Wi j denken dat in onsen moet Dat gij myt ons z i j t g i j z i j t vroet Vnde dat gi j ons dat weten laet 8 5 3o Juwen alre besten raet Vnde gij ons laten verstaen Wat iv best denket gedaen � Do de woert vor den koninck quemen Dat ze vlfine gerne nemen Liet he of he des b l i j de weer 8535 Vnde zege vlfi j n kernet her Vnde raet em dat beste dat gi j moget Dar gi j mi j n herte mede verheget Jck sal em na dat gi j dat hiet 8 5 4o Vnde i ck wil le here dat gij dat weet Dat ik doen zal al uwe hulde
8536
zege ] zegede, vgl . 8632, 9 754
8539
em
na ] dazw. gestrichen d
372
[ 5 3 va ]
8546
Vlf i j n genck dar de koninck wolde Do vermaent weren de lude Vrageden ze wat vlf i j n riede Vlf i j n sprak gij hebbet verstaen 8545 Dat des de koninck iv wil an gaen Ga wij to den magen vnde to der vrouwen Seen off ze des ons willen betrouwen Se zegeden dat do wij gerne Se quemen al · dar was ygerne 8 5 5o Dar vortelde men manige dinck Dat was de sone de dat al bevinck Vnde dat de koninck van alre dinck Aldus op s ine man ginck 8555 Vnde wolde doen dat ze em rieden H i j r ombe weren ze to em luden Comen ombe dat ze weten wo lden Off ze dat an em keren zolden Se zegeden wij wil len ons des beraden 856o Do sprak dar myt goeden s taden Eyn dar de raet al an droech Dat de koninck em bede genoech � 0 we we drouich was de vrouwe Nochtan was ze zeer getrouwe Dat ze an ores mannes mage 8565 Er hilt van orre clage Dus quemen ze an des koninges man Vnde ze berieden em do dan Vnde elc vragede wat em goet dochte 857o Dat e l c dat zine dar voert brochte Onder zochten ze vlfi j ns moet Vl f i j n zegede my dochte goet Vnde dar wal zeggen oßer a l Dat dit grote ongeval 8575 B i j den koninge alle i s volgaen Wat de hertzoge hadde mysdaen He en hadde genen doet verdient koninck
iv ] dazw. gestrichen an
373 Gij z i j t alle mynes heren vrent Jck zegget de vrouwe myt kinde gaet Mi j n here heßet dat is ouerdaet 8 5 8o Er lant verwoestet vnde verbrant Dar en is ok beter vrouwe in dat lant Noch bet geraket an den dage Gij weten wal dat des hertogen mage Verloren hebbet vele an s iner doet 8585 Des moet he beteringe doen groet Ombe to hebben er hulde Vnde to beterne er scu lde � Echt wete gij wal dat he Geen wi j ff en heuet · vnde dar bij 859o So mach he dit sonen de bat Vnde wat wij sen he sal doen dat He neme de vrouwe nv to wiue Dat de vrede gestedich bliue Vnde ock dor ziner bede wi lle 8595 Men z alt em prij sen l ude vnde stille Vnde als he dit geloßet heßet Wi j se wij voert an dat he geßet Eynen man der o ldes ten dochter Dat des den magen z i j de sochter 8 6 oo Dat sal z i j n van orcanie Loth de koninck · de here vri j e Den andern do he ock zolc ere Dat ze ene hieten getruwe here Nu hebbe gij mynen raet verstaen 86o5 Seet wat iv donket best gedaen � Do zegeden ze dar alto male Dat weer de alre beste tale Vnde de hogeste raet dar mede 86 1 o Den ieman gaff to i eniger s tede Dore gij dit vor den koninck spreken Vnde he dat nicht en wil breken Dit donket ons allen wesen genoech Vlf i j n sprak dit is geen ongevoech
374 Mer louedet al ick sal des l i j en Hi j r vor den koninge van orcanien De koninck antworde vnde zeget Dor gene dinck de an my leget So ne willick nicht dat dat bliuen sal 8 6 2o Do zegeden ze wij louen dat al � Pri j se gij dat alle sprak vlf i j n S o donket my dat beste z i j n Dat w i j alle gaen t o houe Vnde spreken de vrouwe van loue Vnde al oren raet myt er 8625 Do ze dar quemen zeten ze neder Al sonder vlfi j n al leyne He stont vnde sprack de redene reyne Alzo als gij hebbet gehoert Alzo vul zecht weren de woert 8 6 3o Sochte he gevolch an de baroene Se zegeden wi j volgen des in allen doene Do sprack vlf i j n an den koninck Wat zegge gij here van desser dinck Loue gi j dit dat uwe manne wij sen 8 6 35 Ja ick zegede he ick wil t prij sen Genoget aldus den magen Vnde des de vrouwe ouer een wil dragen Vnde de koninck 1oth dor myne bede 864o D e j oncfrouwe w i l l e nemen mede � Here sprack d e koninck 1oth Altoes wil i ck uwe geboth Do iv mede gereet z i j n to doene Vnde ock mede dor de zoene Vlf i j n sprack to den tale man 8645 Loue gi j dit ock mede dan Ja zegede he wo zo dat gaet Do SJ2rack de vrouwe vnde er raet Vnde weren zo bli j de dat em de trane
86 1 5
[ 5 4 ra ]
8632
zegeden ] korrigiert aus zegen , de über der Zeile geschrieben
8648
er raet ] zusammengeschrieben, durch Schrägstrich getrennt
375 8 6 5o
Vt den ogen begenden to gane Vnde weren des alle in hogen Vnde zegeden dat men nye so bogen Soene · eynen koninge doen dede De mage prij seden dat alle mede 8 6 5 5 � Qui j t scolt men des hertagen doet D e vrouwe vnde er genoet Laueden a l le dat men dat dede De koninck is zo vroet o ck mede Vnde zo goet sonder waen Dat wij des gerne op em gaen 8 6 6o Van allen dingen · dus was de sprake Dar geendet myt desser s ake Vnde de koninck trouwede ygerne · Dat dede he vtermaten gerne Vnde van Orcanie de koninck 1oth · 8665 Nam dor des koninges geboth Sine stie fdochter des koninges · feeste was • bes criuet ons de j eeste Twintich dage na den dach Dat he myt er to tintaniel l ach 8 6 7o Van den koninge lot • wetet des ·
8675
8668
Was geboren mordres · Guherie s • vnde garies · Vnde Gawin z i j d seker des · Vnde acgraweyn · mere vnde mynder Dit weren ygernen dochter kinder Ock wan he eyn dochter bas tarde Organie de hilt he werde Bij s inen rade vnde der mage mede Vnde wij lesende dat he ze dede Jn eyn hues van religione De wonder dede van menigen doene Astronomie hiet men de aert Dar ze ombe gebieten wart
de j eeste ] dazw. getilgt ein Punkt
376 8685
8 6 9o
Morgam l ifeie in elke s tede Want ze wonder dede dar mede Vnde de koninck brachte de kinder Alle to manne merre vnde mynder Vnde eerde alle de mage So dat he verwan al er c lage Wo artur l do he geboren wart · · Merl i j ne gegeuen was · Vnde van keyen · ·
V geuel dat de vrouwe Ornb dat ze kint droech hadde rowe Vnde zere dar ornbe droßen began Eyns nachtes lach ze b i j oren man Vnde he zegede bi j wen drage gi j dit kint Want gij en mochten nicht s int Sint ick iv nam dus groet gaen Want de nachte bes creuen staen So wete gi j wal de waerheit das Dat de hertoge nicht en was Mit iv in l angen ti j den to voren Eer he z i j n l i j ff hadde verloren Dus en z in gij nicht be zweert Bij em vnde ze wart verveert Vnde ze wart do bedrouet zeer Se sprack ornb dat et i v kondich is heer So ne mach i ck iv nicht l iegen Vnde en wil iv nicht bedriegen Mer dorch god hebbet myns genaden
N 8695
87oo
87o5
87 1 o
87 1 5
[ XXV ]
Jck sal iv wonder tellen b i j s taden Sekert dat g i j my nicht en l aet Neen i ck zegede he wo zo dat gaet Rede zegede ze sal ick spreken Vnde wal wonderlike treken Eyn man quarn in der gebare To myner kameren openbare
377 A l s d e hertage in der gedane He brachte myt em j ordane Vnde brete l off er gel i j ke Vnde gengen in stolteli j ke 87 2o Dar dat al dat gesinne sach De nacht he bij my l ach Do wiste ik wal dat he een kint gewan Jck wene dat hadde gewesen mij n man Dit was de nacht rechte alzo 8725 Do mij n here starff des morgens vro Vnde in de borch quam de nyge meer Dat mi j n heer verslagen weer Do dede he my verstaen twaren Dat he den luden weer ontfaren 873o Heymel ike vte den Castele Do voer he enwech na den nouele � De koninck zegede do vrouwe mij n Siet dat des s e dinge verholen zin Want iv en queme dar nernber meer 8735 Guet ok aff noch ok eer Jck wille dat gij des zeker z i j t Alze komet de selue ti j t Dat dat kint wirt geboren 874o So en mach dat iv noch my to horen Mer alzet geboren is zul gij dat stille Geuen den genen den ick wi l le So dat wij des bliuen zonder s cande Se legede to samen er hande Here zegede ze nv doet myt mij 8745 Al gader dat iv wille s i j D e koninck zegede d o vlfine Der vrouwen tale vnde de s ine Vnde zegede merket an myne vrouwe Dat ze is goet vnde getrouwe 8 7 5o Dat ze van dus groten saken En gene logene wolde maken � Vlfi j n sprak do sonder waen
378 Merlij ns bodescap i s wal gedaen Anders en mochte he nicht myt mynnen 8755 Dat kint eniger wi j s gewinnen Jn den se luen tij den twaren Dat merli j n em solde openbaren So quam he tote vlfine 876o Vnde zegede em den wi llen s ine Do ze dus spreken in den tij den Deden ze den koninck ontbieden Do spreken ze onder em dren Van vele s tucken vnde myt den Segede em de koninck de saken 8765 Wo vl f i j n den vrede dede maken Vnde wat he zegede tot der vrouwen Vl f i j n zegede merli j n en trauwen De sonde de gij dor des koninges mynne 877o Deden an de koninginne Hebbe gi j gebetert een goet stick Mer en trauwen noch bin i ck Jn den sonden de my rauwen Van den koninge vnde myner vrouwen 8775 Sie en weet nicht we ze heuet bezweert De koninck zegede z i j t onverveert Gi j z i j t zo vroet gij komet des wal off Mer l i j n zegede gij hebbet des onloff He lpe gij my nicht dar gij dat mogen doen 8 7 8o Jck sal gerne sprak vter pandragoen Vnde doet my geuen in mi j n hant Jck sal sprak de koninck to hant � Solck man is vroet na dat he hoert Eyn man wonet in des s e poert 8785 De beste van den koninckri jke Vnde z i j n wij ff ock sekerlike Js de beste de ik vinde Vnde ze licht ock nv van kinde Des se en sin ock nicht rijke 8 7 9o Ontbiedet den man haestelike
379
[ 5 5 ra ]
8798
Vnde geuet em goet dat ze verteren Jn den dat ze wil len zweren Dat ze een kint zolen voeden Als men em dat brenget • vnde wal hoeden 8795 Vnde de vrouwe salt zelue sogen Ores selues kint sal ze gedogen Dat dat eyne amme sogen sal Hi j r to zolen ze zweren al Dat ze dat zolen in der gebeer 88oo Hoeden off dat ors selues weer cj: Do sprak vter pandragoen Dat gij wilt dat sal ick doen Vnde merli j n nam to hant orloff Vnde rUmede des koninges hoff 88o 5 De koninck dede den man ontbieden Vnde eerde ene vor anderen luden De man hadde wonder groet War ombe ene de koninck de ere boet Lieue vrent sprack de koninck 88 1 o Jck s al iv ondecken een dinck Want gij van lene z i j t mij n man Eyn wonder i s my komen an Vnde ick bidde iv op trouwe groet Dat gij my helpen vt der noe t Vnde helet nv al mi j n doen 881 5 cj: Jck sal sprack he heer pandragoen Doen al dat ik mach volbrengen Vnde helen in allen dingen De i ck volbrengen mach gereet 882o De koninck zegede · vrent nv seet Eyn wonder groet dar ick sliep My duchte dat my een man riep Dat gij de beste weren van den r i j ke Vnde he zegede my z ekerlike Desse ] korri giert aus Des ze ?
380 8825
[ 5 5 rb ]
Dat iv wi j ff heuet een kint Jck bidde i v dat gi j dat zogen do� zint Eynen wiue to eyner andern s tede Vnde ze dat do dar myne bede Jck bidde des er o ck seluen sti lle 883o Dat ze dat do dar mynen wi lle Dat ze sage eyn ander kint Dat er s chire wirt gesent � Trauwen here sprak de man Grate dinck soeke gij my an 8835 Dat gij biddet dat men mij n kint T o eyner andern arnrnen brenge s int Vnde ick mij n kint dar onnature Al soldet my werden een deel to sure Jck wene i ck des mynen wiue best vrage 884o Segget here zegede he op wat dage Dat men ans dat kint sal bringen Jck en weet zegede he in waren dingen De goede man sprack to den koninge Dat en z i n i n desser werlt gene dinge 8845 Jck en wil ze gerne dar iv doen Do gaff em vter pandragoen So ve le goedes dat he ene verwan Als he to hues quam· he began Sinen wiue zeggen des koninges noet 885o Dat duchte er wesen harde goet Vnde zegede wo mochte i ck gedogen Dat ick ieman anders zolde sogen De man sprak do des s e dinck Mate wi j doen dar den koninck 8855 Want he i s onse gerechte heer Vnde heuet ans gedaen zulck eer Vnde geloue t · vnde ock gegeuen Wi j moten na s iner hulde weuen Jck wil dat gij doet desse bede 886o De vrouwe sprack · ick vnde dat kint mede Wi j s int uwe beide gader
381
[ 55
va
8879
]
Doet uwe wi lle dar mede alle gader Want i ck dar kegen nicht en s tri j de De man was do harde b l i j de Do zie dat wolde laten ges cheen 8865 Ombe eyne amme dede he sien De wal zogen solde z i j n kint Aldus zo is dat en wech gesint � De koninck prouede der vrouwen manieren 887o Dat ze ge liggen zolde s chiere Merli j n quam vor dar eynen dach To haue eer de vrouwe gelach Vnde z egede vlfine in stiller wer Jck beloue mij openbaer 8875 Van den koninge dat he dat So wal dede dat he em bat Segget em dat he zegge der vrouwen Dat ze sal bij goeder trauwen Morgen na myddage hebben eyn kint 888o Vnde den eirsten man den men vint To eirst dat men kernet vt der s alen Den salment geuen in s t i lre halen Vl f i j n sprack en zult gij nicht eer Spreken kegen mynen heer 8885 Neen ick nicht zegede do merlij n To den koninge genck do vlfi j n Vnde zegede dat em mer l i j n hiet De koninck zegede · en sal he niet Mij spreken eer he en wech geet 889o Neen he mer doet dat he gebiet � Do vlfijn em hadde geseget dit Genck de koninck al dar nv sid De koninginne·vnde zegede er Vrouwe ick zegge iv nye meer 8895 Gelouet er my gerne here ick do So wat zo gij my zegget to Vnde i ck do al dat gij my gebiet Morgen na myddage ] na über der Zeile nachgetragen
382
[ 5 5 vb ]
De koninck zegede en twiuelt niet Morgen na myddach heb ick geacht 89oo Sole gi j genesen van uwer dracht Dar gi j mede z i j t gebenden Vnde ick bidde iv to den standen To eirst als dat kint geboren s i j Beuelet e r d e iv i s b i j 89o5 Dat ze heyme like dat kint Den eirsten geue den ze vint Dar buten staende an den s ale Vnde ze des en make gene tale Dor gene sake de men vinde 89 1 o Dat gij genesen z i j d van kinde Want wi j zolden des hebben laster Men solde zeggen hij r achter Dat dat nicht en mochte z i j n Dat dat kint mit rechte were mij n 89 1 5 Noch des hertagen mochtet nicht wesen � De vrouwe antworde myt desen Here al waer zegge gi j dar an Jck en weet we dat kint an mi j wan Jck do al dat iv is geneme Recht als een de my s chame 892o Van mynen groten ongeval l e Mer wonder heb ick wo so ick kalle Wo gi j geweten mynen termij n De koninck zegede nv l aet dit z i j n 8925 Vnde doet hier mede al mij n gebot Jck sal here zo helpe my god � Aldus bleef ore twiger raet Ygerne beide na den dat et myt er staet Went dat de ti j t quam dat god wolde Dat ze van kinde genesen solde 8 9 3o Na vesper ti j t quam e r gereit Des andern dages de arbeit Vnde durde tot na mydder nacht Got verlozede ze van der dracht
383 8935
[ 56
ra
]
Vnde gaf f er eyn kinde l i j n T o eirst dat e r ti j t duchte z i j n Riep ze t o hant eyne j oncfrouwe De z e dicke vant getrouwe Lieue zegede ze nemet dit kint 894o Geuet dat den eirsten den gij vint Die iv dat to eyschet buten den sale Vnde den man merket waf Se dedet do winden alto hant Jn de beste cleider de men vant 8945 De bant dat to harde wal ter kor Vnde droget buten de dor Dar vant ze eynen olden man s taen Cranck vnde bleeck · vnde zere ondaen Vnde zegede vrent wat i s t dat du i agest 8 9 5o � He zegede ick soke dat du drages � We bistu dan bij diner trauwen Wat w i l i ck zeggen myner vrouwen He zegede i ck en zegge dij dar aff niet Mer do dat dij di j n vrouwe hiet 8955 Wat sal ick zeggen wen i ck dat gaff Jck en zegge di j dar nicht aff � Mit den gaff ze em dat kint He voer en wech als de wint Se en wiste wa� he er ontginck 896o De vrouwe weende ombe de dinck Do he dat kint hadde ontfaen Genck he en wech alzo saen Al dar he autore vint Vnde gaff em do dat kint 8965 He vant Auetore op der vart Gaende to der kerken wart Als eyn olt man was he gedaen He riep ene tot em alzo saen
8948
zere ondaen ] dazw. gestrichen mysdaen
8965
var t ] korrigiert aus vairt
384 Vnde zegede • ick spreke i v weert dat ik mochte Auetor s ach ombe vnde dochte Dat he s cheen een goet man Vnde he zegede nv spreket dan De olde zegede i ck brenge iv Eyn kint dat zule gi j nemen nv 8975 Vnde hol det wal al openbaer Als o f f dat uwes selues waer Wetet dat wal is dat gij dat doet Jv sal dar aff komen ere vnde goet Vnde uwen kinderen hi j r naer 8 9 8o Gelo&e my des al openbaer � Bin i ck des seker sprak Auctoer Dat dit dat kint is dar ik ombe swoer Vnde dat de koninck omber wolde Dat mi j n wij ff sogen solde Vnde mij n kint anders waer besteden 8985 Jaet zegede he b i j mi j nre waerheiden Elck goet man · vnde de koninck mede Solden dar ombe doen bede Vnde i ck b iddes iv oeck harde seer 8 9 9o Vnde dat wete wal lie&e heer Dat iv myne bede alzo vele doech Alze zulck man de riker is genoech Auetor nam dat kint dat s cone was Vnde vragede den olden das Off dat kristen weer gedaen 8995 He zegede neen dat sonder waen Mer duet dat nv ter kerken dragen Auetor zegede i ck moet iv vragen Wo dat kint sal s i j n genant 9ooo De olde antworde to hant Wil tu des na mynen wi l len s i j n Artur s a l ment doen kerstij n E n hebbe hij r mede to doene niet Jck ga en wech wiltu anders ieet 8 9 7o
385 Bij een dinck machstu vor seen Dat di j goet dar aff sal geschien Want des dar ik my harde wal vermeten Dat gij my nicht en z o let weten Welck van em twen g i j meest mynt 9o1o S o dit so uwes selues kint l � Wat sal ick zeggen zegede auct6r To den koninge de my bezwoer We dat my dit kint gaff He zegede ick en zegge d i j nicht dar aff De o lde zegede gij en weten van my 9o1 5 Nernber meer we dat ick sy � Aldus is he en wech gelopen Auetor dede dat kint dopen Vnde brachte dat s inen wiue s aen 9o2o Artur zo was dat kersten geda� He zegede vrouwe ick brenge ter steden Dat kint dar ick ornbe hebbe gebeden Se zegede wi lkome mote dat z i j n Mynne is dat kint gedaen kri st i j n 9o25 J a sprack h e dat heitet artur Dat kint wirt harde dicke suer Want ze sogede dat vnde helt Vnde eres selues kint dede ze ornbe gelt Eynen anderen doen holden vnde sogen 9o3o Al dede ze dat node ze mos te dat gedogen 9oo5
[ 56
rb ]
Van den sennen · vnde van des koninch Vter pandragoens doet · ·
E koninck vter pandragoen Dat scriuet rohrecht van barioen He hilt hij r dat koninckri j ke l ange So dat he myt zueke bedwange Mit droepe wart bevaen onsoete Beide an hande vnde an voete Do de sennes dat vernamen
D 9o35
[ XXVI ]
3 86 Deden se er her to samen Vnde quemen ornbe z i j n lant to verstoren 9o4o Vnde deden em dicke groten toren So lange dat vter pandragoen Ontboet al z ine baroen Do rieden ze em dat he vochte Vnde he em wreke off he mochte He zegede g i j zolet dat doen dor goede 9o45 Vnde versamelen dat her dor myne gebode Vnde vechten dan vor uwen heer Jck en mach erlogen nernber meer De heren weren des to hant beraden Vnde segeden dat ze dat gerne deden 9o5o � Dus treckeden ze op de viande De heidenen hadden van den lande To den t i j den een groet deel beiaget De kristenen quemen onversaget 9o55 Vnde vochten myt groten prij ge Sonder here tot den wij ge Mer ze verloren dat velt Dat vo lck was ongete lt Dat de kris tenen dar verloren 9o6o De mere quam de korringe to voren Dat de kristenen weren gesconfiert Des wart he sere to barentiert Want de dar leßendi ch waren Segeden em wo dar was gevaren 9o6 5 Do de heidenen den zege Do voren ze achter wege Vnde dwongen dar man vnde wiße De sennes de to voren keytiue Vnde in den l ande weren gevaen 9o7o De sint al le an em gegaen � Dus worden ze mechtich in den l ande Merl i j n de dit al bekande 9o6o
de koninge ] den koninge Nasals trich fehl t
387 Quarn tote vter pandragoene De dro&ich was · vnde s ine baroene De koninck was verkranket seer 9o75 Van j aren vnde van ouele rneer Vnde was so kornen to sinen iaren Dat he seer kranck was twaren Vnde do de koninck hadde vernornen Dat rnerl i j n tot ern was kornen 9o8o Was he vterrnaten bli j de Vnde dachte dat he in korten ti j de Getroestet zolde s i j n van s inen heer Alze rnerl i j n quarn vor den heer Was de koninck ziner wal vro 9o85 He zegede koninck i s dat alzo My dunket gij zijt sere gekranket Dat bin i ck zegede he got z i j des gedanket Vnde rnyne lude dat i s iv kond Sint harde zere sorn gewont 9o9o Vnde dar ick des rny op nicht bewande Hebben rny gedaen groet ande Dit is de dinck de rny doet drouen Mer l i j n segede gij rnoget prouen 9o95 Dat vo lck dat is sonder heer En doech noch rnyn noch rneer � De koninck bat dat he ern riede Wat he dar best to dede Merl i j n zegede in hernelichede Wil ick iv zeggen waer gij rnede 9 1 oo Sult rnogen staen to der wer Duet to gader al iv her Vnde als ze alle z int kornen dar So doet rnaken een orsbaer Vnde doet iv in dat her dragen 9 1 o5 Dus zole gij uwe viande veriagen Wetet wal dat gij zolt vechten zege Vnde als gij ze hebbet geiaget en wege So prouet wal dat gerneyne diet
388 9 1 1o
91 1 5
9 1 2o
9 1 25
9 1 3o
Sonder here en doech niet To eirst dat du gedaen heuest dat Gij ff dor god dan dinen schat Verlichte dine s e le mede dat di j is bleuen Du en zalt nicht lange leuen De ri j chei t en is nicht er De nicht en geuen openbaer Vnde hij r dan al moten laten Dit zin duuel s de ons haten Nu prouet vnde verstaet dat Du de dus groten scat Jn desser werlt heuest gehat Vorwaer z egge ik iv dat Gij moten ene al dor gode geuen Vnde prouen ombe dat l ange leuen Dat weer beter den riken man De em dat goet trecket an Dat em een oert nicht en bleße Dan he dor got nicht en geue Desser werlde ri j chede Vnde dat dar to behoert mede Want al sy ieman achter di j bleuen He zal des dor got l uttel geuen
Dit is der sielen verlues al Men do dar mede als men sal Vnde du weest dat du zalt steruen Du moest ombe dat l ange leuen weruen Vnde di j n goet dor god gegeuen Dat du machs t hebben dat lange leuen � Echter proue in dinen moet 9 1 4o Dat des s e werlt nicht en i s goet Men mach gene werlt leiden Se en mote myt rouwen scheiden Almosse en argert nicht eyn wint De men to voren en wech zind 9 1 45 Want guet god den menschen geuet
389 Alzo l ange als he le&et Dat guet geue gerne weder De wij le dat du z i j s t h i j r neder De nicht en wille wesen zod Geue weder dat ern gaf f god 9 1 5o Eer he hij r nv steruet Vnde dat he ginder nicht beder&et De nicht en staet na dit gewin Nernber rneer kornet he dar in 9 1 55 H i j r ornbe zo zegge ick dij dat Dat du dor gode geue s t dinen s cat Du machst di j seluen best beraden Vnde rneest vrornen • vnde rneest s caden � Du en zalt nicht l ange leuen 9 1 6o Na dessen zege den du zalt plegen Nu verstant wal dit serrnoen En gene dinck en rnachstu doen De d i j helpet ten rechten leuene Als een goet eynde alleyne 9 1 65 Al haddes du gedaen al de doget Dar al de werlt bij verheget Vnde b leuestu sonder een goet ende Du zoldes to langer rnys sewende Al haddes du a l zo vele rnysdaen 9 1 7o Als alle de hebben ontfaen Lij ff in des ser werlde nv Ouer waer zo segge ick iv Vnde mochte gi j ten goeden ende kamen De waerheit hebbe i ck al vernornen De rnys daet de weer al vergeuen 9 1 75 Vnde ze s in vonden in een goet leuen Vnde s teruen ze · se ster&en wal Du ne salt henen voren nicht al Dan waldaet vnde ock eer 9 1 8o Vnde waldaet de en mach nernberrneer 9157
D u machst ] dazw. Teil eines Buchstaben (1-Schleife ?)
390 Sonder de ere nicht wesen Jck hebbe dij vorte l let van desen Wo dane wi j s du zolt wesen Du bist sonder wij ff bleuen Men seget ygernen doet dine vrouwen 9 1 85 Vnde du en machst geen ander trauwen Dus bl iuet di j n l ant sonder heer Des moestu pinen de meer Wo du moges t goeden eynde ontfaen Jck wil my hene maken s aen 9 1 9o Du en heuest nember to doene myt my Du zoldes vlfine zeggen dat hij Geloffte dij do bij s inen monde Omb dat he sy myne orkonde 9 1 95 Van dat he s culdich is te s ine � De koninck zegede tot mer l i j ne Hoge dinge doestu my bekennen Dat ick myne viande sal verwinnen Al liggende op eyne orsbaer Wo mochte ick doen van vaer 9 2oo God sy gedanket al zines goedes Merl i j n zegede du behoedes Dij van zonden diet genende Dus moestu komen ten goeden ende Jck bidde dij want ick wil en wech 9 2o 5 Dat du dij holdes an dessen zech Vnde an de woert de ick dij hebbe geseit � De koninck zegede · sech my gereit Van mynen kinde wo dat vart Merl i j n zegede em ter vart 921o Du en heuest des ni cht to doene ter stont Mer ick wille dat et dij wese kond Dat s chone z i j vnde wal gevoed Vnde dar to vromich vnde vroet Vter pandragoen sprack myd den 921 5 Merli j n sal ick dij nember seen Ja gij zegede he koninck heer
39 1
9225
9 2 3o
9235
924o
9245
9 2 5o
Noch eynewerff vnde nicht meer � Dus was dar onder em dat geschiet De koninck ontboet s i j n vo lck gereet Sine viande dede he bestaen Eyne orsbaer dede he maken saen Vnde dede em voren vor s ine lude Na s ines selues herten bedude Scharde men de lude to wi j ge Se vochten myt groten pri j ge Alzo als de koninck hiet So dat he dat quade diet Vers loech vnde iagede en wege Aldus wonnen se den sege Vnde veriageden de viande Alto male vt oren lande � Fineren moet he de sculdich es De koninck gedachte nv des Dat em mer l i j n hadde gesecht En wolde he vorgeten nicht He voer to lonnen in de s tat Vnde ontboet dar al s inen s cad Vnde dede ontbieden corte l i j ke Al de armen van sinen ri j ke Den he s cone alemossen gaf f Vnde dat em bleeff dar dede h e a f f Alzo al s em de papen rieden So vele gaff he den armen l uden Bij merl i j ns rade b i j onsen heer Dat em en bleeff myn noch meer Al dar he dat weten mochte Seer oetmodich was s i j n gedochte To godewert vnde to s inen luden Alzo alze merli j n wolde beduden � Guede wile he dit ha�de Al zo dat em z i j n o&el zwa�de Do s ine lude dat vernemen To logres se alle gader quemen
392 9255
9258
De sere ontseggen des koninges l i j ff Doch segen ze wal sonder b l i j ff Dat he nicht en mochte genesen So sere krankede he my desen Dat he l ach dre dage sonder sprake 9 2 6o Vnde merl i j n wiste al de s ake Vnde quam to hant in gene stad Do de heren wisten dat Ontboden ze ene • vnde elck genoet Segeden de koninck he is doet 9265 Den gij sere hebbet gemynt He zegede dat en i s nicht een twinck Jck wene he goeden wandel doet De sinen eynde heuet dus goet Vnde he en is noch nicht vers eheden 9 27o He is zegeden z e · wi j zolen iv dar leden Jn drien dagen en sprak he woert Noch nernber meer ne doet voert Off god wil sprak mer l i j n he s al Nu komet gi j moget dat hoeren a l 9275 Se zegeden dat weer wonder groet Want he leget vor doet � De koninck vter pandragoen De vinster dede merli j n ontdoen Se zegeden s iet hij r mer li j n heer 9 2 8o De iv mynde also seer De koninck keerde em darwert Vnde s iet op em vnde gebeert Offte he ene kende · do zegede merli j n Tot den heren d e dar s in 9 2 85 Nu swiget alle vnde hoert Des koninges alre leste woert Vnde s taet bet herwert nv Se zegeden alle wo meyne st& Den koninck nv spreken doen 9 2 9o Dat mach horen elck baroen Sprack merli j n to den ti j den my ] fehl erhafte Lesung von met ?
393 Vnde ginck s taen an de ander s i j den Vnde s egede em in s i j n ore dit Di j n eynde is s cone als dat wal z i t 9295 Js di j n herte al s ulck binnen Als du ons hij r does t bekennen Artur d i j n sone sal crone dragen Ten eynde van dinen leuedagen Vnde al myt den wille onses heren So sal he myt groten eren 9 3oo Vervol len der tafelrenden s tede De ick dij seluen maken dede Alze dit de koninck heuet verstaen Keerde he em ombe saen Vnde segede biddet alle mer li j ne dit 9 3o 5 Dat he gode vor my bid Vnde merli j n he segede do voert Dit is dat alre leste woert Dat de koninck sal spreken meer Al en wolde gi j des nicht gelouen eer 931o � Merli j n s chiede do van den koninck Den heren wanderde do des ser dinck Dat he den koninck spreken dede Mer neman en was dar to der stede Sonder merli j n de dat bekende 931 5 Op de nacht so eynde De koninck vter pandragoen Des koninges prinsen vnde s ine baroen Vnde o ck manich gewij et heer Deden den koninge groet eer 9 3 2o Vnde gro�en ene na koninges recht Dus bleeff dat lant onterßet echt Dar was vergaddert manich prelaet Vnde nemen alle to s amen raet Wo men dat lant beri chten mochte 9325 Mer dar ne was neman de brachte Raet de em dochte gaue 9297
dragen ] r nachträglich hinzugefügt
394 Do zegeden se wij zullen hier aue An merline soeken raet 9 3 3o He is vroder dan al dat hier staet He sal ons den besten raet geuen Alle zin se des dar an gebleuen Vnde deden prouen waer he weer Do he dat wiste quam he daer 9 3 3 5 � Se segeden merl i j n s iet wat gij doet Wi j weten wal dat gij s int vroet Vnde weten meer dan ieman al Nu is dit lant dat se gi j wal Sonder heer vnde al verstoruen 9 3 4o Sulck een lant is s chier verdoruen Dorch god bidde wij iv dan Dat gij ons helpet kiesen eynen man De dat l ant berichte tot onsen bederue So dat de kerke nicht en verderue Vnde de lude de dar inne sin Jck en bin nicht zulck man zegede merl i j n Dat my een heer to kiesene staet Mer wil gi j doen al mynen raet Jck solde iv raden harde war· 9 3 5o Vnde holden des nember ander tale Ouer een vorwert nember meer He segede got geue dat wij s i j n eer Vnde ock tot onser alre vromen Ouer een moten des komen 9 3 5 5 � Mer l i j n segede i ck hebbe dit ri j ke Seer gemynt sekerlike Ock de lude van den lande Cor ick eynen koninck se badden des s cande Jck en dede em to weten echt 9 3 60 Dat myn s ake were gerecht Mer nv is al en wete gij des niet Schone auenture my geschiet De koninck starff des z i j t bedacht Na sancte mert i j ns misse vierteenacht
395 Vnde hier is de kerst auent bij Vnde i s dat gij des gelouet my Jck sal iv raden guet vnde ere Beide to der werlt vnde to onsen here Do segeden se alle de baroen 9 37o Juwen raet wille wi j doen � Jck wille dat gij des s eker s i j d Sprack merl i j n hier komet d e ti j t Dat geboren was der maget Marien soene Jhesus Cristus dat was de gene De here van allen dogeden i s 9375 Jck w i l s i j n i v borge des Js dat gij doet ontbieden Achter lande uwen l uden Dat se des bidden onsen here 9 3 8o Dat he uwen raet ton besten kere Vnde iv eynen gerechten heer vorleene Dor sine doget de nicht is cleene Vnde dor de ti j t alze to voren Dar he op wolde s i j n geboren 9385 Coninck bouen allen koningen Vnde heer van allen dingen Dat he iv zulken heren geue De to sinen denste leue Vnde he iv zol ck teiken toege 9 3 9o Dat he wal kent al s i t he hoge Ende elck man de em sel uen kent Dat he iv zolck teiken sent Dat men seen mach vnde horen Dat he bij em wirt verkoren 9395 Al sonder eneges menschen raet Js dat gi j hij r na a l l e s taet Gij zolt onses heren teiken seen Al dat folck segede mit den Dat dat em de beste raet dochte 9 4 oo Den men iemermeer vinden mochte Elck de segede volge gij des 9365
396
9 4o5
94 1 o
94 1 5
Se segeden se en weren nember so ries De dit solden weder ropen Do beden se alle den b i s s copen Vnde dar to allen den clerken Dat se deden achter kerken Den volke b idden al gemeyne Beide de grote vnde de cleyne Dat ze des nicht en gengen a&e Van den teikene dat em god gaße Aldus deden se merli j ns raet Merl i j n nam orloff vnde gaet Se beden em dat he dar solde s i j n A l z e got geße s i j n teiken To kerstes auende off dat so ges chiede He segede twaren gij gueden lude Gij biddet des i ck ni cht mach wi lkoren Jck en kome nicht vor gi j hebbet gekoren Van den steyne dar dat zweert ynne stack [ XXVI I ] Vnde wo de koninch artur to koninge Wart gekoren · · ·
9 4 2o
9425
9 4 3o
V kiesen ze dat se wil len l merlin gaet Tote blasise s inen raet Vnde segede wat dar solde gevallen Blas i j s makede dat kond ons allen Vnde to den ho�hget i j de gemeyne Ontboet men groet vnde c leyne To logres in kerst dage to wesen Dus was dat al geendet b i j desen Vnde Auetor de dat kint hadde gevodet So dat dat starck was vnde vroet So getruwelike hilt he dat twaren Tote s inen sesteen i aren Dat dat anders neman ne soech Dan s i j n wi j ff vnde ock doch En weet he wen he meer mynt So artur so keyen s i j n kint
N
397 Lieue kint hiet he dat vnde nicht al Vnde he mende dat ock wesen wal Vor kerstes auent in alre hi lgen dage · So makede auctor sonder s age Ritter keyen s inen soene Tote logres quam de gene 944o Mit ritteren de voren ginder Vnde brachte mit em s ine kinder Op de vigilie weren gemeenlike Alle de clerke van den r i j ke 9445 Vnde ock alle de baroene De weren van enegen doene Vnde deden alle alze merli j n segede Vnde weren in groter s impelheide Vnde le&eden dat hill ichl i j ke To der vesper quemen arm vnde ri j ke 9 4 5o Gode beden ze dat he em geue Sulck teiken dar se mede Ges terket weren in de wet To mettene quemen se noch bet 9455 To der eirs ten mys sen vnde ter anderen Begenden de heren wanderen Ombe dat se mysse wal den hoeren Nu weren dar sulke deren De segeden dat se weren sot 946o De beiden na dat em god Vertogen solde enige dinck To kiesene dar bij eynen koninck Mit dat se dat spreken myt enen monde Gevellet dat men mys s e begende 9465 Vnde gengen in den monster to s amen Do se alle dar in quemen So was dar een hillich man De de misse dar began � Mer eirst quam he ton luden voert 947o Vnde segede em allen des se woert Lieuen lude gij z int hier kamen 9435
[ 59
ra
]
398 Ombe drierhande vromen Welck se sin moge gij hoeren Ombe uwe siele als to voren 9475 Vnde ock ombe des dages eer Vnde ombe miracule de onse heer Hier sal doen to der stede Vnde ombe eynen koninck mede De man sal s i j n der hei lgen kerken 9 4 8o De se berichten sal vnde sterken Wij bidden gode de dat al bekent Dat is ihesus cri stus onse koninck Dat he ons waer l i j ckteiken sende Ombe to doene sonder mis s ewende 9485 Dat s i j n l ieueste wille sy Alzo gewaerlike als he Des seluen dages was geboren Vnde gij alle de dit horen Sult uwe pater noster spreken Se segeden alle wij en willens nicht breken 949o � Alto hant genck men s ingen Doch dat se dat so vere bringen To der mi s sen dat wen offeren began Ock weren dar sulke man De vte gingen na des ser ti j t 9495 Dar s e vonden eyne p laetse wij t Vnde do s e dar binnen weren Segen se den dach verbaren Jn de plaetse dar se do vonden Eynen steen ten seluen standen 9 5oo Se en wisten nicht welker tieren He do was na den manieren Eyn marber segeden se dat dat weer Se vonden do al openbaer Eyns votes breet een anebelt 9 5o5 Dat een sweert wal vaste helt 9481
de ] am Zeilenende nachgetragen
399 Dat stack dar inne tot den steyne Do se dat segen al gemeyne De eirst vt den monster gingen Wenderde em van des sen dingen 951o Se segedent vnde en l ietens niet Den bis cope de brixis hiet Alze he dat hoerde de de misse sanck Nam he wywater eer i eet lanck Vnde genck vor de andren naer 9515 Leeke c lerke volgeden dar To der stede dar de s teen l ach Den do manich man s ach Vnde do s e segen dat anebelt Dat dat zweert so vas te helt 9 5 2o Riepen se alle s ancte pater Vnde worpen dar op dat wijwater De biscop neech ter eerden Vnde sach in de middewerden Guldene boecstaße · de segeden dat 9525 De dat zweert treckede vt der stad He solde by den wil le onses heren Coninck s i j n myt groter eren � Mit den dede he den s teen behoeden T i j n goeden mannen vnde vroeden 9 5 3o Vi j ff leken · vnde vij ff c lerken Vnde gengen weder in de kerken Vnde segeden god heßet ons gedaen Eyn scone teiken sonder waen Te deum laudamus songen se claer 9535 Als de man quam to den altaer Heuet he em to den luden gekeert Vnde segede prouet vnde leert Dat ieman onder ons is goet Want god dor onsen wille doet 9 54 o Sulck teiken als gij seen moget Jck bidde iv dor ons e s heren doget Dat ne geen man dor edeldoem
400 Noch dor generhande roem De to dessen l iue behoert Kegen dit teiken segge een woert Want de dat teiken sende stille Sal wal togen s inen wil l e � Men dede voert den denst onses heren Vnde alze se vol sengen was myt eren 9 5 5o Gengen se tot den s tene wanderen E l ck he vragede dar den anderen We dar eirst trecken wolde Do segede dar elck dat men solde 9555 Den biscop ontbieden lude vnde stille Vnde horen wat he seggen wil l e Dar was lange groet stri j t Vnde sulck de wolde eer ti j t We dat macht hadde i n de poert 956o Wolde prouen omber voert Dar was tale vnde ges chal Des men hier nicht vertel len sal � De biscop he sprack voren Dar se alle to horen 9565 G i j ne s i j d nicht zegede he twaren Alzo vroet als my l i e f f weer Dat moge gij merken gereet Dat god de alle s aken weet Hier heuet verkoren eynen man 9 5 7o Vnde wi j ne weten wen nochtan Vnde dat segge i ck iv o ck mede Dat edelheit noch r i j cheide Oe sal hier liggen stille Sonder al onses heren wille 9575 Vnde i ck weet wal to voren Al ne weer he noch nicht geboren De dat zweert dragen sal Al hadde wi j dat gesworen al Dat men dat gewonne myt gener s ake 9 5 8o Vnde neman ock vt ne trake
9545
40 1
9585
9 59o
9595
9 6oo
9 6o5
961o
� Nu drogen s e ouer een dar Dat de bi scop segede waer Do berieden em de baroene Vnde drogen ouer een van dessen doene Dat se hi lden des bis copes woert Vnde segeden dar dat vol ck to hoert Wo wal dat de bis copes woert Mit des ser groten otmodichede He segede dat komet van onsen heer Vnde en do noch myn noch meer Anders dar to ombe geen verdriet Dan al dat onse heer gebiet Vnde der Cristenheit betame Vnde dat ick des ne gene s came Ne hebbe · vor misse was dit gedinge Se segeden a l le sonderlinge To den b i scope - vnde he nam respi j t Tote na de hogemi s ti j t To eirst dat de mis s e was gedaen Sprack de biscop also s aen Merket a l le desse miracule De god in des s en tabernacule Dor uwen wi lle heuet gedaen Hier moge gij alle b i j verstaen We des koninrikes is weert Jv bedudet dit goede zweert Dat gerichte dat men holt Mit gode vnde myt gewolt Aldus wirt onse koninck gekoren Jck weet wal dat god to voren Visiert we dat lant sal berichten De rike en doruen dar nicht ombe vechten Ombe to prouen eirstwerff Want houerdie nicht en bedarff
9592
al ] über der Zeile nachgetragen
96o5
koninrikes ] Verschreibung für koninckrikes
402 O e armen wesen sonder toren Al gaen hier de ri j ken voren Want dat is gewebte vnde s ede De hier heuet de hogeste s tede Dat se eirst prouen gaen Want hier is neman sonder waen 9 6 2o Oe eynen koninck maken wolde Dat de den dul lesten kiesen solde � Dus deden se des b i s copes raet Sonder ienich ander quaet So we so best dochte weert 9625 Solde eirst prouen an dat zweert Dar to zworen alle de heren Dat se den genen solden eren Vnde den vor koninck bekennen 9 6 3o Oe dat zweert wt konde gewinnen � He nam er vt anderhalff hondert Der hogesten wen des wondert Vnde dede se alle an dat zweert Proeuen vnde gereet ter veert 9635 Do hiet he den anderen saen An dat zweert prouen gaen Alle de wolden ouerlu� Neman en mochte dat getrecken vt T i j n man hoeden den s teen Alle de wolden o&er een 9 6 4o Solden proßen an de s ake Off dat zweert ieman vt trake � Ock was aldus seget de auentur Achte dage geprouet al dur 9645 Dat se alle treckeden an dat zweert Tote dat j aers dach quam voert Do heerden echt de baroene Misse na oren doene Dat de biscop hadde gevest 9 6 5o Dat em dochte wesen best Do segede he em desse s aken
961 5
403
Ja en rnachrnen nicht geraken Noch eynen koninck nicht rnyt der vart Gaet vnde prouet an dat zweert Nu rnoge gi j al le bekennen 9655 Dat dat nernan mach gewinnen Sonder den god gebiet Se segeden wi j en schieden niet Vt der s tat eer wij dat seen Wen dat dat sal gescheen 9 6 6o � Do de dens t was gedaen Gengen se to der herbergen s aen Na etene gengen se als rnen plach To doene op eynen hogen dach To jos teerne op een velt 9665 De t i j ne de rnyt gewe l t Badden to wachtene n v d a t zweert Voren alle nv derwert Ornbe to siene dat boert 967o Ock wart dar sulck gevoert Dat he to hues bet weer bleuen Mit den is de s tri j t begeuen Vnde geuen de scilde eren knechten De do alle gengen vechten 9675 Vnde se s treden l ange ti j t So dat dar wos een s tri j t Dat alle de lude van der s tad Derwert l i epen ornbe dat Sorne gewapent sorne naket Auetor hadde keyen gernaket 9 6 8o Ritter als i ck sprak to voren Als he den stri j t begonde horen Hiet he den broder rnyt der vart To hues riden ornbe z i j n zweert 9 6 8 5 � Artur de was harde snel Vnde segede dat do ick wal
9684
ombe zijn ] dazw. gestrichen da t
404
9 6 9o
9695
9 7oo
9 7o 5
97 1o
971 5
972o
Dat pert h e myt den sparen nam Vnde reet dat he ter herbergen quam Keyen zweert sachte he dar inne Mer he en vant des nicht · de w�rdinne Hadde dat in der kameren besloten Vnde was gegaen myt den roten Mit den vrouwen vnde myt den kinden Vnde do he dat nicht en konde vinden Weende he vnde wart harde gram Mit den he vor den monster quam Dar de steen l ach vnde dat zwert dar in Dat he en prouede ne meer noch myn He dachte mochte ick dat getrecken afre Dat he dat den broder gerne gafre He reet dar to onverveert Vnde nam myt der hant dat zweert Vnde heuet dat onder s i j n cleet gedecket Keye was do voert getrecket Vnde s ach komen vt der poert Sinen broder vnde treckede voert Vnde vragede off he dat zweert brachte Artur segede he ne mochte Van hues brengen ne geen Mer doch brenge ick iv een Do treckede he dat vt s inen clede Vnde gaff dat den broder gerede He nam dat vnde was wal seker das Dat dat zweert vt den steyne was He dachte he solde koninck wesen De vader sachte he na desen Do he en vant he segede vader Jck weerde heer al to efren gader Siet hier dat zweert dat ick track Vt den steyne dar dat ynne stack � Van groten geruchte was keye seer To eirst dat dit sach s i j n heer Wanderde em wannen dat quam
405 9725
973o
9735
974o
9745
975o
9755
9754
Jn den s teyne segede he dat i ck dat nam De vader gelouede des ni cht een haer Vnde s egede du en seggest nicht waer To der kerken gengen se onder em dren Alzo auctor heuet den s teen vorseen Vnde he dat zweert dar i nne nicht en vant Do zegede he keye l ieue kint Sech my wannen quam dat dij Jck salt wal weten legestu my Liegestu i ck en mynne di j nember meer He s caemde em do harde seer Jck en lege iv nicht wo dat sy Artur myn broder brachtet my Do he dat myne nicht en vant Jck en weet wo em dat quam tor hant Giff my dat zweert segede auctor echt Du en heuest dar an krlim noch recht Jck wil di j prouen war b i j dat sy Do s ach he artur staen dar b i j Vnde segede lieue kint kom her Do my dit zweert hi j r in openbaer Als dat was alze gij dat eirst helt Artur s loech dat in dat anebelt Dar dat s tont als dat to voren dede Keyen riep he dar to der stede Vnde hiet em trecken an dat zweert He stack de hande derwert Mer he en konde dat nicht gewinnen Do genck he tor kerken binnen Vnde riep se in de kerke bede Vnde segede ia wistick dat gerede Dat keye dat zweert nicht en wan � Do so nam de goede man Artur in de arme s ine Vnde zegede lieue sone myn
segede ] de
über der Zeil e nachgetragen
406 Off ick dat mochte beiagen Dat i ck iv dede krone dragen 976o Wat solde mi j n loen s i j n He segede lieue vader mi j n Had i ck dat goet off ander eer Gi j zolden dar aff z i j n heer Auetor antworde em s cire Jv vader bin ick in ener maniere Mer i ck en wan iv nicht nochtan Vnde i ck en weet we iv wan � Alze artur hoerde dat auctor 9 7 7o S i j ns loechgende vnde vorswo\ Wenede he sere vnde iamerlike Vnde segede got here van hemelrike Wannen komet my dit to voren Dat ick mynen vader hebbe verloren 9775 Auetor sprak enen vader hadde gij Ach l ieue kint nv zegget my Off i ck i v do dragen krone Wat sal ick hebben to loene Artur segede al dat gij wi lt Do segede em auctor wo he ene hielt 9 78o Vnde wo ene s i j n wi j f sogede Vnde wo he dor em gedogede Dat keyen zogede een ander wi j f f He moste em des danken sonder bli j ff Want n{ en was gevoed 9785 Eyn kint noch zo wal behoet Off i ck iv dat r i j ke mach beiagen Wat lone sal keye dragen � Artur segede i ck bidde iv altoes Dat gij my nicht en maket vaderloes 9 7 9o Jck en wiste my waer bekeren Mer helpet my to des ser eren Vnde off god wil dat et geschiet Gij en konnen gedenken niet Jck en salt iv geuen to hant 9795
407 Auetor segede do iv l ant Ne willick nicht ontbidden iv Mer des beger ich hier nv Als gij s i j t koninck • doet dat dor my 9 8oo Dat keye mij n sone iv dro s s ate sy Vnde dat he dor misdaet in generhande De he doet in uwen l ande Sine dros s atescap nicht en verlieset Dat he dus bewilen dweset Dat zol gij wal gedogen 9 8o5 Want ick ene anders dede sogen Vnde gij s i j n goede soch s oget Hier bij is dat recht dat gij gedoget Sine ommatelike seden Artur segede ick bins gebeden 981o Vnde zwoer em dat op den altaer Do gengen se vt den monster dar Do quam al dat volck van den s trij de To hueswert to vesper t i j de 9 8 1 5 � Man wij ff kinder vnde knechte Quemen a l l e van den gevechte Auetor myt s inen magen do genck To den biscope l vnde zegede em de dinck Heer dit i s mij n kint dat nicht ritter i s 982o Nu bid ick i v here nv prouet des He solde prouen gerne an dat zweert Leidet de baroene derwert De biscop hiet ock den heren Dat ze alle ter kerken keren 9 8 2 5 � Auetor zegede nym dat zwert mij n kint Vnde s iet dat gi j dat den b i s cop gehint Vnde artur treckede vt dat zweert Vnde boet dat den bi s cope ter vart De biscop nam ene eer ieet l anck 9 83 o Jn s inen arm vnde s an ck Te deum laudamus mit den clerken Vnde drogene dar in de kerken
408 De baroene segen a l to Vnde en wis ten geberen wo 9835 Vnde se segeden in genen keer En lieten ze kint wesen heer Den biscop deden ze ver i rren He segede god kent bet van verren De l ude dan gi j nv doet 9 84o Auetor de ritter goet Vnde al dat gemeyne diet En s chieden dar van artur niet � De baroene ontsegeden de s ake De biscop zegede i n hoger sprake Vnde segede al hadden z i e t alle gesworen 9845 De nv in ertrike sin geboren Vnde wil dat got et mos te wesen L ieue artur sprak he na desen Doet dat zweert in dat anebelt Gij heren trecket de dat trecken wilt 9 85o Se treckeden alle vnde ombe niet Want dat van em nicht en diet Se segeden wij ne doen nicht een twint Mer dat nv solde z i j n een kint Coninck ouer ons heuet ons wonder 9855 God doe t dat segede he al b i j sonder � De baroene heden s aen Dat men dat zweert liete staen Tote onser vrouwen dage doch Vnde heten dar an prouen noch 9 8 6o De biscop hoerde de c lage Vnde liet dat zweert s taen tot den dage Hier binnen prouede em manich man De dat nochtan nicht gewan Do sprack de b i s cop tote artur 9865 Gan iv god der auent�r So gaet vnde nemet dat zweert 9863
binnen prouede]
dazw. Teil eines Buchstaben (I-Schleife ?)
409 Artur dede dat mit der vart Do dat vol ck dat gesach Weende dar manich op den dach 9 8 7o Van vro&den • men vragede openbaer Off dar i eman kegen weer De hogen l ude segeden heer Laet tot paeschen vnde nicht meer Trecket dat neman vt binnen desen 9875 Wij zolen des ornber mit iv wesen So do gij dit dan dar sonder strij den Off wij tote paeschen ontbieden Se segeden ia wij sonder waen Vnde l aten dat rike i n s inen handen staen 988o � De b i s cop zegede artur doet dat zweert Jn dat anebelt mit der veert Gij zolt hebben dat got gebiet Artur dede dat men em hiet Do narn dat volck tij ne de se wolden 9 885 De dat zweert hoeden solden � Rechte aldus ontbeiden ze das Alto den dat paeschen was Vnde hier en binnen leerde dat kennen De bis cop de dat kint sere mynnen 9 89o He segede dit l ant komet iv an Denket ornbe to wesene goet man Kieset de gij wilt dat ze iv raet Vnde iv arnrnet nv bestaet Gelij ck off gij een koninck weert 9895 Dat is uwe s i j d onverveert Artur antworde • ick s ette dat an gode Al gader vnde an s ine gebode Kieset de gij wilt heer De godes wil l e doet vnde myne eer 9 9oo Vraget mynen heer offt em donket goe t 9893
iv ] verbessert aus w mit i -Punkt
410 De getruwe b i s cop he doet Auetor komen s inen vader Vnde segede wat artur z echt al gader 9 9o5 Se geuen em raet de gude lude Vnde b i j des b i s copes gebiede Waert dar keye drossate saen De andern arnrnete het men s taen Tote paeschen vnde to den tij den 991o Quam dat volck al to lonne wi j de vnde s iden � De b i s cop dede doen halen Alle de baroene binnen der salen Jn paes che auende · vnde segede aldus Jck hope dat wille ihesus 991 5 Dat dit kint onse koninck bliue Jck hebbe ock in s inen liue Manege doget an em verstaen De heren antworden saen Wij ne s in nicht dar kegen dan 992o Mer ons wondert dat dus j onc eb man Dus angeboren sal z i j n onse heer De biscop z egede zegge gi j ombermeer Kegen dat recht dat god gebied So en s in gij recht kristen niet Se segeden wij ne s in nicht kegen gode 9925 Doet al gader uwe gebode Gij hebbet ene lange bekent Vnde wij ne kennens nicht eb twint Wi j bidden iv doch eyner saken 9 9 3o Eer wij ene noch koninck maken Laet ons an em prouen s t i l le Wat manne dat he wesen wille Hier is sulck de dat wesen sal s chire Als he weet s ine maniere 9 9 3 5 � He segede gij donket my begeren 9921
z i j n onse ] dazw. gestrichen os oder o f
41 1
Dat men lette s i j n s acreren Ja wij s egeden se tote morgen dach Js he dan sulck dat he dat s i j n mach So kiese wij ene dan sonder s age Vnde wij get ene in pinxster dage 9 9 4o Dat bidde wij iv here dat gij doe t D e b i s scop segede dat danket my goet � Schire was desse raet ge ent Des morgens brachte men int perlement Artur want man ene kiesen solde 9945 He treckede dat zw€rt vt als men wolde Vor koninck hebben z e ene gekoren Se beden dat he se zolde horen Vnde he dat zweert dede in dat anebelt He segede i ck do al dat gij wilt 9 9 5o To der kerken leiden s e ene s chier Ombe to wetene s ine manier Wi j seen wal seggen z e dat wille god Dat wij doen al dij n geboet Des holde wi j iv vor heer 9955 Artur nv vorwert meer Vnde ontfaen iv sonder perlement Laet tot pinxsten iv sacrament Nochtan ne weset ni cht here de myn Nu segget uwes selues s in 9 9 6o Sonder ander mannes raet Artur segede dar dat al an s taet Wil gij my manschap doen ontfaen Dat en weer geen recht s onder waen Jck en mach iv geen gewelt ge&en 9965 Eer i ck koninck bin verhe&en Vnde gewij get na koninges recht Vnde dat gij my biddet echt Heer to s ine van den lande Dat ne mochte nicht s i j n sonder scande 9 9 7o 9942
De bisscop ] dazw. gestri chen s
412 Eer i ck myn recht hebbe ontfaen Dat gij my biddet to l atene s taen Mi j n wij gen dor uwen wille Dat late i ck gerne staen al sti lle 9975 Want i ck ne mach hier na noch nv Gene ere hebben sonder iv � Do duchte elken in s inen moet Dat dat kint were vroet Se segeden dat em wal behaget Dat he to pinxsten krone draget 9 9 80 Vnde deden em c leynhede bringen Vnde ock ander duere dingen To s iene o ff he ghiri ch weer Do vragede he e lken her vnde der 9985 Wat elke s ake gelden mochte Na den dat em dat volck dochte Gaff he weder du� vnde vndu� Dus was he weder quite s chier Vnde ritter de he hoer prij sen 9 9 9o Gaff he ors s e · vnde den j ol i j sen Vnde den mynden gaff he golt Vnde clenoden mani chfolt Weren se o ck vnechte He gaff em s choenhede na rechte Dar bij praueden de vroede 9995 Dat z i j n s in nicht en stont na guede So we so o ck wal wolde Pro&ede wal dat he was mylde Ock segeden al dar de vroede 1 oooo Dat he was van hogen moede En gene vracheit vant men dar an Want alzo als he dat gewan Gaf he dat dar dat was bestadet Dus ne vonden se ene nicht quaet 1 ooo5 To pinxsten hebben se gebeit 9989
hoer ] fehlerhaft für hoerde ?
413 To lonne quemen se gere i t Vnde praueden dat zwe�t dart stack inden steb Lonne vnde logres i s al een Alze my donkent in dat romans 1 oo 1 o S i j dat de redene sy gans Mer dat was ombe nicht dat ze traken De biscop he hadde doen maken Eynen septer vnde eyne krone Jn pinxst a&ende was dat s cone De bisscop dede to vesper ti j de 1 oo 1 5 Artur ritter maken • dar manich b l i j de Ritter mede was vnde ock clerke Des nachtes wakede he in der kerke Des morgens quemen de baroene 1 oo2o De bisscop sprack na sinen doene Vnde segede nv moge wij sien vnde horen Den man den god heuet verkoren Siet hier s ine konincklike gewaden Wille ieman dar kegen raden 1 oo 2 5 Se segeden ze lo&eden dat alle Vnde off ze icht myt ongevalle Kegen em hadden gedaen Dat he em dat verge&e s aen Genade beden se op oren kneen 1 oo 3o Artur weende myt den Vnde kneelde vor em myt naten ogen He vorgaff dat nederen vnde hogen Vnde bat em dat ze gode beden B i j s iner groter ontfarnicheden 1 oo 3 5 Dar em de ere quam a&e Dat he em dat allen verge&e � Mit den nemen ze ene vnde leden Tote s inen koninckliken c leden Als he do was gecleed Was de biscop wal gereet 1 oo4o Ombe dat he solde mys s e s ingen
414 Al d a r se eme artur bringen De biscop sprack to artur to hant Want gij here z i j t ouer dat l ant 1 oo 4 5 Artur gaet vnde haelt iv zweert Dus sprack de biscop to em weert Al de proces s i e genck myt em to den steyne Vnde do se dar weren algemeyne Sprack de b i s s cop off du an gode Gelo&est · vnde an s ine gebode 1 oo5o Vnde an sine moder s anta marien Vnde an s ante peter den vri j en Vnde an alle s anten vnde s anttinnen Vnde de de hilge kerke mynnen 1 oo 5 5 Vnde holden in goeden vrede Vnde de onberadenen troesten mede Vnde gerechte willest holden onverveert So ganck to vnde nym dat zweert Dar dy god mede heuet verkoren 1 oo6o � Artur de stont ginder voren Sine ogen d e weren em nat Manich man weende ombe dat He segede alzo gewaerlike Alze got van hemelrijke Bo&en alle dinck heuet macht 1 oo 6 5 So mote he my geuen de krafft To doene dat i ck hebbe mysdaen Mit den kneelde he s aen Vnde nam dat tus s chen knoep vnde hi lte Vnde treckede dat vt den anebelte 1 oo7o Do legede he dat op dat altaer Gesacreert wart he a ldar Als men eynen koninck solde Na mys s e als de b i s s cop wolde 1 oo 7 5 Gengen ze vt der kerken s aen Vnde quemen tot der plaetsen gegaen 1oo53
santtinnen ] oder sanctinnen ?
415 Dar de steen hadde ge legen De do en wech was gedregen Se ne wi sten wo he was ver loren 1 oo8o � Dus was artur koninck gekoren De dat lant van logres vnde de s teden Lange hilt myt groten onvreden Als gij horen zult hier naer Want nv irst ginck an al dar De hate vnde dat strij den 1 oo85 Dat l ange durde op em in nij den Van den baroenen wij de vnde s i j de Oe he a l verwan myt strij de Hier endet dat kronement ter vre 1 oo9o Van den koninge arture Nu zult gij voert horen de stri j de De em geschieden in s inen t i j de
1oo82
onvreden ] vermutlich durch Lodewijk van Vel them aus vreden geändert , um seine nachfolgende Ubersetzung des Livre du roi Artus zu motivi eren . Die afrz . Fassung in Ms . 74 7 der Bibliotheque Na tionale hat pes ( J. te Winkel, De Borron 's Joseph d 'Arima thia en Merlijn in Maerlant ' s vertaling. in: TNTL 1 ( 1 881 ) , S. 3o6 , Anm . 2 )
1oo831oo9o
Hinzugedichtet durch Lodewijk van Vel them ?
8.
ANHANG
8.1
Die Eintragungen auf dem ursprüngli ch freien S chutzb latt mit der pseudo-merlin i s chen Prophezeihung über Jeanne d ' Arc in lateinis chen Hexamete rn und ihrer mitte lniederdeuts chen Ubertragung .
8.2
S te infurter Hands chr i ft Fol . 2 2 8 r - 2 2 9 r mit dem S ch luß von Texthand I ( 1 - 1 1 ) , Texthand II und Explicit ( 1 2- 1 9 6 ) und dem Bücherverze i chnis Eberwins van Götterswi ck , Grafen zu Bentheim ( 1 9 7-207 ) .
8.3
Fün f Urkunden ausgeste l lt durch S chreiber des Grafen Bernhard , später des Grafen Eberwin I . z u Bentheim , aus den J ahren 1 4 1 9- 1 4 2 4 .
418
8.1
5
10
15
20
25
30
Men lest in Croni ci s Martini dat by tyden des paweses S imp l i c i j O e was b y den j aren vnses heren do men s creef f . cccc . lxxii Ooe wart j n Britanien geboren eyn wi j s s age Me rli j n van des koninx dochter eyner ghees tliker nunnen van der duuele een de I de vrouwe namen plegen to bes lapene e t ce tera Oe Mer l i j n s ach bouen francrike vnde Enge l ant de s s e vis ien I de vnde r ande ren synen prophecien is ghe s creuen I vnde dar s i n des s e verse n af de h i j r na volghen to dude s che Eyn Junge megetlike Juncfer sal segheve chten in mans cleyde • van gode gemanet sal se ylen vp toe heffen den liggenden lylien dreger den konynck · Oat i s t de koninck van franckrijke · de lylien voert in synen s chi lde • vnde sal vaen syne bosen viande · vnde bysunder de syn bynnen Orliens de r s tad vnde de s a l se wynnen vnde holden vnde of fte de manne hebben soe groten moe t dat se duren s triden vnde volgen den wapen de I de wer dige maghet bereydet · Se sollen des ge louen dat se de droges amen enge l s chen ve l l i ch maken tor doe t myt megetliker kunst sollen de
-------
Im oberen Rand Federproben des 1 5 . Jahrhunderts (Alphabete ) . 1 9- 2 1 Dat is synen schilde ] als Glossierung z u liliendreger durch Un terstreichung gekennzeichne t . Un ter dem lat . Text Beginn des Paternoster ( 1 5 . Jh . ?) und in einer Hand des 1 8 . Jahrhunderts (lat. Schrift) Liber Rarissimus •
•
•
419
Van merli j ns pro phecien
5
10
15
35
40
45
Virgo pue l laris victrix induta viri li Veste I Deo monita pro pe rat re leuare i acen tem Lyli ferum regem I que suos debere nefandos Hostes pre cipue qui tun e sunt Aure lianis Vrbe sub et il lam re tinebit in ob si dione Et si tanta viris mens es t se iungere b e l lo Arma sequi que s ua qui tem par at a lma pue l la Credant fal laces anglos s uccumbere morti Arte pue llari gal l i j s s ternentibus ips os E t tun e finis erit pugne I Tun e fede ra pri s c a Tune amor e t pietas e t cetera cun cta re dibun t Certabunt de pace viri cun cti que fauebun t Sponte s ua regi qui rex librabi t et ips i s Cunctis iusti ciam quo s pulehre pace fouebi t Et tune nu llu s erit anglerum pardige r hos tis Qui se franeorum pre sumat di cere regem
fransoyer de enge ls chen vors laen tor eerden l · vnde dan so sal de stri j t eyn ende nemen · vnde dan s o l len de vornsten sone · lye ffde vnde mynne vnde a l le ande r wede r komen vnde de manne sollen ve chten vmb den vrede I vnde alle sollen gunnen den konynge myt e ren w i l len I Want de koninck sal em a llen to weghen de re chti cheit de he sal holden s chone in vrede · vnde dan en sal gheyn der enge lscher lepar dreger vyant wesen I de s i ck vor mete to seggene dat h e der frans soyer konynck sy ·
420 8.2 Joncfrow wat gi j wilt ik do dat al Se cget uwen willen · ik bin gereet Dae r aff to done al uwen eet � Gij zult rnlJ zweren zegede se saen 5 Bi j den ede j den gij hebbet gedaen Juwen orne den koninch artur Dat gi j nernber rnee r J in gener vr Dar vrowe j off ioncfrow j uwes heuet to done Begefren ne zult in genen done 10 Gij ne zult er he lpen na uwer macht Dat s i j dach eder nach t · arnen Waer gij vrouwen off ioncfrowen ontrno� Dat gi j s e vmrner eerstwerff groet Off gij kont · do seide walywaen Joncfrow di t wil ik iv louen saaen 15 Alze een wetti ch ri tter gereet Vnde aldus neernt seide se den eet Mer breke gij den vmrner na desen Gij solden weder aldus wesen 20 � Vnde dar na las se oer woert Alze to den dyngen behoert Vnde nicht lange dar na sunder waen Breken al de rernen saen Dar syne wapene rnede weren gebonden 25 Vnde syne yserne colsen ten standen Vnde he wart alze he vor was Vnde als he geware wart datz Beite he vanden perde dar naer Vnde kneelde vor de j oncfrowe dar Vnde segede dat he oer ri tter waar 30 Alze lange he leuede dar nae r D o dede se op staen den heer Vnde dankede ern der houe s cheit seer Vnde dit was de ioncfrofr sonder waen 11
amen ] nachträglich radiert aber noch gut lesbar
42 1 35
40
45
50
55
60
65
SO
67
d i m Rand d im Rand
De hem dat mysfal hadde gedaen Vnde de ioncfrouwe voe r van daer Vnde de twe ritters myt oer dar n�r Mer her walewijn b leyff noch toe Vnde lengede syne wapene doe Vnde her bant se alte male Vnde bereide hem alte wale Vnde sat dar na op syn pert Vnde reet alzo to karedo� wert Vnde quam dar rechte ter seluer vren Dar vertel t hadden oe r auenturen Her ywen • s agrimor vnde oe r gese llen De hem in der vart geuellen Vnde alze walewyn kernen was Do wart dar groet feeste dor das Vnder den gesellen heb ik vernomen Vm dat se alle waren gekomen De merline hadden gesocht mede Dus is walewi jn ok ges taen ter s te de Vnde ve rte lde syne auenture al De em ges cheide gro� vnde smal He te lde van der ioncfrouwen saen De ene gemaket hadde een naen Vm dat he se nicht en grotte te r s teden Dar se iegen hem quam gereden He seide dar n a van merline Wo he ene vant in eyne r woestine Dar he bes loten b liue t emmer mere Vnde wo he grotte synen here Den konynk vnde syne vrouwen mede Vnde a l de gesellen mede dat wet Vnde wo ene een wi j f f heuet bes loten Vorte lde he dar al den genoten He segede voert wo he verquam Vnde syne forme weder an nam
422 70
75
80
85
90
Vnde wart weder als gi j seet nv Des wanderde sere seggik iv Al den ghenen van der s alen Vnde hadden hir aff vele talen Mer artur vnde de konyn gynne Waren n v in droßen synne Vmme dat se ene dar hadden verloren Dar vmme hadden se groten toern Se vloecten synre amyen mani chweruen Dat se quader doet mos te s teruen Dat se ene dus bes loten heuet Aldus de koninck myt rauwen leuet Vnde alze s tanden myt deser tale So quam e&aden in den s ale Van der olde van xxii . i aren Vnde was een so s chonen man twaren Vnde so ede l mede to den standen Dat men ghenen s conren hadde vonden Vnde hielt by der han t s i ne vrendynne Vnde quam vor artur myt synne Vnde grotte,ne houe s ch like dar Vnde de konynk dankede em dar n�r seide euadan here kendi my ieet By gode her ri tter neni ck nyet Seide de koninck i ch en s ach v niet eer Entrouwen seide de ritte r heer Gy hebt my geseen vor nv Al kendy my niet seggick iv Me r do gy my lestwerff segen ter stede Vnde dese ionfrou de h i r s teet mede Do was ik hier in sulck abi j t De my dar i n s ach to ter ti j t Vnde my sege nv v�rt an He solde my oue le kennen dan � By gode antworde de konynk s aen
D
95
1 00
O
82
im Rand d
101
my ] korri gi ert aus me ( ?) ; ter tij t dazw. gestrichen ter
423 1 05
1 10
1 15
1 20
1 25
[ 2 2 8 vb ] 1 30
1 35
125
Vrent alze verre ik kan vers taen En s ach ik iv nyet dunket my nv Here segede he do gedenket niet iv Dat hier ene ioncfrouwe quam gereden Vnde enen naen brachte ter s teden Den gi j ri tter makeden also Jaet sprack de koninck do He heuet my segede de konynk dar Vi j ff ritte r gesent vorwaer Vnde in vencknissen wetet dan De he in stri de al ve rwan Vnde myt syner vromyche de vnderdede Do segede de ritter dar ter s tede Here ik bin de dwerch de s e lue man De de vi j f f ritter verwan Vnde iv sende de also gevaen Vnde ok bin ik de se lue naen Den gij ri tter madeden ter s tad Vnde seet hir de ioncfrouwe dies iv b at Vnde sonder twiue l ik was set ok mede De iv de v · ri tte r s ande ter s tede Van den i i i j s aget her ywen De my vant ve chtene in een pleyn Op den auent van der trinite i t Dar ik se alle veer ve rwan gere i t Men vrages em off hies i e t s ach He i s dees iv beri ch ten mach Do l i j e de des her ywen al bloe t Vnde segede mede dat h e der eynen s l �ch dot De dar bleff lieggende s i j t seker das Want e r vyue ouer em do was Vnde de veer sende he iv gevaen Do seide euadan voert s aen Here de s anderen dages omtrint myddach Quam ik gereden dar i ch s ach
ter s tede ] dazw. gestrichen de
424 Her walewaen den ik gemote dar He grotte ons vnde wi j em dar naer Vnde seide dar he ons leet dar beneuen Dat ons god sali cheit mos te geuen Vnde he dedet want also s aen Als em dat woert vten monde was gegaen 1 45 Verkeerde myn gedaente ter s tede Vnde quam in dese forme mede Dar gi j my nv seet in s taen Want te voren was ik een naen Vnges ch apen vnde le l i j ck 1 50 Vnde ik wene wal sekerli j ck Dat my by syner tale vnde bede Vnse here warp vt myne r S cheme lhede Dar ik te voren in hadde gewesen Nv dancki ck gode sere van desen 1 55 Vnde hern walewan danki ck mede � Do vragede em de konink ter s tede Van wat luden dat he waer Vnde wo he hiete ok dar nae r 1 60 Vnde he segedet den koninge also voert Als gi j t hir vor hebt gehoert Do di t de koninck vers tont ten tide Vnde her walewaen weren s ies b lide Vnde de konink ontfenck ene to den standen Vor enen gesel len van der tafelrenden 1 65 Vnde de ioncfrou b lee ff dar bynnen Vander vren voe rt myt de r konyngynnen Mi t vrouden voert al oer leuen Van merline vindi ck n i cht meer bes cre uen 1 70 Jn dat walsch vnde om de s aken En wi l iks nicht meer in dus che maken Want ene heuet eyn wi j ff geuaen Dar he nummer en mach ontgaen Noch numme r m�r vornemet van em man Wat machinen dar mee r aff seggen dan 1 75 En gheen dink so help my god 1 40
425
1 80
1 85
1 90
1 95
Dan dat h e was een f i j n sod Al heet he vroet vnde conde ve le Nochtan heuet ene een wi j ff by oren spe le Dat se em toende men i chfo lde Brachte int nette dar se wolde Dar by en was met n i cht so vroet man Op dat dar wiues he rte althen leide an Se en hoendene wal int leste Nv moet god ons geuen dat beste Altoes te done van allen saken Jn em so endet mede myn maken Desen boek van merline Dat ik di chte myt myr pine Jnt j aer ons heren wens wonde rt Do men s creeff drutteenhondert Vnde xxvi · op den wi ttendonredach De in der weke vor pae s chen ge lach Do was di t boeck geend Dar men s chone iesten in vint Exp l i ci t deo grati a s
200
205
182
Jtem di t sint de boke d e j on che r E ue rwyn van guterswi ck Greue to benthem heuet Ten ers ten dit boe ck merl i j n Jtem twe nye boke van lan ts lotte l vnde eyn o lt boek van lants lotte l vnde Jtem de olde ve rmae lde Cronike i vnde j os aphat l vnde sunte Georgi us leygende l vnde dat s chachtaffe ls boeck l van s unte Cri s toffe rs pass i j e Jtem van allexander l j tem de markgre ue wi llem l j tem perceuale l
met ] nach träglich als Korrektur über die Zeile gesetz t , Lesung nich t sicher; nicht ] davor durch Streichung getilgt he
1 9 1 / 2 daneben in einer Hand des 1 8 . Jahrhunderts annee que ce livre ä ete ecrit. Le avoir 1 32 6 194
geend ] korrigiert aus geendt, t radiert
426 8.3 Urkunden ausge s te l l t durch S chre iber des Grafen Bernhard später des Grafen Eberwin I von Bentheim . 1 . Urkunde vom 2 . August 1 4 1 9 . Perg . 2 50 Frenswegen I I I , Nr . 1 5 2 e .
5
10
15
20
x
1 6 5 mm .
Wy Bernd Greue To Benthem Doen kundi ch allen luden vnde bekennen in de s sen openen breue als in vnsen lesten tes tamen te l vor vns I I vor vnse rechten e ruende vnde nacome linghe l want wy to der eer godes vnde marien s iner lieuer m6der hebben ghes ti chte t vnde ghe- I I vordert l mi t consente vnde volborde Kerstiens vnses brueders vnde Aerndes van gueterswyck vnses neuen der god ghenedi ch sy l dat I I clooster der Reguleren To marienwolde ghe leghen in den vrendeswede vor vnse vor vnser o lder vnde vnser nacome linghe sye len vp I I dat se vor vns al len b idden l so hebben wy oeck in den v6rge nomden c looster vnse graft verkoren vnde �esen mit des s en bre ue i Vnde want wy dat I I vorgenomde c loos te r hi j r t o voren begauet hebben so en w i l len wy de heerscapp mit ghenen anderen testamente beswaren dan to ghebrukenne de r gue- I I de vnde vryh�den die wy here in vortyden ghegheuen vnde bes eghelt hebben vnde se in vnsen tyden beseten hebben · me r want Arnd van Gue ters- 1 I wyck vnse neue vorge nomd den god ghenedich sy in synen lesten �nde vns bat dat wy den vorge nomde n c looster wolden maken ses molt rogghen i aerliker I I renthe to enen tes tamente vor s ine sye le l des vns dat vorgenomde
Die als Anhang I I I abgedruckten Urkunden 1 - 5 sind weder bei Joseph Niesert , Codex diplomaticus Steinfordiensis , 1 . Abt . Coesfeld 1 83 4 (Münsterische Urkundensammlung , Bd . 5 ) , Johann Heinrich Jung , Historiae antiquissimae comitatus Benthemiensis libri tres , codex diplamaturn et documentorum . Hannover und Osnabrück 1733, noch im Westfälischen Urkundenbuch abgedruckt . Der Zei lenschluß wird mit
II
angegeben .
427
25
30
35
40
45
50
cloos te r �e a n synnen heeft ghewesen vnde wy hem de r vorgen omde n renthe oeck nycht l I I ghemaket en hebben l soe hebben wy v6r vnse tes tamen te vnde dit vorgenomde testamen t vnses ne�en :rndes van Gue terswick vorgenomd ghemaket vnde l I I ghegheuen maken vnde ghe uen dem v6rgenomden c loos ter veert i ch verkene ghanck in den Benthemer wolde alle i aer vnßeriaert als dat god I I ver s ßet to akeren l so als wy hem bet l vp datum des s e s b re ues ghehenghet vnde ghegunt l hebn vp dat se vnser heren god te bet dienen moghen l I I Vnde hi j r vrnrne want wy de heers cappe van vnser weghene mit ghenen ande ren tes tarnente en beswaren vnde dem vorgenomde n cloos te r anders I I gheen testarne nt e n setten dan der vorge nomden swyneganck in den benthemer wolde vnde to ghebrukene als vorgenomd is der guede vnde vry l I I heyden die wy hem in voertyden ghegheuen vnde besegh e lt hebben l soe begheren wy vnde bidden Euerwyne van guete [ r ] swy ck vnsen neuen synen e ruenden vnde nacome linghen horchmanne vnde erfexen vnser graues cap dit vorg enomde te s tarnent in aller wi j s als vorgenomd is als vnsen lesten I I w i l len to holdene vnde mede VQ� alle vnrechte ghewelde vo� vnser twyer vorgenomden tes tamente to bes chermene i Jn tuechnisse der w:r l I I heit desses vorgenomden tes tamen tes vnde vnses lesten wi llen so hebben wy Bernd Greue To benthem l vorgenomd vor vns vnse eruende vnde [ naco ] me linghe vnse seghel an dessen b reef doen hanghen Hi j r weren an vnde ouer alse rechte tughes lude die dit mede seghen vnde heerden he� h inri ck krul I I kerche� to s cuttorpe · heer brant vande r we l le pr� s ter • herman van 1ode linchen Johan de monick vnde anders gueder lude ghenoech l I I Datum Anno domini millesimo Quadringentes imo de cimonona Jn cras tino Beati petri ad vincula
428 2 . Urkunde vom 1 0 . April 1 4 2 1 . Perg . 1 3 3 Rep . B , Nr . 1 1 3 .
5
10
15
20
25
30
x
208
mm .
Wy Ebdi sse prouestinne C lostersche vnde Capite l l der wertliken kerken to Borehorst bekennet vnde betuget I I in dessen openen breue vor vns vnde vns s e nakomen l dat wi j vp vordrach vnde s cheydinge loffnisse vnde be I I kanntnis s e l de de Edele mans Juncher ludolff heer to Stenvorde vnde Juncher Euerwyn van Guters I I wi ch vns vnde vnsser kerken to Borehors t vorge nomd gedaen hebbet vmme twy lucht vnde s chel inge de tus s chen I I den vorgenomden Juncher ludolue vnde vns van vnsser kerken wegene gewesen heuet l ge louet hebbet l dat I I wy den se luen Juncheren Eue rwyne van Guterswi j ch nemen sol len te eynen vogede na dode Juncheren ludolues he ren to S tenuorde vorgenomd vnde anders nymanne Jn den dat he heer to Stenuorde wert l vnde I I solen voert vor em s cryuen vnde bidden vnssen ghenedigen heren van magdeborch also dat he mi t der I I vogedye to Borehors t belene t werde l de s i ch de Ede le Juncher ludolff vorgenomd vormet to hebbene Jn somegen l I e ruen vnde guden vnss er kerken to Borehorst van vns s en genedigen heren van meydeborch l alz de dar I I van to leene gei t l vnde an en vorue l le t vnde vorlediget na dode Juncheren ludolues vorgenomd s under alle arge liste l I des ses to tuge de r waerheit So hebbe wij Ebdisse proues tinne vnde Capitel vorg enomd vnsses Capite l s gemeyne I I Jnges ege l an des s en bre iff gehangen dar an vnde ouer weren her Gerbord voerninch her Bernd voer I I ninch vnde her florens de hes s e beleende preister der kerken to Borehorst Johan van Assbeke vnde hin I I r i ch valke knapen des gesti chtes van munster Datum anno domini mi l l e s imo cccc vinces imoprimo feria quinta post dominicam qua cantatur Jn eccl e s i am dei misericordi a domini ·
429 3 . Urkunde vom 1 7 . Mai 1 4 2 1 . Perg . 6 2 x 2 5 7 Rep . B , Nr . 2 6 2 .
5
10
15
20
mm
Wy Euerwyn van Guterswich Ede leman vormun der der hers cap van Stenuorde Enkennet vnde betuget openbar in des s en breue l dat wij hebben belenet vnde be lenen I I mit des s en b reue Jn rechter vormunders cap van vns ser dochter wegen dyderike van Assbeke geheten van dem goer Jn dens tmanne s tad mit dem gude achter I I dem Be rge mit syner tobeh6ringe alz dat be legen is Jn dem gerichte to Es sen Jn den kerkspe l to gels tenkerken Jn de r Burs cap to Rothusen alz dat eyn leen I I is der herscap van Stenuorde vnde hebbet voert be l i j fftuchtet stynen syne e chten huesurowen mit dem vorg e n omden gude vnde mi t syner tobeh6ringe van vnsser I I dochte r wegen alz wij mit rechte m6gen l oek hebbe wij be lenet den s e luen di j de rike Van vns ser dochter wegen mit dem gude tor S andvord alz dat be I I legen is in den se luen kerspele Jn dem geri chte van bechern vnde Jn der burscap to hesseler to sodanen leene alz it se ligen dyderich van dem Goer syn older I I vader voer vnde he na van der hers c ap van S tenuorde holden i Als eyn heer synen man to rechte be lenen sal s unde r arge list dar an vnde ouer weren we I I vor vns vnde vns s e dochter Datum anno domini mccccxi mo S abba te post penthecosten
4 . Urkunde vom 1 1 . Juli 1 4 2 2 . Perg . 70 x 1 9 2 Rep . B , Nr . 3 5 6 .
5
.
mm
.
Jch Roloff van houele knape Enkenne vnde betuge openbar in des sen breue l dat ich hebbe entfangen I j van den Ede len mynen leue[ n ] gnedighen Juncheren · · van Guterswi j ch Greuen to Bentheml den I I Tenden oue r Esse ling Hes s e ling ass inch Zi jbertinch boynch Abbinch vnd Bennecamp Jn den l I kerspe l to vreden to eynen zutphans chen leene l vnd to leene geit van der hers cap to S ten- I I uorde l vnde hebbe
4 30
10
15
dar van gehuldet vnde gesworen truwe vnde holt to wesen l em i Juncfrowen locken I I symer dochter l vnde der hers cap van Stenuorde alz eyn man synen heren to rechte wesen s a l l s un- I I d e r argelist l dar a n vnde ouer weren herman kule Rembert l van lasterhusen manne der hers cap I I van Sten uorde vnde ve le ander gude r man des to tughe der warheit heb i ch Roloff myn Jnge I I sege l an des s en bre i ff gehangen Datum anno domini mccccx i j do fe ria te rcia pos t octavas petri e t pauli apo s t o lorum
5 . Urkunde vom 1 8 . Januar 1 4 2 4 . Perg . 1 2 5 x 2 1 0 Rep . A Benth . , Nr . 1 2 7 .
5
10
15
Wy Euerwyn van guterswi ch Greue to Benthem vnd her to S tenuorde Enkennet vnd betuget openbar in I I des s en breue l dat wi j hebben vry qwi j d ledich vnde loes gelaten vnd latet vry qwi j d ledich vnde loes wessele I I Seligen S culte wessels van Asseheberge vnde B i l len van weteringe sone van allen eghendomes rechte vor I I vns vor locken vns s e dochter vor vns s e re chten eruen vnde nakomen l dar he vns aldus lange Jnne I I bestont van wegen der herscap van S tenuorde l voer eyne S umme ge lde s de vns deger vnd all wal I I betalet is l vnde wi j s in des vorgen omd Wes sels wtgegaen vnd hebben vp em vortegen vor vns vor locken I I vns s e dochter vorge nomd vor vns s e rechte eruen vnde nakomen l mit hande vnde mi t munde also re cht is l s o I I dat s i ch wes s e l vorgenomd keren vnde laten mach Jn wat hande vnd e chte he leuest wi ll sunder vns se rechte I I vnd wi j Euerwyn i Locke vns se dochter wedersprake vorgenomd vris se rechten eruen vnde nakomen willen I I vnde sollen wes sele vorgenomd syner vryheit gude rechte wars cap doen voer alle de ghene de des to re chte ko I I men wi llen sunder argelist vnde wi j hebben entfangen to re chter wede r wes sele Bernde Berndes sone I I hobinch vnde daneken s one to wolbertes hues Johans dochter wolbertes to S copingen Jn der Burs cap to I I Eppinchouen dar vns to ·
20
mm .
431 25
re chter weder wesse le wal angenoget i Des to getuge der warhei t hebbe wij I I Euerwyn Greue vorgen omd vns s e Jngesege l vor vns vor locken vns se dochter vorge nomd vor vns s e re chten eruen I I vnde nakornen an des s en brei ff doen hangen Datum anno domini mi l le s imo ccccrno vices irno qua rto ips o die Beate pri s ce virgine
9.
NAMENREGISTER
Bis auf Me r l i j n s ind alle Namen vo llständig erfaßt . Römi s che Z ah len verweisen auf die Kapitelübers chri ften . 1 . Personen Acgraweyn Adam Alabrecht Alein
8675 9 7 , 3 8 2 , 2 1 86 , 2 2 1 6 , 2 2 2 2 heer van voorne 1 5/ 1 6 1 1 5 6 , 1 1 7 3 , 1 2 6 7 , 1 2 84 , 1 3 80 , 1 39 8 , 1 40 4 , 1 56 6 , 4 1 05 Al lexander 39 Ambrosius 5 3 60 , 5 402 , 6 4 5 7 Annas 428 Archelaus 5 9 8 , 606 Artur 4 7 8 9 , 4 802 , XXI I I , 8 1 8 7 , XXV , 9002 , 902 0 , 9 02 5 , 9 2 9 7 , XXVI I , 9 4 3 4 , 9 6 85 , 9 708 , 9 7 3 6 , 9 7 4 2 , 9 7 4 6 , 9 75 7 , 9 76 9 , 9 77 9 , 9 789 , 9 8 1 0 , 9 82 7 , 9 84 2 , 9 84 8 , 9 8 6 5 , 9 86 8 , 9 88 1 1 9 8 84 , 9 89 7 1 9 904 , 9 9 4 5 , 9 9 5 6 , 9 9 6 2 , 1 00 1 6 , 1 0030 , 1 00 4 2 , 1 004 3 , 1 00 4 5 , 1 0060 , 1 0080 1 1 0090 Auetor ( s . a. Autor ) 89 6 5 , 8970, 89 8 1 , 899 3 , 8 9 9 8 , 9 0 1 8 , 9 4 2 7 , 9 43 8 , 9 6 80 , 9 7 2 8 , 9 7 39 , 9 76 5 , 9 76 9 , 9 7 7 5 , 9 7 80 , 9 79 6 , 9 8 1 7 , 9 82 5 , 9 8 40 , 9 90 3 5 3 6 0 , 5 402 , 6 4 5 7 Aurelius Autor ( s . a . Auctor ) 89 6 3 Blas i j s
Bretel Brixi s
400 3 , 41 35 , 481 4 , 5763 , 7151 1 7576 , 81 72 , 9512
4004 , 4662 , 4 8 30 , 5 808 , 7 206 , 7 5 83 , 81 73 ,
4008 , 4 706 , 4835 , 581 2 1 839 2 , 759 7 , 82 1 2 ,
401 1 1 47 1 1 1 4 840 , 6 433 , 9 42 0 , 7 602 , 87 1 9
401 4 , 471 8 , 5335 , 6 46 1 1 9 42 2 81 1 3 1
402 1 , 4725 , 5339 , 6462 ,
402 6 , 4 735 , 5437 , 6696 ,
4128, 481 2 , 5762 1 6697 ,
81 1 4 , 8 1 6 1 , 8 1 66 ,
434 Broen
Brutus Cayfas Keye Constans
6 7 1 , 6 7 8 , 6 80 , 6 9 2 , 700 , VI , 890 , 9 40 , 9 49 , 1 0 1 0 , 1 04 4 , VI I , 1 05 1 , 1 05 6 , 1 06 3 , 1 06 8 , 1 1 1 8 , 1 1 2 6 , 1 1 2 8 , 1 1 32 , 1 1 3 9 , 1 1 4 8 , 1 1 6 3 , 1 1 6 5 , 1 1 7 1 1 1 3 2 9 , 1 37 3 , 1 3 74 , 1 39 4 , 1 3 9 7 , 1 4 4 6 , 1 47 8 , 1 5 7 5 4 1 86 428 XXV , 9 4 3 4 , 9 4 39 , 9 6 89 , 9 704 , 9 7 2 1 , 9 7 4 8 , 9 7 8 3 , 9 800 , 9 907 4 1 9 1 , 4 1 9 7 , 4 201 , 4 3 1 9 , 4 3 90 , 4 4 3 3 , 5 2 4 3 , 5 2 54 , 5329 , 5342 , 5347 , 5353
Daui d
2488, 2557
E l i as Eua Eugenie
437 1 00 , 2 1 86 , 2 2 1 7 , 2 2 2 1 , 2 2 2 6 , 2 5 7 4 1 0 1 0 , 1 05 1 1 1 507
Gabrie l Garies Gawin Guheries
1 808 8673 86 7 4 86 7 3
H angwi j s
4 4 1 2 , 4 4 2 2 , 4 4 2 4 , 5 4 1 1 , 5 4 72 , 5 5 1 3 , 55 9 2 , 5 6 1 1 1 56 1 9 1 5 6 83 1 5 6 9 2 , 5 6 9 5 , 5 6 9 9 , 5 707 , 5 7 7 1 1 5 7 8 1 1 5 7 8 7 , 602 1 , 6036 1 6 1 08 , 6 1 3 7 , 6 4 9 5 , 6 4 9 6 , 6902 5 9 3 , 603
Herades
Jacob van rnerlant 37 , 1 60 1 7 3 3 9 , 7 3 6 6 , 7 3 7 6 , 7 39 5 , 7 400 , 7 4 3 7 , 7 4 5 3 , 7 4 6 1 1 Ygerne 7550 , 7 5 6 1 , 7 5 6 8 , 7 5 7 3 , 7 59 1 , 7 6 00 , 7 6 09 , 7 6 2 9 , 76 3 2 1 7 7 4 1 1 785 7 , 7 8 80 , 8045 , 806 9 , 8 1 8 2 , 82 2 3 , XXIV , 8 3 7 7 , 8 5 50 , 8 6 6 3 , 86 7 6 1 89 2 8 , 9 1 85 1 4 7 , 1 6 8 , 1 7 7 , I I 1 9 7 , 2 7 8 , 306 , 3 3 3 , 3 4 3 , 346 1 Jhesus 3 5 2 , 3 5 7 , 3 6 1 1 3 9 8 , 4 2 9 , 4 3 8 , 4 5 2 , 4 5 8 , 4 6 1 1 4 70 , 4 8 3 , 4 9 5 , 49 8 1 505 , 5 4 7 , 6 2 1 1 6 2 9 , 1 3 3 9 , 1 8 1 9 , 1 85 1 1 2 79 1 , 2 9 5 1 , 4076 1 4 7 8 1 1 9 3 7 4 , 9 4 82 1 9 9 1 4 Johannes [ de r Täufer ] 1 2 3 Johannes [ de r Evangelist ] 1 84 1 205 , 2 1 1 81 1 3 1 81 1 5 1 81 5 1 1 8 1 59 1 8 1 72 1 871 8 Jordaen Josep [ Vater Jes u ] 203 1 I
435 Josep van ararnathia 1 5 8 , 1 6 7 , 3 2 9 , 3 50 , 3 5 4 , 3 5 9 , 3 6 3 , 3 9 7 , 406 , 4 2 9 , 4 3 5 , 4 39 , 4 5 7 , 6 9 1 , 700 , 703 , 7 1 8 , 7 2 6 , 7 3 1 , 7 5 1 , 7 6 0 , 7 7 3 , 7 9 2 , 7 9 3 , VI , 8 1 8 , 82 3 , 8 3 0 , 8 3 4 , 8 3 5 , 85 3 , 8 6 9 , 87 8 , 905 , 9 1 7 , 9 2 5 , 9 3 7 , 9 3 9 , 9 49 , 9 5 4 , 9 6 2 , 9 6 8 , 9 7 2 , 9 9 8 , 1 000 , 1 04 3 , 1 04 4 , 1 05 9 , 1 06 6 , 1 06 9 , 1 077 , 1 08 1 , 1 09 2 , 1 1 1 5 , 1 1 29 , 1 1 6 8 , 1 1 72 , 1 1 7 4 , 1 1 7 7 , 1 1 8 5 , 1 2 9 7 , 1 3 1 3 , 1 3 2 9 , 1 3 3 5 , 1 400 , 1 4 1 8 , 1 4 3 2 , 1 5 1 5 , 1 5 1 8 , 1 5 2 6 , 1 5 2 9 , 1 5 3 3 , 1 5 3 7 , 1 5 4 0 , 1 5 55 , 4 1 03 , 4 1 08 , 4 7 70 , 4 7 7 6 , 4 7 80 , 4 7 86 , 6 9 8 7 Josephus [ Flavius ] 608 , 6 2 2 1 81 , I I , 1 9 4 , 202 , 2 3 1 , 2 6 1 , 2 7 4 , 2 7 7 , 6 7 6 , 1 005 , Judaes 6976 Loth Luci fer
8602 , 86 3 9 , 86 4 1 , 86 6 5 , 86 7 1 1 1 1 , 1 3 3 , 1 8 1 6 , 1 908
Maria [ Mutter Jes u ] 70 , 8 4 , 1 1 5 , 9 80 , 2 1 9 8 , 2 2 6 5 , 2 305 , 3 1 04 , 3 1 08 , 4 1 1 5 , 9 3 7 3 , 1 005 1 Maria rnagdalene 1 9 9 Mascheroen 1 700 , 1 7 3 7 , 1 803 , 1 82 5 , 1 8 3 5 , 1 8 4 7 , 1 86 5 , 1 8 7 0 , 1 8 7 2 , 1 87 9 , 1 89 3 , 1 905 , 1 9 6 1 , 1 9 7 3 , 1 9 87 , 2000 , 201 9 , 205 4 , 206 3 , 206 6 , 2 1 3 5 , 2 5 82 Mathias van triere 6 9 82 I X , XIV , 3 4 6 7 , 3 46 8 , 3 5 40 , 3 5 5 7 , XV , 3 5 7 5 , 3 5 9 4 Mer l i j n u.ö. Moynes 4 1 9 5 , 4206 , 4 2 2 0 , 4 302 , 4 3 1 3 , 4 3 4 4 , 5 2 7 0 , 5 3 1 2 VI , 830 , 8 3 2 , 8 4 4 , 8 7 4 , 8 83 , 89 1 , 8 9 7 , 9 0 8 , 9 1 4 , Moyses 9 2 6 , 9 3 4 , 9 4 5 , 9 5 7 , 9 6 7 , 1 03 3 , 1 03 8 , 1 04 3 , 1 2 90 , 1 57 3 , 1 5 76 Merti j n van rore 4 1 8 7 / 8 Mordres 8672 Morgarn lifeie 86 85 Nycodernus
3 5 1 , 3 9 7 , 405
Organie
8678
Pandragoen
4 1 9 5 , 4 3 1 0 , 5 3 6 1 , 5 3 8 8 , XIX , 5 403 , 5 409 , 5 4 1 8 , 5 4 2 5 , 5 4 3 1 , 5 4 3 3 , 5 4 9 3 , 5 4 9 9 , 5 5 2 3 , 5 5 39 , 5 5 4 8 ,
4 36 5 5 7 7 , 5 59 5 , 5 6 0 6 , 5 6 52 , 5 6 5 8 , 5 6 6 2 , 5 6 85 , 5 7 3 4 , 5 75 7 , 5 789 , 5 809 , 5 9 3 1 , 5 9 39 , 6 0 1 3 , 6 1 00 , 6 1 20 , 6 1 86 , 6 1 89 , 6 1 9 3 , 6 2 32 , 6 2 40 , 6 4 3 5 , 6 4 46 , XXI , 6 5 2 9 , 6 5 5 4 , 6 5 9 1 , 6 6 4 3 , 6 6 50·, 6 6 5 2 , 6 6 7 8 , 6 709 , 6 7 3 0 , 6 74 4 , 6 7 5 3 , 6 79 3 , 6 7 9 9 , 8 8 1 6 Peter [ Mitglied der Graalsgerneinschaft ] 7 1 4 , 7 4 9 , 7 5 4 , 9 6 1 , 1 04 5 , 1 2 7 4 , 1 3 3 7 , 1 3 4 5 , 1 3 5 3 , 1 4 1 8 , 1 42 4 , 1 4 2 9 , 1 4 3 7 , 1 4 89 , 1 52 8 , 1 5 7 1 , 4 1 07 Peter [ Aposte l ] 1 00 5 2 581 Phi lippus 1 5 3 , 1 6 3 , 2 9 1 , 2 9 3 , 2 9 7 , 304 , 3 1 5 , 330 , 3 3 6 , 3 3 8 , Pi latus 3 4 4 , 3 7 4 , 470 , 500 , 504 , 509 , 5 1 7 Robrecht van b arioen 1 300 , 1 5 5 9 , 1 5 6 0 , 1 5 7 7 , 5 2 83 , 9 0 3 2 S athanas S yrnon
2 6 5 0 , 2 6 5 1 , 2 6 6 1 , 2 6 73 , 2 6 9 2 , 2 7 2 4 , 2 7 3 3 , 2 7 7 0 , 2 9 76 , 3 1 2 2 , 3 1 2 9 , 3 8 5 3 24 1 , 243 , 24 8 , 249
Thornaes Tiberius Titus
193, 217 303 , 4 7 2 , 4 8 8 5 89 , 6 1 6 , IV, 6 2 4
Vaspas ianus 409 , 5 9 1 , 6 1 1 , IV Vlfijn 6 1 2 3 , 6 1 2 7 , 6 1 60 , 7 45 1 , 7 4 84 , 7 4 87 , 7 4 9 0 , 74 9 6 , 7 505 , 7508 , 7 5 1 0 , 7 5 3 4 , 7 5 50 , 75 5 1 , 7 5 6 0 , 7608 7 6 1 2 , 76 1 4 , 7 6 5 9 , 7 8 2 9 , 7 8 3 1 , 7 85 2 , 7 86 3 , 7 86 8 , 7 8 7 3 , 7 8 75 , 7 8 85 , 7 889 , 7 89 1 , 7 89 2 , 7 9 1 1 , 7 9 1 8 , 7 9 2 3 , 7 9 3 2 , 79 36 , 7 9 50 , 79 5 1 , 7 96 2 , 7 9 6 5 , 7 9 7 8 , 7 9 84 , 7 9 9 8 , 800 1 , 80 1 4 , 802 9 , 805 1 , 805 2 , 805 3 , 806 0 , 8076 , 8084 , 808 8 , 809 8 , 8 1 1 5 , 8 1 5 1 , 82 6 3 , 8 2 7 5 , 8 2 9 0 , 8309 , 8 3 2 2 , 8 3 2 5 , 8 3 3 7 , 8 3 40 , 8 36 1 , 8 36 8 , 8 3 7 3 , 8 3 89 , 8 4 1 5 , 8 4 2 1 , 8 4 2 5 , 8 4 89 , 85 2 3 , 85 3 4 , 8 5 3 6 , 8 5 4 2 , 8 5 4 4 , 85 4 5 , 8 5 7 1 , 85 7 2 , 86 1 4 , 86 2 1 , 86 2 7 , 86 3 3 , 8 6 4 5 , 8 74 7 , 875 3 , 8 7 5 9 , 8 7 6 6 , 8 76 8 , 8 8 7 3 , 8 8 8 3 , 8886 , 889 1 , 9 1 9 2 Vtegier XVI , 4 1 9 8 , 4 2 1 0 , 4 2 1 2 , 4 2 1 8 , 4 2 2 1 , 4 2 3 3 , 4 2 3 7 , 4 2 4 2 , 4 2 5 1 , 4 2 6 6 , 4 2 7 5 , 4 2 9 0 , 4 29 4 , 4 305 , 4 3 1 2 , 4 3 4 1 , 4 36 4 , 4 3 70 , 4 3 7 4 , 4 39 1 , 4 4 0 7 , 4 4 2 2 , 4 4 2 7 , 4 4 3 1 , XVI I , 4 4 4 4 , 4 45 7 , 4 50 9 , 4 5 9 9 , 4 6 3 7 , 4 6 7 1 ,
437 4 6 7 5 , 4 6 8 7 , 4 89 1 , 4 9 3 3 , 49 4 7 , 4 9 5 9 , XVI I I , 4 9 8 4 , 49 9 2 , 500 3 , 501 3 , 501 8 , 505 1 , 5 0 8 1 , 5 1 00 , 5 1 2 3 , 5 1 83 , 5 1 9 7 , 5 20 1 , 5 2 4 4 , 5 2 4 7 , 5 29 1 , 5 3 3 0 , 5 3 3 4 , 5 3 4 3 , 5 3 4 8 , 5 36 3 , 5 3 7 2 , 5 3 7 3 , 5 3 8 4 , 5 39 0 , 5 405 , 541 7 , 6 225 Vter [ s . a . Vter pandragoen ] 4 1 96 , 4 3 1 0 , 5 36 1 , XIX , 5 4 1 8 , 5 5 9 1 , 5 6 1 1 , 5 6 5 5 , 5 708 , 5 7 1 0 , 5 7 1 2 , 5 7 50 , 5 76 6 , 5 7 7 2 , 5 79 1 , 5 80 1 , 5 809 , 5 82 2 , 5 82 7 , 5 8 4 5 , 5 85 5 , 5 86 3 , 5 86 4 , 5 86 7 , 5 87 5 , 5 89 9 , 5 9 0 2 , 5 9 05 , 5906 , 5 9 1 5 , 5 9 2 5 , 5 9 3 8 , 5 9 49 , 5 9 60 , 5 9 6 2 , 5 9 6 7 , 5 9 7 2 , 5 9 76 , 5 9 79 , 5 9 8 4 , 5 9 8 7 , 5 9 9 9 , 6 0 1 6 , 6 02 7 , 603 5 , 6 0 3 9 , 6 3 1 9 , 6 3 3 3 , 6 407 , 6 409 , 6 4 1 4 , 6 42 6 , 6 4 30 , 6 4 84 , 6 5 9 1 , 6 6 5 3 , 6 6 7 8 , 6 6 86 , 6 6 9 0 , 6 6 9 9 , 6 7 1 4 , 6 7 3 1 , 6 7 3 5 , 6 74 6 , XXI I , 6 75 4 , 6 7 5 6 , 6 7 70 , 6 7 7 9 , 6 7 89 , 6 7 9 4 , 6 79 8 , 6 801 , XXIV Vte r pandragoen [ s . a . Vter ] 6 80 7 , 6 8 2 4 , 6 83 3 , 6 87 5 , 6 9 1 0 , 702 0 , 704 7 , 7 2 20 , 7 2 4 8 , 7 3 1 9 , XXI I I , 7 3 4 0 , 7 4 39 , 7 4 86 , 7 5 2 4 , 7 6 3 3 , 7 6 89 , 7 702 , 7 7 5 7 , 7 7 7 1 , 7 8 1 3 , 7 8 4 3 , 803 5 , 8 3 7 5 , 8 4 3 7 , 8 7 80 , 8801 , 88 4 6 , XXVI , 9 0 3 1 , 9 0 4 1 , 907 3 , 9 2 1 5 , 9 2 7 7 , 9 3 1 7 2 . Orte Aquitani gen Aramath i a Atens Auaroen
592 447 4334 1 2 82 , 1 3 5 7
Betlehem Borges Bri taengen
113 4335 4 1 85 , 604 7
Caluarien Caredol
308 , 2 3 7 2 703 7 , 7 1 59 , 7 2 2 8 , 7 3 1 8 , 7 3 8 4 , 7 4 3 1 , 7 7 3 9 , 7 7 5 6 , 8 3 1 3 , 83 9 1 , 8 39 6 , 8 4 1 3 , 8 4 8 8
E ffrata Enge lant
114 4 1 76 , 5 2 6 6 , 6 4 49 , 6 8 39
I herusalem
1 5 3 , 4 9 9 , 6 2 3 , 6 37
438 Jordan I rlant
122 6 82 7
Logres ( s . a . Lonnen ) 9 2 5 4 , 9 4 2 5 , 9 4 4 0 , 1 0008 , 1 00 8 1 Lonnen ( s . a . Logre s ) 6 7 7 3 , 9 9 1 0 , 1 0006 , 1 000 8 Merlant ( s . a . Norttomberlan t ) 4 7 5 8 Norttomberlant 5 5 1 7 , 5 5 2 7 , 5 5 3 5 , 6 6 9 5 O l i ueten Orcanie
270 8 6 0 1 , 86 1 6 , 8 6 6 5
Rom
2 4 , 1 4 8 , 502 , 5 1 6 , 5 6 9
S alesbire Surien
6 5 2 5 , 6 59 7 , 6 6 2 5 , 6 6 3 6 , 6 7 5 2 , 6 8 1 5 , 6 86 1 497
Teerose T intani e l
6626 7 6 6 3 , 7 7 1 9 , 7 7 89 , 7 8 1 8 , 7900 , 8 1 1 8 , 8 1 3 8 , 8 1 6 2 , 8 1 6 5 , 8 2 1 1 , 82 9 5 , 8 404 , 8 4 1 1 , 8 4 30 , 8 4 7 9 , 86 70
Vlanderlant 2 8 Wincester
531 4 , 5327 , 5345 , 5381
10.
ABKÜRZ UNGEN
AfdA
Anzeiger für deutsches Altertum und deutsche Literatur
Akk .
Akkusativ
ALMA
Arthurian Literature in the Middle Ages
altfrz .
altfranzösisch
Dat.
Dativ
DDG
Deutsche Dialektgeographie
Ed.
Editor/Edited
E.S.
Extra Series
Fern.
Femininum
Fol .
Folio
Fra.
Fragment
frühmnd .
frühmittelniederdeutsch
Gen .
Genitiv
Hd.
Hochdeutsch
Hs .
Handschrift
Ind.
Indikativ
Lasch/Borchling/ Cordes
A. Lasch und C. Borchling , Mittelniederdeutsches Handwörterbuch , fortgeführt von G. Cordes
Mask .
Maskulinum
mengl .
mittelenglisch
mnd.
mittelniederdeutsch
mnl .
mittelniederländisch
Ms .
Manuskript
nd.
niederdeutsch
Nd Jb
Niederdeutsches Jahrbuch . Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung
ndl .
niederländisch
NdW
Niederdeutsches Wort . Beiträge zur nieder deutschen PhilologiP.
niederfränk .
niederfränkisch
Neutr .
Neutrum
Nom.
Nominativ
o . O.
ohne Ort
o.s.
Original Series
4 40
Pers .
Person
Pl .
Plural
PMLA
Publications of the Modern Language Association of America
Poss .
Possessiv
Präs .
Präsens
Rez .
Rezension
Schiller /Lübben
K. Schiller und A. Lübben , Mittelniederdeutsches Handwörterbuch
Sing.
Singular
st.
statt
Stf .
Steinfurt
TNTL
Tij dschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde kunde
Vs .
Vers
westgerm.
westgermanisch
westmnd .
westmittelniederdeutsch
W T
Wetenschappelijke Tijdingen
ZfdA
Zeitschrift für deutsches Altertum und deuts che Literatur
11.
LITE RATURVERZE I CHN I S
ARENTS , A . , Jacob van Maerlant. Proeve van bibliographie . Irrleiding door J. van MIERLO , S . J . Damme 194 3 . Arthour and Merlin . Nach der Auchinleck-Hs . nebst zwei Beilagen hrsg. von E . KÖLBING. Leipzig 1 89o . (Altenglische Biblio thek , Bd . 4 ) . Arthour and Merlin. Of Arthour and of Merlin . Edited by O . D . MACRAE-GIBSON. Vol . 1 . Text . Oxford 1 9 7 3 . (Early English Text Soc1ety , O . S . 268 ) . BECKERS , H . , Die Erforschung der niederdeutschen Literatur des Mittelalters , in : Nd Jb 97 ( 1 974 ) , S. 37-6o . BECKERS , H . , Ein vergessenes mittelniederdeutsches Artusepos fragment (Loccum , Klosterbibliothek , Ms 2o) , in : Nd W 14 ( 19 ( 1 9 7 4 ) S . 23-52 . 1
BECKERS , H . , "Desse boke de horn den greve van der Hoye vnde sint altomale dudesk" . Ein Versuch zur literarhistorischen Identifizierung des Handschriftenbestandes einer nieder sächsischen Adelsbibliothek des späten 1 5 . Jahrhunderts , in : Nd W 16 ( 1 9 76 ) , s . 1 26- 1 4 3 . BISCHOFF , K . , Z u niederdeutsch twisken , twischen : tüsken , tüschen (mit zwei Karten ) , in : Nd W 2 ( 19 6 1 ) , S . 1 - 1 6 . Boec van der ioncfrouscap. Dat boec van der ioncfrouscap ( sprach lich untersucht und lokalisiert) . Akademische Abhandlung von E. BERGKVIST. Göteborg 1925 . BOGDANOW , F . , The Suite du Merlin and the Post-Vulgate Roman du Graal , in : ALMA , s . 325-3 34 . BORCHLING, C . , Mittelniederdeutsche Handschri ften in Nord deutschland und den Niederlanden . Erster Reisebericht, in : Nachrichten von der Königl . Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen . Göttingen 1899 , s . 79- 3 1 6 . BOUWMAN , H . , Verklarende en tekstcritische aanteekeningen op Maerlants "Historie van den Grale" en "Merlijns boek " , Groningen 1 9o5 . BRAEKMAN . W . L . , Fragmenten van de verloren gewaande Lapidari j s van Jacob van Maerlan t , in : Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal - en Letterkunde 1 97o , s . 499-5 2 5 . BRIQUET, C . M . , Les filigranes . Dictionnaire historique des marques du papier des leur apparition vers 1 2 8 2 j usqu ' en 1 6oo . I-IV. Leipzig 2 1 9 2 3 . BROGS ITTER, K. O . , Artusepik. 2 . , verbes serte und ergänzte Aufla ge . Stuttgart 1 97 1 . (Sammlung Metzler , Bd . 3 8 ) . BRUCE , J . D . , The Evolution of Arthurian Romance from the Be ginnings down to the Year 1 3oo . Second Edition with a Supplement by A . HILKA . Vol . I/I I . Reprinted Gloucester/Mass . 1958.
442
Bulletin Bibliographique de l a Societe Internationale Arthurienne . I ( 1 949 ) - ab Vol . XIX ( 1 967 ) Bibliographical Bulletin of the International Arthurian Society . B[ URGER ] , [ c . P . ] , Fragmenten van een volksboek van Merli j n , in : Het Boek 19 ( 1 9 3o ) , S . 2 16-2o . BUSKEN HUET , G . , Iets over Maskaroen , in : TNTL 28 ( 19o9 ) , s . 262- 2 7 3 . DEBAENE , L. , Midde lnederlandse ridderepiek en latere prozaromans , in : De nieuwe taalgids 4 3 ( 1 95o) , S . 84-9 2 . DEBAENE , L. , De Nederlandse volksboeken . Ontstaen e n geschiedenis van de Nederlandse prozaromans gedrukt tussen 1 4 75 en 1 54o . Ant werpen 19 5 1 . DELFOS , L . , Maerlant in Italie , in : W T 1 7 ( 19 5 7 ) , Sp . 1o5- 1 16 . DELFOS , L . , De veertien laatse j aren van Maerlant ' s leven, in : W T 1 7 ( 19 57 ) , Sp . 1 - 1 1 . DESCHAMPS , J . , [ Tentoonstellingscatalogus ] Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Tentoonstelling ter gelegenheid van het honderdjarig bestaen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappi j voor Taal en Letterkunde en Geschiedenis . 2de herziene druk . Leiden 1972 . DRAAK, M. , Arthur en zijn tafelronde . ' s-Gravenhage/Dj akarta 19 5 1 . ( Lessen in literatuur ) . Die 2 . erweiterte Auflage er schien unter dem gleichen Titel in der Reihe "Klassieken . Nederlandse Letterkunde " , Den Haag/Noorduij n 1979 . DRAAK , M . , De Midde lnederlandse vertalingen van de Proza-Lancelot. Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Weten schappen , Afd. letterkunde . N . R . , Deel 1 7 , No . 7 . Amsterdam 1954 . DRAAK, M . , Oude en nieuwe Lancelot-problemen , en de noodzakelijk heid van lezen . Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akade mie van Wetenschappen , Afd. letterkunde . N . R. , Deel 39 , No. 8 . Amsterdam 1 9 76 . DUINHOVEN , A . M . , Bij dragen tot reconstructie van de Karel ende Elegast . I . Assen 1 9 7 5 . EHRISMANN , G. , Geschichte der deutschen Literatur bis zum Aus gang des Mittelalter s . I-II . 2 . 2 . Unveränderter Nachdruck der Ausgabe 1 9 3 2-3 5 . München 1966 . FECHTER, W. , Das Publikum der mittelhochdeutschen Dichtung. Frankfurt/M . 1 9 3 5 . ( Deutsche Forschungen , Bd . 2 8 ) . FOERSTE , W. , Der wortgeographische Aufbau des Westfälischen , in : Der Raum Westfalen . Bd. IV , 1 . Münster 1 9 58 . S . 1 - 1 1 7 und 3 2 Karten . FRANCK , J . , Zur Textkritik der Werke Jacobs van Maerlant, i n : ZfdA 24 ( 1 88o) , S . 33-4 2 . FRANCK, J . , [ Rez . von ] Jacob van Maerlants Merlijn . Naar het eenig bekende Steinforter handschrift uitgegeven door J. van VLOTEN , in : AfdA 9 ( 1 883 ) , S . 363-384 .
443 FRANCK , J . , Mittelniederländische Grammatik mit Lesestücken und Glossar . Unveränderter Nachdruck der zweiten , neubearbeiteten Auflage. Arnheim 1 97 1 . FRAPPIER, J . , The Vulgate Cycle , in : ALMA , S . 295-3 1 8 . GANZ, P . F . , und W . SCHRÖDER (Hrsg . ) , Probleme mittelalterlicher Überlieferung und Textkritik . Berlin 1 968 . GENTIL, P. le , The Work of Robert de Boron and the Didot Perceval , in : ALMA , S . 2 5 1 - 26 2 . GERRITSEN, W. P . , Die Wrake van Ragisel . Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel , ge volgd door een uitgave van de Wrake-teksten . I/II . Assen 1 96 3 . (Neerlandica Traiectina, Bd. XIII ) . GERRITSEN , W . P . , Le s relations litteraires entre la France et les Pays-Bas au Moyen Age . Quelques observations sur la technique des traducteurs , in : Actes du septieme congres national de la Societe Fran�ais de Litterature Comparee . Paris 1 967 , S . 28-46 . GERRITSEN , W. P . , Pollites , Pirrus en Penthiseleye . Compositie techniek in Maerlants Historie van Troyen , in : Spel van zinnen. Album A . van Lcey . Brussel 1 9 7 5 . S . 1 25 - 3 6 . Geschichte der Textüberlieferung der antiken und mittelalter lichen Literatur . I/I I . Zürich 196 1 /64 . GOOSSENS , J . , Zur wissenschaftlichen Bewertung der Veldeke-Aus gabe von Theodor Frings und Gabriele Schieb , i n : Zeitschrift für deutsche Philologie 88 ( 1 969) , S. 27-45 . GOOSSENS , J . (Hrsg . ) , Niederdeutsch . Sprache und Literatur . Eine Einführung . Bd. I : Sprache . Neumünster 1 9 7 3 . GRAAF , K . R. de , Tekst e n editi e . Nederlands Instituut der Rijks universiteit Groningen [ 1972 ] . GRENZMANN , W. , Die Jungfrau von Orleans in der Dichtung. Berlin/ Leipzig 1 929 . (Stoff- und Motivgeschichte der deutschen Litera tur , Bd. 1 ) . HAAN , M . J . M. de , Enige aspecten van de tekstkritiek van Middel nederlandse teksten . Leiden 1 97 3 . HÄRD , J . E. , Mittelniederdeutsch ' oder ' , ' oft ' und Verwandtes . Eine chronologische und dialektgeographische Untersuchung . Göteborg 1 967 . (Göteborger germanistische Forschungen , Bd . 8 ) . HANEBUTH , K . , Über die hauptsächlichsten Jeanne d ' Arc-Dichtungen des 1 5 . und 1 6 . und beginnenden 1 7 . Jahrhunderts . Marburg 1 893 . HEEROMA, K . , Reinaert , Alexande r , Merli j n , Troye , in : TNTL 87 ( 1 97 1 ) , s . 64-9 1 . HEEROMA , K. , Maerlants Torec als ' sleutelroman ' . Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen . Afd. letterkunde . N . R . , Deel 3 6 , No . 5 . Amsterdam 1 97 3 . HEGMAN , W . E . , Kroniek. De studie van de Middelnederlandse letteren sedert 1 94 9 , in : Spiegel der letteren 2 ( 1 958 ) , S . 285- 3 1 3 .
444 HEGMAN , W . E . , Kroniek . De studie van de Middelnederlandse letteren sedert 1 9 59 . I/II , in : Spiegel der letteren 1 3 ( 1 97o/7 1 ) , S . 276-3o8 und 1 4 ( 1 972 ) , s . 43-7 1 . HELLINGA , W . Gs . , Zes verdwaalde verzen in de Beatrij s , in : Hulde boek pater dr . Bonaventura Kruitwagen OFM . ' s-Gravenhage 1 949 , s . 1 7 8-95 . HELLINGA, W. Gs . , Principes linguistiques d ' edition de textes , in : Lingua 3 ( 1 953 ) , S . 29 5-3o8 . HELLINGA , W . Gs . und A . KAMPSTRA, De Coster of die coster , in: W T 1 6 ( 1956) , Sp . 1-5. HELLINGA, W . Gs . und P . J . H . VERMEEREN , Kroniek . Codicologie en filologie. I-XVII , in : Spiegel der letteren 5 ( 196 1 ) - 1o ( 1966-67 ) . HENRIC VAN VELDEKEN. Die epischen Werke des Henric van Veldeken. I. Sente Serva s . Sanctus Servatiu s . Hrsg . von Th. FRINGS und G . SCHIEB . Halle/S . 1 95 6 . HEREMANS , J . F . J . , [ Re z . von ] Jacob van Maerlants Merlijn . Naar het eenig bekende Steinforter handschrift uitgegeven door J. van Vloten , in : Nederlandsch Museum 1 8 8o I I , s . 1 2 3 - 1 2 6 . HOGENHOUT , J . , De geschiedenis van Torec en Miraude . Een onderzoek naar de oorsprong en de ontwikkeling van een arthuroman . Leiden 1 976 . HÜBNER, A . , Grundsätze für die Herausgabe und Anweisungen zur Druckeinrichtung der Deutschen Texte des Mittelalters . Neue Fassung, in : Deutsche Texte des Mittelalters , Bd 38 ( 1 934 ) , S . v-ix . JACOB VAN MAERLANT. Jacob van Maerlants Merli j n . Naar het eenig bekende Steinforter handschrift uitgegeven door J. van VLOTEN . Leiden 1 88o [ Naschrift datiert Februar 1 882 ] . JACOB VAN MAERLANT. Roman van Torec . Opnieuw naar het handschrift uitgegeven en van eene inleiding en woordenlij st voorzien door J. te WINKEL. Leiden 1 875 . JACOB VAN MAERLANT . Sinte Franciscus leven . Uitgegeven , ingeleid en toegelicht door P. MAXIMILIANUS OFM Cap . I/I I . Zwolle 1954 . ( Zwolse drukken en herdrukken , 7 ) . JACOB VAN MAERLANT . Jacob van Maerlant ' s Spiegel historiael . Met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten , bewerkt door Philip UTENBROEKE en Lodewij c van VELTHEM . Uitgegeven door M. de VRIES en E. VERWIJS . I-III . Leiden 1863 . JAN , E . von , Das literarische Bild der Jeanne d ' Arc ( 1429- 1926 ) . Halle/S . 1 9 2 8 . (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie , Heft 7 6 ) . JANSSENS , J . , De mariale personlijkheid van Jacob van Maerlant. Jacob van Maerlants werken beschouwd in het licht van zijn Mariacultus en als resultante van de teenernende Mariaverering in de middeleeuwen . Antwerpen 1 963 . JELLINGHAUS , H. , Geschichte der mittelniederdeutschen Literatur . Dritte , verbesserte Auflage . Berlin 1 92 5 . ( Grundriß der ger manischen Philologi e , Bd . 7 ) .
4 45
JOHANNES DE FORDUN . Chronica Gentis Scotorum . Edited by W. SKENE . Edinburg 1 87 1 . (The Historians of Scotland, Vol . 1 ) . JOYE, M . , De middelnederlandse graalromans : OVerzicht en enkele vaststellingen , in : Leuvense bij dragen 63 ( 1 974 ) , S. 1 5 1 - 1 64 . Wiedergedruckt in : F . P . van OOSTROM (Hrsg . ) , Arturistiek in artikelen . Utrecht 1 9 7 8 , S . 2o9-222 . KIRCHNER, J . , Germanistische Handschriftenpraxis . Zweite , er gänzte Auflage . München 1 967 . KLUGE , F . , Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache . 2o . Auflage bearbeitet von W. MITZKA . Berlin 1967 . KNUVELDER , G. P . M . , Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde . Eerste deel. 5de , geheel herziene druk . ' s-Her togenbosch 1 97o . KROGMANN , W . , Mittelniederdeutsche Literatur , in : Kurzer Grundriß der germanischen Philologie bis 1 5oo . Hrsg. v. L . E . SCHMITT . Bd . 2 . Berlin 1 97 1 . S . 263- 3 2 5 . KRONENBERG , M . E . , Een onbekend volksboek van Merlij n , in: TNTL 4 8 ( 1 9 29 ) , s . 1 8-34 . KUHN , H . , K . STACKMANN · und Dieter WUTTKE (Hrsg . ) , Kol loquium über Probleme altgermanistischer Editionen . Marbach am Neckar , 2 6 . und 2 7 . April 1 966 . Referate und Diskussionsbeiträge . Wies baden 1 9 6 8 . LASCH, A . , Mittelniederdeutsche Grammatik . 2 . , unveränderte Auf lage . Tübingen 1 97 4 . ( Sammlung kurzer Grammatiken ger manischer Dialekte . A. Hauptreihe , Nr . 9 ) . LASCH , A . , und C. BORCHLING , Mittelniederdeutsches Handwörter buch. Fortgeführt von G. CORDES . INeumünster 1 956•
LIEFTINCK , G . I . , "Methodische" en paleografische opmerkingen naar aanleiding van een hert met een wit voetj e , in : TNTL 7 2 ( 19 54 ) , s . 1 - 1 7 . LOEY, A . van , Middelnederlandse en moderne dielecten , in : Album aangeboden aan pro f . dr . L. Grootaers bij zijn 65e verjaring. o . O. 1 9 5o , S . 63-69 . LOEY, A. van , Schönfelds Historische grammatica het Nederlands . Achtste druk . Zutphen [ 1 97o ] . LOEY, A. van, Middelnederlandse spraakkunst . I . Vormleer. Achtste verbeterde druk . Groningen/Antwerpen 1 976 ; I I . Klankleer . 7e herziene uitgave . Groningen/Antwerpen 1 976 . LOEY , A . van en J . GOOSSENS , Historische dialectologie . Amsterdam 1974 . ( Bijdragen en mededelingen der dialectencommissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam , XLV ) . LOOMIS , R . S . , The Origin of the Grail Legends , i n : ALMA, S . 274-294 . LOOMIS , R . S . (Ed . ) , Arthurian Literature in the Middle Ages . A Col laborative History. Oxford 4 1 969 . LÜBBEN, A . , Mittelniederdeutsche Grammatik nebst Chrestomathie und Glossar . Leipzig 1882 .
446 MARTENS , G . und H . ZELLER (Hrsg . ) , Texte und Varianten . München 1 97 1 . MARTINUS OPPAVIENS IS. Martini Oppaviensis Chronicon pontificum et imperatorum. Edidit L. WEILAND. Monumenta germaniae historica. Scriptorum . T. XXII . Nachdruck der Ausgabe Hannover 1 872 . Stuttgart/New York 196 3 . MAXIMILIANUS O . F . M . Cap . , Jacob , die coster van Merlant, i n : TNTL 6 6 ( 1949 ) , S . 1 - 1o . MEAD , W . E . , Outlines o f the History o f the Legend o f Merlin , i n : Merlin or the Early History of King Arthur . A Prose Romance ed . by H . B . WHEATLEY , Vol . IV , S . v-ccliv. MEES-VERWEY , M. , De betekenis van Johannes van Vloten. Een biblio grafie met inleiding . Santpoort 1 9 2 8 . Merlin. Merlin , a Middle-English Metrical Version o f a French Romance by Herry LOVELICH. Edited from the Unique Ms . So in Corpus Christi College , Cambridge , with an Introduction , Notes and Glossaries by E. KOCK. I-III . London 1 9o4-32 . (Early Engli sh Text Society , E . S . 93 , 1 1 2 und O. S . 1 85 ) . Merlin. Merlin or the Early History of King Arthur . A Prose Romance. Edited from the Unique Ms . in the Univer sity Library , Cambridge by H . B . WHEATLEY . Vol . I-IV . London 1 865-99 . (Early English Text Society , o . s . 1 o , 2 1 . 3 6 , 1 1 2 ) . MICHA, A. , Überlieferungsgeschichte der französischen Literatur des Mittelalters , i n : Geschichte der Textüberlieferung der antiken und mittelalterlichen Literatur . Bd . II , s . 1 87-259 . MICHA , A. , The Vulgate Merlin , in : ALMA , S . 3 19-324 . MIERLO , J . van, Jacob van Maerlant . Zij n leven - zijn werken zijn beteekenis . Turnhout 1 946 . (Koninklij ke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde . Reeks I II , nr . 2 5 ) . MIERLO , J . van, " Jacob , die coster van merlant" , i n : Verslagen en mededelingen der Koninklijke Vlaamse Academi e voor Taal- en Letterkunde 1 9 5 2 , S . 49-7o. MIERLO , J . van , Jacob, die coster van Maerlant , i n : W T 15 ( 19 5 5 ) , Sp . 353- 3 5 7 . MIERLO, J. van, De ontwikkelingsgang van Jacob van Maerlant , i n : Verslagen e n mededelingen der Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1 957 , S . 1 19- 1 3 7 . Moriaen. Moriaen. Opni euw uitgegeven en geannoteerd door H . PAARDE KOOPER-van BUUREN en M . GYSSELING . Zutphen o . J . [ um 1 97o ) (Klas siek letterkundig pantheon 1 83 ) . NAUMANN , H . (Hrsg. ) , Altdeutsches Prosalesebuch. Texte vom 1 2 . - 1 4 . Jahrhundert . Straßburg 1 9 16 . (Trübners Bibliothek , Bd . 5 ) . NIJHOFF , w . , L ' art typographique dans les Pays-Bas . Pendant les annee 1 5oo a 1 54o . I I . La Haye 1 9 2 6 . NIJHOFF , w . , und M . E . KRONENBERG , Nederlandsche bibliographie van 1 5oo 1 54o. I-III , 1 . ' s-Gravenhage 1923-5 1 .
447 NITZE , W . A. , Was hat Robert de Boran geschrieben? , in : Der arthurisehe Roman . Hrsg . von K. WAI S . Darmstadt 1 9 7 o . S . 3 o 1 - 3o9 . NONTE , B . , Untersuchungen über die Handschriften des Augustiner-Chor herren-Stiftes Frenswegen bei Nordhorn , in : Westfäli sche Forschungen 14 ( 196 1 ) s . 1 3 3-49 . 1
NORDHOFF , [ ] , Maerlants Merlin , in : Germania . Viertel j ahresschrift. XIX , N . F . VII ( 1 87 4 ) , S. 3oo-3o2 . NOTERDAEME , J . , Jacob de Costere van maerlant , in : W T 1 5 ( 1 9 5 5 ) , Sp . 3 1 3- 32 1 . NOTERDAEME , J . , Jacob van Maerlant, in : W T 2o ( 1 96o) , Sp . 2 9 1 - 3oo . NOTERDAEME , J . , Jacob de coster van Maerlant , in : Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Ge schiedenis . Handelingen XV ( 196 1 ) , S . 2 33 -7 2 . NOTERDAEME , J . und H . P . SCHAAP , Nieuwe Maerlantproblemen , in : TNTL 82 ( 1966 ) , S . 8 1- 1 1 9 . OOSTROM , F . P . van (Hrsg . ) , Arturistiek in artikelen. Een bundel fotomechanisch herdrukte studies over Middelnederlandse Artur romans . Met een bibliografie van de Middelnederlandse Arturistiek sinds 1 9 4 5 . Utrecht 1 9 7 8 . PARIS , P . , Les manus crits fran�ois de la bibliotheque du roi . VII , Paris 1 84 8 . PARRY , J . J . und R . A . CALDWELL, Geoffrey o f Monmouth , in : ALMA , s . 72-9 3 . PATON , L . A . , Notes an Manuscripts of the Prophecies de Merlin , in : Publications of the Modern Language Association of America. Val . 2 8 ( 19 1 3 ) , S. 1 2 1 - 3 9 . PATON , L . A . , Les propheties d e Merlin . I/II . New York/London 1926/2 7 . PAUW , N . de , Middelnederlandsche gedichten en fragmenten . I I . Gent 19o3. S . 66-72 Abdruck der Maastricher Fragmente . PEETERS , H . C . , Nieuwe inzichten in de Maerlantproblematiek , in : Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letter kunde en Geschiedenis . Handelingen XVII I ( 1964 ) , S . 249-8 5 . PETERS , R . , Mittelniederdeutsche Sprache , in : J . GOOSSENS ( Hrsg . ) , Niederdeutsch. Sprache und Literatur . I , S . 66- 1 1 5 . PETIT , L . D . , Bibliographie der Middelnederlandsche taal- en letterkunde . I/II . Leiden 1 888/ 1 9 1o . QUICHERAT , J . , Proces de condamnation et de rehabilitation de Jeanne d ' Arc dite La Pucelle . I-V . Paris 1 84 1 -49 . RAKERS , A. , Die Mundarten der alten Grafschaft Bentheim und ihrer reichsdeutschen und niederländischen Umgebung . Text . Oldenburg 1 944 . (Provinzialinstitut für Landesplanung und niedersächsische Landesforschung Hannover-Göttingen . Veröffentlichungen . Reihe A II , Bd. 1 6 ) ; Karten (handschriftlich in Kopie ) . Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte . Hrsg . von W . KOHL SCHMIDT und W. MOHR . Bd. 1 . Berlin 2 1 9 5 8 .
448 ROBERT DE BORON . Die Geschichte des Heiligen Gra l . Aus dem Alt französischen übersetzt von K. SANDKÜHLER . Stuttgart 1 96 4 . ROBERT DE BORON . Merlin , der Künder des Grals . Aus dem Altfranzö sischen übersetzt von K. SANDKÜHLER . Stuttgart 1 97 5 . ROOTH , E . , Niederdeutsche Breviertexte des 1 4 . Jahrhunderts aus West falen. Untersucht und herausgegeben . Stockholm 196 9 . (Kungl . vitterhets historie och antikvitets akademiens handlingar . Filo logisk-filosofiska serien , 1 1 ) . SAN-MARTE [ d . i . A . SCHULZ ] , Die Sagen von Merlin . Halle/S . 1 8 5 3 . SARAUW , Ch . , Niederdeutsche Forschungen I . Vergleichende Lautlehre der niederdeutschen Mundarten im Stammlande . Kopenhagen 1 92 1 . ( Det Kgl . Danske Videnskabernes Selskab . Historisk-filologiske Meddele lser . V , 1 ) . SARAUW , Ch. , Niederdeutsche Forschungen II . Die Flexionen der mittelniederdeutschen Sprache . Kopenhagen 1 9 2 4 . (Det Kgl . Danske Videnskabernes Selskab. Historisk-filologiske Meddele lser . X, 1 ) . SCHAAP , H . P . , Een kostersambt te Maerlant in de 1 3de eeuw ? , in : TNTL 82 ( 1 966) , S . 1 2o-28 . SCHILLER, K . und A . LÜBBEN , Mittelniederdeutsches Handwörterbuch . I-VI . Bremen 1 8 7 5-8 1 . SCHMITT , L . E . (Hrsg . ) , Kurzer Grundriß der germanischen Philologie bis 1 5oo . I/I I . Berlin 1 9 7o/7 1 . SODMANN , T. , Die Steinfurter Maerlant-Handschrift . Münster 1976 . (Westfälische Quellen im Bild , 1 1 . Bei lage zu "Archivpflege in Westfalen und Lippe" Nr . 8 , 1 97 6 ) . SPARNAAY , H . , De Arthurroman. Utrecht 1 9 5 5 . (Voordrachten en rede voeringen centrale opleidingscursussen te Utrecht , 2 ) . SPARNAAY , H . , The Dutch Romances , in :
ALMA,
S . 443-6 1 .
SPARNAAY , H . , Artusroman, in : Reallexikon der deutschen Literatur geschichte . Bd . I , Sp . 1o6- 1 7 . STACKMANN , K . , Grundsätzliches über die Methode der altgermanisti schen Edition , in: Texte und Varianten . Hrsg. von G. MARTENS und H . ZELLER. München 1 97 1 . STALLAERT, K . F . , De Merli j n van Jacob van Maerlant , in : Nederlandsch Museum 1 88o I , S . 5 1-63 . STAMMLER , W . , Geschichte der niederdeutschen Literatur von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart . Nachdruck der Ausgabe Leipzig/Berlin 1 9 2 o . Darmstadt 1 96 8 . ( Libelli , Bd . 269) . TAYLOR , R . , The Political Prophecy in England. New York 1 9 1 1 . THOMAS von CHANTIMPRE . Die mittelniederdeutsche Version des Bienen buches von Themas von Chantimpre . Das erste Buch. Akademi sche Abhandlung von N . O . HEINERTZ . Lund 1 9o6 . Torec. Een tekstuitgave naar het handschrift met een inleiding door M . en J. HOGENHOUT . Abcoude 1 9 7 8 .
449 TROSS , L . , Bericht omtrent een hs . toebehoorende aan den Vorst van Bentheim-Steinfurt en bevattende Merlij ns prophecien ofte historie van den Grale , door Jacob de Coster van Maerlant , in : Handelingen der j aarlij ksche algemeene vergadering van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde . 1 8 3 7 , s. 6 7 f . van den vos Reynarde . I Teksten . Diplomatis ch uitgegeven naar de brennen v66r het j aar 1 5oo door w. Gs . HELLINGA . Zwolle 195 2 . VERDAM , J . , Nieuwe aanwinsten voor onze kenni s der middeleeuwsche taal- en letterkunde , in : Verslagen en mededeelingen der Konink lijke Akademie van Wetenschappen . Afd. letterkunde . 4e R. I I I ( 1 899 ) , s . 288- 3 15 . VERDAM , J . , Nieuwe Merlijnfragmenten , in : TNTL 19 ( 19o 1 ) , S . 6 5-84 . VERDAM , J . , Naschrift op "Nieuwe Merlijn-fragmentert' , in : TNTL 1 9 ( 19o 1 ) , S . 1 3 1 . VERDAM , J . , De rijmen in Maerlant ' s Historie van Troyen , in : TNTL 2 3 ( 19o4 ) , S . 1 56-89 und 2 57-298 ; TNTL 2 4 ( 1 9o5 ) , s . 1 7 2-96 . VERDAM , J . , Middelnederlandsch handwoordenboek . Onveranderde herdruk en van het woord s terne af opnieuw bewerkt door C . H . EBBINGE WUBBEN . ' s-Gravenhage 1 9 6 4 . VERSNAEYEN , K . , Jacob van Maerlant en zijne werken . Gent/ ' s-Gravenhage 1 96 1 . VERWIJS , E . und J . VERDAM , Middelnederlandsch woordenboek . I-XI . ' s-Gravenhage 1 885- 1 9 5 2 . VILLEMARQUE , H . de l a , Myrdhinn ou l ' enchanteur Merlin . Sen histoire , ses oeuvres , son influence . Paris 1 862 . VISSCHER , L . G . , Iets over Jacob de Coster van Maerlant . Utrecht 1 8 3 8 . VLOTEN , J . van, Het j ongste nieuws omtrent Maerlants Merlin , in : De Nederlandsche Spectator . 3o . Sept . 1 87 6 , S . 3 2 1 . VLOTEN, J . van , Stallaerts brokken uit den Merli j n , in : Nederlandsch Museum 1 88o . I . S . 2 2 6- 3 3 . VLOTEN , J . van , Mededeeling over "Maerlants Merli j n " , in : Handelingen van het XVIIde Nederlandsch taal- en letterkundig congres ge houden te Mechelen den 2 4 , 2 5 , 26 en 27 Augustus 1 879 . [ 1 8 8 1 ] , s . 2o9- 1 5 . VLOTEN , J . van, Een meer vermakelijk dan oordeelkundig Maerlant scharrelaartj en , in : De Levensbode . Tij dschrift voor onbevoor oordeelde waerheid en wetenschap op verstandelijk en zedelijk ge bied. XII ( 18 8 1 ) , S . 6 4 2 f . VREESE , W. de , OVer handschriften e n handschriftenkunde . Tien codico logische studien. Bij eengebracht , ingeleid en toegelicht door P . J . H . VERMEEREN. Zwolle 196 2 . (Zwolse reeks van taal- en letter kundige studies , Nr . 1 1 ) . WAI S , K. , Einführung in die Forschungsgeschichte des arthurischen Romans , in : Der arthurisehe Roman . Hrsg . von K. WAI S . Darmstadt 197o, s . 1 - 1 8 .
4 50 WAIS , K. (Hrs g . ) , Der arthurisehe Roman . Darmstadt 1 9 7 o . Forschung , Bd . CLVII ) .
(Wege der
WATTENBACH , W . , Das Schriftwesen im Mittelalter . Vierte Auflage . Graz 1958 . WEINHOLD , K . , Mittelhochdeutsche Grammatik . Zweite Ausgabe . Unver änderter Nachdruck . Faderborn 1 9 6 7 . WHITEHEAD , F . und R . S . LOOMIS , The Li vre d 'Artus , in : ALMA , S . 3 36-38 . WINKEL , J. te , [ Rez . von ] Jacob van Maerlants Merlij n . Naar het eenig bekende Steinforter handschrift uitgegeven door J. van VLOTEN , in : Literaturblatt für germani s che und romanische Philologie . II ( 1 88 1 ) , Sp . 347- 5 1 . WINKEL , J. te , De Borron ' s Joseph d ' Arimathie en Merlin in Maerlant ' s vertaling, in : TNTL 1 ( 1 881 ) , S . 3o5-63 . WINKEL , J . te , Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde . I . Haarlern 1 887 . WINKEL, J . te , Maerlant ' s werken , beschouwd als spiegel van de der tiende eeuw . 2e omgewerkte druk . Gent/ ' s-Gravenhage 1 892 . WINKEL , J . te , De ontwikkelings gang der Nederlandsche letterkunde . I . Haarlern 2 1 9 2 2 . ZUMTHOR , P . , Merlin le prophete . Un theme de la litterature polemique de l ' historiographie et des romans . Genf 1 94 3 .
12.
VERZE I CHNIS DER ABBILDUNGEN
1 . Fol . Di j
r
des Prosavolksbuches [ Antwerpen ca . 1540 ] .
2 . Papiervors atzblatt der Steinfurter Handschrift (Handschri ftenwieder gabe 1 ) . r 3 . Steinfurter Handschrift, Fol . 1 (Handschri ftenwiedergabe 2 ) . r 4 . Steinfurter Handschrift , Fol . 228 ( Hands chri ftenwiedergabe 3 ) . r 5 . Steinfurter Hands chrift, Fol . 229 (Handschri ftenwiedergabe 4 ) . 6 . Erstes münstersches Fragment , recto (Handschri ftenwiedergabe 5 ) . 7 . Leidener Fragment (großes Blatt) , verso (Handschri ftenwiedergabe 6 ) . 8 . Maastrichter Fragment , recto (Handschri ftenwiedergabe 7 ) .
( 'IJ"mtrlljnomoteer uoot tGbtttdJte quätn Datr mt
tonsl.J c llutt ljaer rone �aer uerannuoozoe.
wae ott be IJeremijt btgl}eert tijt IJab re bebe bte red.Jttr b(e utouwe romf efi fptat Datmmfe btlue foUDena redjte bee lanbrelmaerop bac
H
llfweectJ.JlMaetbaer llfnrmmijntarfe fn bariatmbaD fpuu grimelijt tottfrtdjrer. �l.Jt IJter red.Jter ou en ;ije n�r goer giJ enotdJ mijn mo eber reuenoemmret bootl want ol.Jt nopt quatr m l.Jootbee uan mijnber moeoer. ilaer en fe nttmant (fo elt wel meer)bfe reß(Jm fottune mad.J Je ben boot fd.Jaftm fn btfm lanot comm .eii Otn fttlclitr fal\tn tn btn idt nttt ßl)ewonne·Cat mijnc moell om mijnm mal foube wouten btaciJt rerbo_ot.!Ue bte l.Je� rtnri\·omme ttaenoers att· I;Jootbtn tJaonen groor won btr uanli amwocnntniJ'eelon{JlJen tUnte rrloc(Jtane bte rtt(Jrcr rworr batCt fteruf roube. �oe fepbemulijn stJt en fult bJ,Je mad)t ntrt,bebbtn ooer bat ßl.Jt contt wie rm falna nwcn IUil niet aaen wät mijn uati oae mt ataetuan .
4e
ij
Abb. 1
j l
l
,•1 '
Abb. 2
Abb. 3
Abb. 4
Abb. 5
Abb. 6
Abb. 7
Abb. 8