Nederlands detentierecht Tweede herziene druk
Prof. mr. C. Kelk hoogleraar strafrecht en penitentiair recht aan de Universiteit Utrecht
KLUWER Deventer 2003
Inhoud
Gebruikte afkortingen Hoofdstuk 1 Inleiding
xiii
1
Hoofdstuk 2 Essentialia — enkele preliminaire beschouwingen over de contextuele en juridische uitgangspunten van de rechtspositie der gedetineerden 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.2.1 2.2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.3.1 2.5.3.2 2.6
Het thema van dit boek De interne rechtspositie centraal gesteld De subjectieve beleving van gedetineerden De begrippen gedetineerden en detentierecht Het begrip gedetineerden, formeel en in mime zin Het begrip detentierecht Het mensbeeld van de gedetineerde als rechtsburger Gedetineerden: overwegend sociaal zwakkeren Een normatief-juridische optiek Mannelijke en vrouwelijke gedetineerden, hun aantallen en de groei van het gevangeniswezen Een (geestelijk) gezond samenlevingsklimaat als fundamentele waarde Het algemeen juridisch uitgangspunt Legitimatie door de overheid Vergelijking met de USA De Penitentiaire Beginselenwet (PBW) Nogmaals de verschillende argumenten De gedetineerden: totaal-geinstitutionaliseerden Voorgeschiederds van de gevangenis als instituut (in het kort) Goffrnan's totale institutie De gegeven marginaliteit van de rechtspositie Oppressieve tendenties binnen de penitentiaire organisatie Het regime: verwevenheid van normen en feiten De waarde van interne procedures
7 7 9 10 10 11 12 12 15 16 19 20 20 23 24 26 26 26 28 30 31 33 35
viü 2.6.1 2.6.2 2.6.3 2.6.4 2.7
Inhoud De drie elementen van de rechtspositie van gedetineerden De samenhang tussen procedure en rechtsbeginselen De functies van de procedure Legitimatie van het systeem of vindicatie van recht? De betekenis van deze essentialia
35 37 39 42 44
Hoofdstuk 3 De materiele normen in de detentiesituatie 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8
Het onderscheid tussen interne en externe rechtspositie (nogmaals) Het uitgangspunt: algehele onvrijheid en afhankelijkheid van de mens De opzet van de PBW en het standaard-regime De persoonlijke inzet van de functionarissen De verschillende rechtsbronnen Enkele onvolkomenheden in de inhoud van de materiele rechtspositie De 'processualisering' van de materiele normen Informatie aan gedetineerden over de vigerende regeis
45 47 48 50 52 56 58 58
Hoofdstuk 4 De procedurele rechtspositie 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.2.1 4.3.2.2 4.3.2.3 4.3.2.4 4.3.2.5 4.3.2.6 4.3.3 4.3.4 4.3.5 4.4
Een overzicht van de huidige rechtswegen De Commissie van Toezicht (CvT) De traditionele, algemeen toezichthoudende taak van de CvT De rechtsprekende taak van de CvT: het beklagrecht De tweeledige taak van de CvT De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) Adviserende en rechtsprekende taken Plaatsing en overplaatsing van gedetineerden Het systeem van differentiatie en selectie De administratieve procedures voor de plaatsing van onveroordeelden en van verschillende categorieen veroordeelden De overplaatsingsprocedures De beslissingen van de selectiefunctionarissen (sf s) en het recht van bezwaar voor de gedetineerden De beroepsprocedure bij de RSJ De toepassing van artikel 13 Sr Hetberoepsrechtinbeklagzaken De Beroepscommissie medische Wachten De dubbele taak van de RSJ Het kort geding
61 65 65 67 69 71 71 73 73 76 78 80 82 85 88 89 90 91
Inhoud 4.5
ix Een klacht bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM)
95
Hoofdstuk 5 Het beklagrecht inzake directiebeslissingen 5.1 5.1.1 5.1.1.1 5.1.1.2 5.1.2 5. .3 5. .3.1 5. .3.2 5. .4 5. .5 5.1.5.1 5.1.5.2 5.1.6 5.1.7 5.1.7.1 5.1.7.2 5.1.7.3 5.1.7.4 5.1.7.5 5.1.7.6 5.1.7.7 5.1.7.8 5.2 5.2.1 5.2.1.1 5.2.1.2 5.2.1.3 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.3.1 5.3.3.2 5.3.4 5.3.4.1
Regeling en praktijk van het beklagrecht De portee van het beklagrecht Recht versus oppressie en macht De beklaggrond, de toetsingscriteria en de dicta van de uitspraken van de beklagcommissie De functies die het beklagrecht vervult, zonzijden en schaduwzijden Grundrechten en rechtsbeginselen in de beklagrechtspraak De grondrechten De rechtsbeginselen De termijnen van het beklagrecht en de unus judex Procedurele regeis en rechtswaarborgen De directiebeslissingen De behandeling in beklag en beroep Individueel klachtrecht: in beginsel geen derdenwerking Een karakteristiek van de klachtenbehandeling De eigen aard van de procedure . De oorspronkelijke directiebeslissing kan door de beklagcommissie worden vervangen Nieuwe omstandigheden, standpunten en informatie tijdens of na de beklagprocedure De zittingen zijn slechts bij hoge uitzondering openbaar De mogelijkheid van een minnelijke schikking De motivering en de overwegingen ten overvloede Het beklagrecht in relatie tot de algemene taak van de CvT De vergelijking met de pvp De algemene beklaggrond van art. 60 lid 1 PBW De reikwijdte van de algemene beklaggrond De wijze van formulering (nu en voorheen) Een beslissing door of namens de directie genomen Algemeen geldende regeis zijn niet beklagwaardig De oplegging van een disciplinaire straf De functie van het tuchtrecht in de penitentiaire inrichting De procedure rond de toepassing van het tuchtrecht Formeel-rechtelijke regeis en beginselen Het recht op 'fair trial' in de beklag- en beroepsprocedure Hetbewijsrecht Materieel-rechtelijke regeis en beginselen Hetschuldbeginsel
101 101 101 102 104 106 106 114 116 121 121 122 125 128 128 130 130 131 132 132 133 133 134 134 134 136 143 146 146 148 151 151 153 158 158
Inhoud
x
5.3.4.2 5.3.4.3 5.3.5 5.3.5.1 5.3.5.2 5.3.5.3 5.3.5.4 5.3.6 5.4 5.4.1 5.4.2 5.4.3 5.5
Het legaliteitsbeginsel De normen en beginselen van straftoemeting, de straffen en de schadevergoeding bij beschadiging De tenuitvoerlegging van de straffen Matiging van de opgelegde straf tijdens de tenuitvoerlegging Opsluiting in de strafcel Opsluiting in een verblijfsruimte, niet zijnde een strafcel Plaatsing in een landelijke afzonderingsafdeling 'Informele' straffen, 'oneigenlijke' straffen en 'dubbele' bestraffing Enkele bijzondere beslissingen in het kader van het beklag-en beroepsrecht Schorsing van de tenuitvoerlegging van de directiebeslissing (A) Toekenning van compensatie (B) Toevoeging van een raadsman en/of een tolk (C) De frequentie waarmee klaag- en beroepschriften worden ingediend
161 167 175 175 176 178 178 181 183 183 186 189 192
Hoofdstuk 6 De (materiele) elementen van de detentiesituatie 6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2.4.1 6.2.4.2 6.2.4.3 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.4 6.5 6.5.1 6.5.2 6.5.3 6.5.4
Debinnenkomst/fouillering/visitatie Het regime: algehele of beperkte gemeenschap, individueel regime of afzondering en het SOV-regime De algehele gemeenschap De beperkte gemeenschap Het individuele regime De algehele afzondering en andere beperkende ordemaatregelen De plaatsing in afzondering en de uitsluiting van deelname aan activiteiten Het verblijf in afzondering Enkele ingrijpende maatregelen in samenhang met of in de sfeer van de afzondering Contacten met de buitenwereld De gevoeligheid van sociale contacten De regeling van correspondentie en censuur De regeling van het bezoek Telefoneren Toegestane voorwerpen op cel, beschadiging en vermissing De materiele verzorging (art. 44 PBW) Devoeding De inrichtingswinkel Kleding en schoeisel Hygienische en üchamelijke verzorging, luchten en sport
195 198 198 200 201 202 202 208 210 211 211 212 217 225 228 233 233 236 237 238
Inhoud
6.5.5 6.6 6.6.1 6.6.2 6.6.3 6.6.4 6.6.5 6.7 6.7.1 6.7.2 6.7.3 6.8 6.8.1 6.8.2
De eigen verblijfsruimte: de cel De arbeid (art. 47 PBW) Plichten en rechten inzake de arbeid Arbeidsloon, arbeidsduur en rekening-courant Arbeidsomstandigheden Arbeidstoeleiding en penitentiaire programma's Elektronisch toezicht en arbeid Ontwikkeling en ontspanning Onderwijs en (zelf)studie Lectuur Recreatie en sociaal-culrureel werk De medische verzorging De taken van de inrichtingsarts Het recht op goede medische zorg en de verschillende verantwoordelijkheden daarvoor 6.8.3 Drugsgebruik en urinecontroles 6.8.4 Besmettelijke ziekten 6.8.5 Overlijdensgevallen 6.8.6 Sui'cide 6.8.7 Hongers taking 6.9 De sociale verzorging en de reclassering 6.10 De geestelijke verzorging 6.11 Gedragskundige hulpverlening 6.11.1 Psychisch gestoorde gedetineerden 6.11.2 De voorzieningen van het gevangeniswezen 6.11.3 Voorzieningen buiten het gevangeniswezen 6.12 Juridische hulpverlening Overleg met de gedetineerden 6.13 6.14 Inzage in dossiers 6.14.1 Het penitentiair dossier ('pendos') 6.14.2 Het inrichtingsdossier 6.14.3 Het persoonsdossier Het tijdelijk vertaten van de inrichting en de 6.15 verschillende soorten verlof Het tijdelijk vertaten van de inrichting 6.15.1 6.15.2 Verschillende soorten verlof 6.15.3 De besluitvorming inzake verlof Enige bijzondere categorieen gedetineerden 6.16 Vrouwelijke gedetineerden 6.16.1 6.16.1.1 Het eigen karakter van de detentiesituatie 6.16.1.2 Ouders en kinderen in detentie 6.16.2 Gedetineerden met een niet (uitsluitend) Nederlandse achtergrond
xj
239 241 241 247 250 251 254 255 255 257 258 259 259 266 271 277 280 282 284 287 289 292 292 293 295 296 298 300 300 302 302 304 304 306 309 312 312 312 314 316
xü
6.16.3 6.16.4
Inhoud
Extreemvluchtgevaarlijken ende ExtraBeveiligde Inrichting (EBI) Bolletjesslikkers/drugskoeriers
Hoofdstuk 7 De rechtspositie van terbeschikkinggestelden 7.1 Inleiding 7.2 Het tweeledige mensbeeld en de 'psychiatrisering' van de strafrechtspleging 7.3 De wettelijke regeling van de tbs-maatregel, de oplegging en de verlenging 7.4 De tbs-inrichtingen en de plaatsing daarin 7.4.1 Justitiele tbs-inrichtingen en andere behandelinrichtingen 7.4.2 De plaatsing en de verlenging van de plaatsingstermijn 7.5 De materiele normen in de verpleegsituatie 7.5.1 Het juridische model: regeis en rechtsbronnen 7.5.2 DeopzetvandeBVT 7.6 De procedurele rechtspositie 7.6.1 De verschillende rechtswegen 7.6.2 Het beklag- en beroepsrecht en de bemiddeling 7.6.3 Het beroepsrecht inzake (over)plaatsing en verlof 7.7 De (materiele) elementen van de verpleegsituatie 7.7.1 Na binnenkomst: een verplegings-en behandelingsplan 7.7.2 De bewegingsvrijheid in de inrichting en de beperkingen daarop 7.7.3 Contacten met de buitenwereld 7.7.4 Voorwerpen in de persoonlijke verblijfsruimte 7.7.5 De materiele verzorging (art. 42 BVT) 7.7.6 Werkzaamheden en arbeid, vergoedingen en loon, beheer van geld 7.7.7 Ontwikkeling en ontspanning 7.7.8 De medische verzorging 7.7.9 De sociale verzorging en de reclassering 7.7.10 De geestelijke verzorging 7.7.11 Juridische hulpverlening 7.7.12 Overleg met verpleegden 7.7.13 Het verpleegdossier en inzage daarin 7.7.14 Registratie van gegevens en melding van bijzondere voorvallen 7.7.15 Verlof en proefverlof 7.8 Tot slot
319 323
327 328 331 336 336 338 342 342 343 347 347 349 353 354 354 356 359 363 364 365 366 367 370 371 371 371 372 373 374 377
Literatuur
379
Trefwoordenregister
389
